Tạp chí Văn hiến số 9 năm 2005

8/9/2019 Tạp chí Văn hiến số 9 năm 2005

http://slidepdf.com/reader/full/tap-chi-van-hien-so-9-nam-2005 1/70

Taåp chñ xuêët baãn haâng thaángGiêë y pheáp hoaåt àöång baáo chñ söë 397/GP-BVHTT

to soån - trõ sûå:30/79A Lyá Nam Àïë - Haâ NöåiÀT: 04.7471896; FAX: 04.7337686Email: [email protected]

Vùn phon àå dïån å tP.HcM:288B, An Dûúng Vûúng,Quêån 5, TP.HCMÀT: 08.8353878

chu nhïåmHoaâng Chûúng

töín Bïn êåpHöì Sô Võnh

Pho töín Bïn êåp thûn rûåNguyïîn Thïë Khoa

Pho töín Bïn êåpNguyïîn Thïë Kyã Nguyïîn Minh San

gm àöë àïìu hnhVoä Thaânh Tên

thû ky o soånTûâ My Sún - Nguyïîn Hûäu Phaái

Höå àöìn Bïn êåpNguyïîn Nam Khaánh - Trêìn Baãng - Mõch QuangTrêìn Vùn Khï - Hoaâng Trinh - Vuä Maäo - ThaáiKim Lan - Phaåm Thõ Thaânh - Phaåm Viïåt LongÀùång Nhêåt Minh - Àoaân Thõ Tònh - Trûúâng LûuThanh Hûúng - Nguyïîn Thuyïë t Phong

trònh b yTrêìn Thùæng

Bò 1Ngûúâi Dao Àoã - AÃnh: TTXVN

t rå ph hnhTöíng cöng ty Haâng khöng Viïåt Nam

Doanh nghiïåp saách Thaânh NghôaTP. Höì Chñ Minh

in åXûúãng in Tin hoåc, Haâ Nöåi

Giaá: 16.000à

VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM

Vúái caác taác giaã:Phaåm Gia Khiïm, Trêìn Nghôa, Höì Sô Võnh, Nguyïn Ngoåc, Dûúng Xuên Àöëng,Nguyïîn Thõ Minh Thaái, Haâ Àònh Àûác, Vùn Thu Bñch, Nguyïîn Quang Tuïå,Nguyïîn Xuên Hoaâng, Anh Chi, Àoaân Thõ Tònh, Àöî Àûác, Nguyïîn Thïë Khoa,Dûúng Àûác Quaãng, Thû Phûúng, Vùn Saáu, Töë Hoa, Phan Thaão, Nguyïîn Troång Taåo,Lï Chûác, Buâi Kim Xuyïë n, Lï Phaåm Anh Minh, Trêìn Phoãng Diïìu, Thaânh Duy,Hoaâng Chûúng, Phûúng Hoaâng, Thiïn An...

2. Taåo ra möåt phong traâo sêu röång tiïë nvaâo khoa hoåc, cöng nghïå4. Kho saách Haán Nöm, kho trñ tuïå

7. Vêë n àïì phuåc chïë giaá trõ vùn hoáa phi vêåtthïí Thùng Long20. Nhaåc cuãa ngûúâi Chùm22. Dûúái cöåi ngö àöìng24. Trang phuåc truyïìn thöë ng Viïåt Nam30. Anh laâ Nguyïîn Vùn Giaá36. Töi chûa daám nhêån mònh laâ thêìy cuãaai bao giúâ40. Kõch xiïëc "Laâng töi"42. Cêy àaân bêìu haát48 . Ghe xuöìng trong

àúâi söë ng söng nûúác58. 10 ngaây úã NhêåtBaãn62. Vuä àiïåutrïn caát66. Thaánhàõa du lõch

Nhaâ nhiïëp

Kiïëm



Phoá Thuã tûúáng Phaåm Gia Khiïm.

VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM2

SÛÅ KiÏåN - BÒNH LUÊÅN

Trong 20 nùm qua, cöng cuöåcàöíi múái àêët nûúác ta àaä àaåtàûúåc nhûäng thùæng lúåi to lúán,

toaân diïån, coá yá nghôa lõch sûã. Nïìnkinh tïë nûúác ta liïn tuåc phaát triïín,àúâi söëng vêåt chêët vaâ tinh thêìn cuãanhên dên khöng ngûâng àûúåc caãithiïån, võ thïë cuãa nûúác ta àûúåc nêngcao trïn trûúâng quöëc tïë. Àoáng goápvaâo nhûäng thaânh tûåu to lúán àoá coávai troâ cuãa khoa hoåc vaâ cöng nghïå,cuãa àöåi nguä trñ thûác nûúác nhaâ,

trong àoá Liïn hiïåp caác Höåi Khoahoåc vaâ Kyä thuêåt Viïåt Nam vaâ caáchöåi thaânh viïn coá võ trñ hïët sûácquan troång.

Hún 20 nùm phaát triïín vaâtrûúãng thaânh, àùåc biïåt trong 5 nùmnay (2001 - 2005) möåt àiïìu nöíi bêåt,maâ têët caã moåi ngûúâi chuáng ta àïìuthêëy roä vaâ rêët tûå haâo laâ Liïn hiïåpcaác Höåi Khoa hoåc Kyä thuêåt ViïåtNam àaä tûâng bûúác thûåc sûå trúãthaânh möåt töí chûác àoaân kïët röångraäi, têåp húåp àûúåc àöng àaão àöåinguä trñ thûác khoa hoåc vaâ cöngnghïå àuã moåi lûáa tuöíi úã trong nûúácvaâ ngûúâi Viïåt Nam úã nûúác ngoaâi,thuöåc moåi ngaânh, moåi nghïì, moåithaânh phêìn kinh tïë, moåi lônh vûåcàúâi söëng, tham gia vaâ phaát triïínkhoa hoåc vaâ cöng nghïå nûúác nhaâ.Sûå khùèng àõnh àoá àûúåc chûángminh bùçng sûå loang toaã phaát triïínnhanh söë lûúång caác höåi thaânh viïncuãa Liïn hiïåp Höåi, so vúái nùm 2000tùng gêëp 1,5 lêìn. Àiïìu àaáng noái laâmaång lûúái cuãa Liïn hiïåp Höåi phaáttriïín maånh tûâ cêëp trung ûúng àïëncêëp cú súã, khöng chó cêëp huyïån,maâ úã möåt söë àõa phûúng, àaä xuöëng

têån cêëëp phûúâng. Nhiïìu höåi thaânhviïn phaát triïín töí chûác cuãa mònhsêu röång trong caác doanh nghiïåp,caác trûúâng cao àùèng, àaåi hoåc vaâtrong caác cú quan quaãn lyá Nhaânûúác. Àiïìu àoá laâm cho hïå thöëng töíchûác vaâ hoaåt àöång khoa hoåc, kyäthuêåt cuãa Liïn hiïåp Höåi baám saát cú súã, ài thùèng vaâo àúâi söëng cuãa xaähöåi vaâ ngûúåc laåi, bùçng caách êëy, dïîphaát hiïån, ûúm mêìm, thu huát vaâphaát huy nhiïìu saáng taåo khoa hoåc

àêìy thuá võ vaâ bêët ngúâ cuãa quêìnchuáng nhên dên lao àöång.Àiïìu àaáng phêën khúãi hún laâ

bïn caånh sûå phaát triïín vïì qui mötöí chûác, hiïåu quaã hoaåt àöång cuãaLiïn hiïåp Höåi ngaây caâng àûúåcnêng cao trong viïåc triïín khai thûåchiïån chûác nùng, nhiïåm vuå cuãamònh. Liïn hiïåp Höåi àaä coá nhûäng

cöëng hiïën tñch cûåc trong lônh vûåcaáp duång nhûäng thaânh quaã cuãakhoa hoåc vaâ cöng nghïå, hoaân

thaânh vúái chêët lûúång vaâ tinh thêìntraách nhiïåm cao trong tû vêën,phaãn biïån, giaám àõnh caác vêën àïìtêìm cúä quöëc gia nhû thuyã àiïån SúnLa, àûúâng Höì Chñ Minh, dõch cuámgaâ, thêët thoaát trong xêy dûång cú baãn... Giaãi thûúãng saáng taåo khoahoåc vaâ cöng nghïå (Vifotec) töí chûáchaâng nùm cuãa Liïn hiïåp Höåi àûúåcàaánh giaá cao, coá uy tñn, löi cuöënnhiïìu trñ thûác treã vaâ caác doanhnghiïåp tham gia. Khöng chó caáccêëp höåi, ngaânh trung ûúng, maâ

Liïn hiïåp Höåi àõa phûúng nhû Liïn hiïåp Höåi TP.Höì Chñ Minh,Haãi Dûúng, Haãi Phoâng, ThanhHoaá... cuäng khöng ngûâng phêënàêëu, phaát huy tiïìm nùng, trñ tuïåcuãa àöåi nguä trñ thûác úã tûâng núi àïícoá nhûäng àoáng goáp xûáng àaáng chosûå phaát triïín kinh tïë - xaä höåi cuãaàõa phûúng.

Taåo ra möåt

phon traâoPhoá Thuã tûúáng PHAÅM GIA KHIÏMPhaát biïíu taåi Àaåi höåi thi àua toaân quöëc Liïn hiïåp caácHöåi Khoa hoåc vaâ Kyä thuêåt Viïåt Nam

A Ã N H : T T X V N

Luáa àaåt saãn lûúång cao, laâ kïë t quaã cuãa viïåc aáp duång khoa hoåc.



VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM 3

Thöng qua viïåc phöí biïën kiïënthûác khoa hoåc vaâ chuyïín giaocöng nghïå cho nöng dên, àùåc biïåt

laâ àöìng baâo dên töåc thiïíu söë, àöìng baâo vuâng sêu, vuâng xa, Liïn hiïåpHöåi àaä àoáng goáp àaáng kïí vaâo viïåcxoaá àoái giaãm ngheâo, trúã thaânhngûúâi baån thên thiïët cuãa nöng dênViïåt Nam, möåt lûåc lûúång lao àöångàöng àaão goáp phêìn taåo sûå àöìngthuêån xaä höåi, cuãng cöë àaåi àoaân kïëttoaân dên. Nhiïìu trñ thûác àêìungaânh, nhiïìu ngûúâi àaä kinh quacöng taác quaãn lyá cêëp böå, cêëp vuå,cêëp viïån, cêëp trûúâng... coân sûáckhoeã vêîn tiïëp tuåc nghiïn cûáu,tham gia hoaåt àöång àûa tiïën böåkhoa hoåc cöng nghïå vaâo saãn xuêëtvaâ àúâi söëng. Nhûäng thaânh tñch

àaáng tûå haâo êëy bùæt nguöìn tûâ nhiïìunguyïn nhên, trong àoá möåt phêìnquan troång laâ nhúâ phong traâo thi

àua yïu nûúác cuãa Liïn hiïåp Höåi,thöng qua viïåc tön vinh kõp thúâinhiïìu têëm gûúng caá nhên vaâ têåpthïí trñ thûác tiïu biïíu, nhên nhanhcaác mö hònh tiïn tiïën röång raäi ra xaähöåi.

Thay mùåt Chñnh phuã töi nhiïåtliïåt biïíu dûúng thaânh tñch cuãa Liïnhiïåp Höåi, cuãa caác têåp thïí, caác caánhên trong phong traâo thi àua 5nùm qua.

Chuáng ta àang úã vaâo möåt thúâiàiïím quan troång, caã nûúác chuêín bõ kïët thuác kïë hoaåch 5 nùm àêìutiïn cuãa thïë kyã 21 vaâ bûúác vaâo kïëhoaåch 5 nùm múái (2005 - 2010).

Möåt trong nhûäng nhiïåm vuå cú baãn cuãa àêët nûúác ta àïëën nùm2010, nhû Dûå thaão Baáo caáo chñnhtrõ Àaåi höåi 10 cuãa Àaãng àïì ra laâtiïëp tuåc phaát huy sûác maånh àaåi

àoaân kïët dên töåc, tùng cûúâng húåptaác quöëc tïë, nhùçm ruát ngùæn conàûúâng cöng nghiïåp hoaá, hiïån àaåihoaá, phaát triïín kinh tïë tri thûác,trong àoá chuá troång hai quöëc saáchhaâng àêìu, àoá laâ phaát triïín giaáoduåc vaâ àaâo taåo, khoa hoåc vaâ cöngnghïå.

Vúái àõnh hûúáng àoá, vai troâ cuãaLiïn hiïåp Höåi, vúái tû caách laâ möåt töíchûác chñnh trõ - xaä höåi àoaân kïët àöåinguä trñ thûác nûúác nhaâ coá võ trñ hïëtsûác quan troång. Töi mong rùçng

Liïn hiïåp Höåi tiïëp tuåc phaát huynhûäng thaânh tñch àaä àaåt àûúåc, àöíimúái phong caách hoaåt àöång, nùngàöång, saáng taåo hún trong viïåc thûåchiïån caác chûác nùng, nhiïåm vuå cuãamònh, àoaân kïët röång raäi hún nûäaàöåi nguä trñ thûác giaâu trñ tuïå, thöngminh vaâ nhiïìu ngûúâi laâ tinh hoacuãa dên töåc, kïí caã trñ thûác ngûúâiViïåt Nam úã nûúác ngoaâi, theo tinhthêìn chó àaåo trong Nghõ quyïët cuãaBöå chñnh trõ vïì cöng taác ngûúâi ViïåtNam úã nûúác ngoaâi, tùng cûúâng

ûáng duång nhanh thaânh tûåu khoahoåc kyä thuêåt, chuã àöång hún nûäatrong cöng taác tû vêën, phaãn biïånvaâ giaám àõnh xaä höåi àöëi vúái caác àïìtaâi, àïì aán, cöng trònh lúán cuãa Nhaânûúác, tiïëp tuåc cöng taác, truyïìn baákhoa hoåc, cöng nghïå túái àöng àaãoquêìn chuáng khoa hoåc, taåo raphong traâo sêu röång toaân dên tiïënvaâo khoa hoåc, cöng nghïå goáp phêìnphaát triïín kinh tïë - xaä höåi nûúácnhaâ.

Àïí laâm töët nhûäng nhiïåm vuå caocaã àoá, chuáng ta phaãi tiïën haânhnhiïìu biïån phaáp cuå thïí, àöìng böåtrong àoá cêìn tiïëp tuåc àêíy maånhhún nûäa phong traâo thi àua yïunûúác, hûúáng vaâo nhûäng nöåi dungchuã yïëu nhùçm thûåc hiïån nhûängthùæng lúåi muåc tiïu thi àua, cuå thïínhû àaä nïu trong Baáo caáo do àöìngchñ Chuã tõch Liïn hiïåp Höåi trònh baây.

Töi tin tûúãng rùçng Liïn hiïåpcaác Höåi Khoa hoåc Kyä thuêåt ViïåtNam, seä coá nhiïìu àoáng goáp quantroång vaâo sûå nghiïåp cao caã vò muåctiïu dên giaâu nûúác maånh, xaä höåicöng bùçng, dên chuã, vùn minh.v

Liïn hiïåp Höåi Khoa hoåc Kyä thuêåt VN àoáng goáp àaáng kïí vaâo viïåc xoáa àoái, giaãm ngheâo.



Àûa khoa hoåc, cöng nghïå vaâo cuöåc söëng.






múã röång têìm mùæt, hiïíu thïm möåtchuát sûå àúâi, tûâ àoá coá caái àïí sosaánh, coá caái àïí lûåa choån, coá caái àïínghi ngúâ; kïët quaã laâm cho ngûúâiàöëi thoaåi vúái öng, duâ àêëy laâ hoaâng

àïë, cuäng phaãi nïí troång. Àïën thïë kyã5, nhiïìu trñ thûác nûúác ta coá thïíduâng Haán ngûä àïí trònh baây nhûängtû tûúãng triïët hoåc haâm suác, uyïnaáo, nhû trûúâng húåp 3 bûác thû viïët bùçng chûä Haán do hai hoåc giaã ViïåtNam laâ Àaåo Cao vaâ Phaáp Minhsoaån thaão àïí tranh luêån vïì möåtvêën àïì liïn quan àïën àaåo Phêåtcuâng Lyá Miïîu, viïn quan TrungQuöëc höìi naây àang laâm Thûá sûãGiao Chêu maâ saách Hoùçng minhtêåp tûâng ghi. Tûâ thïë kyã 7 àïën thïëkyã 9, chûä Haán vaâ tiïëng Haán àûúåcsûã duång ngaây möåt röång raäi úã ViïåtNam, vúái möåt àöåi nguä cêìm buáttrïn dûúái 20 ngûúâi. Àùåc biïåt trongsöë àoá, coá Khûúng Cöng Phuå ngûúâiAÁi Chêu (nay thuöåc Thanh Hoaá)tûâng tham dûå kyâ thi Vùn Quöëc tïëtöí chûác taåi Trûúâng An, kinh àönhaâ Àûúâng, àïí lêëy hoåc võ Tiïën sô,àaä àöî àêìu baãng bùçng möåt baâi phuávaâ möåt baâi vùn saách chûä Haán; àiïìunaây noái lïn trònh àöå àiïu luyïån vïì

mùåt sûã duång chûä Haán, tiïëng Haán,cuâng têìm hiïíu biïët sêu röång vïìHaán hoåc maâ ngûúâi Viïåt Nam àaä coáthïí àaåt túái caác thïë kyã 8, 9.

Viïåc sûã duång chûä Haán úã ViïåtNam tûâ thïë kyã 10 trúã vïì trûúác maâsûã goåi laâ thúâi kyâ "Bùæc thuöåc" coân coáthïí nhòn têån mùæt qua möåt söë minhvùn. Thuöåc thïë kyã 7 coá têëm bia àùåt

taåi àïìn xaä Phuâ Liïîn, huyïån ÀöngSún, tónh Thanh Hoaá. Thuöåc thïëkyã 8, coá quaã chuöng àöìng àuác taåiViïåt Nam nùm 798. Núi tòm thêëychuöng laâ baäi Röìng ven söng Àaáy,

thuöåc xaä Thanh Mai, huyïån ThanhOai, tónh Haâ Têy.Tûâ thïë kyã 10 trúã vïì sau, Viïåt

Nam tuy thoaát khoãi aách thöëng trõcuãa phong kiïën Trung Quöëc,nhûng chûä Haán vaâ tiïëng Haán theoàaâ cuãa noá, vêîn tiïëp tuåc laâ möåtphûúng tiïån quan troång àïí àaâo taåonhên taâi, nêng cao dên trñ, phaáttriïín vùn hoaá dên töåc. Khoa thichûä Haán cuöëi cuâng úã Viïåt Namàûúåc töí chûác vaâo nùm 1919, nhûngviïåc hoåc têåp, ghi cheáp bùçng chûäHaán cûá keáo daâi cho àïën trûúácCaách maång thaáng Taám 1945, àaânhrùçng phaåm vi vaâ mûác àöå coá thuheåp so vúái trûúác.

Chûä Haán, toám laåi, àaä coá hún2.000 nùm lõch sûã trïn àêët nûúácViïåt Nam, trong àoá khoaãng 1.000nùm àûúåc sûã duång dûúái thúâi àöåclêåp tûå chuã. Nhûng duâ chûä Haán coásûác söëng maånh meä, dai dùèng àïënàêu ài chùng nûäa, thò cuöëi cuâng,vúái tû caách laâ möåt vùn tûå ngoaåi lai,

vêîn toã ra luáng tuáng, thêåm chñ bêëtlûåc trûúác nguyïån voång trûåc tiïëpghi cheáp, diïîn àaåt lúâi ùn tiïëng noáicuâng têm tû tònh caãm cuãa baãn thênngûúâi Viïåt. Chûa kïí viïët vùn ngönhay "vùn ngön vùn", thûåc chêët laâvêån duång möåt ngûä chïët. Chûä Nömvò vêåy àaä ra àúâi àïí buâ àùæp vaâo chöîmaâ chûä Haán tûå noá khöng thïí àaãm

nhêån nöíi.Chûä Nöm, vïì àaåi thïí, laâ möåt

loaåi vùn tûå xêy dûång trïn cú súãàûúâng neát, thaânh töë vaâ phûúngthûác cêëu taåo cuãa chûä Haán àïí ghi tûâ

Viïåt vaâ tiïëng Viïåt. Quaá trònh hònhthaânh chûä Nöm coá thïí chia laâm haigiai àoaån khaác nhau. Giai àoaånàêìu, taåm goåi laâ giai àoaån "àöìnghoaá chûä Haán", tûác duâng ngay chûäHaán àïí phiïn êm caác tûâ thuêìn Viïåtthûúâng laâ tïn ngûúâi, tïn àêët, tïncêy coã, chim muöng, àöì vêåt... xuêëthiïån leã teã trong caác vùn baãn Haán.ÚÃ àêy, chûä Haán àûúåc duâng laâm kyáhiïåu ngûä êm, khöng cêìn àïí yá àïënnghôa cuãa noá.

Giai àoaån thûá hai, taåm goåi laâgiai àoaån "chïë taác hïå thöëng chûäNöm", coá thïí àûúåc bùæt àêìu tûâ thúâikyâ Viïåt Nam khöi phuåc nïìn àöåclêåp tûå chuã, àùåc biïåt laâ dûúái caáctriïìu àaåi Lyá - Trêìn. ÚÃ giai àoaånnaây, bïn caånh tiïëp tuåc duâng chûäHaán àïí phiïn êm tûâ Viïåt, àaä xuêëthiïån nhûäng chûä Nöm tûå taåo theomöåt söë nguyïn tùæc nhêët àõnh.

Dêëu tñch chûä Nöm xûa nhêëtnay coân coá thïí thêëy laâ 2 chûä "ÖngHaâ" xuêët hiïån trong möåt vùn baãn

Haán khùæc trïn chuöng chuâa VênBaãn úã Àöì Sún (Haãi Phoâng).Trûúâng húåp vùn baãn thuêìn

Nöm cöí nhêët nay coân coá thïí thêëylaâ 3 taác phêím Nöm àúâi Trêìn àûúåccheáp trong cuöën Thiïìn töng baãnhaånh.

Caác thïë kyã 15, 16, cuäng àaämang laåi cho lõch sûã chûä Nömnhiïìu taác phêím quan troång: Quöëc êm thi têåp, Höìng Àûác Quöëc êm thi têåp, Trònh quöëc cöng Baåch Vên thi

têåp... Àïën thïë kyã 18, 19, vùn thú Nöm phaát triïín túái thúâi kyâ maâ cûåcthõnh cuãa noá vaâ trïn möåt vaâiphûúng diïån coân lêën aát caã àõa võchûä Haán, maâ caác taác phêím HõchTêy Sún, Truyïån Kiïìu laâ möåt vaâithñ duå.

Chûä Nöm, nhû vêåy cuäng àaä coámöåt quaá trònh sûã duång lêu daâi úãViïåt Nam.

Sau haâng nghòn nùm sûã duångchûä Haán vaâ chûä Nöm, öng cha taàaä àïí laåi möåt khöëi lûúång saách HaánNöm àöì söå maâ Viïån Nghiïn cûáuHaán Nöm hiïån àang giûä phêìnquan troång.Öng àöì viïë t chûä Nho trïn àûúâng phöë Haâ Nöåi.

A Ã N H : T L




DiÏîN ÀaâN VÙN HIÏËN

Saách coá úã Viïån Nghiïn cûáuHaán Nöm àïën tûâ nhiïìu nguöìn.Trûúác hïët laâ saách do Hoåc viïån ViïînÀöng baác cöí Phaáp taåi Haâ Nöåi traolaåi nùm 1958, hònh thaânh phên kho

A trong töíng kho cuãa Viïån. Thûáàïën laâ saách tiïëp nhêån thïm trongkhoaãng thúâi gian 1958 - 1979 tûâThû viïån Long Cûúng, Thû viïånHoaâng Xuên Haän, Thû viïån HöåiKhai trñ Tiïën Àûác, Thû viïån VùnMiïëu, Thû viïån Khoa hoåc trungûúng, Ty Vùn hoaá Haâ Àöng,Trûúâng Àaåi hoåc KHXH&NV HaâNöåi, Böå Giaáo duåc... cöång vúái söësaách sûu têìm thïm àûúåc trongnhûäng nùm gêìn àêy, hònh thaânhphên kho V trong töíng kho cuãaViïån.

Tñnh göåp caã 2 phên kho A vaâ V,Viïån Nghiïn cûáu Haán Nöm hiïånàang quaãn lyá khoaãng 5.000 àêìusaách, möåt con söë khöng phaãi laânhoã, chûa kïí möåt kho thaác baãn vùn bia göìm ngoát ngheát 22.000 baãn rêåp,phêìn nhiïìu thuöåc loaåi quyá.

Trong 5.000 àêìu saách vûâa nïu,coá àuã caã "Nho, y, lyá, söë” cuâng caácthûá "thao lûúåc, nhêm cêìm", noáitheo kiïíu noái cuãa ngûúâi xûa. "Nho"

àêy laâ Nho chó giaáo, chó hoåc thuyïëtKhöíng - Maånh chuã trûúng nhêåpthïë, söëng võ tha, laâm viïåc hïët mònh,xêy dûång möåt xaä höåi kyã cûúng trêåttûå. "Nho" àöìng thúâi cuäng laâ ngûúâicoá hoåc hiïíu, coá kiïën thûác, amtûúâng caã ba coäi "trúâi" "àêët" vaâ"ngûúâi". Nhûäng saách thuöåc loaåinaây nhû Luêån ngûä ngu aán, Quanchêm tiïåp luåc, Tûâ thuå yïu quy...Taác phêím cuöëi cuâng phên tñch khaácuå thïí sûå khaác nhau giûäa ùn höëi löå

vaâ viïåc nhêån quaâ biïëu chñnh àaángcuãa möåt cöng chûác. "Y" laâ laâmnghïì thuöëc. Taác phêím thuöåc loaåinaây nhû Haãi Thûúång Laän Öng y töng têm lônh... "Xuêët vi quan,thoaát vi y", nïëu khöng àoáng vaimöåt trñ thûác ra tham gia viïåc nûúác,thò lui vïì laâm möåt thêìy lang chûäa bïånh cûáu ngûúâi. "Nho" laâ öng thêìychùm lo sûác khoeã cho àêët nûúác, "y"laâ öng thêìy chùm lo sûác khoeã nhêndên, caã hai àïìu quan troång. "Lyá"tûác thuêåt àõa lyá phong thuyã, xemxeát thïë àêët, phêìn naâo giöëng nhû caái maâ ngaây nay ta goåi laâ möitrûúâng söëng cuãa con ngûúâi. Thuöåc

loaåi naây, coá caác saách nhû Àõa lyá giatruyïìn, An Nam cûãu long kinh..."Söë" laâ khoa tûúáng söë, chuyïn tòmhiïíu caác khaã nùng vaâ giúái haån coátñnh chêët tiïn thiïn cuãa möåt sinh

vêåt. Thuöåc loaåi naây, coá caác saáchnhû Tûã vi àêìu söë giaãi êm, Tûã vi thêåp nhaåi cung àoaán phaáp Quöëc êm ca...

"Thao lûúåc" tûác "Luåc thao" vaâ"Tam lûúåc", nhûäng saách noái vïìnghïå thuêåt quên sûå, chùèng haånBinh phaáp taåp luåc, Tam lûúåc Quöëc êm giaãi nghôa... "Nhêm cêìm" noáivïì boái toaán vaâ êm nhaåc. Boái toaánkhöng ngoaâi muåc àñch dûå baáonhûäng gò seä xaãy túái àïí biïët trûúácmaâ giaânh thïë chuã àöång, chùèng haåncaác saách Luåc nhêm àaåi àöån, Luåc giaáp toaân thû...

Theo quan niïåm thúâi xûa, trònhàöå vùn hoaá cuãa möåt ngûúâi àûúåcàaánh giaá bùçng têìm hiïíu biïët cuãahoå àöëi vúái baãn thên, cuâng thïë giúáichung quanh hoå: coäi trúâi, coäi àêët,coäi ngûúâi, cuäng tûác laâ thiïn vùn,àõa lyá, nhên sûå. Nïëu "Thao lûúåc,nhêm cêìm" chûa thaåo, "Nho, y, lyá,söë" chûa tinh, thò anh vêîn coân laâhúâi húåt, thêåm chñ coân àûáng bïn

ngoaâi tûúâng vaách cuãa lônh vûåc HaánNöm.Vïì mùåt àaåo àûác vaâ triïët hoåc,

caách tiïëp cêån cuãa öng cha ta noáiriïng vaâ phûúng Àöng noái chunglaâ trûåc quan, bùçng caãm xuác, khaácvúái caách tiïëp cêån chuã yïëu dûåa vaâolögñc vaâ phên tñch cuãa ngûúâiphûúng Têy. Duâng àöi nhúän kñnhphûúng Têy àïí xem xeát caác vêën àïìphûúng Àöng, trong àoá coá lônhvûåc Haán Nöm, e coân lêu anh múái

"tòm àuáng ngoä, goä àuáng cûãa".Nhêët laâ trûúác nhûäng vêën àïì maângûúâi phûúng Àöng thêëy khöngthïí giaãi thñch àûúåc, chó coá thïí ghilaåi, nhûng rêët quan troång vò noá hêìunhû laâ nguöìn göëc cuãa moåi ûáng xûã.

Chùæc chùæn nhiïìu ngaânh khoahoåc cuãa ta nhû triïët hoåc, lõch sûã,kinh tïë, chñnh trõ, xaä höåi, phaáp luêåt,quöëc phoâng, vùn hoaá, giaáo duåc,ngön ngûä, vùn tûå, vùn hoåc, nghïåthuêåt, tön giaáo, toaán hoåc, àõa lyá,sinh vêåt, y hoåc, kiïën truác... seä phaãidûåa khöng ñt vaâo kho saách HaánNöm àïí dûång laåi diïån maåo möåtthúâi, trong àoá coá àöëi tûúång nghiïn

cûáu, thêåm chñ caã baãn thên ngaânhnghiïn cûáu. Nhûäng êín söë trongquaá khûá dên töåc coá thïí seä àûúåc giaãiàaáp möåt phêìn qua viïåc tòm àoåckho thû tõch Haán Nöm.

Bïn caånh nhûäng mùåt àaä laâmàûúåc, nhiïìu vêën àïì Haán Nöm khaácmaâ thïë giúái àang quan têm, chaã leächuáng ta cûá khoaá traái cûãa àïí laåi àoá.Thñ duå viïåc "coi àêët", thuêåt "àõa lyáphong thuyã" ngaây xûa àûúåc ghi laåikhöng ñt trong thû tõch Haán Nöm,liïåu coá liïn quan gò àïën vêën àïì möitrûúâng, möi sinh àang àùåt ra vöcuâng cêëp thiïët hiïån nay? "Tûã viàêíu söë", "àöìng boáng boái toaán", caã"sêëm vô, sêëm truyïìn" nûäa, liïåu coánïn tiïëp tuåc liïåt vaâo danh saách "mïtñn dõ àoan" möåt caách "àún giaãn,goån nheå", hay àaä àïën luác coá thïíàûa ra àïí nghiïn cûáu trong möëiquan hïå vúái khoa hoåc dûå baáo?

Quaã thêåt úã àêy coá möåt söë giaátrõ naâo àoá cêìn àûúåc khùèng àõnh vaâtrên troång, kïí caã nhûäng nguöìn lûåctiïìm êín maâ khi bõ thaách thûác hoùåccoá cú höåi múái àaä biïíu hiïån, chuángseä nöíi lïn bïì mùåt nhû chuáng tathêëy úã nhiïìu nûúác.

Toám laåi, kho saách Haán Nöm

àïën tay chuáng ta thêåt khöng dïî.Noá àaä qua nhiïìu lêìn hao húát, mêëtmaát do baão vïå, cêët giûä chûa töëtcuäng coá, do chiïën tranh huyã hoaåicuäng coá. May maâ sau nhûäng lêìn taiaách, nhên dên ta, àùåc biïåt laâ möåt söëngûúâi úã cûúng võ cêìm cên nêíy mûåccuãa àêët nûúác àaä tòm moåi caách phuåchöìi. Nïëu khöng coá nhûäng khöëi oáclúán, nhûäng con tim nhiïåt thaânh,nhûäng têìm nhòn xa tröng röång, thòngaây nay chuáng ta biïët lêëy gò laâm

bùçng chûáng cho nïìn vùn hoaáthaânh vùn lêu àúâi cuãa dên töåc, lêëygò àïí thuyïët minh cho mêëy nghònnùm vùn hiïën cuãa ta? Caái cöngchùæt chiu, tñch goáp, gòn giûä saáchHaán Nöm cuãa ngûúâi xûa tûâ àúâinaây qua àúâi khaác trûúác khi trao laåicho thïë hïå chuáng ta úã àêy thêåt lúánlùæm, sêu nùång lùæm, noái sao cho hïëtàûúåc.

Kho saách Haán Nöm, kho trñ tuïåcuãa cha öng ta àoá. Nhiïåm vuåchuáng ta laâ phaãi giûä gòn noá vaâ daâycöng tòm hiïíu, nghiïn cûáu noá, àùåtmöåt nhõp cêìu nöëi liïìn truyïìn thöëngvúái hiïån àaåi.v




Phuåc chïë

caác giaá trõ vùn hoaá vêåt thïíThùng Long - Haâ NöåiNo àïën rõ lõh sû - vùn ho thùn Lon - H Nöå rïnbònh dïån vêå hïí , hun , nhêë l nhûän nh qun ly vùnho , hûn qun êm àïën vêën àïì bo öìn hïë no ron àïìukïån xä höå höm ny àïí ph huy rõ ào , nhùçm opphêìn o duå àåo àû v hêím myä u on nû hïån àå.

HÖÌ SÔ VÕNH

Khoa hoåc phuåc hûng phuåcchïë caác di tñch vêåt thïí trïnthïë giúái hay úã nûúác ta, úã

kinh àö Thùng Long xûa vaâ úã Thuãàö Haâ Nöåi höm nay, àïìu traãi qua

nhiïìu cêëp àöå tuyâ theo mûác àöå taântñch, chïë tñch, di tñch coân laåi nhiïìuhay ñt, chûá khöng phuå thuöåc vaâo

kinh phñ cuãa chuã thïí phuåc chïë coánhiïìu hay ñt. Theo chuáng töi, úãThùng Long - Haâ Nöåi, coá thïí khaáiquaát caác cêëp àöå phuåc chïë nhû sau:

Daån th phuå hïë

måt phêìn, tân àoaånVñ duå nhû di tñch Cöí Loa.

Thaânh Cöí Loa úã àõa phêån xaä CöíLoa huyïån Àöng Anh laâ kinh àöcuãa nûúác Êu Laåc, do Thuåc Phaándûång lïn sau khi cuöåc khaáng chiïënchöëng quên Têìn keáo daâi 10 nùmkïët thuác thùæng lúåi. Tûúng truyïìn,thaânh Cöí Loa coá möåt daäy thaânh

àêët göìm chñn voâng. Hiïån traång úãcöí loa chó coân 3 voâng: thaânh tronghònh chûä nhêåt, chu vi khoaãng 1.600

Nhaâ Thaái hoåc (Vùn Miïë u - Quöëc Tûã Giaám) àaä àûúåc tu böí.

A Ã N H : P H AÅ M C

Ö N G T

H Ù Æ N G





meát; thaânh giûäa hònh àa giaác coáchu vi 6.500 meát; thaânh ngoaâi daâi8.000 meát coá chiïìu cao trung bònh4-5 meát, coá chöî cao 12 meát, chênthaânh röång vaâi ba chuåc meát. Caác

cûãa ra vaâo cuãa 3 voâng thaânh nùçmlïåch nhau. Àûúâng nöëi hai cûãathaânh úã cuâng hûúáng àïìu laâ àûúângquanh co, coá uå phoâng ngûå hai bïn,taåo nïn sûác caãn trúã quên àõch khichuáng tiïën àaánh thaânh. Noái àïënthaânh Cöí Loa laâ noái àïën têën bi kõchvïì sûå mêët caãnh giaác cuãa cha conThuåc Phaán - Myå Chêu àïí keã thuâcûúáp mêët "noã thêìn". Ngoaâi ra, úãàònh Cöí Loa, hiïån nay laâ àiïån Ngûåtriïìu, coá bûác hoaânh phi "NgûåTriïìu di quy" . Viïåc phaát hiïån ra

kho vuä khñ coá haâng vaån muäi tïnàöìng coá nhiïìu ngaånh àûúåc coi laâchûáng tñch cho tinh thêìn thûúångvoä vaâ kyä thuêåt chiïën àêëu thúâi kyâThuåc Phaán. Caånh àònh laâng laâ amBaâ Chuáa - miïëu thúâ Myå Chêu, coámöåt taãng àaá hònh ngûúâi cuåt àêìu,coá leä laâ biïíu tûúång cuãa naâng MyåChêu khöën khöí. Àïìn Thûúång laâàïìn An Dûúng Vûúng, trong àïìncoá tûúång vua àûúåc phuåc chïë àêìuthïë kyã 20, hiïån coân àöi röìng àaá úã bêåc tam cêëp cuãa àïìn... Trûúác thûåctraång àoá, vêën àïì phuåc chïë nïn àùåtra nhû thïë naâo àïí vûâa phaãn aánhàûúåc giaá trõ thêåt cuãa di tñch, vûâaàaáp ûáng nhu cêìu giaáo duåc conngûúâi höm nay. Trûúác hïët, haäy tûâ boã yá àõnh laâm múái thaânh Cöí Loavúái möåt dûå aán maâ theo baáo chñ cho biïët töën khoaãng 300 tyã àöìng, vûâatöën keám tiïìn cuãa nhên dên, vûâakhöng biïët phaãi bùæt àêìu tûâ àêu.Möåt giaáo sû sûã hoåc khùèng àõnh,viïåc àùæp múái laåi möåt toaâ thaânh laâ

khöng nïn, vò khöng ai coá thïí biïëtchñnh xaác ngaây xûa noá nhû thïënaâo? Möåt nhaâ khaão cöí khaác cuängcoá yá kiïën thùèng thùæn: "Caách töëtnhêët laâ giûä nguyïn nhûäng gò àangcoá... khöng àêu trïn thïë giúái laåi àilaâm múái di tñch nhû chuáng ta.Vïìkhaão cöí úã Cöí Loa coá nhiïìu khu dichó cêìn àûúåc tiïëp tuåc khai quêåt,nïëu xêy dûång lúán nhû vêåy seä vuâilêëp têët caã...". Nhûäng yá kiïën cuãanhiïìu nhaâ khoa hoåc khaác cuängàöìng thanh tûúng tûå. Vêën àïì coân

laåi roä raâng chó nïn phuåc höìi tûângàoaån thaânh àêët. Ngoaâi ra nïëu coá yáàõnh tön taåo di tñch thò chó nïn têåp

trung truâng tu caác àïìn thúâ AnDûúng Vûúng, am thúâ cöng chuáaMyå Nûúng vaâ Cöåt àaá cuåt àêìu, gêyêën tûúång maånh cho khaách thamquan, "àiïån" Ngûå Triïìu vúái bûáchoaânh phi... Cuäng coá thïí coá möåtmö hònh thaânh Cöí Loa vúái böå "noãthêìn" coá thïí sûã duång bùæn muäi tïnnhû thêåt, mö hònh àûúåc àùåt trïnmöåt chiïëc chiïën xa kiïíu cöí, seä gêyêën tûúång rêët maånh, rêët àöåc àaáo vïìtêën bi kõch vò mêët caãnh giaác maâ bõgiùåc lêëy mêët nûúác, mêët kinh àö.

Daån thêët phuå hìi o

quy m ln hn.Àêy laâ daång thêët hiïån chuáng ta

àang phuåc höìi coá hiïåu quaã caác ditñch Vùn Miïëu - Quöëc Tûã Giaám úãHaâ Nöåi. Vùn Miïëu - Quöëc TûãGiaám laâ quêìn thïí kiïën truác àeåp, àadaång úã Thùng Long - Haâ Nöåi. VùnMiïëu àûúåc xêy dûång vaâo nùm1070, laâ núi thúâ bêåc thaánh hiïìn àaåonho (Khöíng Tûã, Maånh Tûã vaânhiïìu võ khaác). Saáu nùm sau, Quöëc

Tûã Giaám múái àûúåc xêy dûång, laânúi hoåc têåp cuãa con caái hoaâng töåcvïì sau múã röång àoán caã nhûängnhên taâi tûâ trong dên chuáng. Núiàêy àûúåc coi laâ trûúâng àaåi hoåc àêìutiïn cuãa nûúác ta. Vùn Miïëu coátûúâng gaåch bao boåc, göìm nùmkhu. Cùn cûá vaâo böë cuåc kiïën truácvaâ caác hoa vùn, hoåa tiïët thò VùnMiïëu àûúåc hoaân chónh muöån nhêëtlaâ thúâi Lï Sú (thïë kyã 15 - 18). CoânKhuï Vùn Caác thò àûúåc xêy dûångmuöån hún. Noái chung, cöng trònh

thiïët kïë Vùn Miïëu àûúåc hònhthaânh tûâ yá tûúãng cuãa ngûúâi ViïåtNam, àûúåc thûåc hiïån àöìng giaãn

nhûng quy mö nhoã hún so vúái quyhoaåch thiïët kïë Vùn Miïëu úã KhuácPhuå (tónh Sún Àöng, Trung Quöëc,quï hûúng cuãa Khöíng Tûã) göìm coáàuã: Àaåi Trung Mön, Khuï VùnCaác, Àaåi Thaânh Mön, Àaåi ThaânhÀiïån, bia Tiïën sô. Giaá trõ vùn hoáalõch sûã cuãa Vùn Miïëu - Quöëc TûãGiaám úã Thùng Long - Haâ Nöåi laâtñnh biïíu tûúång truyïìn thöëng hiïëuhoåc cuãa ngûúâi Viïåt Nam thïí hiïån úãsûå tön suâng 82 võ Tiïën sô (àöî thiHöåi vaâ thi Àònh tûâ nùm 1442- 1779)àûúåc têåp húåp laåi trong Nhaâ bia.Trong khu vûåc thûá tû cuãa Vùn

Miïëu ngûúâi xem chuá yá caái sênröång, hai bïn laâ hai daäy nhaâ Taã Vuvaâ Hûäu Vu laâ núi thúâ caác danhnho. Cuöëi sên coá nhaâ Àaåi Baái vaâHêåu Cung laâ núi coá caác hiïån vêåtquyá nhû chuöng àuác nùm 1768,khaánh àaá... Khuï Vùn Caác àûúåcxêy dûång muöån nhêët laâ àêìu thïë kyã19, laâ núi töí chûác bònh vùn, ngêmthú cuãa caác vùn nhên, keã sô... VùnMiïëu àûúåc múã röång, xêy nhaâ ÀaåiBaái, sûãa sang Hêåu Cung truy dûång bia taåi Vùn Miïëu, xêy chuâa Tiïn

Tñch do Nguyïîn Gia Thiïìu thiïët kïë(gêìn ga Haâ Nöåi ngaây nay), chuâaHaâm Long laâ trung têm phêåt giaáoàûúåc xêy dûång trong mûúâi hainùm...

Vúái thûåc traång àûúåc miïu taãnhû trïn, viïåc truâng tu vúái quy möàang tiïën haânh laâ húåp lyá àaáng tincêåy.

Måt vaâi muå tiïu vaâ

nuyïn tùæ truân tu,tn taåo

Chuâa Trêën Quöë c, Haâ Nöåi.

A Ã N H : L Ï À Û Á C C Û Ú Â N G




ÚÃ Thùng Long, triïìu Lyá cungàiïån nguy nga, thoaáng röång, maáilúåp bùçng ngoái men ngoåc xanh biïëc.Sau chiïën thùæng quên xêm lûúåcnhaâ Töëng, Lyá Thûúâng Kiïåt cho xêy

thaáp Àaåi thùæng Tû Thiïn Baão Thaáp bùçng àaá cao khoaãng 70m. Cungàiïån cao thûúâng xêy böën têìng nhû àiïån Trûúâng Xuên, àiïån ThiïnKhaánh... Trong söë caác di tñch lõchsûã vùn hoáa dûúái triïìu Lï Sú úãÀöng Kinh (tïn múái cuãa ThùngLong), àaáng kïí nhêët laâ hoaângthaânh, àûúåc múã röång sang phñaàöng, coá cûãa Àoan Mön, coá tûúâng bao boåc goåi laâ Long Thaânh. ÀiïånKhaánh Thiïn àûúåc truâng tu lúánvaâo caác nùm 1465 - 1467, giûäa löëi

ài lïn àiïån àûúåc trang trñ bùçng haihaâng lan can bùçng àaá traåm röìngtröng rêët uy nghi. Cuöëi triïìu Lïhoaâng thaânh coân àûúåc múã röånghún quanh Höì Têy, xêy CûãuTruâng Àaâi vaâ nhiïìu cung àiïånnguy nga khaác.

Vaâo caác thïë kyã 17 - 18 dûúáitriïìu Lï - Trõnh Thùng Long laåiàûúåc taái hiïån sau nhûäng cún binhlûãa. ÚÃ àêy coá hai khu vûåc: Hoaângthaânh laâ núi vua úã ài qua cûãa ÀaåiHung, túái Àoan Mön maâ bïn trïn

laâ Ngûå Mön Lêu, hai bïn laâ cûãaÀöng Traâng An vaâ Têy Traâng An.Nhiïìu tû liïåu cho biïët, cung àiïånàûúåc xêy dûång bùçng göî coá traåmtröí cêìu kyâ, coá nhûäng àöì trang trñ bùçng vaâng, àöì thïu, thaãm vaâ caácchêët liïåu àùæt tiïìn. Tûúâng thaânh rêëtdaây nhêët laâ chöî vua ngûå, coá nhûängvoâng cûãa bùçng àaá... Coân úã khu vûåcKeã Chúå thò dên tûá trêën buön baánsêìm uêët, núi khöng coá thaânh luäy,khöng coá phaáo àaâi, giao thöngthuêån lúåi, buön baán têåp nêåp, caã àöëivúái thûúng thuyïìn úã nûúác ngoaâinhû Phaáp, YÁ, kinh tïë thûúngnghiïåp phaát triïín chûa tûâng thêëydûúái thúâi chuáa Trõnh. Thùng Long- Keã Chúå àûúåc nhiïìu thûúng gia,giaáo sô Têy phûúng coi laâ möåttrong nhiïìu thaânh phöë àeåp nhêëtchêu AÁ.

Xem vêåy thò viïåc khöi phuåc,tön taåo di tñch lõch sûã vùn hoáa khuvûåc phöë cöí Thùng Long - Haâ Nöåicêìn chuá yá mêëy nguyïn tùæc sau

àêy:- Muåc tiïu cuãa viïåc truâng tu,tön taåo laâ àïí baão töìn vaâ phaát huy

di tñch nhùçm giaáo duåc truyïìnthöëng anh huâng bêët khuêët vaâ loângtûå haâo dên töåc chûá khöng phaãi biïën di tñch thaânh núi du lõch.

- Möåt nguyïn tùæc bêët di bêët

dõch trong viïåc truâng tu laâ khöngàûúåc laâm biïën daång di tñch, khöngàûúåc thay àöíi võ trñ, chêët liïåu, hònhdaáng... Ngoaâi ra cêìn giûä cho àûúåccaãnh quan vaâ daáng veã cöí kñnh cuãanhûäng di tñch gêìn kïì, caác àïìnmiïëu, phïë tñch coân laåi cho àïën hömnay (vñ duå: tònh traång thö möåc giaãndõ cuãa möå Lï Lúåi úã Lam Kinh laâthïí hiïån tû tûúãng, taác phong cuãamöåt Lï Lúåi - laänh tuå nöng dên khúãinghôa. Trïn thïë giúái, möå Khöíng Tûãúã Thaái Miïëu, Khuác Phuå, Trung

Quöëc, möå cuãa àaåi vùn haâo LeápTönxtöi úã Iaxnay Polyana (Nga)àïìu úã daång thö möåc vaâ giaãn dõ).

- Quan têm àuáng mûác túái cöngtaác khaão cöí hoåc trïn àõa baân di tñchvaâ vuâng phuå cêån

- Caác cöng trònh böí trúå cho ditñch phaãi haâi hoâa vúái di tñch; chöëng bï töng hoáa, phi thêím myä caác ditñch cöí kñnh (vñ duå: úã di tñch nöíitiïëng Lam Kinh (Thanh Hoáa),ngûúâi ta àaä ghi trïn thûúng lûúångnhaâ bia doâng chûä "Cöång hoâa xaä

höåi chuã nghôa Viïåt Nam... nùm thûá50" bùçng chûä Quöëc ngûä viïët theolöëi chûä vuöng thö kïåch àaä àûúåc baáo chñ lïn tiïëng phï phaán).

- Phûúng chêm cuãa viïåc khöiphuåc tön taåo bêët cûá di tñch lõch sûãnaâo cuäng phaãi baão töìn, giûänguyïn, khöng àïí mêët nhûäng vïëttñch cuãa di saãn, ûu tiïn khai quêåtkhaão cöí hoåc, giûä laåi vaâ laâm saáng roäcaác cöng trònh kiïën truác bõ suåp àöí.

- Cêìn coá höì sú nghiïn cûáu khoahoåc chu àaáo göìm nhiïìu böå mönkhaác nhau nhû: lõch sûã, khaão cöíhoåc, kiïën truác hoåc, nghïå thuêåthoåc... cho caác dûå aán cöng trònhtruâng tu; múâi nhûäng chuyïn giahaâng àêìu tham gia dûå aán...

Àoá laâ chûa noái àïën àöåi nguäthiïët kïë, thi cöng phaãi laâ nhûängngûúâi coá tay nghïì chuyïn sêu nhû caác cöng ty tu böí di tñch vaâ thiïët bõvùn hoáa vöën àûúåc àaâo taåo coá baâi baãn, coá kiïën thûác töëi thiïíu vïì khoahoåc truâng tu, phuåc hûng, phuå chïë

di tñch.Mong rùçng, trong quaá trònh töntaåo di tñch lõch sûã vùn hoáa Thùng

Long - Haâ Nöåi khöng thïí àïí xaãy ra"cún àõa chêën" nhû úã Lam Kinh,möåt baâi hoåc àùæt giaá cho viïåc laâmthiïëu tri thûác, vö traách nhiïåm, vòlúåi ñch caá nhên, cuåc böå maâ coá nhiïìu

haång muåc cöng trònh (hoaân thaânhtûâ nùm 1995 àïën nay) khöng thïíquyïët toaán àûúåc trong töíng söë 15tyã àaä àêìu tû vaâo Lam Kinh vaâ àïílaåi cho di tñch nhiïìu khiïëm khuyïëtkhöng thïí chêëp nhêån àûúåc.

Phn hêm xaä håi

tron viïå truân tu a

di tñhÚÃ Thùng Long - Haâ Nöåi coân coá

haâng chuåc chuâa cöí, miïëu, phuã...nhû chuâa Möåt Cöåt, chuâa TrêënQuöëc, chuâa Quaán Sûá... vaâ haângtrùm chuâa, àïìn, miïëu loaåi nhoãkhaác. Sûå hònh thaânh vaâ phaát triïíncuãa möîi cú súã tön giaáo - tñnngûúäng naây coá niïn àaåi khaácnhau, vaâ thûåc traång cêìn truâng tu,phuåc höìi cuäng khöng giöëng nhau.Lêëy chuâa Trêën Quöëc laâm vñ duå:àêy laâ ngöi chuâa vaâo loaåi cöí nhêët úãnûúác ta, coá tûâ thúâi Lyá Nam Àïë (544- 548), àûúåc xêy dûång trïn búâ söngCaái, coá tïn laâ chuâa Khai Quöëc (múãnûúác). Àïën àúâi Lï Thaánh Töng(1434 - 1442), chuâa coá tïn goåi laâ AnQuöëc. Vaâo nhûäng nùm 1600 -1618, búâ söng lúã, nhên dên dúâi chuâa rahoân àaão giûäa höì Têy (tûác laâ àõa baân hiïån nay). Cuöëi thïë kyã 17 àêìuthïë kyã 18, chuâa àöíi tïn nhû hiïånnay: Trêën Quöëc. Maäi túái nùm 1842,mùåc dêìu vua Thiïn Trõ ra Bùæc,phaát lïånh àöíi tïn chuâa laâ Trêën Bùæc,nhûng nhên dên quen goåi laâ Trêën

Quöëc nhû tïn cuä àaä coá lêu àúâi.Theo chuáng töi, viïåc truâng tu,khöi phuåc caác loaåi àònh, chuâa,miïëu, quaán, phuã... nïn theophûúng chêm xaä höåi hoáa. Àiïìunaây àûúåc àùåt ra trïn cú súã mêëytiïìn àïì vaâ àiïìu kiïån sau àêy:

- YÁ thûác tñn ngûúäng cuãa dêngian khaá maånh, hoå coá àuã trñ tuïå,têm thûác, tònh caãm àïí cuâng nhautön taåo núi mònh gûãi gùæm niïìm tin.

Nhaâ nûúác khöng thïí kham nöíi,duâ laâ Nhaâ nûúác giaâu coá, búãi caã

nûúác coá haâng chuåc nghòn chuâa,àònh, lùng, miïëu, quaán thò Nhaânûúác naâo àuã trùm tay nghòn mùæt





NGUYÏN NGOÅC

Vaâ chùèng phaãi àêu xa, ngaygiûäa nhûäng phöë phûúâng öìnaâo, chen chuác, höîn àöån

nhêët bêy giúâ, nhûäng Haâng Àaâo,Haâng Ngang, Haâng Àûúâng, ÀöìngXuên, Haâng Gai, Haâng Khay,Haâng Böng, thêåm chñ coá Haâng Caá,Haâng Rûúi, Haâng Beâ, Haâng Mùæm,Haâng Thuâng... Ai cuäng biïët nhûängphöë phûúâng tûâng nöíi tiïëng, laâniïìm tûå haâo sêu lùæng vaâ laâ tònhyïu àêåm àaâ cuãa ngûúâi Haâ Nöåi vaâcuãa nhûäng ngûúâi àaä troát yïu HaâNöåi... mêëy mûúi nùm qua àaä bõ hïëtcuöåc söëng têåp thïí bao cêëp röìi àïënnhûäng cuöåc àua chen thõ trûúâng

xö böì xeá raách túi búâi vaâ cùæt vuånthaânh nhûäng khu chung cû vö

danh tñnh, röìi laåi thaânh vö söë "mùåttiïìn" vûâa löån xöån vaâ diïm duáa vûâaquï muâa kïåch cúäm. Nhûäng mùåttiïìn loâe loeåt àïën àaáng xêëu höí vaâheåp möåt caách khoá tûúãng tûúång: bïìngang chó vaâi ba meát, thêåm chñ meátrûúäi hay veãn veån coá möîi möåt meát.Möåt meát bïì ngang, vaâ sêu hun huát- nhûng ngay caái caãm giaác sêu êëycuäng àaä àaánh lûâa àêëy thöi, chñnhcaái bïì ngang heåp àïën kyâ laå noå taåonïn caái chiïìu sêu tûúãng tûúång kia.

Trong caái thïë giúái chêåt boá taåo

nïn búãi caái chiïìu ngang kyâ quùåcvaâ caái chiïìu sêu hû cêëu êëy, ngûúâita baây khöng biïët bao nhiïu laâ thûá

mùåt haâng linh tinh àuã loaåi, chùènghïì thiïëu thûá gò, tûâ vaãi voác, quêìn

aáo, àöì kim khñ, duång cuå nhaâ bïëp,tuã laånh, maáy giùåt, haâng àiïån tûã...cho àïën saách vúã khoa hoåc - kyäthuêåt, khoa hoåc xaä höåi vaâ nhênvùn àuã hïët, vaâ thêåm chñ rêët nhiïìukhi laâ möåt haâng phúã hùèn hoi, vúáinhûäng chöìng baát chêët cao voâi voåitaâi tònh nhû möåt troâ xiïëc chñnhcöëng vaâ möåt nöìi nûúác duâng luácnaâo cuäng söi suâng suåc nghi nguátkhoái... Vaâ têët nhiïn, con ngûúâi nûäachûá, keã baán ngûúâi mua. Con ngûúâiài laåi, xö lêën lêîn nhau, nhòn ngùæm,

vuöët ve, súâ moá, múâi moåc, raothaách, mùåc caã, chï bai, têëm tùæc... caãcaäi vaä, mùæng moã, cûúâi cúåt, taán tónh,

Coân möåt Haâ Nöåiú ã ph ña sauúã H Nöå, ho mä êån höm ny, vên ohïí òm àûå nhûän nö nh rêë lå...

Phöë Haâng Maä.

A Ã N H : P H AÅ M T

U ÏÅ




gêy göí, chûãi búái nûäa... Têët caã, têët caãtrong caái khoaãng sên khêëu ngöínngang êëy...

Vêng. Haâ Nöåi mùåt tiïìn hömnay. Àuáng ra, thónh thoaãng vêîn

coân coá thïí bùæt gùåp àöi ba mùåt tiïìnthïnh thang möåt caách hïët sûácnghõch lyá: nhûäng cûãa haâng quöëcdoanh hiïëm hoi coân soát laåi nhû möåt thûá cuãa laå, quï kïåch, thûavùæng vaâ ïë êím. Noá loåt thoãm giûäathïë giúái dûä túån cuãa hùçng haâ sa söëmùåt tiïìn àua chen.

Mùåt tiïìn naâo thò vùn hoáa êëy.Mùåt tiïìn cùæt vuån cuãa kinh tïë thõ

trûúâng - khöng phaãi kinh tïë thõtrûúâng noái chung maâ laâ kinh tïë thõtrûúâng höîn àöån hiïån nay - têët

nhiïn cuäng coá vùn hoáa riïng cuãanoá: vùn hoáa cuãa caác bestselleràang traân ngêåp caác quêìy saách, cuãacaác thûá baáo phónh nõnh hoåc troâ contrai con gaái múái lúán dêåy thò vaâ löicuöën ngûúâi lúán bùçng àuã thûá "Anninh" naâo nhên dên, naâo Haâ Nöåi,naâo Saâi Goân, naâo trong nûúác, naâothïë giúái... Hònh nhû cuäng chùèngkhaác mêëy vúái cuöåc àua xe liïìu chïëtcuãa àaám thanh niïn trïn àûúângphöë bêy giúâ...

May thay, Haâ Nöåi khöng chó coá

thïë. Haâ Nöåi vêîn giûä àûúåc möåt sûácàïì khaáng rêët maånh, möåt kiïíu àïìkhaáng hònh nhû cuäng rêët Haâ Nöåi -hay rêët Viïåt Nam - khöng öìn aâo,khöng khiïu khñch, khöng àöëimùåt, im lùång, húi nhêîn nhuåc möåtchuát, giêëu niïìm kiïu haänh cuãamònh àùçng sau caái veã khiïmnhûúâng nhòn thêåt tinh múái thêëy laâcoá chuát khinh khónh. Àïì khaáng bùçng caách ruát lui vïì phña sau - VuäVùn Nhêåm chùèng tûâng chuã àöång boã Thùng Long maâ ruát lui chiïënlûúåc vïì Tam Àiïåp àêëy sao? Giêëumònh ài àïí töìn taåi, kñn àaáo maâ daidùèng, bïìn bó, kiïn cûúâng nûäa chûá, búãi vûúåt qua caái bao cêëp thö löî vaâhung hùng lêîn caái xö böì höîn haâothõ trûúâng, vêîn söëng maäi, êm thêìmsöëng maäi möåt Haâ Nöåi rêët Haâ Nöåi,rêët Thùng Long, chûa hïì phai.Cuöåc ruát lui chiïën lûúåc khönngoan laå luâng, chùèng phaãi vïì àïënTam Àiïåp àêu. Chó lui vïì... saumöåt têëm reâm! Chuã àöång boã laåi, vúái

giaá cùæt cöí têët nhiïn, mêëy chuåc meátvuöng heåp dñ mùåt tiïìn cho àaámdên ngoaåi tónh àang àöí lïn Thuã àölaâm ùn buön baán. Hoùåc giaã cuäng

coá thïí chùèng nhûúâng cho ai, chùèngcho ai thuï mûúán caã, maâ tûå "cùæt"chñnh mònh ra laâm àöi, phêìn rêëtnhoã, xöng ra àua chen buön baán úãmùåt tiïìn nhû ai - búãi ngûúâi Haâ Nöåicuäng vöën nöíi tiïëng gioãi buön baán,dên Keã Chúå maâ - phêìn coân laåi, lúánhún, cöët loäi hún, lui vïì phña sau, úãsaát ngay àêëy thöi.

Vêng, saát ngay àêëy, chó caáchmöåt bûác reâm. Búãi, nïëu baån coá àûúåcmöåt ngûúâi quen dêîn àûúâng, hoùåcchùèng cêìn ngûúâi dêîn àûúâng naâocaã, tûå chñnh baån cûá thaãn nhiïn bûúác vaâo caái cûãa haâng veãn veånmöåt meát mùåt tiïìn êëy, àûa möåtngoán tay chó vaâo phña trong vaâ noáinhoã vúái ngûúâi àang ngöìi baán haângmöåt cêu, àuáng ra chó cêìn böën tiïëngthöi: "Töi vaâo nhaâ trong", röìi cûáthïë thaãn nhiïn duäng caãm chen quacaái àaám haâng hoáa ngöín ngang, ài

thùèng vaâo theo caái chiïìu sêu hunhuát kyâ thûåc rêët caån àaánh lûâa noå,cho àïën khi gùåp möåt têëm reâm,thûúâng laâ möåt têëm reâm vaãi rêët àúnsú, àûa tay veán lïn vaâ bûúác quathò, töi coá thïí cam àoan vúái baånàiïìu naây: baån seä dûâng laåi, sûäng súâ,kinh ngaåc. Cûá nhû, bùçng möåt àiïìukyâ diïåu naâo àoá, baån vûâa thûåc hiïånmöåt cuöåc du haânh ngûúåc thúâi gianlaå luâng, nùm mûúi, baãy mûúi, taámmûúi, vêng, gêìn ngoát möåt trùmnùm àêëy, vaâ àöåt ngöåt rúi ngûúåc trúã

laåi vaâo möåt khoaãng khöng gian,àuáng hún möåt khöng - thúâi gianhoaân toaân... Haâ Nöåi Thaåch Lam

Coá leä àiïìu àêìu tiïn khiïën baånkinh ngaåc chûa phaãi laâ caái baånnhòn thêëy, maâ laâ caái baån nghe. Baånàang nghe chñnh sûå im lùång. Têët caãcaác tiïëng àöång ruá rñt gaâo theát cûá

suöët ngaây bïn ngoaâi kia böîngdûng tùæt lùång hïët. Vò sao thïë nhó?Coá gò àêu, coá bûác tûúâng ngùn caáchnaâo ghï gúám àêu, chó coá möåt bûácreâm vaãi moãng tang. AÂ, phaãi röìi,chñnh laâ búãi caái cùn vûúân àang múãra dûúái chên baån àêëy. Búãi vò, vêng, baån àang bûúác vaâo möåt cùn vûúân.Töi vêîn cho rùçng möåt trong nhûängtaâi nùng quan troång nhêët cuãangûúâi Haâ Nöåi laâ saáng taåo ra khönggian. Trong caái khoaãng chêåt boá vaâàoáng kñn cuãa nhûäng daäy nhaâ öëng

trïn caác phöë phûúâng, hoå vêîn taåo raàûúåc cho möîi nhaâ möåt khöng giansên - vûúân, hêìu nhû nhaâ naâo cuängcoá, coá möåt thiïn nhiïn cuäng toaânveån nhû bêët cûá úã àêu, coá cêy coã,hoa laá, höì nûúác, möåt chuát nuái non,àöi luác caã möåt caái giïëng xêy gaåchcöí, vaâ trûä tònh hún caã, möåt khungtrúâi xanh ngaây cuäng àêìy nùæng vaâmêy, àïm àêìy sao hay traân ngêåptrùng...

Chñnh caái khoaãng sên - vûúântuyïåt vúâi naây àaä cùæt àûát ta hùèn vúái

caái thïë giúái höîn taåp ngoaâi kia, dêåptùæt hùèn moåi tiïëng àöång ruá rñt àinhtai nhûác oác coân àuöíi theo ta àïënmaäi têån bïn kia têëm reâm noå. Vaâ noádùæt ta vaâo möåt khöng gian nöåi thêëtquen thuöåc vaâ gêìn guäi vö cuâng cûánhû laâ möåt kyã niïåm sêu lùæng nhêëtvêîn àoång trong ta tûâ thuúã naâo, laåivûâa xa laå vûâa kinh ngaåc búãi tatûúãng noá àaä bõ xoáa saåch, tiïu diïåtài lêu lùæm röìi, maäi maäi röìi, maâ hoáara noá vêîn coân nguyïn àoá, vêîn coângiûä àûúåc cho ta, im lùång maâ sinhàöång khaác thûúâng. Cuäng chùèng coágò nhiïìu nhùån vaâ ly kyâ lùæm àêu,nhûng laåi laâ têët caã: sûå thanh bònh,thanh nhaä, vûâa nheå nhaâng vûâatrên troång, vûâa tinh tïë yá tûá vûâa tûånhiïn nhû khöng, vûâa xûa cuä vöcuâng maâ sao vêîn cûá maäi maäi múáimeã, thêåm chñ tên thúâi: möåt àöitraâng kyã àaä lïn boáng àen sêîm, möåtmùåt baân àaá vúái khay traâ êëm cheánàïìu àêët nung möåc khöng möåt chuátveä vúâi hoa vùn. Möåt àöi cêu àöëi

vúái möåt bûác hoaânh phi khöng coânsùæc neát nhûng bao giúâ cuäng àûúåclau chuâi cêín troång. Möåt bûác thuãymaåc, khöng veä caái hiïån thûåc maâ veä

Ö Quan Chûúãng.

A Ã N H : H O A Â N G K

I M À

A Á N G





caái tröëng khöng - cuãa vuä truå, cuãacuöåc àúâi. Vaâ nhû nhaâ thû phaápnaâo àoá àaä phaác trïn möåt khunggiêëy doá caái chûä vûâa nhû bay laåinhû neán laåi kia: möåt chûä "Têm"

trang troång, hoùåc cuäng coá thïí àöikhi baån gùåp möåt chûä "Nhêîn", saoneát chûä laåi coá chuát gò àoá nhû möåtneát cûúâi móa mai nhó...

Vêåy àoá, coá gò lùæm àêu. Dên HaâNöåi, dên ngoaåi tónh àöí lïn chiïëmHaâ Nöåi, bêy giúâ vêîn àang nhannhaãn möåt chúi àöì cöí maâ. Coân cöíxõn hún nhiïìu. Vêåy àiïìu gò àaä taåonïn bêìu khöng khñ cöí kñnh khöngthïí thay thïë àûúåc úã àêy, coá boã baåctyã troåc phuá cuäng chùèng mua àûúåc?ÊËy laâ nhûäng con ngûúâi. Boáng möåt

ngûúâi con gaái, vêîn ùn mùåc tên thúâiàêëy chûá, vûâa nheå nhaâng ài qua,nheå nhû lûúát trong caái khoaãng töëimúâ coá thïí àoaán dêîn vaâo möåtphoâng riïng úã phña sau kia. Möåtanh thanh niïn, kyâ thûåc cuäng àaäàûáng tuöíi röìi, vûâa ài àêu vïì, bûúácvaâo caái khöng gian naây böîng thayàöíi hùèn, nhû vûâa löåt boã caái lúáp voã buåi bùåm ngoaâi kia, möåt chaâng traiHaâ Nöåi rêët àöîi thanh lõch khiïmnhûúâng giaãn dõ maâ laåi sang troång,nhoã nheå möåt caách thêåt tûå nhiïn, ài

laåi, ùn noái, chaâo hoãi, thûa gûãi vûâathên tònh, khoan thai vûâa húi coáchuát gò àoá àiïåu àaâ maâ laåi dïî chõu...

Vaâ hêìu nhû bao giúâ cuäng vêåy, bao giúâ cuäng coá möåt baâ cuå giaâ, toác baåc phú, àïën taám hay chñn mûúi coáthûâa maâ khuön mùåt vêîn coân giûäàûúåc nhûäng neát thanh tao khiïën tahònh dung möåt thúâi xuên sùæc coáthïí nöíi tiïëng caã Haâ thaânh. Baâ cuångöìi möåt mònh úã àêy, thanh thaãn,trïn chiïëc sêåp guå chên quyâ chùæctuöíi coân nhiïìu hún caã cuå; möåt veãthanh thaãn coá sûác maånh ghï gúámlùæm, búãi ta coá thïí biïët chùæc chùænngûúâi phuå nûä gêìn trùm tuöíi àoá àaätraãi qua, biïët bao nhiïu trêìm luêncuãa caái àêët nûúác, caái xaä höåi quaánhiïìu àöíi thay naây...

Töi àaä coá lêìn gùåp àûúåc möåt baâcuå nhû vêåy, úã möåt trong nhûängkhöng gian Haâ Nöåi cöí àûúåc giêëu,àûúåc giûä möåt caách vö cuâng taâi tònhsau têëm reâm vaãi moãng trïn möåttrong nhûäng phöë àöng àuác taåp

nham nhêët bêy giúâ cuãa Haâ Nöåi. Vaâchñnh cuå àaä kïí cho töi nghe cêuchuyïån sau àêy, cêu chuyïån vïì lailõch cuãa cùn nhaâ maâ nay cuå coân giûä

àûúåc möåt khoaãng khöng gian HaâNöåi xûa, giûä àûúåc taâi tònh nhûng bùçng möåt pheáp laå naây.

Ngaây trûúác, ngaây xûa, tûác laâcaách àêy baãy hay taám mûúi nùm,

vaâo quaäng giûäa nhûäng nùm 20 vaâ30 cuãa thïë kyã trûúác, cuå vöën coá buön baán àöi chuát, cuäng úã ngayphöë naây, möåt cùn nhaâ beá hún nhaânaây nhiïìu. Chöìng viïn chûác nhoã gòàoá cuãa nhaâ nûúác, vúå tranh thuã buön baán àöi chuát àïí coá thïmàöìng ra àöìng vaâo. Buön súåi. Buön baán ngaây êëy dïî lùæm, cuå nhúá laåi: cûángöìi àêëy, cêìn mua haâng gò thò chócêìn nhùæn möåt tiïëng, hoùåc qua möåtngûúâi möi giúái, hoùåc qua bûu àiïån.Haâng seä àûúåc chúã àïën têån nhaâ, söë

lûúång bao giúâ cuäng àêìy àuã, chêëtlûúång bao giúâ cuäng coá thïí tin cêåy.Baán ài cuäng vêåy, nùng nöí nhûngàún giaãn, thuêån tiïån, tin cêåy lêînnhau ngûúâi baán ngûúâi mua... Vûâa buön baán vûâa chúi. Coá ngûúâi kïëtoaán giuáp viïåc. Buöíi töëi, chó coânviïåc àïëm tiïìn...

Buön baán nhoã, cöång vúái àöìnglûúng viïn chûác cuãa chöìng, cuängàuã cho möåt cuöåc söëng khaá àûúânghoaâng, thong thaã, vaâ nuöi caã möåt bêìy con, àûáa naâo cuäng ùn hoåc nïn

ngûúâi...Cho àïën möåt höm, coá möåtngûúâi chaâo haâng túái. Chuyïånnhûäng ngûúâi chaâo haâng túái nhû thïë naây laâ bònh thûúâng, tuêìn naâo,ngaây naâo cuäng coá. Lêìn naây laâ anhchaâo haâng baán súåi, anh baão haängcuãa anh àang coá möåt chuyïën súåilúán tûâ Höìng Köng seä chúã sang, baâcoá muöën mua khöng? Baâ nhêån lúâimua. Anh hoãi baâ lêëy bao nhiïu? Baâ baão: "Anh vaâo caái nhaâ kho cuãa töi,ào cho kyä, cûá chúã àêìy hïët nhaâ khoàoá cho töi". Ngaä giaá roä raâng, vaâvêåy laâ xong. Chùèng giêëy túâ giaoûúác gò, cuäng chùèng coá tiïìn àùåt coåc.Anh ta ài, heån seä súám trúã laåi...Nhûng röìi, chùèng hiïíu sao anh taài bùåt mêët. Möåt tuêìn, hai tuêìn, möåtthaáng, hai thaáng, ba thaáng... chùèngthêëy tùm húi àêu caã. Chùæc laâ coáchuyïån truåc trùåc gò àoá. Cuängchùèng chúâ nûäa. Vaâ thûåc ra thò baâcuäng coi nhû khöng coân coá chuyïånàoá nûäa. Cuäng quïn ài röìi...

Böîng möåt höm, àuáng saáuthaáng sau, anh chaâo haâng àöåt ngöåttrúã laåi. Anh baão anh vö cuâng xinlöîi baâ, haäng cuãa anh vûâa qua coá sûå

khoá khùn vïì taâu beâ, maäi àïën naymúái giaãi quyïët xong. Bêy giúâ toaân böå söë haâng baâ àùåt mua àaä chúãsang, cêåp bïën Haãi Phoâng röìi, àuángnguyïn söë lûúång, chêët lûúång àaä

giao ûúác. Duy coá àiïìu, giaá caã àaäthay àöíi. Vûâa röìi nhaâ maáy dïåtNam Àõnh bõ chaáy kho súåi. Giaá súåi bêy giúâ tùng gêëp àöi so vúái saáuthaáng trûúác. Vêåy anh xin àïì nghõvúái baâ hai caách: hoùåc anh cho chúãsúåi lïn àêy, àûa vaâo kho àêìy àuãcho baâ, vúái giaá caã àuáng nguyïnnhû saáu thaáng trûúác, búãi moánhaâng coi nhû àaä àûúåc baán cho baâröìi maâ, duâ baâ chûa traã àöìng naâo,cuäng chùèng kyá kïët gò, nhûng möåtlúâi noái, khöng thïí thay àöíi. Hoùåc

caách thûá hai: anh seä chúã toaân böå söësúåi xuöëng baán luön cho Nhaâ maáydïåt Nam Àõnh, têët nhiïn vúái giaámúái, vaâ seä xin chuyïín cho baâ söëtiïìn laäi do chïnh lïåch giûäa hai thúâiàiïím - coá trûâ ài phñ vêån chuyïín vaâlaäi ngên haâng.

Baâ àaä choån caách thûá hai. Vaâchùèng hïì àöång chên àöång tay, chó bùçng möåt lúâi noái, baâ böîng coá àûúåcmöåt moán laäi khöíng löì. Chñnh bùçngmoán laäi àoá, baâ àaä têåu àûúåc cùn nhaânaây àêy. Cùn nhaâ bêy giúâ baâ cho

thuï mùåt tiïìn laâm haâng quêìn aáothúâi trang, coân nïëu baán ài thò coáthïí àïën vaâi chuåc cêy vaâng möåt meátvuöng. Cùn nhaâ àoá, sau caái thúâingûúâi ta coân buön baán vúái nhautheo möåt thûá vùn minh thûúngnghiïåp kyâ laå àoá, àaä tûâng bõ xeá naátài xeá naát laåi khöng biïët bao nhiïulêìn búãi vö söë trêìm luên cuãa thúâicuöåc; vaâ bùçng möåt sûå duäng caãm imlùång maâ chùæc hùèn phaãi thöng minhvaâ kiïn àõnh phi thûúâng, baâ vêîngiûä, vêîn giaânh laåi cho mònh möåtkhoaãng khöng gian cöí kñnh vaâ vögiaá, caái khoaãng khöng - thúâi giancoân laåi úã nhûäng mùåt sau lêín khuêëtmaâ bïìn bó vö cuâng cuãa Haâ Nöåi; HaâNöåi möåt thúâi vùn hoáa àïën thïë, vùnminh àïën thïë, àeåp àeä, thanh lõchàïën thïë. Caái thúâi bùçng möåt chûä Tñnngûúâi ta coá thïí söëng vúái nhau àeåpàïën chûâng naâo.

Vêîn coân möåt Haâ Nöåi nhû vêåy,töi tin. Cuãa quaá khûá. Vaâ seä haånhphuác biïët bao nïëu noá cuäng seä laâ

cuãa tûúng lai, maâ ta nhêët thiïët phaãikhöi phuåc cho kyâ àûúåc.v




DÛÚNG XUÊN ÀÖËNG

Vaâo cuöëi thïë kyã 3 trûúác Cöngnguyïn, do sûå phaát triïínlúán maånh cuãa àêët nûúác,

ngûúâi Viïåt cöí bùæt àêìu dúâi àöxuöëng àöìng bùçng Bùæc böå. Ngûúâiàêìu tiïn laâm viïåc àoá laâ An DûúngVûúng Thuåc Phaán. Vaâ núi àõnh àötrûúác nhêët, àûúåc öng nghô àïën laâvuâng àêët maâ sau naây àûúåc lêìn lûúåtmang tïn laâ Thùng Long - ÀöngÀö - Haâ Nöåi. Thïë nhûng, do àiïìukiïån thiïn nhiïn àûúng thúâi cuãanûúác ta, buöåc öng phaãi dûâng laåi úãCöí Loa, möåt àõa àiïím nùçm trïnphña búâ Bùæc söng Höìng (nay laâ xaäCöí Loa, huyïån Àöng Anh, HaâNöåi).

Vaâo nhûäng nùm 40 àêìu Cöng

nguyïn, khi tiïën quên vaâo àaân aápcuöåc khúãi nghôa Hai Baâ Trûng, tûâmiïìn biïín Quaãng Ninh túái höì LaängBaåc (Bùæc Ninh), viïn tûúáng xêm

lûúåc Maä Viïån àaä tröng thêëy caã möåtvuâng "dûúái thò nûúác, trïn thò mêymuâ, khñ àöåc böëc lïn nguân nguåt"(Hêåu Haán thû). Taâi liïåu khaão cöíhoåc coân cho hay: khi Cöí Loa àûúåcduâng laâm núi àõnh àö thò cuäng laâluác dên töåc ta bûúác vaâo thúâi àaåi àöìsùæt chûâng hún hai thïë kyã. Vúáinhûäng nöng cuå kim loaåi múái, CöíLoa àûúåc xem laâ núi thûã nghiïåmthaânh cöng bûúác quaá àöå tûâ möhònh nöng nghiïåp luáa nûúác miïìnchên nuái, vöën cuãa ngûúâi Taây -Thaái cöí, àïën mö hònh nöng nghiïåpluáa nûúác miïìn àöìng bùçng. Tïnnöm na xa xûa cuãa Cöí Loa laâ ChaåChuã, cöí êm laâ Kluã, tûâ àoá biïën êm(röìi àûúåc phiïn êm) thaânh Khaã Luä,Kim Luä, Cöí Loa...Truyïìn thuyïëtdên gian vêîn goåi An Dûúng

Vûúng Thuåc Phaán laâ vua Chuã,thaânh Cöí Loa laâ thaânh Chuã. ÚÃ àêy,àiïìu quan têm laâ sau mûúâi nùmchiïën thùæng quên Têìn xêm lûúåc,

viïåc dúâi boã trung du, xuöëng àõnhàö úã àöìng bùçng, toã roä dên töåc ta àaäthïí hiïån möåt yá chñ maånh meä, tûå tin,möåt loâng quyïët têm baão vïå nïìnàöåc lêåp cuãa àêët nûúác. Cöí Loakhöng chó laâ möåt kinh thaânh maâàöìng thúâi coân laâ möåt quên thaânh.Toâa thaânh àûúåc xêy dûång trïn búâBùæc söng Hoaâng Giang. Xûa kia,noá laâ möåt con söng lúán, nöëi liïìnsöng Höìng vúái söng Cêìu. Dêëu vïëtdoâng söng cuä coân roä neát vúái nhûängàoaån goåi laâ söng Thiïëp hay NguäHuyïån Khï (chaãy qua nùm huyïån:Yïn Laäng, Voä Giaâng, Àöng Ngaân,Yïn Phong, Tiïn Du). Tûâ Cöí Loatheo Hoaâng Giang, thuyïìn beâ coáthïí ngûúåc lïn têån miïìn nuái rûângphña Bùæc, Têy Bùæc, Àöng Bùæc hayxuöi xuöëng khùæp caác vuâng àöìng

bùçng vaâ ra biïín. Khöng nhûäng thïë, bïn trong thaânh Cöí Loa coân coá caãmöåt maång lûúái giao thöng thuãyliïn hoaân, thuyïìn beâ coá thïí ra vaâo

úã Vïå Nm, ron 4.000 nùmdûån nû v ûä nû, hû o

n no àûå àõnh quöë àö b y lêìn nhû vun àêë H Nöån y ny.

Vuâng àêëtbaãy lêìnàûúåc àõnh

quöëc àö

Àïìn thúâ Thuåc Phaán An Dûúng Vûúng úã Cöí Loa.

Lïî rûúác “Chiïë u dúâi àö” cuãa vua Lyá Cöng Uêín.

A Ã N H : T L





möåt caách thuêån tiïån. Tñnh ûu viïåtvïì quên sûå cuãa Cöí Loa khiïën choMaä Viïån, khi sang xêm lûúåc nûúácta, nhû àaä noái, mùåc duâ gêìn àêëy coáthaânh Luy Lêu, vêîn choån núi naây

laâm chöî giêëu quên. Nùm 571, saukhi lïn ngöi vua vaâ nhêët laâ nhûängnùm chöëng quên Tuây xêm lûúåc, LyáPhêåt Tûã cuäng lêëy Cöí Loa laâm quöëcàö vaâ laâm cùn cûá quên sûå. Ngay caãNgö Quyïìn sau khi múã ra kyãnguyïn múái cho dên töåc, vêîn quayvïì àõnh àö úã Cöí Loa nùm 939.Nhòn chung laåi, thïë maånh cuãa CöíLoa laâ tñnh chêët àõa - quên sûå maâsöng Hoaâng Giang coá möåt võ trñàaáng kïí. Do àoá, àïën thïë kyã 10, khicon söng naây bõ caån doâng vaâ thu

heåp thò Cöí Loa cuäng mêët luön vaitroâ lõch sûã cuãa möåt quöëc àö trïn búâBùæc söng Höìng. Phaãi chúâ àïën khiquöëc àö dúâi vïì phña Nam thò núinaây múái àûúåc xem laâ "thùæng àõa"tuy rùçng Cöí Loa thúâi cöí àaåi röìiThùng Long thúâi trung àaåi cuängàïìu nùçm trïn phaåm vi vuâng àêëtHaâ Nöåi thúâi hiïån àaåi, tûâ ngoaåithaânh cho àïën nöåi thaânh.

Nïëu Cöí Loa àûúåc choån àïí àõnhquöëc àö ba lêìn vúái 66 nùm - ThuåcPhaán, 29 nùm (208 - 179 trûúácCöng nguyïn); Lyá Phêåt Tûã, 32 nùm(571 - 603) vaâ Ngö Quyïìn, 5 nùm(939 - 944) thò Thùng Long - ÀöngÀö - Haâ Nöåi cho àïën nay, nùm2005, àaä àûúåc àõnh àö cuäng ba lêìnnhûng àaä túái 995 nùm (kïí caã hailêìn giaán àoaån túái 188 nùm: 10 nùm(1397 - 1407) nhaâ Höì dúâi àö vïìThanh Hoáa; 20 nùm (1407 - 1427)nöåi thuöåc nhaâ Minh, röìi 157 nùm,triïìu Têy Sún, 14 nùm (1788 - 1802)vaâ triïìu Nguyïîn, 143 nùm (1802 -

1945) dúâi àö vaâo Phuá Xuên). Mùåcduâ vêåy, nhên dên khùæp núi vêînluön luön coi Haâ Nöåi xûa laâ vuângàêët thiïng liïng, "ngaân nùm vùnvêåt", laâ möåt trung têm cuãa àêëtnûúác tuy chñnh quyïìn àö höå nhaâMinh àaä àöíi tïn thaânh Àöng Quan(cûãa aãi phña Àöng), triïìu Nguyïînchó xem chûä "long" laâ "thõnhvûúång", chó laâm ùn, buön baán,khöng xem chûä "long" laâ "röìng",chó vuâng àêët àïë àö.

Àiïím nöíi bêåt cuãa ba lêìn àõnh

àö úã búâ Nam söng Höìng laâ àïìudiïîn ra ngay sau thùæng lúåi cuãa balêìn lêåt àöí aách thöëng trõ ngoaåi bang:triïìu Lyá, triïìu Lï röìi Nhaâ nûúác

Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa. ÚÃthïë kyã 15, viïåc àõnh àö úã Haâ Nöåixûa - vúái tïn goåi Àöng Àö - àöìngthúâi viïåc cöng böë baâi Caáo BònhNgö - coá giaá trõ nhû baãn Tuyïn

ngön àöåc lêåp lêìn thûá hai - àaä diïînra mêëy thaáng sau khi kïët thuácthùæng lúåi cuãa mûúâi nùm tiïën haânhchiïën tranh giaãi phoáng. ÚÃ thïë kyã20, viïåc àõnh àö úã Haâ Nöåi ngaâynay laåi chó diïîn ra möåt tuêìn lïî sauthùæng lúåi cuãa Caách maång thaángTaám cuâng vúái viïåc cöng böë baãnTuyïn ngön àöåc lêåp vaâo ngaây2/9/1945 àïí röìi tiïëp àoá, dên töåc taài vaâo cuöåc khaáng chiïën trûúângkyâ. Do tûúng quan lûåc lûúång giûäadên töåc ta vúái caác thïë lûåc xêm lûúåc,

hai lêìn àõnh àö naây cuäng coá nhûängneát khaác biïåt. Lêìn trûúác phaãi chúâkhi àêët nûúác saåch boáng quên thuâcoân lêìn sau laåi diïîn ra úã thúâi àiïím bùæt àêìu cuãa ba mûúi nùm chiïëntranh giaãi phoáng.

Àïën àêy, möåt cêu hoãi àûúåc àùåtra laâ taåi sao 72 nùm (938 - 1010),sau khi dên töåc ta giaânh quyïìn tûåchuã, Lyá Cöng Uêín múái dúâi àö raThùng Long? Súã dô coá tònh traångnhû thïë laâ vaâo thúâi àiïím êëy, àêëtnûúác múái àöåc lêåp, quöëc gia phongkiïën têåp quyïìn chûa àuã thúâi giancuãng cöë, dên tònh chûa öín àõnh,caác thïë lûåc caát cûá chûa hùèn àaä suyyïëu. Vò vêåy, sau khi baác boã chûácTiïët àö sûá, Ngö Quyïìn xûngvûúng, phaãi vïì àõnh àö úã Cöí Loa 5nùm (939 - 944). Àinh Böå Lônh phaãideåp loaån 12 sûá quên trong 23 nùm(944 - 967). Sau àoá, caác triïìu Àinh,Tiïìn, Lï phaãi ruát vïì àõnh àö úã HoaLû 42 nùm (968 - 1010). Quöëc àöluác êëy tuy nhoã heåp, êím thêëp, giao

thöng khöng thuêån lúåi nhûng laåi laâ"quï nhaâ", laâ núi nuái non hiïím trúã,thñch húåp cho viïåc phoâng ngûå vïìquên sûå.

Sang àêìu thïë kyã 11, tònh hònhàêët nûúác àaä àùåt ra nhûäng yïu cêìumúái cho sûå phaát triïín vïì moåi mùåt.Caác thïë lûåc chöëng àöëi àaä bõ àeâ beåp.Chñnh quyïìn trung ûúng àaä àûúåccuãng cöë . Sûác maånh vaâ loâng tin cuãanhên dên moåi miïìn trong viïåc baãovïå nïìn àöåc lêåp àaä àûúåc thûã thaách.Nhûäng tiïìn àïì cêìn thiïët cho bûúác

nhaãy voåt vïì kinh tïë, cho bûúác phaáttriïín huy hoaâng vïì vùn hoáa àaätûâng phêìn àûúåc chuêín bõ dûúái caáctriïìu àaåi Ngö, Àinh, Tiïìn Lï. Vaã

laåi, àêët nûúác ta laåi luön luön àûángtrûúác hiïím hoåa xêm lûúåc tûâphûúng Bùæc. Do àoá, viïåc àõnh àö úãphña búâ Nam söng Höìng laâ àiïìuhïët sûác húåp lyá. Nïëu nhû thïë nuái

non hiïím trúã cuãa Hoa Lû chó thuêånlúåi cho viïåc phoâng ngûå, khoá khùncho tiïën cöng, coân Cöí Loa coá thïídûåa vaâo thïë söng ngoâi cuãa söngCêìu úã phña trûúác, söng Höìng úãphña sau àïí triïín khai lûåc lûúång,nhûng bêy giúâ, khuác söng nöëi liïìnhai con söng àoá àaä trúã thaânh baäi böìi thò Thùng Long laåi coá àuã moåiàiïìu kiïån àïí phaát huy thïë "tiïën coáthïí àaánh, lui coá thïí giûä" bùçng caáchdûåa vaâo chñnh hai con haâo thiïnnhiïn laâ söng Cêìu úã xa, söng Höìng

úã gêìn. Lõch sûã àaä chûáng minhtuyïët phoâng ngûå söng Cêìu (Nhû Nguyïåt) àaä goáp phêìn khöng nhoã,laâm thêët baåi cuöåc chiïën tranh cuãaquên xêm lûúåc Töëng thïë kyã 11. Caácnhaâ àõa lyá thûúâng cho rùçng caácdoâng söng úã Têy Bùæc, Viïåt Bùæc höåituå vïì vuâng Thùng Long - Haâ Nöåiröìi lan toãa xuöëng phña Àöng ra biïín, àaä laâm cho vuâng àêët naây trúãthaânh quöëc àö thiïn nhiïn cuãangûúâi Viïåt. Chñnh nhúâ hïå thöëngsöng ngoâi àoá, vúái truåc chñnh laâsöng Höìng maâ trong caác cuöåcchiïën tranh baão vïå Töí quöëc chöëngquên xêm lûúåc Möng - Nguyïn -nhû trong cuöåc chiïën tranh 1285 -Thöëng soaái Trêìn Quöëc Tuêën àaä dïîdaâng, nhanh choáng cho quên chuãlûåc ruát ra biïín röìi theo söng Maävaâo têåp kïët úã Chêu AÁi. Vaâ cuäng bùçng hïå thöëng àûúâng thuãy naây,quên ta àaä phaãn cöng giaânh laåi àêëtnûúác. Hay nhû trong cuöåc chiïënchöëng quên xêm lûúåc nùm 1288,

cuäng chñnh hïå thöëng söng ngoâitrïn àaä giuáp quên ta taåo nïn möåtchiïën thùæng Baåch Àùçng lûâng lêîytrong lõch sûã chöëng ngoaåi xêm.Àïën thïë kyã 15, Àöng Quan tuykhöng coân laâ quöëc àö nhûng vúáitinh thêìn Thùng Long, nhên dên taàaä àêëu tranh liïn tuåc 20 nùm, lêåtàöí aách thöëng trõ nhaâ Minh àïí laåitrúã vïì àõnh àö trïn vuâng àêët lõchsûã êëy dûúái triïìu Lï. Nhûäng trangcuöëi cuâng cuãa lõch sûã vùn hoáaquên sûå trung àaåi Viïåt Nam coân

ghi roä: Àêìu nùm 1789, chó trongvoâng nùm ngaây àïm, cuâng nhêndên caã nûúác, nhên dên ThùngLong àaä àaánh tan 29 vaån quên




xêm lûúåc Maän Thanh maâ phêìn lúán bõ dòm xaác xuöëng. Dûúái chñnhquyïìn nhên dên, trong hún möåtnûãa thïë kyã, thûåc ra múái 27 nùm(1945 - 1972), Haâ Nöåi àaä cuâng

nhên dên caã nûúác àaánh thùæng haiàïë quöëc to lúán ngay trïn búâ namsöng Höìng. Àoá laâ trêån chiïën keáodaâi hún 60 ngaây àïm, múã àêìucuöåc khaáng chiïën chöëng Phaáp, laâtrêån "Àiïån Biïn Phuã trïn khöng",goáp phêìn kïët thuác thùæng lúåi cuöåckhaáng chiïën chöëng Myä.

Coá thïí noái rùçng, khöng möåtthúâi naâo, khöng möåt nhaâ laänh àaåotöëi cao naâo àûúåc pheáp laâm theo yámònh àïí àõnh àö úã núi naây hoùåcdúâi àö ài núi khaác maâ phaãi hoaân

toaân tuên theo àiïìu kiïån khaáchquan vaâ chuã quan cuãa àêët nûúác.Thúâi àiïím cuöëi thiïn niïn kó 1trûúác Cöng nguyïn, quöëc àöngûúâi Viïåt chó coá thïí dûâng laåi úãphña búâ Bùæc söng Höìng. Nhûng röìitrûúác nhûäng biïën àöång cuãa lõch sûã, ba lêìn àõnh àö úã Cöí Loa, thúâi giancöång laåi cuäng chûa àêìy 100 nùmcho àïën thïë kyã 10. Traái laåi, sangàêìu thiïn niïn kyã 2, khi Lyá CöngUêín àûa quöëc àö vïì búâ Nam söngHöìng thò quaã nhiïn, vuâng àêët lõchsûã naây àaä höåi tuå àûúåc moåi tinhhoa cuãa dên töåc, xaác àõnh àûúåc àöå bïìn vûäng muön àúâi cho möåt võ trñtheo àuáng tinh thêìn cuãa "Chiïëudúâi àö" laâ "Àöì àaåi" (mûu toan viïåclúán) vaâ "Chi trung" (úã núi chñnhgiûäa). Nïëu khöng nhû vêåy, taåi saotûâ àêëy trúã ài, gêìn 1.000 nùm, balêìn thúâi cuöåc thay àöíi, ngûúâi ViïåtNam vêîn cûá quay vïì Haâ Nöåi.Thùng Long thúâi Lyá - Trêìn: 387nùm (1010 - 1397), Àöng Àö thúâi

Lï: 360 nùm (1428 - 1788) vaâ thúâiàaåi chuáng ta, Thuã àö Haâ Nöåi àaä coá60 nùm.

Thêåt ra, viïåc àõnh àö úã búâ Namsöng Höìng àaä àûúåc tñnh àïën tûâdûúái thúâi Bùæc thuöåc, qua hai sûåkiïån lúán.

Sûå kiïån thûá nhêët laâ nùm 542,sau khi laänh àaåo cuöåc khúãi nghôathaânh cöng, Lyá Bñ tûå xûng laâ LyáNam Àïë, àùåt quöëc hiïåu laâ VaånXuên, àoáng àö úã Long Biïn. Võ trñtoaâ thaânh naây hiïån chûa xaác àõnh

àûúåc, coá thïí laâ úã gêìn thõ xaä BùæcNinh bêy giúâ. Long Biïn vöën laânhiïåm súã cuãa chñnh quyïìn àö höåBùæc thuöåc àúâi Hêåu Haán tûâ nùm

218. Cho nïn viïåc Lyá Bñ àoáng àö úãvuâng àêët naây cuäng laâ chuyïån bònhthûúâng. Chó coá àiïìu, sau khi cuöåckhúãi nghôa thùæng lúåi, nùm 544, LyáBñ cho xêy thaânh luäy úã cûãa söng Tö

Lõch, thöng vúái nûúác söng Höìngàïí chöëng quên xêm lûúåc nhaâLûúng. Haâ Nöåi bùæt àêìu coá thaânhluäy tûâ luác êëy. Taåi toâa thaânh naây,ngûúâi àûáng àêìu ban voä cuãa triïìuàònh - Àaåi tûúáng Phaåm Tu - àaä hysinh. Phaãi chùng, vaâo thúâi àiïímêëy, Haâ Nöåi àaä bùæt àêìu coá võ trñ vïìàõa lyá - chñnh trõ - quên sûå, cêìnphaãi àûúåc baão vïå? Cuâng vúái viïåcxêy thaânh laâ xêy chuâa Khai Quöëc(vúái yá nghôa laâ "múã nûúác", tiïìnthên cuãa chuâa Trêën Quöëc hiïån

àang toåa laåc trïn búâ Höì Têy). Nhû vêåy, tuy chûa phaãi laâ núi àõnh àönhûng Haâ Nöåi lêìn àêìu tiïn àûúåcLyá Bñ chñnh thûác khai sinh.

Sûå kiïån thûá hai laâ nùm 607, böënnùm sau khi Lyá Phêåt Tûã bõ nhaâTuây tiïu diïåt, àêët nûúác ta laåi bõthön tñnh sau 61 nùm tûå do. Chñnhquyïìn àö höå phûúng Bùæc dúâinhiïåm súã tûâ Long Biïn vïì TöëngBònh, tïn cuãa Haâ Nöåi göëc, àùåt ranùm 441, dûúái thúâi Lûu Töëngthuöåc Nam - Bùæc Triïìu, TrungQuöëc (420 - 589), chó möåt vuâng àêët bõ "nhaâ Töëng bònh àõnh". Tûâ àêëy,Haâ Nöåi xûa trúã thaânh võ trñ trungtêm cuãa àêët nûúác, nhêët laâ sau nùm679, khi toaân böå àêët Giao Chêu bõnhaâ Àûúâng àöíi tïn thaânh "An namàö höå phuã". Viïåc chñnh quyïìn àöhöå dúâi nhiïåm súã vïì Töëng Bònh röìitöìn taåi mêëy trùm nùm àïën Àaåi La,phaãi chùng àûúåc thûåc hiïån trïn cú súã "khai sinh" ra "vuâng àêët trungtêm" naây àïí "khai quöëc" cuãa Lyá Bñ

trûúác àoá 63 nùm (544 - 607)? Trong"Chiïëu dúâi àö" , Lyá Cöng Uêín cuängphên tñch roä: "...Thaânh Àaåi La,kinh àö cuä cuãa Cao Vûúng (tûác Cao Biïìn, Tiïët àö sûá Giao Chêucuãa nhaâ Àûúâng, vaâo khoaãng nùm864 - 875): úã vaâo núi trung têm trúâi àêët, àûúåc caái thïë röìng cuöån, höí ngöìi. Àaä àuáng laâ ngöi nam, bùæc,àöng, têy; laåi tiïån hûúáng nhònsöng, dûåa nuái. Àõa thïë röång vaâbùçng, àêët àai cao maâ thoaáng. Dêncû khoãi phaãi chõu caãnh khöën khöí

ngêåp luåt; muön vêåt cuäng rêët phong phuá töët tûúi. Xem khùæp àêët Viïåt ta, chó núi naây laâ thùæng àõa.Thêåt laâ chöën tuå höåi troång yïëu cuãa

böën phûúng àêë t nûúác; cuäng laâ núi kinh àö bêåc nhêë t cuãa àïë vûúng muön àúâi".

Nhû àaä noái, sau khi àïën TöëngBònh, beâ luä thöëng trõ ngoaåi bang àaä

liïn tiïëp xêy àùæp vaâ múã röång vuângàêët naây thaânh dinh luäy chuã yïëucuãa chuáng. Búãi vêåy, möåt hïå thöëngthaânh trò lêìn lûúåt àûúåc moåc lïn,àùåc biïåt laâ caác toâa La thaânh - xuêëthiïån lêìn àêìu vaâo nùm 757 - vaâàûúåc cuãng cöë, sûãa sang nhiïìu lêìntrong voâng hún möåt thïë kyã choàïën têån nùm 866 vúái nhûäng tïn goåi"La thaânh", "An nam la thaânh","An nam àaåi la thaânh". Nghôa àen,"la" laâ "lûúái". Nghôa boáng "lathaânh" laâ "thaânh bao quanh".

Àuáng nhû thïë, La thaânh àûúåcdûång lïn nhùçm quêy kñn phuãthaânh àö höå sau nhûäng cuöåc khúãinghôa cuãa nhên dên. Viïåc nhûängkeã thöëng trõ nûúác ngoaâi taåo dûånglïn möåt hïå thöëng thaânh trò kiïn cöëúã Haâ Nöåi cöí chûáng toã chuáng phaãiluön luön àûúng àêìu vúái nhûängcuöåc nöíi dêåy nïn àaä coá lêìn, nhû nùm 825, Àö höå Lyá Nguyïn Hó àaätêu xin dúâi phuã àö höå sang phña búâBùæc söng Höìng. Mùåt khaác, laåi phaãithêëy, Haâ Nöåi vaâ lûu vûåc söngHöìng úã caác thïë kyã 8 - 9 luön luön bõ quên thuâ Chaâ Vaâ, Cön Lön vaâquên Nam Chiïëu àïën cûúáp phaá.Bêët lûåc, luä quan cai trõ súå haäi, boãchaåy hïët vïì nûúác. Trûúác tònh hònhàoá, caác haâo trûúãng ngûúâi Viïåt úãkhùæp núi àaä laänh àaåo con em àûánglïn giïët giùåc, giûä laâng, liïn tiïëptrong ba nùm. Vúái chñnh saách "toåasún quan höí àêëu" cöí truyïìn, chñnhquyïìn nhaâ Àûúâng àaä biïët lúåi duångthúâi cú àoá, khi maâ nhên dên ta sùæp

giaânh thùæng lúåi trong cuöåc giaotranh, cûã Cao Biïìn àem quên sang,múã trêån töíng cöng kñch, àaánh àuöíigiùåc Nam Chiïëu ra khoãi nûúác ta vaâchiïëm lêëy thaânh quaã. Tiïëp àoá, tïnTiïët àöå sûá kiïm thêìy phuâ thuãy naâyàaä àùæp laåi vaâ múã röång "An nam lathaânh" thaânh "An nam àaåi lathaânh" vaâo khoaãng nùm 866 nïntoâa thaânh coá tïn ruát goån tûâ "Àaåila". Tûâ möåt danh tûâ chung, Àaåi Latrúã thaânh möåt danh tûâ riïng, möåttïn goåi cuãa Haâ Nöåi cöí trûúác Thùng

Long, vuâng àêët maâ cho àïën nay àaä baãy lêìn àûúåc àõnh àö vaâ chùæc chùænseä laâ maäi maäi.v





tron on mùæ nh ïë hoho u Àö Huên, thu àöH Nöå dûn nhû khönph l möå hnh phöë vêåhêë nûä, no bön rhnh möå knh hnh nhsn u rïn möå nûêìm m y nh.

NGUYÏÎN THÕ MINH THAÁI

A Ánh saáng êëy laâ aánh saáng cuãatêm höìn nghïå syä, coá duyïnnúå riïng vúái dung nhan Haâ

Nöåi, hònh nhû àaä coá tûâ tiïìn kiïëp.Chùèng phaãi tñnh tûâ àúâi thûá nhêët àïënàúâi thûá ba, gia àònh doâng hoå cuãa ÀöîHuên àaä cû nguå úã Haâ Nöåi haâng trùmnùm àoá sao? Vaâ hònh nhû tronghuyïët thöëng, Àöî Huên àaä phaãi loângHaâ Nöåi. Búãi vêåy, ta coá thïí àoaán chùæc,dûúâng nhû chñnh Àöî Huên àaä àûúåcsinh ra àïí chó laâm coá möîi möåt viïåc

thöi: nhòn ngùæm àêìy yïu mï àïënmûác muöën neo laåi caái boáng cuãa HaâNöåi trong caái hònh cuãa nhûäng têëmaãnh, trong moåi chiïìu thúâi gian vaâkhöng gian, àïí khi öng coá thïí àaä mêëtài, thò caái nhòn ngùæm cuãa öng vïì HaâNöåi vêîn coân maäi.

Àöî Huên thûúâng sûã duång maáyaãnh rêët cêín troång khi chuåp Haâ Nöåi.Öng khöng thuöåc söë ngûúâi "àöëtphim" bùçng caách ngùæm möåt lêìn röìi

bêëm maáy liïn tiïëp àïí choån ra möåt bûác aãnh àeåp trong söë nhûäng bûác aãnhàûúåc chuåp cuâng möåt goác àöå. Nhaâ

ÀÖÎ HUÊNnhaâ nhiïëp aãnhC UÃ A H AÂ N ÖÅ I

“Mûa bay mùåt höì”.

“Baách hoáa töíng húåp”.




nghïå sô Àöî Huên thong thaã vaâ lùångleä mai phuåc, ngùæm nhòn rêët lêu, àúåi

möåt thúâi khùæc àuã àêìy nhû xuêëtthêìn, luác àoá múái cêín thêån bêëm maáy.Öng noái roä vúái con trai, khöng phaãiöng laâm thïë àïí tiïët kiïåm phim. Öngchó muöën chúâ cho thêåt chñn, ngùæmnhòn thêåt kyä caái phuát giêy bêëm maáykhi maâ têm höìn Àöî Huên àaä tanvaâo caãnh vaâ ngûúâi vöën àang laâ àöëitûúång thêím myä cuãa öng.

Coá leä vò nhiïìu lêìn trong àúâi öngàaä bùæt gùåp vaâ thïí nghiïåm àûúåc caãmgiaác thùng hoa êëy cuãa nghïå thuêåtnhiïëp aãnh khi öng nhòn ngùæm,

chiïm baái vaâ chuåp aãnh àûúåc caáithêìn thaái cuãa Haâ Nöåi, nïn aãnh cuãaÀöî Huên vïì Haâ Nöåi vaâ coá leä duynhêët Haâ Nöåi, àïìu thêëm àêîm nhûängtia nhòn yïu dêëu àa caãm cuãa riïngöng.

Duâ aãnh vöën ghi laåi möåt khoaãngkhùæc thöi, Haâ Nöåi cuäng àuã hùçn inmöìn möåt caái phöë Lyá Thûúâng Kiïåt coá

loâng àûúâng daâi vúái haâng cêy cúmnguöåi múâ sûúng thu vaâ nhûäng daáng

ngûúâi vöåi vaä àaåp xe ài laâm buöíisúám... AÃnh cuãa Àöî Huên coá möåt veãàeåp laäng maån rêët riïng vaâ dûúângnhû bao giúâ cuäng thêëp thoaáng caáitêm caãm àa tònh cuãa ngûúâi hoåa sô.Mùåc dêìu khöng tûå thûác, aãnh cuãaöng àeåp nhû nhûäng bûác tranh, duâ aicuäng biïët vaâ coá leä chñnh öng cuäng biïët roä, aãnh khöng phaãi laâ tranh.Nhûng mùåc loâng, khi xem nhûäng bûác aãnh cuãa Àöî Huên, ngûúâi xem coáthïí caãm giaác àêìy àùån nhû xem möåttaác phêím höåi hoåa àuáng nghôa.

Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ HaâNöåi vaâ núi nhaåy caãm nhêët cuãa HaâNöåi laâ Höì Gûúm vúái Thaáp Ruâa àaätrúã thaânh vônh viïîn àeåp trong aãnhcuãa öng, maâ Mûa bay mùåt höì coá leä laâ bûác aãnh àeåp nhêët cuãa öng. Möåt bûácaãnh maâ trong àoá coá caã khöng gian ba chiïìu cuãa phong caãnh Höì Gûúmàaä höåi tuå trïn möåt mùåt phùèng vöën dô

cuãa aãnh chuåp. Bùçng nhûäng rungàöång tinh tïë cuãa cùåp mùæt àùm àùm

nhòn Haâ Nöåi àûúåm chiïìu sêu nöåicaãm, öng àaä bùæt àûúåc thêìn cuãa HaâNöåi, soi boáng Thaáp Ruâa trêìm mùåccöí kñnh, trïn nïìn caãnh xa xùm cuãaÀaão Ngoåc - Àïìn Ngoåc Sún, ThaápBuát... àang múâ ài trong laân mûa buåimoãng tan sûúng khoái rêët àùåc trûngcuãa Haâ Nöåi muâa xuên, trong layphay mûa buåi...

Mûa laâm phong caãnh Höì Gûúmmúâ aão mú möång maâ khöng laâmchòm àùæm buöìn phiïìn. Mûa àoångthaânh vuäng gûúng soi múâ chiïëu

nhûäng caânh cêy àen thêîm truåi laá.Coá leä cêy àaä truát hïët laá vaâo muâaàöng, chó coân laåi nhûäng caânh khùèngkhiu hao gêìy. Bûác aãnh àaä khöng coânlaâ aãnh chuåp nûäa, noá laâ caãnh tûúångmang mang têm traång, gúåi buöìnthêëm thña. Noá cuäng khöng coânkhaách quan nûäa, noá nhuöëm maâuchuã quan cuãa nghïå sô nhiïëp aãnh ÀöîHuên, noá chûáa chêët tònh riïng cuãaÀöî Huên vúái Haâ Nöåi. Vaâ noá thûåc laâmöåt bûác hònh löång lêîy.

Nhûäng bûác aãnh àaåt àïën phêímchêët höåi hoåa cuãa Àöî Huên nhiïìuphêìn nùçm úã loaåi aãnh àen - trùæng.Nhûäng bûác aãnh àen trùæng trong 75 bûác cuãa saách aãnh Viïåt Nam xûa vaânay cuãa Àöî Huên àïìu laâ tuyïåt àeåp.Caãnh cuäng tuyïåt àeåp vaâ ngûúâi cuängtuyïåt àeåp. Xem aãnh àen trùæng cuãaöng thêåt kyä, thûúãng thûác ïm àïìm vaâlêu lùæc, trong möåt trang thaái tinhthêìn an laânh bònh yïn, ta múái thêëyàûúåc Àöî Huên duång cöng àïën thïënaâo trong loaåi aãnh naây. Khöng chó

thïë, chñnh öng àaä àûa àen trùængViïåt Nam vaâo àùèng cêëp nhiïëp aãnhthïë giúái ngay tûâ khi nghïå thuêåtnhiïëp aãnh Viïåt Nam coân non treã.v“Haâ Nöåi nùm 1972”.

“Bïn Höì Gûúm”.“Hêìm truá êín bom B52”.




TÛÂ TRONG Di SaãN

HAÂ ÀÒNH ÀÛÁC

Nùm 938, Ngö Quyïìn àaánhàuöíi quên Nam Haángiaânh laåi àöåc lêåp cho àêët

nûúác chêëm dûát möåt ngaân nùm Bùæcthuöåc, lêåp nïn triïìu Ngö keáo daâi27 nùm (939 - 965). Cuöëi triïìuNgö, thöí haâo, chuáa àêët nöíi lïn úãnhiïìu núi dêîn àïën tranh chêëpthön tñnh lêîn nhau gêy nïn tònhtraång höîn loaån, sûã cuä goåi laâ loaån12 sûá quên. Nïìn àöåc lêåp, thöëngnhêët cuãa àêët nûúác bõ àe doaå.Trûúác tònh hònh àoá, Àinh Böå Lônhcuâng caác tûúáng lônh taâi nùng:Àinh Àiïìn, Nguyïîn Bùåc, Lï Hoaânàaä laänh àaåo nhên dên lêìn lûúåtàaánh baåi 12 sûá quên thöëng nhêëtàêët nûúác lêåp nïn triïìu Àinh. ÀinhBöå Lônh lïn ngöi lêëy quöëc hiïåu laâ

Àaåi Cöì Viïåt, àoáng àö úã Hoa Lû.Lï Hoaân àûúåc nhaâ vua choån vaâgiao cho laâm Thêåp àaåo tûúángquên, Töíng chó huy quên àöåi cuãaquöëc gia. Nùm 979 Àinh TiïnHoaâng vaâ con trai trûúãng laâ ÀinhLiïîn bõ tïn quan hêìu laâ Àöî Thñchgiïët haåi. Triïìu àònh lêåp con thûá laâÀinh Toaân luác êëy múái 6 tuöíi lïnlaâm vua, tön meå laâ Dûúng Thõ laâmHoaâng thaái hêåu. Thêåp àaåo tûúángquên Lï Hoaân laâm phoá vûúngnùæm binh quyïìn vaâ àûúåc DûúngThõ giao phoá quyïìn chêëp chñnhthay vua.

Muâa thu nùm 980, nhên luáctònh hònh nöåi böå nhaâ Àinh luåcàuåc, nhaâ Töëng àem quên sangxêm lûúåc nûúác ta. Dûúng Thaáihêåu giao quên cho Lï Hoaân àemquên ài àaánh giùåc. Caác tûúáng lônhàaä àïì nghõ Dûúng Thaái hêåu traolong cöín cho Lï Hoaân vaâ chñnhthûác múâi Lï Hoaân lïn laâm vua àïíthuêån lúåi laänh àaåo khaáng chiïën(Lõch sûã Viïåt Nam, têåp 1, NXBGiaáo duåc, 1997, trang 111). Cuöåckhaáng chiïën chöëng Töëng thùæng lúåiàaä cuãng cöë vûäng chùæc thïm nïìnàöåc lêåp thöëng nhêët cuãa àêët nûúác.

Tûâ khi lïn ngöi Hoaâng àïë, LïÀaåi Haânh chuá troång àïën kïë saáchngoaåi giao vúái caác nûúác trong khuvûåc. ÚÃ phña Nam laâ Chiïm Thaânh,möåt böå laåc tuy yïëu keám nhûng laåiàaânh hanh, hung haän. Nhên cúá

vua Chiïm bùæt giam sûá giaã cuãa ta,nhaâ vua nöíi giêån, sai àoáng chiïënthuyïìn, reân sûãa vuä khñ chuêín bõàaánh Chiïm Thaânh. Àoaån àûúâng

böå tûâ Chêu AÁi trúã vaâo nuái nonhiïím trúã rêët khoá ài, àûúâng biïínthò soáng to gioá lúán. Nhaâ vua beâncho àaâo kïnh tûâ nuái Àöìng Cöí(Yïn Àõnh, Thanh Hoaá) àïën BaHoaâ (Tônh Gia, Thanh Hoaá). Cöngtrònh àaä hoaân têët trong voâng hainùm, giuáp cho viïåc di chuyïínquên àöåi, vêån chuyïín lûúng thûåc,vuä khñ tiïën àaánh Chiïm Thaânh.Muâa xuên Nhêm Ngoå (982), nhaâ

vua tûå khúãi binh ài àaánh ChiïmThaânh. Ngay trêån àêìu ra quêngiao chiïën, quên ta àaä öì aåt xönglïn, vua Chiïm laâ Bï Mi Thuïë bõcheám chïët ngay taåi trêån. Thaânh trò

bõ san phùèng. Quên Chiïm thuato, nhiïìu tûúáng sô bõ quên ta bùætsöëng, thu àûúåc nhiïìu vaâng baåcchêu baáu.

Sau khi chinh phaåt ChiïmThaânh thùæng lúåi trúã vïì, Lï ÀaåiHaânh laåi chuã trûúng thöng hiïëuvúái nhaâ Töëng. Vua noái: "Kïët thênvúái huâm soái laâ möåt àiïìu ngu daåi,tin vaâo bùçng hûäu vaâ buång daångay thêåt cuãa huâm soái laâ viïåc laâmcoân ngu daåi hún. Nhûng ta cuäng khöng nïn choåc giêån huâm soái maâ

laâm chi, xua àuöíi huâm soái quyïët khöng nïn xua àuöíi àïën cuâng àûúâng. Möî i nùm vaâi lêìn ta neám

Lï Àaåi Haânhvõ vua khai saáng triïìu Lï

Tûúång vua Lï Àaåi Haânh. Neát chaåm khùæc trong àïìn vua Lï.

Àïìn Thaái Vi, Ninh Bònh.

A Ã N H : T L

A Ã N H : Q U A N G T

H Ù Æ N G




cho huâm soái khuác xûúng, miïëng thõt àïí chuáng úã yïn maâ khöng quêëy rêìy ta thò chùèng phûúng haåi chi, nhûúåc bùçng huâm soái khöng chõu nùçm yïn, nhêët àõnh nhaãy vaâo

nhaâ ta taác yïu, taác quaái thò caã nhaâkhöng phên biïåt giaâ treã, lúán beá,lêëy hïë t tñnh maång maâ beã nanhvuöët chuáng." (Vua Lï Àaåi Haânhvaâ quï hûúng laâng Trung Lêåp ,NXB Thanh Hoaá, 2003, trang 51).Nùm Quyá Muâi (983) vua sai sûásang nhaâ Töëng, àêy laâ àoaân sûá böåàêìu tiïn cuãa ta sang nûúác Töëng kïítûâ sau chiïën thùæng muâa xuên nùm981. Ba nùm sau, nùm Bñnh Tuêëtnhaâ Töëng cûã sûá giaã sang phongvua laâ An Nam àö höå tónh Haãi

Quên Tiïët àöå sûá kinh triïåu quêånhêìu. Khi tiïëp sûá, nhaâ vua cho baâyàöì quyá úã sên àiïån àïí chûáng toã sûågiaâu coá àöìng thúâi tiïëp àaäi sûá rêëtnöìng hêåu, laåi àem hai baåi tûúáng laâQuaách Quên Biïån vaâ Triïåu PhuångHuên cuâng nhiïìu tûúáng sô bõ bùættrong chiïën tranh muâa xuên nùm981 trao traã cho nhaâ Töëng.

Lï Àaåi Haânh àaä thi haânh möåtloaåt chñnh saách nhùçm phaát triïínvùn hoaá. Nùm Giaáp Thên (984),

nhaâ vua cho àuác tiïìn Thiïn Phuác,lûu haânh trong caã nûúác. Múã möåtsöë trung têm thûúng maåi lúán:Trûúâng Yïn, Long Biïn vaâ TöëngDinh... Kinh àö Hoa Lû àûúåc múãmang, dûång àiïån Baách baão thiïntuïë úã nuái Àaåi Vên, cöåt giaát vaâng

baåc laâm núi coi chêìu. Phña Àöng laâàiïån Phong Lûu, phña Têy laâ àiïånTûã Hoa. Bïn taã laâ àiïån Böìng Lai,

bïn hûäu laâ àiïån Cûåc Laåc. Xêy lêìuÀaåi Vên, dûång àiïån Trûúâng Xuênlaâ núi vua nghó. Bïn caånh àiïån

Trûúâng Xuên laâ àiïån Long Töåcmaái lúåp ngoái baåc. Möåt söë àïìn chuâatrong nûúác cuäng àûúåc tu taåo laåi.

Nhaâ vua rêët coi troång nghïìnöng, àaä lêëy ngên khöë nhaâ nûúáctiïën haânh naåo veát kïnh ngoâi phuåcvuå tûúái tiïu vaâ giao thöng vêån taãi.Keáo daâi vaâ nöëi liïìn kïnh tûâ ÀöìngCöí - Ba Hoâa vúái kïnh Àa Caái (HaâTônh) àïën giaáp Quaãng Bònh. Nhêndên thûúâng goåi laâ kïnh nhaâ Lï.Chñnh hïå thöëng kïnh naây coân

àûúåc sûã duång vêån chuyïín lûúngthûåc vaâ vuä khñ chi viïån cho chiïëntrûúâng miïìn Nam trong cuöåckhaáng chiïën chöëng Myä cûáu nûúác

vaâ àaä àûúåc Nhaâ nûúác cöng nhêånlaâ Di tñch vùn hoáa lõch sûã.

Lï Àaåi Haânh thûåc hiïån chuãtrûúng "Dô nöng vi baãn" (lêëy nghïìnöng laâm göëc). Muâa xuên Àinh

Húåi (987) vua lêìn àêìu caây ruöångtõch àiïìu úã nuái Àoåi. Truyïìn thuyïëtkïí rùçng: "Vua caây ruöång úã nuái Àoåi àûúåc möåt huä vaâng, laåi caâ y úã BaãnHaãi àûúåc möåt huä baåc. Nhên dênàùåt tïn hai xûá êëy laâ ruöång kim,ngên".

Nùm Bñnh Tuêët (986), Lï ÀaåiHaânh kiïím kï dên söë caã nûúácnhùçm cên àöëi lûåc lûúång lao àöångvaâ lûåc lûúång vuä trang (binh lñnhvaâ hûúng binh). Quên àöåi ta luác

bêëy giúâ rêët huâng maånh nïn caác

nûúác laáng giïìng àïìu nïí súå.Nùm Nhêm Dêìn (1002), nhaâvua thûåc hiïån caãi caách haânh chñnhtrong quên àöåi, cho tuyïín choånlñnh, chia tûúáng hiïåu thaânh hai

ban vùn - voä. Àöíi mûúâi àaåo trongnûúác thaânh löå, phuã, chêu vaâ bïndûúái laâ hûúng, xa ä.

Lï Àaåi Haânh àùåc biïåt quantêm àïën baão vïå vaâ phaát huy vöëncöí vùn hoáa dên töåc. Nhiïìu nghïånhên muáa haát taâi hoa luác bêëy giúâ

nhû Dûúng Thõ Nhû Ngoåc, PhaåmThõ Trêm àûúåc nhaâ vua phongchûác "Ûu Baâ" vaâ sai daåy cho binhsô muáa haát. Tûâ cuöåc àua thuyïìnnhên ngaây sinh cuãa nhaâ vua àaätrúã thaânh ngaây höåi cuãa caã nûúác vaâsau àoá àûúåc coi laâ nghi thûác quöëcgia möîi khi tiïëp sûá thêìn nûúácngoaâi. Hoaåt àöång naây thïí hiïåntinh thêìn thûúång voä, àöìng thúâinhaâ vua cuäng coá yá ngêìm phötrûúng sûác maånh cuãa thuãy quênnûúác ta vúái caác sûá thêìn trong khu

vûåc.Chuyïån xûa kïí rùçng coá lêìntiïëp sûá thêìn nhaâ Töëng, vua ta àaämúâi sûá thêìn ùn trêìu, theo nghi lïîngoaåi giao sûá thêìn àïìu phaãi laâmtheo, tuy ngûúâi Töëng khöng coá tuåcnhuöåm rùng àen vaâ ùn trêìu nhû ngûúâi Giao Chêu. Vò vêåy, trongdên gian coá cêu: "Thaâ cho thõt naát xûúng tan. Cúá chi laåi chõu möåt àaântrùæng rùng".

Trong àúâi thûúâng nhaâ vua

thûúâng ài àiïìn daä xem nhên dêncaây cêëy, laâm göëm, dïåt luåa, àïënthùm caác xûúãng saãn xuêët quênkhñ, àoáng thuyïìn chiïën vaâ tham

gia caác lïî höåi...Lï Hoaân sinh ngaây 15/7 nùm

Tên Sûãu (941) taåi trang Keã Xöëp,nay laâ laâng Trung Lêåp, xaä XuênLêåp, huyïån Thoå Xuên, tónh Thanh

Hoáa trong möåt gia àònh nöng dênngheâo. Lïn saáu tuöíi àaä möì cöi caãcha lêîn meå phaãi ài laâm con nuöicho nhaâ ngûúâi. Khi lúán lïn öngtheo Nam Viïåt vûúng Àinh Liïîn.Tûâ möåt ngûúâi lñnh àaä tûå thên hoåchoãi reân luyïån, ngoaâi hai mûúi tuöíiöng àaä trúã thaânh viïn tûúáng duänglûúåc taâi ba, chó huy hún hai ngaânquên sô. Mûúâi nùm sau öng àaä laâviïn quan àêìu triïìu, thöëng soaáichó huy quên àöåi caã nûúác. Do biïëncöë lõch sûã vaâ nhúâ taâi nùng kiïåt

xuêët cuãa mònh, Lï Hoaân àaä àûúåcQuöëc mêîu Àaâm Thõ (meå vua ÀinhTiïn Hoaâng) vaâ Thaái hêåu DûúngVên Nga cuâng tûúáng sô tön önglïn ngöi Hoaâng àïë. Lï Àaåi Haânhàaä coá cöng lúán àaánh àuöíi quênxêm lûúåc nhaâ Töëng giaânh laåi àöåclêåp cho àêët nûúác, chinh phuåcChiïm Thaânh àïí giûä yïn búâ coäi.Öng coân coá nhiïìu cöng trong caãicaách haânh chñnh, cuãng cöë quênàöåi, múã mang phaát triïín nöng

nghiïåp, baão töìn vaâ phaát huy vöënvùn hoáa dên töåc. Öng laâ ngûúâikhai saáng triïìu Tiïìn Lï keáo daâi 29nùm (980 - 1009). Lï Àaåi Haânh úãngöi 24 nùm, mêët ngaây 8/3 nùmÊËt Tyå (1005) thoå 65 tuöíi, taåi cöë àöHoa Lû, Ninh Bònh taáng taåi SúnLùng chêu Trûúâng Yïn. Nhên dênquï hûúng öng àaä lêåp miïëu thúânhaâ vua ngay trïn maãnh àêët núiöng àaä sinh ra. Àïën àêìu thúâi Lyáàaä xêy dûång laåi thaânh àïìn thúâ vuaLï Àaåi Haânh theo hònh chûä cöng,

göìm nhaâ tiïìn àûúâng nùm gian,trung àûúâng ba gian vaâ hêåu cungnùm gian. Traãi qua bao biïën cöëthùng trêìm cuãa lõch sûã vaâ thúâigian, ngöi àïìn vêîn àûúåc nhên dêngòn giûä, tön taåo vaâ àûúåc baão vïånguyïn baãn cho àïën têån ngaây nay.

Ngaây möìng 8/3 nùm nay (ÊËtDêåu) tûác ngaây 16/4/2005 taåi àïìnthúâ Lï Àaåi Haânh trïn quï hûúngöng, tónh Thanh Hoáa àaä longtroång töí chûác lïî dêng hûúng nhên

ngaây giöî lêìn thûá 1.000 cuãa vua LïÀaåi Haânh, àïí tûúãng nhúá àïën cönglao to lúán cuãa öng àöëi vúái quïhûúng, àêët nûúác.v





Nhaåc cöng Chùm trïn phuâ àiïu (trûng baây taåi khu di tñch Myä Sún).

Nhaåc nghi lïî cuãa ngûúâi Chùm Baâlamön.

VÙN THU BÑCH

Ngay tûâ khi vûúng quöëcChùmpa múái àûúåc thaânhlêåp, Baâlamön giaáo àaä du

nhêåp vaâ chiïëm võ trñ quan troångtrong àúâi söëng vùn hoáa tinh thêìn

cuãa ngûúâi Chùm. Dûúái triïìu àaåicaác vua Chùm, giûäa thêìn quyïìn vaâvûúng quyïìn luön coá sûå àöìng nhêët

(cuå thïí laâ thaánh àö vaâ kinh àöluön àûúåc àõnh võ gêìn nhau nhû thaánh àö Myä Sún vaâ kinh àö TraâKiïåu úã Duy Xuyïn, Quaãng Nam).Vua Chùm tûå coi mònh laâ hoáa thêncuãa thêìn linh vaâ tûâ àoá taåo ra möåthïå thöëng Vua - Thêìn àïí trõ vò àêët

nûúác. Khi du nhêåp vaâo xaä höåiChùm, Baâlamön giaáo àaä dung hoâanghïå thuêåt êm nhaåc dên gian baãnàõa vúái nïìn vùn hoáa Baâlamön giaáo

àïí taåo thaânh nghïå thuêåt êm nhaåcdên gian truyïìn thöëng Chùm giaâu baãn sùæc. Ngûúâi Chùm Baâlamön àaäthu huát vaâo nhûäng sinh hoaåt nghilïî nhûäng yïëu töë vùn hoáa dên gian baãn àõa, trong àoá coá nghïå thuêåtêm nhaåc dên gian, àöìng thúâi goáp

phêìn baão lûu nhûäng giaá trõ vùnhoáa vaâ nhûäng nhaåc khñ truyïìnthöëng, thöng qua sinh hoaåt êmnhaåc nghi lïî cuãa mònh. ÚÃ tñn

Nhaåccuãangûúâi Chùm

tron xä höå chùm û hu

x xû, ñn nûän v öno àä h phöë hêìu hïë lônh vûå, û knh ïë àïën vùnho xä höå, nhûän hû sùæron àåo o huöåàùèn êëp ùn lûä vû ûäquyïìn àïìu hnh, länh àåo xä höå, knh ïë lå vû o vro qun roån ron lônh vûåvùn ho nhïå huêå, àùå bïå

l êm nhå.

A Ã N H : P H AÅ M L

ÛÅ




ngûúäng cuãa ngûúâi Chùm, caác chûácsùæc àaãm nhiïåm cöng viïåc àiïìuhaânh nghi lïî vaâ caã êm nhaåc, muáa.Àöåi nguä chûác sùæc naây phêìn lúán laâchuyïn nghiïåp, àöi khi àûúåc múâi

tûâ caác plêy (laâng, baãn) khaác àïíphuåc vuå êm nhaåc cho nghi lïî, lïîhöåi. Trûúác àêy, trong caác nghi lïîcuãa ngûúâi Chùm Höìi giaáo àùåc biïåtkhöng coá sûå tham gia cuãa êm nhaåcvaâ muáa. Hiïån nay ngûúâi ChùmHöìi giaáo Baâ ni cuäng tham gia vaâonhûäng sinh hoaåt haát muáa trongnhûng ngaây lïî höåi cöång àöìng vúáingûúâi Chùm Baâlamön. Hêìu nhû trong caác nghi lïî cuãa ngûúâi ChùmBaâlamön, êm nhaåc àïìu tham giamöåt caách tñch cûåc vaâ trúã thaânh

nhên töë quan troång trong nhiïìunghi lïî, lïî höåi.Daân nhaåc truyïìn thöëng Chùm

vúái tröëng ginùng, tröëng baranûng,keân saranai, àaân kanhi àaä hiïånhûäu trong àúâi söëng vùn hoáa cuãangûúâi Chùm, àöìng thúâi cuäng laâ caácnhaåc khñ vêîn töìn taåi trong àúâi söëngtinh thêìn cuãa àaåo giaáo. Sûã saách àaäghi roä: sau khi du nhêåp vaâo xaä höåiChùm, Baâlamön giaáo àaä thay thïëcaác thêìn chñnh thöëng bùçng caác võVua - Thêìn, laâ nhûäng võ vua coá

thêåt vò àêët Chùm, àiïìu êëy bao haâmyá nghôa àaåo Baâlamön àaä àöìngnhêët nhûäng võ vua nùæm giûä vûúngquyïìn vúái caác võ thêìn Baâlamöngiaáo. Bïn caånh àoá, àaåo Baâlamönàaä àûa nhûäng hoaåt àöång êm nhaåcnghi lïî vaâo cung àònh Chùm, tûâ àoátêët yïëu dêîn àïën sûå àöìng nhêët giûäaêm nhaåc nghi lï î- tön giaáo vaâ êmnhaåc cung àònh.

Mùåc duâ nïìn êm nhaåc truyïìnthöëng Chùm àûúåc hònh thaânh tûâ 3thïí loaåi: êm nhaåc thïë tuåc, êm nhaåccung àònh vaâ êm nhaåc nghi lïî,song xaä höåi Chùm cöí laâ möåt xaä höåitön giaáo, cho nïn giûäa ba thïí loaåiêm nhaåc naây luön coá sûå hoâa húåpvaâ àan xen lêîn nhau, trong àoá, thïíloaåi êm nhaåc nghi lïî àoáng vai troâchuã àaåo vaâ êm nhaåc cung àònhChùm luön chiïëm vai troâ quantroång trong sinh hoaåt nghi lïî cungàònh Chùm. Do àùåc àiïím tön giaáovaâ tñnh chêët xaä höåi nïn giûäa êmnhaåc cung àònh vaâ êm nhaåc nghi lïî

tön giaáo luön coá sûå hoâa húåp.Hïå thöëng nhaåc khñ trong daânnhaåc cung àònh coá leä cuäng àûúåc sûãduång trong nghi lïî vaâ coá nguöìn

göëc tûâ caác quöëc gia bïn ngoaâi nhêåpvaâo, àûúåc baãn àõa hoáa trúã thaânhnhûäng nhaåc khñ truyïìn thöëng cuãadên töåc Chùm noái chung vaâ ngûúâiChùm Baâlamön úã Ninh Thuêån noái

riïng. Coá thïí noái thïí loaåi êm nhaåcnghi lïî tûâ trûúác àïën nay vêîn luöntöìn taåi trong àúâi söëng tinh thêìncuãa ngûúâi Chùm Baâlamön NinhThuêån. Thïí loaåi êm nhaåc naây khaáphong phuá vaâ thûúâng xuyïn thamgia vaâo caác hoaåt àöång nghi lïî cuãangûúâi Chùm. Trong söë àoá, àa daångvaâ àöåc àaáo hún caã laâ hïå thöëng nghilïî nöng nghiïåp vaâ hïå thöëng nghi lïîRija.

Cùn cûá vaâo nhûäng di tñch àiïukhùæc coân lûu dêëu trïn caác àïìn thaáp

vaâ hïå thöëng tûúång cöí úã Baão taângChùm, chuáng ta coá thïí khùèng àõnhrùçng vûúng quöëc Chùmpa trûúácàêy àaä tûâng coá thïí loaåi êm nhaåccung àònh vaâ möåt daân nhaåc àaåi lïî,àaä tûâng tham gia vaâo caác nghi lïîlúán trong cung àònh vúái nhûängnhaåc cöng chuyïn nghiïåp. Ngoaâira coân coá nhûäng hònh thûác àöåc têëu,àïåm nhaåc cho haát - muáa trongnhûäng buöíi sinh hoaåt giaãi trñ cuãavua quan, triïìu àònh vaâ hoaâng töåc.

Coá leä do tñnh chêët trang nghiïm

vaâ khuön mêîu, hún nûäa ngûúâiChùm Baâlamön quan niïåm êmnhaåc laâ daânh cho thêìn thaánh chonïn êm nhaåc cuäng cùn cûá vaâonhûäng di tñch àiïu khùæc coân lûudêëu trïn caác àïìn thaáp vaâ hïå thöëngtûúång cöí úã Baão taâng Chùm. Chuángta coá thïí khùèng àõnh rùçng vûúngàònh Chùm súám hoâa nhêåp vúái êmnhaåc nghi lïî. Chñnh vò thïë nhûängnhaåc khñ trong daân nhaåc cung àònhChùm cuäng laâ nhûäng nhaåc khñtrong daân nhaåc nghi lïî - hïå thöëngnhaåc khñ Chùm phêìn lúán laâ ngoaåinhêåp vaâ bùæt nguöìn tûâ ÊËn Àöå, MaäLai hoùåc Java, trong khi àoá nhûängnhaåc khñ coá nguöìn göëc dên gianhêìu nhû bõ thêët truyïìn, trûâ möåt söëñt nhaåc khñ thûåc sûå tham gia vaâothïí loaåi êm nhaåc nghi lïî.

Theo lúâi kïí cuãa cöë hoåc giaãChùm Thiïn Sanh Caãnh vaâ cuãanhiïìu nghïå nhên thò nhûäng nhaåckhñ hiïån àang töìn taåi hoùåc àaä tûânghiïån diïån trong àúâi söëng tinh thêìn

cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêåncuäng nhû qua nhûäng nhaåc khñ maâchuáng töi àaä tiïëp cêån úã Trung têmNghiïn cûáu vùn hoáa Chùm Ninh

Thuêån vaâ trong caác Lïî höåi Katï,Rija, Nûgar, Rija Proong... taåi xaäHûäu Àûác, Vùn Lêm, huyïån NinhPhûúác, tónh Ninh Thuêån àaä phaãnaánh möëi giao lûu tiïëp biïën vùn hoáa

tûâ thuúã xa xûa vúái ÊËn Àöå, Maä Lai,Indonesia qua sûå du nhêåp cuãa àaåoBaâlamön; bïn caånh àoá sûå aãnhhûúãng cuãa àaåo Höìi cuäng khaá múânhaåt vúái nhûäng yïëu töë nghïå thuêåtvaâ êm nhaåc Ba Tû, AÃ Rêåp.

Song song vúái sûå aãnh hûúãng tûânïìn vùn hoáa nghïå thuêåt cuãa caácquöëc gia bïn ngoaâi, nghïå thuêåt êmnhaåc truyïìn thöëng Chùm BaâlamönNinh Thuêån cuäng phaãn aánh möëiquan hïå vúái ngûúâi Viïåt vaâ möåt söëtöåc ngûúâi úã Têy Nguyïn. Tuy

nhiïn vúái sûác maånh baãn àõa hoáa,ngûúâi Chùm Baâlamön úã NinhThuêån àaä saáng taåo cho mònhnhûäng nhaåc khñ vûâa àêåm sùæc thaáiriïng cuãa àõa phûúng vûâa tiïìm êínmöåt giaá trõ thïí hiïån khaái quaát hún.

Do taác àöång cuãa caác tön giaáovaâo àúâi söëng vùn hoáa xaä höåi chonïn àïën nay ca haát sinh hoaåtkhöng coân phöí biïën trong àúâi söëngngûúâi Chùm Baâlamön Ninh Thuêånvaâ hêìu nhû chó thïí hiïån trong caácthïí loaåi ca haát nghi lïî maâ chuã yïëu

laâ caác nghi lïî cuãa Baâlamön giaáo.Àiïìu naây minh chûáng rùçng, vai troâcuãa àaåo Baâlamön trong xaä höåiChùm rêët quan troång, nhêët laâ àûúåc"baãn àõa hoáa" quaá maånh meä nïnphêìn ca haát trong nghi lïî Baâlamönlaåi àêåm maâu sùæc cuãa ca haát dên töåcChùm, trong khi àoá aãnh hûúãng cuãaÊËn Àöå trúã thaânh quaá múâ nhaåt.

Dûúâng nhû tön giaáo àaä chiphöëi moåi khña caånh trong àúâi söëngtinh thêìn cuãa töåc ngûúâi ChùmBaâlamön Ninh Thuêån, cho nïn thïíloaåi ca haát thïë tuåc trúã nïn múâ nhaåttrûúác thïí loaåi ca haát nghi lïî, thêåmchñ coá nhûäng baâi haát, nhûäng nhaåckhñ tûâ chöî trung gian giûäa hai thïíloaåi êm nhaåc thïë tuåc vaâ cung àònhcuöëi cuâng àaä hoâa nhêåp vaâo thïí loaåiêm nhaåc nghi lïî. Do àoá êm nhaåcnghi lïî gêìn nhû bao truâm caã haithïí loaåi êm nhaåc àaä tûâng songhaânh tûâ xa xûa vúái noá vaâ cho àïënnay. Duâ traãi qua bao biïën àöíithùng trêìm cuãa lõch sûã, ngûúâi

Chùm Baâlamön Ninh Thuêån vêîn baão töìn àûúåc nïìn nghïå thuêåt êmnhaåc truyïìn thöëng mang dêëu êën baãn àõa rêët riïng cuãa mònh.v





Dûúái cöåingö àöìng“Buöì n vûún cêy nö àöì n Vân thu vân thu rúi mïnh mön”

(Bñch Khï)

NGUYÏÎN XUÊN HOAÂNG

1. Coá leä trûúác vaâ sau Bñch Khï,trong vùn hoåc cöí kim Viïåt Nam,chûa ai viïët vïì cêy ngö àöìng àeåp

vaâ buöìn nhû vêåy. Sùæc vaâng mïnhmöng êëy nhû traãi ra, truâm lúåp àïën vötêån. Möåt sùæc vaâng tuyïìn nhû têm höìnnhaåy caãm bêët chúåt rung àöång trûúác veãàeåp viïîn möång thoang thoaáng möåtgiai àiïåu buöìn cuãa àêët trúâi khi ngaây àaächuyïín chêìm chêåm sang thu.

Möëi giao lûu vùn hoáa Viïåt - Trungàaä taác àöång tñch cûåc àïën nïìn vùn hoåcviïët Viïåt Nam. Caái lúán coá thïí nhònthêëy àoá laâ caã möåt thúâi kyâ daâi, vùn hoåcViïåt Nam chõu sûå chi phöëi cuãa Nhogiaáo. Caái nhoã hún laâ möåt tûá thú, möåtcöët truyïån àûúåc mûúån, möåt loaâi cêyàûúåc nhùæc àïën vúái möåt veã àeåp riïng.Khöng hiïíu khi thi hûáng dêng traân,viïët cêu thú nöíi tiïëng vïì loaâi ngö àöìng,Bñch Khï àaä thêëy cêy ngö àöìng chûavaâ thêëy noá úã àêu. Coá ngûúâi giaã àõnhrùçng öng àaä nhòn thêëy cêy ngö àöìngnhûäng nùm ài hoåc úã Huïë, àiïìu naây chólaâ coá thïí duâ Huïë gêìn nhû laâ núi duynhêët coá tröìng cêy ngö àöìng. Riïngmònh, töi vêîn cûá àinh ninh rùçng BñchKhï àaä "nhòn thêëy" veã àeåp cuãa loaâi cêyngö àöìng tûâ vùn hoåc cöí àiïín Trung

Hoa maâ cuå thïí laâ baâi tûâ theo àiïåu"Àiïåp luyïën hoa" Tö Àöng Pha caãm taáccaách àêy gêìn möåt nghòn nùm. Ngaây

êëy, Tö Àöng Pha bõ àaây ài Huïå Chêu,ngaây noå nhaân haå, ngöìi vúái ngûúâi thiïëpyïu Tiïu Vên (ngûúâi duy nhêët coântheo öng àïën luác naây) ngùæm laá ngöàöìng rúi:

Hoa thöën taân höìng thanh haånh tiïíu

Yïën tûã phi thúâi Luåc thuãy nhên gia nhiïîu...Vaâ luác bõ àaây ài Hoaâng Chêu (luác

naây Tiïu Vên àaä mêët):Khuyïët nguyïåt quaãi sú àöìng Lêåu àoaån nhên sú tónh.Taåm dõch :AÁnh trùng thûúång huyïìn treo trïn

ngoån ngö àöìng thûa laáTrúâi khuya, vùæng ngûúâi, chó nghe

tiïëng àöìng höì kïu tñ tùæc.Cêy ngö àöìng voác thùèng phêím

haånh, cêy ngö àöìng hiïån thên cuãa cöëtcaách nghïå sô, chuyïín taãi niïìm têm sûåcuãa thi nhên cuäng laâ cêy ngö àöìng sêìuruång vaâ thï thiïët buöìn, Bñch Khï "öhay!" nhûng öng àêu coá ngaåc nhiïn, búãi trûúác öng nghòn nùm, Tö Àöng Phaàaä ngöìi dûúái cöåi ngö àöìng, laâm tûâ, cahaát nghïu ngao, uöëng rûúåu vaâ say nguã- giêëc nguã àêìy huyïîn möång cuãa thinhên xem àúâi chó laâ möåt giêëc möångcoãn con. Hai con ngûúâi. Hai thi nhên.Möåt suöët àúâi bõ àaây aãi. Möåt àau öëmyïíu mïånh. Söëng caách nhau nghòn nùm,

nhûng àaä cuâng nhau vïì dûúái cöåi ngöàöìng ngaây hoa núã. Maâu hoa phúnphúát maá àaâo xoa dõu vïët thûúng loâng

Cêy ngö àöìng úã Taã vu Àaåi nöåi Huïë.

Cêy ngö àöìng sau àiïån Thaái Hoâa.

A Ã N H : P H AÅ M B

A Á T H Õ N H




thi sô àaä tan naát tûâ lêu.

2. Nùm naâo cuäng vêåy, cûá sang xuênhêy hêy ngoån gioá àöng, töi cuâng baån beâvïì cöåi ngö àöìng cöng viïn Tûá Tûúång -

Huïë àïí... uöëng rûúåu. Rûúåu gaåo laângChuöìn roát vaâo cheán mùæt trêu, tùm lïnnöìng nhû mùæt cua. Hûúng rûúåu thúmngaát, chûa àûa rûúåu lïn möi maâ loâng àaäsay luáy tuáy. Nêng cheán rûúåu soáng saánhàêìy vêån haån, mùæt chúåt cay xeâ, loâng tröëngvùæng nhû vûâa nhúá hònh ai ài qua àêìyhûúng sùæc. Cheán rûúåu nöìng êëp uã baonhiïu niïìm têm sûå riïng tû. Bêët chúåt buöìn vui, bêët chúåt khoác cûúâi. Bêët chúåthuyïn thuyïn nhû con chim chöëc miïìusay nùæng múái, nhû möåt bêìy con nñt dêìyrêu toác, àoåc tûâ Tö Àöng Pha. Bïn cöåi ngö

àöìng Huïë maâ nhúá cêy ngö àöìng àaä ngaânnùm tuöíi úã Hoaâng Chêu, lay lùæt ngaây laáruång, lay lùæt ngaây núã hoa, sùæc höìng phai,uãy mõ thöën tha àïën têån têm can.

Khoá coá thïí noái hïët veã àeåp uyïn aáo cuãahoa ngö àöìng. Hoa huyïìn aão nhû àaámmêy höìng tûâ trïn trúâi cao bêët ngúâ xaâxuöëng vaâ àêåu laåi trïn nhûäng ngoån cêy.Muâa ngö àöìng Huïë ra hoa trïn thên cêykhöng coân möåt chiïëc laá naâo. Tûâ cuöëi muâaàöng, àaám laá ngö àöìng àaä ruã nhau àichúi nhû con ngûúâi nheå nhaâng ài quakiïëp khaác. Ai daám àoaán chùæc laâ nhûäng

chiïëc laá ngö àöìng vaâng nhû raáng chiïìukia khöng hoáa thên thaânh sûúng muâ, tianùæng, hay bêìy bûúám vaâng caánh moãng bay chúi vúi chúâ nhûäng cuöåc heån hoâ... Laáruång nhû möåt khai phoáng múã àöi voângtay röång lúán cho nghòn traái tim nhoã núãhaâm tiïëu dûúái aánh saáng mùåt trúâi. Ñt coá loaâicêy naâo maâ veã àeåp cuãa noá laåi toaân bñchnhû ngö àöìng. Tûâ rïî thên, laá àïën hoa àïìutoaát ra möåt sûå sang troång kyâ laå, coá caãmgiaác nhû rùçng veã àeåp cuãa cêy laâ tuây thuöåcúã nhêån thûác cuãa con ngûúâi. Caâng tûângtraãi, lêån àêån, coá tuöíi taác, caâng thêëy cêyngö àöìng àeåp hún, möåt caái àeåp võ tha vaâcam chõu. Àoá laâ veã àeåp cuãa trñ tuïå uyïnthêm thöng qua möåt hònh haâi chênphûúng àaä àûúåc giaãn lûúåc qua möåt quaátrònh choån loåc cuãa tûå nhiïn. ÚÃ khña caånhnaâo àoá, cêy ngö àöìng rêët gêìn vúái hoåcthuyïët tiïën hoáa cuãa Àawin, maâ muåc àñchsöëng laâ hûúáng àïën caái àeåp nguyïn thuãyvö lúâi.

Thaáng ba, hoa ngö àöìng Huïë núã. Sùæchoa tñm höìng ruång àêìy cöåi xûa. Töi nghe bûúác chên thúâi gian ài qua khoan thai,

nhúá nghòn nùm trûúác Tö Àöng Pha ngöìi buöìn àïëm laá ngö àöìng ruång. Ö hay! Sauöng nghòn nùm trúâi vêîn xanh, mêy vêîntrùæng vaâ hoa kia vêîn núã dõu daâng.v

Àaä mêëy chuåc nùm vïì Haâ Nöåi, nùm naâo töi cuäng àoánmuâa thu bùçng caách chúâ traái traám àen. Vúái töi traámàen khöng chó laâ moán ùn ûa thñch maâ coân laâ

hûúng võ thu nuái rûâng.Khöng hiïíu sao àaä nhiïìu thu nay laá vaâng khöng chõu

ruång àuáng nhû muâa thu trong thú Thïë Lûä àïí cho "Connai vaâng ngú ngaác, àaåp trïn laá vaâng khö" . Nhûäng cêyphaách cöí thuå cuäng khöng coân nûäa àïí àöí laá vaâng khi tiïëngve taân tiïåc nhû trong thú Töë Hûäu "Ve kïu rûâng phaách àöí vaâng" . Phaãi chùng traái àêët àöíi muâa hay búãi caác thi haâo lêîylûâng möåt thuúã khuêët nuái thò cêy cöëi chùèng coân biïët súå ai,

trúã nïn ngang ngaånh tûå lolêëy muâa cho mònh.Töi nhúá úã ta, muâa thu laâ

muâa cûúái hoãi. Xûa vaâo muâaêëy, göëc phaách, göëc chay naâocuäng úán laånh búãi sûå àaâo búáicuãa dên àaâo rïî lêëy voã ùntrêìu cho caác àaám cûúái dûúáixuöi. Bêy giúâ rûâng phaách àaätan hoang caã, chay cöí thuåcuäng vùæng boáng, lêëy àêu ravoã rïî, khöng biïët miïëng trêìucoân giûä àûúåc maâu àoã thùæmhay cuäng nhúåt nhaåt phöipha.

Coân vúái töi, traái traám àenlaâ kyã niïåm gúåi nhúá muâa thunhêët. Búãi noá chñnh laâ moán ùn

cuãa quï ngheâo trung du khi xûa. Cûá àïën têìm trúâi nùængdõu, àïm vïì se laånh laâ traám laåi àêìy chúå quï. Meå töi “oãm”traám vaâo liïîn to, vaâi cên möåt lêìn àïí ùn dêìn caã tuêìn. Möîilêìn àïën bûäa cúm, ngöìi bûãa traám boã haåt, àûúåc àêìy möåt baátyïu taâu laâ mùæt àaä tñm ngùæt möåt maâu sim chñn. Coá leä chóvuâng quï töi trong ngaây xaá töåi voång nhên, bïn caånh caá cmoán khoai, chaáo, boãng coân coá thïm caã traái traám àen.

Traám àen laâ moán quaâ tùång sang troång cuãa rûângnhûng khöng phaãi ai cuäng biïët caách chïë biïën àïí thaânhmoán ngon. Khöng biïët "oãm" traám àuáng caách thò quaã traámcûáng khö, cùæn vaâo chaát sñt. Nhûng nïëu biïët laâm thò traámcho võ beáo thúm buâi ngêåy. Sao noá giöëng tñnh con ngûúâi duâchó laâ loaåi quaã rûâng moåc hoang giûäa caác miïìn àöìi trungdu lêîn trong caác loaâi cêy khaác, nhûng cuäng khñ khaái lùæm.

Nùm nay àoán thu, töi theo chên baâ baán rong choån hùènmöåt trùm traám thoi (mua traám àïëm quaã) laâ loaåi daây cuâi,haåt nhoã (khöng biïët dïî choån traám bêìu, quaã gêìn troânnhûng thõt moãng, haåt to, võ chua), “oãm” àïí àuã nûãa ngaây,khi bûãa quaã traám, maâu tñm than ngoaâi voã àaä nhuöåm sonphêìn thõt thïë laâ àaä vûâa muöëi, vaâ traám cho àuã võ ngon. Vúái

ngûúâi Haâ Nöåi caãm nhêån muâa thu coá leä laâ hûúng cöëm, coântöi hûúng võ muâa thu chó trúã vïì àêìy àuã khi trong mêm coá baát traám àen.v

ÀÀ

Hûúng võ

muâa thu

Quaã traám àen.

A Ã N H : À Ö Î À Û Á C





ÀOAÂN THÕ TÒNH

Baãn sùæc vùn hoaá ViïåtNam khöng tûâ trïntrúâi rúi xuöëng, maâ noá

laâ sûå kïët tinh, hònh thaânhqua haâng nghòn nùm conngûúâi Viïåt Nam àêëu tranhvúái thiïn nhiïn vaâ àêëutranh xaä höåi àaåt àûúåcnhûäng thaânh tûåu àïí trûúângtöìn. Noá phaãi aánh möëi tûúngquan àúâi söëng chñnh trõ,kinh tïë, quên sûå, vùn hoaá,xaä höåi... Noá thêëm àêîm möì

höi, nûúác mùæt, vaâ bïn caånhnhûäng nuå cûúâi, khöng ñtnhûäng doâng maáu àaä chaãy

ra. Trñ tuïå vaâ cú bùæp conngûúâi Viïåt Nam taåo nïn sûác

söëng maänh liïåt cho nïìn vùnhoaá Viïåt Nam töìn taåi vaâphaát triïín, cho baãn sùæc vùnhoaá Viïåt Nam àõnh hònhàöåc àaáo vaâ raång rúä. Nïìnvùn hoaá êëy, baãn sùæc vùn hoaáêëy phaãn aánh quaá trònh cuöåcsöëng cuãa dên töåc möåt nûúácvùn hiïën, duâ vêîn coânnhûäng haån chïë, nhûng vêînmang nhûäng giaá trõ àñchthûåc, vûäng vaâng, to lúán.

Cêìn nhòn laåi thïm möåt

caách cuå thïí hún vïì nhûängchûáng tñch ban àêìu: khöngnoái túái àaân àaá thúâi tiïìn sûã,

Trang phuåc truyïìn thöëngvi baãn sùævùn hoa dên tå

Trang phuåc phuå nûä Chùm.


A Ã N H : L H




chó nhûäng tröëng àöìng vaâ möåt söëhiïån vêåt àöì àöìng cuãa thúâi àaåiàöìng thau àaä coá mùåt trïn daãi àêëtnaây, àuã àaåi diïån cho möåt nïìn vùnminh súám. Tröëng àöìng khöng chó

àún thuêìn laâ nhaåc khñ. Trïn mùåttröëng àöìng, trïn tang tröëng àaäkhùæc hoaå nhiïìu hònh neát maâ chotúái ngaây nay ngûúâi ta vêîn àang vaâcoân seä mêët nhiïìu thúâi gian, cöngsûác giaãi maä. Luåa Giao Chó, vaãi baåch diïåp, giêëy trêìm hûúng, àöìthuyã tinh, àöì khaãm xaâ cûâ, muä àêumêu bùçng baåc... àûúng thúâi nöíitiïëng khöng chó trong nûúác maâ lanröång vaâ àûúåc trao àöíi ra nhiïìunûúác ngoaâi, nhûng tröëng àöìngÀöng Sún sang Thaái Lan,

Malaysia, Indonesia, khuyïn taiàaá hai àêìu thuá sang Philippin,Thaái Lan, giêëy trêìm hûúng, muäàêu mêu sang Trung Hoa...

Tûâ xa xûa êëy, vïì mùåt vùn hoaátinh thêìn, vïì truyïìn thöëng àoaânkïët àêëu tranh trïn moåi lônh vûåc tûånhiïn, xaä höåi àaä àûúåc àïì cao...,loâng biïët ún vaâ viïåc thúâ cuáng caácanh huâng huyïìn thoaåi, caác anhhuâng, danh nhên dên töåc rêët phöí biïën úã khùæp moåi àõa phûúng trïncaã nûúác laâ cú súã cho yá thûác dên töåc

vaâ tinh thêìn àêëu tranh giaãi phoángdên töåc àûúåc cuãng cöë vaâ phaát triïínvïì sau...

Tûâ buöíi bònh minh dûång nûúác, baãn sùæc vùn hoaá dên töåc dêìn dêìnàaä àõnh hònh vúái nhûäng kyâ tñchvang döåi qua caác thúâi kyâ lõch sûã,tiïu biïíu laâ caác danh nhên vïì vùnhoåc, myä thuêåt, êm nhaåc, sên khêëu,kiïën truác vaâ caác ngaânh àa daångkhaác..., tiïëp tuåc böìi àùæp cho baãnsùæc vùn hoaá Viïåt Nam ngaây caângàêåm neát.

Neát sêu àêåm cuãa nïìn vùn hoaácoá baãn sùæc Viïåt Nam , tûâ thuúã xaxûa cho túái ngaây nay, thïí hiïån úã sûåkïët tinh giaá trõ vùn hoaá mang tñnhdên töåc sêu sùæc, mang tñnh nhênvùn cao àeåp. Noá laâ têm höìn, nïëpnghô, baãn lônh haânh àöång cuãa conngûúâi Viïåt Nam, cuãa dên töåc ViïåtNam. Noá mang nhiïìu neát chung,nhûng laåi coá nhûäng àùåc thuâ riïng,khaác caác dên töåc khaác. Noá kïë thûâatruyïìn thöëng vaâ phaát huy khöng

ngûâng theo quy luêåt khaã biïën trïncú súã nguöìn göëc, nïìn moáng cuãanoá, nhû caânh laá xum xuï, hoa

thúm traái ngoåt khöng thïí khöngàûúåc nuöi dûúäng tûâ rïî cêy, göëc cêyvûäng chùæc cuãa noá maâ sinh söi naãynúã.

Nghiïn cûáu diïîn trònh lõch sûãtrang phuåc Viïåt Nam, coá thïí thêëyroä thïm baãn sùæc vùn hoaá ViïåtNam. Noái caách khaác, baãn sùæc vùnhoaá Viïåt Nam hònh thaânh àaä coáphêìn àoáng goáp cuãa thaânh töë lõchsûã trang phuåc Viïåt Nam.

Khöng phaãi bêët cûá dên töåc naâotrïn thïë giúái cuäng coá thïí tûå haâo vïìnhûäng trang phuåc cuãa töí tiïn nhû ta àaä sûã duång tûâ haâng ngaân nùmnay. Nhûäng hònh aãnh trang phuåcnaây àaä àûúåc chaåm khùæc trïn tröëngàöìng Àöng Sún hay trïn möåt söëtûúång àöìng nhoã coân laåi vúái caáckiïíu khùn, aáo, vaáy, yïëm, thùætlûng... cuãa phuå nûä; aáo chui àêìu

hoùåc thên trêìn, daãi khöë... cuãa àaânöng, vúái caác löëi cùæt toác, buái toác,xùm hònh, duâng àöì trang sûác...coân töìn taåi nhiïìu nùm vïì sau...

Bïn caånh bïì daây lõch sûã cuãatrang phuåc truyïìn thöëng ViïåtNam, coân laâ sûå phong phuá, àadaång vïì kiïíu daáng, maâu sùæc, chêëtliïåu, caách thûác sûã duång... úã tûâng böåtrang phuåc cuãa 54 dên töåc hiïånhûäu trong cöång àöìng dên töåc ViïåtNam suöët möåt daãi tûâ Bùæc vaâo Nam bïn búâ Thaái Bònh Dûúng löång gioá.

Do vêåy, cuäng khöng phaãi bêëtcûá dên töåc naâo trïn thïë giúái hiïånàaåi cuäng coá thïí tûå haâo vïì nhûäng

trang phuåc àöåc àaáo nhû chiïëc aáoxeã ngûåc khöng caâi khuy (aáo pùæn)cuãa ngûúâi phuå nûä Mûúâng (rêët gêìnvúái kiïíu aáo thúâi àaåi Huâng Vûúng -maâ ngaây nay laåi àang laâ "möët" cuãanhiïìu phuå nûä trïn thïë giúái); nhû böå cuác baåc (maák peám) trïn aáo caánh(xûãa coãm) cuãa chõ em dên töåc Thaái,nhû kiïíu aáo húã vai cuãa giúái nûä GieãTriïng..., vaâ àùåc biïåt laâ têëm aáo daâiViïåt Nam. AÁo daâi Viïåt Nam àûúåccoi nhû laâ möåt biïíu tûúång ViïåtNam. AÁo daâi Viïåt Nam laâ sûå tiïëpnöëi ngaây möåt nêng cao tûâ aáo tûáthên, aáo nùm thên, coá thïí caã aáo daâiChùm truyïìn thöëng. AÁo daâi ViïåtNam laâ möåt hoân àaá nhoã - cûá cho laânhû vêåy - nhûng àaä goáp phêìn laâmnïn traái nuái lúán. Traái nuái lúán êëy - baãn sùæc vùn hoaá dên töåc Viïåt Nam,ngûúåc laåi, chñnh laâ bïå phoáng àïí

thùng hoa giaá trõ têëm aáo daâi dêntöåc hònh thaânh tûâ truyïìn thöëng. Vòphaãi chùng, caái àeåp àûúâng neát,maâu sùæc cuãa taâ aáo daâi tung bay,lung linh trong nùæng gioá kia àûúåckïët tinh, toaã saáng nhûäng gò, khöngphaãi àún thuêìn chó laâ tûâ baãn thênnoá, maâ coân laâ tûâ vang döåi tiïëngtröëng àöìng laâm baåc toác quên thuâ,tûâ sang saãng lúâi vùn Bònh Ngö àaåi caáo, tûâ nûúác mùæt Truyïån Kiïìu, tûâaánh saáng Àïì cûúng Vùn hoaá Viïåt Nam, tûâ khêíu hiïåu "Khöng coá gò

quñ hún àöåc lêåp tûå do" , tûâ tiïëng hö"Nhùçm thùèng quên thuâ, bùæn!" duäng caãm vang lïn... hoaâ trong

AÁo daâi tûá thên (dên töåc Kinh).






nhûäng hònh aãnh cêy àa, giïëngnûúác, maái àònh, hoaâ trong nhûängcêu ca dao, tuåc ngûä, dên ca mûúåtmaâ, àêåm àaâ tònh nghôa: "Nhiïî uàiïìu phuã lêë y giaá gûúng, ngûúâi

trong möåt nûúác phaãi thûúng nhaucuâng", "Thûúng ngûúâi nhû thïí thûúng thên", "Ùn maây laâ ai, ùnmaây laâ ta, àoái cúm raách aáo hoaá raùn maây", traân àêìy loâng võ tha baodung: "Àaánh keã chaåy ài, khöng àaánh ngûúâi chaåy laåi", kïu goåitruyïìn thöëng àoaân kïët: "Möåt cêy laâm chùèng nïn non, ba cêy chuåmlaåi nïn hoân nuái cao"...

Nhòn laåi diïîn trònh lõch sûã trangphuåc Viïåt Nam àïí noái thïm vïì baãnsùæc vùn hoaá Viïåt Nam, ta thêëy roä

raâng hún bùçng nhûäng trûúâng húåpkhi baãn sùæc vùn hoaá bõ nhûäng sûácmaånh ghï gúám trûåc tiïëp àe doaåàöìng hoaá, àaánh guåc, maâ vêînkhöng bõ àöìng hoaá, tiïu vong.

Chñnh laâ vò ngûúâi Viïåt Nam coánïìn vùn hoaá vûäng vaâng baãn sùæc, coáloâng yïu nûúác cao, coá tinh thêìnàoaân kïët quyïët têm baão töìn nïìnvùn hoaá dên töåc baão vïå àöåc lêåp àêëtnûúác, kiïn trò chõu àûång gian khöí,tòm moåi thúâi cú àaánh àuöíi keã xêmlûúåc, giaânh thùæng lúåi cuöëi cuâng.

Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâvua Quang Trung, trong lúâi duåtûúáng sô trûúác nhûäng trêån chiïënàêëu coá tñnh chêët quyïët àõnh àaánhtan quên Thanh xêm lûúåc, giaãiphoáng thaânh Thùng Long, giaãiphoáng àêët nûúác, laåi coá nhûäng cêu:

"Àaánh cho àïí daâi toác Àaánh cho àïí àen rùng"...Thúâi àoá, àïí toác daâi nhuöåm rùng

àen laâ möåt biïíu tûúång phong tuåctêåp quaán cuãa nhên dên ta. Trongkhi êëy, keã thuâ cuäng nhêån thûácàûúåc têìm quan troång cuãa nhûängphong tuåc têåp quaán thïí hiïån baãnsùæc vùn hoaá, nïn chuáng bùæt ta cùættoác, khöng àûúåc nhuöåm rùngàen... thò phaãi quyïët têm chöëng laåi.

“Coá cûáng múái àûáng àûúåc àêìugioá", chó coá möåt nïìn vùn hoaá coá baãn sùæc vûäng vaâng múái coá thïí töìntaåi vaâ phaát triïín, duâ phaãi traãi quanhûäng thûã thaách gay go nhêët!

Thûåc dên Phaáp, sau àoá laâ àïëquöëc Myä khöng chõu ruát ra baâi hoåc

kinh nghiïåm cuãa xêm lûúåc phûúngBùæc trûúác àêy, nïn Phaáp, Myä cuängàaä thêët baåi trong êm mûu thön

tñnh Viïåt Nam, àöìng hoaá ViïåtNam - möåt nûúác nhoã nhûng do baãn sùæc vùn hoaá vûäng vaâng, nïnvêîn giaânh chiïën thùæng veã vang, àïíngaây nay ngêíng cao àêìu höåi nhêåp

vaâ phaát triïín vúái Àöng Nam AÁ, vúáithïë giúái.Viïåt Nam àaä gia nhêåp ASEAN.

Àiïìu àoá chûáng minh sûå tûå lûúång,tûå tin úã baãn sùæc vùn hoaá dên töåcvûäng vaâng, khöng thïí dïî daâng bõàöìng hoaá, nhû lõch sûã àaä chûángminh: con ngûúâi Viïåt Nam tûâ xaxûa khöng thïí bõ àöìng hoaá.Nhûng, àiïìu àoá, cuäng nhû lõch sûãàaä chûáng minh, coân noái lïn rùçngàêy khöng phaãi laâ möåt nïìn vùnhoaá àoáng cûãa, baâi ngoaåi, maâ ngûúåc

laåi, do noá coá dêëu êën riïng àêåm neát,noá sùén saâng giao lûu, tiïëp thu tinhhoa caác nïìn vùn hoaá khaác, chñnhcuäng vò vêåy, noá laåi caâng thïm tûúitöët, nöíi tröåi thïm baãn sùæc.

Kho taâng trang phuåc Viïåt Namphong phuá vïì kiïíu daáng, maâu sùæc,hoa vùn, chêët liïåu..., nhûng thûåc tïëcho thêëy, chuáng ta àöìng thúâi liïntuåc khöng ngûâng tiïëp nhêån caácmêîu trang phuåc nûúác ngoaâi, duângchuáng, vaâ cuäng khöng ngûâng ViïåtNam hoaá caác loaåi trang phuåc êëy

(nhû àaä thêëy xuêët hiïån loaåi vaáy aáo,vaáy quêìn, vaáy xeã, vaáy boâ, quêìnlûãng, aáo caánh bûúám, aáo caánhdúi...).

Bïn caånh viïåc kïë thûâa truyïìnthöëng, tiïëp thu tinh hoa nûúácngoaâi, laåi coá hiïån tûúång hoaâ àöìngàaáng kïí vïì trang phuåc trong caácvuâng nöng thön - àö thõ, àiïìu maâ úãcaác giai àoåan lõch sûã trûúác cuäng coá,nhûng khöng nhiïìu (thúâi Phaápthuöåc, Nguyïîn Bñnh àaä tûângchùèng àau khöí: "Höm qua em ài tónh vïì, hûúng àöìng gioá nöåi bay ài ñt nhiïìu". "Khùn nhung quêìn lônhröån raâng. AÁo caâi khuy bêëm, emlaâm khöí töi! Naâo àêu caái aáo luåasöìi?").

Thûåc ra sûå hoaâ àöìng naây laâàiïìu àaáng mûâng vò khi trònh àöådên trñ, trònh àöå vùn hoaá àûúåcnêng cao, nöng thön, thaânh thõ seägiaãm dêìn sûå caách biïåt vïì moåi mùåt,trong àoá coá trang phuåc. Àêy cuänglaâ möåt trong nhûäng nhiïåm vuå cuå

thïí cuãa Nghõ quyïët "Vïì xêy dûång vaâ phaát triïín nïìn vùn hoaá Viïåt Nam tiïn tiïë n, àêåm àaâ baãn sùæc dên

töåc" vúái chi tiïët: "Thu heåp dêìnkhoaãng caách giûäa caác vuâng trung têm àö thõ vaâ nöng thön, giûäanhûäng vuâng kinh tïë phaát triïín vúáicaác vuâng sêu, vuâng xa, vuâng nuái,

biïn giúái, haãi àaão, giûäa caác têìnglúáp nhên dên"...Baãn sùæc vùn hoaá Viïåt Nam

vûäng vaâng, traân àêìy sûác söëng, vònoá àûúåc hun àuác tûâ haâng nghònnùm lõch sûã, vò noá àûúåc kïët tinh haâihoaâ tûâ giaá trõ vùn hoaá 54 sùæc töåcanh em, noá àûúåc thûã thaách nhiïìuphen maâ vêîn cûáng caáp trûúâng töìn.

Diïîn trònh lõch sûã vùn hoaá ViïåtNam, trong àoá coá diïîn trònh lõch sûãtrang phuåc Viïåt Nam, àaä chûángminh baãn sùæc vùn hoaá Viïåt Nam laâ

nhû vêåy.Tuy nhiïn, hiïån nay, vúái chuãtrûúng xaä höåi vùn hoaá, trong tònhhònh diïîn biïën hoaâ bònh, nïìn kinhtïë thõ trûúâng múã cûãa vaâ múã röånggiao lûu, höåi nhêåp, phaát triïín dulõch, bïn caånh ngoån gioá laânh,khöng thïí khöng coá nhûäng àöåc töëthêm nhêåm, coá haåi, nhêët laâ àöëi vúáilúáp treã, khöng phaãi khöng aãnhhûúãng xêëu àïën vùn hoaá dên töåc.

Àaä tûâng xuêët hiïån, àùåc biïåt trïnlônh vûåc biïíu diïîn ca muáa nhaåc,

nhiïìu böå trang phuåc húã hang, kõchcúäm, löë lùng.... baáo chñ àaä coá nhiïìu baâi lïn tiïëng chï traách, nhûng liïåuchuã nhên cuãa nhûäng böå trangphuåc êëy, nhûäng ngûúâi töí chûác caác buöíi biïíu diïîn êëy coá quan têm àïënhay khöng? Phaãi chùng cêìn coá möåt buöíi vêån àöång dû luêån quêìnchuáng röång raäi, àùåc biïåt laâ trongtêìng lúáp thanh niïn cêìn coá thaái àöåphaãn ûáng kõp thúâi, maånh meä àïíkhùæc phuåc nhûäng tònh traång àaángtiïëc keáo daâi naây.

Trong giai àoaån cöng nghiïåphoaá, hiïån àaåi hoaá àêët nûúác hömnay, viïåc chêën hûng vùn hoaá dêntöåc caâng coá yá nghôa vö cuâng quantroång, mang tñnh chiïën lûúåc sêusùæc, nhùçm baão vïå vaâ phaát huy baãnsùæc vùn hoaá Viïåt Nam. Möîi ngûúâiViïåt Nam, nhêët thiïët khöng thïí lú laâ, mêët caãnh giaác, khöng thïí quïntraách nhiïåm chöëng laåi vaâ tiïu trûânhûäng nhên töë àöåc haåi ngay tûâtrong gia àònh mònh ra àïën ngoaâi

xaä höåi, maâ möåt trong nhûäng lônhvûåc cêìn quan têm laâ vùn hoaámùåc .v



Trong nhûäng höåi nghõ quöëc tïëgêìn àêy vïì khaão cöí hoåc khuvûåc àöng Nam AÁ vaâ chêu AÁ

- Thaái Bònh Dûúng, sûu têåp vaãi doTrung têm Tiïìn sûã Àöng Nam AÁkhai quêåt àûúåc úã Chêu Can (PhuáXuyïn, Haâ Têy) vaâ Àöång Xaá (KimÀöång, Hûng Yïn) àaä àûúåc àaánhgiaá nhû möåt "kho baáu vaãi súåi tiïìnsûã Àöng Nam AÁ".

Trïn nhûäng cú cúã tû liïåu maâTrung têm Tiïìn sûã Àöng Nam AÁcoá, coá thïí khùèng àõnh, cû dênÀöng Sún àaä sûã duång ñt nhêët baloaåi súåi khaác nhau àïí dïåt vaãi. Àoá laâtú tùçm, gai vaâ lanh.

Tú tùçm phaát hiïån àêìu tiïn tûâthúâi àaåi àaá múái úã Trung Quöëc.Bùçng chûáng súám nhêët àûúåc biïët úãViïåt Nam laâ vïët in trïn maãnh àöìngtrong möå cöí Chêu Can. Ngöi möå

naây coá niïn àaåi 2300 nùm caáchngaây nay. Trong möåt ngöi möåÀöng Sún khaác àûúåc phaát hiïån úãthõ xaä Laâo Cai, ngûúâi ta cuäng tòmthêëy vïët luåa baám chùåt trïn möåtvoâng àaá, coá niïn àaåi muöån hún möåúã Chêu Can möåt vaâi trùm nùm.Luåa úã Chêu Can húi thö hún möåtchuát, coân luåa úã Laâo Cai thuöåc haângmõn nhêët àûúng thúâi, nïëu àem sosaánh vúái luåa nûúác Súã hay luåa trongmöå ngûúâi àaân baâ Têy Haán úã MaäVûúng Àöi (Trung Quöëc).

Vaãi gai chiïëm 60% vaãi tòm àûúåcúã Chêu Can vaâ coá túái hún 90%trong sûu têåp vaãi Àöång Xaá. Vaãi gai

àûúåc coinhû loaåi vaãit r u y ï ì nthöëng cuãacû dên ViïåtMûúâng. Choàïën gêìn àêy noá vêîn àûúåc ngûúâiViïåt duâng nhû möåt thûá khöng thïíthiïëu trong tang lïî. Hiïån ngûúâiViïåt úã Thaái Bònh, Mûúâng úã HoaâBònh vaâ nhêët laâ ngûúâi Thöí úã miïìnTêy Nghïå An vêîn tröìng vaâ sûãduång súåi gai trong àan lûúái, laâmvoäng, tuái àeo, dêy buöåc.

Vaãi gai thúâi Àöng Sún àûúåc dïåt bùçng loaåi khung lûng àún giaãn, coáleä khöng khaác so vúái khung thúådïåt cuâng thúâi àûúåc mö taã trïntröëng àöìng vaâ àöì àûång thuöåc vùnhoáa Àiïìn thuöåc Vên Nam TrungQuöëc. Caác nhaâ nghiïn cûáu àaä

nhêån ra coá túái 5 loaåi vaãi khaác nhauvïì cúä súåi vaâ àöå mau thûa àûúåc laâm búãi hai loaåi khung dïåt khaác nhau.Möåt loaåi khung taåo ra nhûäng övuöng àan àún giaãn nhû loaåi vaãi böë hiïån thêëy úã nhiïìu dên töåc miïìnnuái Viïåt Nam. Loaåi naây thûúângàûúåc duâng laâm nïìn cho viïåc thïucaác mö tñp hònh hoåc. Loaåi khaác coámùåt vaãi xñt hún, caác súåi doåc nöíi lïnnhû nhûäng hònh loâng thuyïìn nöëitiïëp nhau.

Loaåi khung lûng chó cho pheáp

dïåt nhûäng maãnh vaãi coá bïì röång tûâ30 - 50cm. Khöí röång bao nhiïu docúä vai. Vuâng buång cuãa ngûúâi may

aáo quyïët àõnh.Thûúâng khöngcoá khöí thöëngnhêët, maâ tuyâthuöåc vaâo cúängûúâi may aáo.

Chñnh àùåc àiïím naây àaä taåo ranhûäng kiïíu aáo cöí nhêët: aáo chuiàêìu vaâ aáo tûá thên chó cùæt ngangmiïëng vaãi chûá rêët haån chïë cùæt doåcvaãi. Riïng khöë vaâ vaáy thûúâng àûúåcduâng nguyïn khöí vaãi, daâi ngùæntuyâ cúä ngûúâi.

Vaãi lanh laâm tûâ súåi cuãa cêy gaidêìu, gai meâo. Hiïån úã Viïåt Nam chócoân tröìng vaâ sûã duång phöí biïën búãingûúâi Möng. Tiïëng Möng goåi cêynaây laâ Tïëma (Àaåi ma), nhûng khigiao dõch vúái ngûúâi dên töåc khaáclaåi goåi laâ lanh. Coá àïën 40% vaãi tòmàûúåc úã Chêu Can vaâ khoaãng 10% úã

Àöång Xaá laâ thuöåc vïì vaãi laâm tûâloaåi cêy naây.Nghïì dïåt vaãi súåi truyïìn thöëng

laâ möåt neát vùn hoaá cêìn giûä gòn úãnûúác ta. Chuáng ta àaä vaâ àang tòmcaách cûáu vaän trûúác sûå mai möåt cuãacaác laâng nghïì truyïìn thöëng trongàoá coá laâng nghïì dïåt vaãi. Nhiïìulaâng nghïì thöí cêím hay dïåt luåaàang àûúåc phuåc höìi, lúáp ngûúâi giaâtruyïìn nghïì cho lúáp treã. Thöí cêímdïåt may cöí truyïìn Viïåt Nam tûâthúâi röìng - tiïn laåi mang húi thúã

múái vaâo cuöåc söëng höm nay.v(Theo Trung têm Tiïìn sûã Àöng Nam AÁ)


Têëm

vaãi Àöng Sún Vo hêåu ky à uä , vïå hïë nûå v sû

duån lû ron hn àöån hy nhlïìu nuyïn huy àä hu àêí y nhnh

qu rònh ho hên û vûån hnhnû. Nhûän êëm o he hên àêìuïn r à o hïí àûå lm û d

àöån vêå, vo hy l êy, hên loåo mïìn… àïí höën r lånh v

nhûän oå s v mö rûn.

A Ã N H : T L

Vaãi gai.





Baâi vaâ aãnh: ÀÖÎ ÀÛÁC

Àaä coá nhûäng cêu chuyïån, nhûäng truyïìnthuyïët nùçm sau noá... Roä raâng úã àêykhöng coá chuyïån vu vú, ngêîu nhiïn maâ

möîi neát hoa vùn ngûúâi phuå nûä dên töåc miïìn nuáiàûa lïn vaãi àïí may lïn khùn, aáo, vaáy àïìu laâ sûånöëi tiïëp nöîi niïìm gûãi gùæm cuãa cha öng hoå tûângaân xûa. Röìi caác thïë hïå sau saáng taåo thïm vaâhoaân thiïån dêìn theo nïëp söëng vaâ têåp tuåc cuãamònh do hoaân caãnh söëng taåo nïn vaâ àaä àïí laåicho ngaây nay möåt quyä hoa vùn vö cuâng phongphuá cuãa tûâng sùæc töåc (intro).

Hoa vùnthöí cêímbia kyá cuãa töí tiïn

tå so hïë khùn rïn àêìu nûphuå nûä Do tïìn co Bùçn o murùæn. tå so ron y phuå u

nû Do o hònh hïu "u höì"(on ho). tå so phuå nûä thnh Y Qun Nnh lå mùå quêìn àu nùæn.tå so vå o nû Pu Peo lå hepho vùn bùçn nhûän vuån v nho.Mu sùæ v hònh hïu l nêu nhïnhy o noån nuöìn no kh...




Ai àaä tûâng tiïëp cêån vúái hoa vùn trïn khùn, vaáy, aáocuãa caác dên töåc àïìu coá thïí phên biïåt àûúåc àêu laâ hoavùn cuãa ngûúâi Möng, ngûúâi Dao, ngûúâi Mûúâng, ngûúâiPu Peáo, ngûúâi Phuâ Laá, hay Gia Rai, Ï Àï, Kú Tu,Mnöng... Caái giöëng nhau laâ úã nhûäng súåi chó maâu, coân

caái khaác laâ úã taåo hònh theo yá tûúãng riïng biïåt cuãa tûângdên töåc, taåo ra nhûäng mö tñp mang tñnh àùåc trûng chûáaàûång nöîi niïìm têm sûå, loâng tûå haâo vaâ sûå thaânh kñnhvúái truyïìn thöëng cuãa dên töåc mònh. Haäy nghe baâ ViThõ Bïìn kïí: Ngûúâi Laâo thñch dïåt hoa vùn hònh con voi,hònh voi coá ngûúâi cûúäi. Chuyïån rùçng, xûa coá ngûúâi congaái ài laâm nûúng, gùåp luác khaát chõ àaä vöëc nûúác trïnvuäng nhoã mang hònh dêëu chên voi àïí uöëng. Vïì nhaâchõ mang thai vaâ sinh àûúåc möåt beá trai khaáu khónh.Khi beá lúán lïn, treã con trong baãn khöng chõu chúi cuângvaâ nhaåo baáng cêåu laâ àûáa khöng böë. Cêåu àaä khoác vaâgiûäa luác buöìn tuãi thò àûúåc meå chó àûúâng vaâo rûâng tòm böë. Cêåu àaä gùåp voi. Cêåu hoãi voi coá phaãi böë mònh, thò

àûúåc voi traã lúâi: "Nïëu laâ con ta thò phaãi treâo qua àûúåcvoâi, bûúác lïn àêìu vaâ cûúäi àûúåc lïn lûng ta". Cêåu beá àaälaâm àûúåc. Viïåc êëy chûáng toã cêåu laâ con cuãa voi. NgûúâiLaâo dïåt hoa vùn hònhvoi laâ kïí laåi möåttruyïìn thuyïët cöí xûavaâ nhùæc ngûúâi ài rûângkhöng nïn uöëng nûúácúã nhûäng vuäng nhoã. Coáai tin àûúåc truyïìnthuyïët àoá khöng?Nhûng ngûúâi Laâo TêyBùæc àaä giaãi thñch caácàûúâng dïåt hoa vùnhònh voi trïn nïìntruyïìn thuyïët vûâangêy thú vûâa àùmàùæm sûå höìn nhiïn nhû vêåy. Chùæc rùçng khi nhòn hoa vùn hònh voi dïåt trïn thöícêím, khöng ngûúâi phuå nûä naâo laåi khöng móm cûúâi nhúálaåi chuyïån ngûúâi con gaái uöëng nûúác úã vuäng chên voi.

Hoå Lûúâng cuãa dên töåc Laâo laåi kiïng con höí. Chõ LoâThõ Biïn, möåt phuå nûä Laâo Lai Chêu baão: Nïëu ai giïët höíseä khöí ba àúâi. Thêëy höí chïët thò phaãi lêëy vaãi trùæng phuãlïn vaâ khoác than thûúng tiïëc. Hoå Lûúâng dïåt hònh con

höí lïn hoa vùn cho nhúá. Ngûúâi hoå khaác cuäng dïåt hònhcon höí àïí nhùæc con chaáu coá ai lêëy ngûúâi hoå Lûúâng thòphaãi biïët àïí maâ kiïng kyå. Vêåy höí àûúåc coi nhû laâ tö-tem cuãa ngûúâi hoå Lûúâng. Àoá laâ sûå biïíu löå cuãa loângthaânh kñnh vúái vêåt töí trong tñn ngûúäng cöí xûa. Ngaâynay con chaáu cûá theo truyïìn thöëng àoá maâ ûáng xûã.

Cuäng nhû thïë, hoa vùn hònh rùæn quêën nhau laåiàûúåc lyá giaãi trong möåt yá niïåm tñn ngûúäng phöìn thûåc:"Ai may mùæn múái thêëy àöi rùæn quêën nhau. Nïëu thêëythò cúãi aáo ra vaâ neám vaâo àöi rùæn. Àúåi chuáng boã ài thòlêëy aáo vïì àem cêët vaâo hoâm.

Khi naâo con chaáu trong nhaâ àïën tuöíi tòm vúå chomùåc aáo naây, seä lêëy àûúåc ngûúâi mònh yïu, vúå chöìng sau

naây seä haånh phuác. Ngûúâi ài ra ngoaâi buön baán mangaáo naây theo cuäng seä rêët may", nïn têëm thöí cêím dïåthònh rùæn chñnh laâ sûå gûãi gùæm ûúác mú mong cho cuöåc

söëng luön gùåp sûå thùng hoa.Con röìng cöí àoã trïn têëm vaáy laåi ài trïn möåt truyïìn

thuyïët nûãa thûåc nûãa hû. Àoá laâ hêåu quaã cuãa sûå mêuthuêîn chõ dêu, em chöìng. Trong möåt lêìn xuöëng suöëilêëy nûúác chõ nhùåt àûúåc quaã trûáng röìng to. Vò rùæp têmmuöën haåi em chöìng, nïn möåt lêìn hai anh em ài laâmnûúng, chõ dêu luöåc quaã trûáng röìng to vaâ quaã trûáng võtnhoã, àûa cho em, dùån khi àoái thò àûa anh ùn quaã trûáng

nhoã, coân em ùn quaã trûáng to. Nhûng ngûúâi em thêëyanh trai laâm viïåc mïåt laåi nhûúâng cho anh ùn quaã trûángto. Naâo ngúâ ùn xong thêëy khaát anh xuöëng suöëi uöëngnûúác liïìn bõ hoaá thaânh röìng. Anh vöåi baão em buöåc daãivaãi àoã vaâo cöí àïí muâa nûúác luä vïì, anh em coân biïët dêëumaâ nhêån ra nhau. Do àoá, ngûúâi Laâo múái dïåt hoa vùnhònh röìng cöí àoã àïí nhùæc cho ngûúâi àúâi nhúá möåt kyãniïåm buöìn.

Hònh con chim trïn têëm dïåt cuãa dên töåc Laâo cuängxuêët phaát tûâ cêu chuyïån mêu thuêîn trong gia àònh.Ngûúâi anh cho em gaái bao nhiïu thò chõ dêu laåi gheát bêëy nhiïu. Anh muöën cho em caái gò thò chõ cuäng tòmcaách giûä laåi hoùåc àoâi chia phêìn hún. Ngûúâi em gaái uêët

ûác ài ùn laá ngoán tûå tûã vaâ biïën thaânh con chim kïu suöëtngaây "hú hú, vñt vñt, hú hú...", tiïëng Laâo coá nghôa laâ"anh cho, chõ giûä...".

Chó lûúát qua vaâi mêíu huyïìn thoaåi trïn chuáng tacuäng thêëy àûúåc möåt phêìn lõch sûã söëng cuãa con ngûúâitrïn mùåt hoa vùn. Hoa vùn àêu chó laâ laâm àeåp nhû ngûúâi ta tûâng ngöå nhêån maâ noá coá caã möåt nöåi haâm röånglúán gûãi gùæm höìn ngûúâi. ÚÃ àoá laâ niïìm vui nöîi buöìn, lúâidaåy baão, quan niïåm söëng, tñn ngûúäng vaâ àaåo àûác luênlyá xaä höåi. Nïn baãn chêët hoa vùn cuäng nhû möåt thûá biakyá cuãa töí tiïn möîi töåc ngûúâi gûãi gùæm laåi cho con chaáuàúâi sau chûáa àûång àaåo àûác, leä söëng... Chó khöng biïëtcon chaáu coá àoåc nöíi lúâi nhùæn gûãi àoá khöng.

Hoa vùn - thöí cêím cuãa möîi dên töåc quaã laâ tinh thêìnvaâ truyïìn thöëng töåc ngûúâi, laâ möåt di saãn vùn hoáa ûángxûã chòm trong möîi têìng thïu.v

Khaách du lõch choån mua thöí cêím.





NGUYÏÎN THÏË KHOA

Niïìm tin uãa nâi åu

binh MyäTroâ chuyïån vúái chuáng töi trong

nhûäng ngaây trúã laåi Àûác Phöí, khiàûúåc hoãi vò sao chó xem nhûäng bûácaãnh anh Giaá chuåp nhûäng ngûúâidên Phöí Cûúâng maâ Fred laåi coá thïí

tin chùæc rùçng anh Giaá àaä söëng úãPhöí Cûúâng rêët lêu vaâ àûúåc ngûúâidên úã àêy rêët yïu mïën tin tûúãng,ngûúâi cûåu binh Myä traã lúâi bùçngmöåt cêu hoãi: "Nïëu khöng úã rêët lêuúã àêy vaâ àûúåc moåi ngûúâi yïu mïëntin tûúãng, liïåu anh Giaá coá chuåpàûúåc nhûäng bûác aãnh nhû thïë naâykhöng?". Röìi Fred kïí rùçng luácnhûäng thúå aãnh Myä rûãa vaâ phoánghai cuöån phim thu àûúåc bïn thihaâi anh Giaá cuâng vúái chiïëc maáyCanon bõ àaån xuyïn giûäa öëngkñnh, Fred rêët bêët ngúâ: trong öëngkñnh cuãa ngûúâi phoáng viïn mùåttrêån àïën tûâ Haâ Nöåi àoá chó laâ hònh

aãnh nhûäng ngûúâi dên hiïìn laânh,chêët phaác coá thïí gùåp úã bêët cûá núinaâo trïn thïë giúái, nhûäng cuå öng, cuå baâ khùæc khöí nhûng tuyïåt vúâi phuáchêåu, nhûäng chiïën sô rêët treã vaâ luöntûúi cûúâi, nhûäng cö gaái toác daâi rêëtàeåp, rêët thuây mõ, àùåc biïåt laâ hònh

aãnh nhûäng àûáa treã vaâ möåt maáitrûúâng xú xaác dûúái buåi tre laâng.Khöng hïì coá nhûäng khuön mùåt sùætmaáu, hung dûä, nhûäng hònh aãnhma quaái nhû anh àûúåc tuyïntruyïìn khi bûúác chên àïën VN."Bêy giúâ töi múái biïët anh Giaá laâ

Anh laâ

Nguyïîn Vùn GiaáSu kh lïn lå àûå v àònh hõ Àùån thu y trêm, vïå àêìu ïn mûåu bnh Myä Fred nh àònh l òm up ïn uöí nh nhïëp nh, nhbo l hu nhên u 50 êëm nh vïì Phöí cûn v hïë m y nh cnonm Fred àä òn ûä 35 nùm qu un h uöën nhêå ky u hõ thu y. Fredhó bïë ào l möå phon vïn Vïå öån àïën û H Nöå bõ rûå hùn Myäbùæn hïë å Phöí cûn un h n hõ thu y hy snh. chõ Àùån Kmtrêm àä nh nh bo Dûn Àû Qun, gm àöë trun êm thön nbo hñ u Vùn phon chñnh phu , nuyïn phon vïn ttXVN khu 5 h

höën Myä , òm up. tron bû hû kïí vïì nhûän bû nh u nû phonvïn Vïå öån, Fred no rùçn khön qu kho àïí òm r ïn uöí u nûhuåp nh, du àä 35 nùm rö qu. Qu nhûän bû nh, Fred n nûhuåp nh, uän nhû b sô Àùån thu y trêm, àä rêë lêu å Phöí cûn,rêë àûå nû dên àêy yïu mïën n ûn. Moå nû on rêë nhnhûän êëm nh n y vò hun àä àûå dun àïí nhêån dïån v êìm nä nhûän Vïå öån nùçm vun. chó êìn àem êëm nh ào vïì lå àêy, hoå seä nhêånr nhûän nhên vêå ron nh v ïn nû phon vïn duän m n y. Nhbo Dûn Àû Qun v bån be khu 5 uä àä lm heo àun hó dên unû ûåu bnh Myä v ïn uöí u nh bo lïå sô àä nhnh hon àûå x àõnh: nh l Nuyïn Vùn g , nh quy phm ky ûåu u Hän phmt lïåu - Kho hoå t.Û...

Nguyïîn Vùn Giaá thúâi hoåc úã Liïn Xö.

A Ã N H : T L G À

Nhaâ quay phim - liïåt sôNguyïîn Vùn Giaá




nhaâ quay phim chûá khöng phaãiphoáng viïn nhiïëp aãnh vaâ nhûäng bûác aãnh anh Giaá chuåp úã PhöíCûúâng coá thïí chó laâ nhûäng bûác aãnhkyã niïåm cho nhûäng ngûúâi dênthûúâng núi àêy chûá chûa phaãi laânhûäng taác phêím tiïu biïíu cuãangûúâi nghïå sô naây. Tuy vêåy vúái

chuáng töi, àêy laâ nhûäng bûác aãnhvaåch trêìn nhûäng àiïìu xuyïn taåc vaâdöëi traá, giuáp chuáng töi nhòn thêëykhuön mùåt thêåt cuãa nhûäng ngûúâimaâ chuáng töi gêy chiïën chöëng laåihoå. 35 nùm nay, töi cûá bõ àöi mùætcuãa nhûäng con ngûúâi trong 50 têëmaãnh cuãa anh Giaá aám aãnh maäi. Àoá laânhûäng àöi mùæt rêët saáng, chûáaàûång bao nhiïu tònh yïu vaâ niïìmtin, luác naâo cuäng nhû àang nhònthùèng vaâo mùæt töi, vaâo têm höìn töi,laâm töi nhû ngaåt thúã. Coá leä phaãisöëng rêët lêu vúái nhûäng ngûúâi naây,phaãi rêët thûúng yïu hoå vaâ phaãi coátaâi nùng, anh Giaá múái chuåp àûúåcnhûäng bûác chên dung laâm xuácàöång chuáng töi àïën vêåy. Baån haäytin töi ài, úã àêu àoá ngûúâi ta coá thïílaäng quïn anh, nhûng úã Àûác Phöí,ngûúâi chuåp nhûäng bûác aãnh naây seäkhöng bao giúâ bõ laäng quïn", Frednoái.

Tron ky uãa nhên

dên vaâ àìn àåiThûåc ra, anh Nguyïîn Vùn Giaá

khöng úã Phöí Cûúâng, Àûác Phöí lêunhû Fred nghô. Vaâo chiïën trûúângkhu 5 cuâng nùm 1967 nhû chõ ThuâyTrêm nhûng anh Giaá cöng taác úãTiïíu ban Àiïån aãnh khu uãy. Anh chócoá mùåt úã Phöí Cûúâng, Àûác Phöítrong vaâi thaáng cuöëi cuãa cuöåc àúâimònh, tûâ thaáng 6 àïën thaáng

10/1970, khi anh bõ trûåc thùng Myäsaát haåi. Tuy vêåy, quaã àuáng nhû Fred noái, hêìu nhû têët caã nhûängngûúâi dên Àûác Phöí, Phöí Cûúângtûâng baám truå quï hûúng vaâonhûäng ngaây thaáng àoá coân nhúá rêëtroä vaâ àïìu coá möåt àiïìu gò àoá àïí kïívïì anh. Chõ Taå Thõ Ninh, hiïån laâTrûúãng traåm Y tïë Phöí Cûúâng, cö beá àûúåc chõ Thuây Trêm nhêån laâmem nuöi, tûâng laâ giao liïn cuãa xaävaâ nhên viïn cuãa Bïånh xaá Àûác Phöícho biïët vò nhaâ chõ àûúåc lêëy laâmtruå súã cuãa chi böå cuâng caác àoaân thïíxaä nïn chõ Thuây, anh Giaá nhiïìu lêìnàïën úã àêy, nùçm hêìm taåi àêy vaâ bûác hònh chõ Thuây che noán àûáng bïn haâng dûâa coân giûä àûúåc àïënhöm nay laâ anh Giaá àaä chuåp trûúáccöíng nhaâ chõ. Chõ kïí: "Höìi àoá laâgiai àoaån aác liïåt nhêët úã Phöí Cûúâng.Caã möåt Sû àoaân khöng vêån söë 1cuãa Myä liïn tuåc chaâ qua xaát laåihaâng thaáng trúâi àïí bûáng lûåc lûúångcaách maång ra khoãi dên. Hai thönNga Mên vaâ Thanh Sún hêìu nhû khöng coân möåt maái nhaâ, möåt buåitre. Nhiïìu caán böå tónh huyïån vïìàûáng chên úã Phöí Cûúâng àaä phaãi

bêåt lïn cùn cûá. Tuy vêåy, anh Giaá vaâanh Trûng, hai anh quay phim úãkhu vïì vêîn kiïn quyïët baám truå laåi.Haâng ngaây hai anh daåt ra bòa nuái,chúâ àïën khoaãng 3 - 4 giúâ chiïìu khitònh hònh yïn, laåi trúã vö. Anh Giaálúán tuöíi, rêët hiïìn, ñt noái nhûng ganlùæm. Caác anh chõ trong àöåi du kñch

xaä thûúâng noái caác öng quay phimnaây coân lò hún caã mònh, chùèng biïëtsúå chïët laâ gò, nhiïìu lêìn theo àöåi dukñch àaánh giùåc, caác öíng cûá ngangnhiïn àûáng trïn cöng sûå maâ quay,goåi maäi cuäng chùèng xuöëng...". ChõNguyïîn Thõ UÁc, möåt trong haingûúâi phuå nûä 16 tuöíi bõ nguåyquyïìn Àûác Phöí àùng caáo thõ têìmnaä vaâ bùæt giam vò laâ "höåi viïn cuãaHöåi phuå nûä Viïåt cöång thön NgaMên" sau khi chuáng traáng roåi vaânhêån diïån nhûäng ngûúâi coá mùåttrong hai cuöån phim cuãa anh Giaá,àaä öm chêìm lêëy chõ Buâi Ngoåc Hiïnnûác núã khi biïët chõ laâ vúå anh Giaá.Anh Giaá àaä vïì úã nhaâ cha con chõhaâng thaáng trúâi, àûúåc cha chõ rêëtthûúng, coi nhû con caã trong nhaâ.Anh Giaá nghiïm nghõ, ñt noái nhûnglaâ möåt con ngûúâi hïët sûác tònh caãm.Anh àaä nhiïìu lêìn kïí cho cha conchõ vïì ngûúâi vúå treã àeåp vaâ àûáa contrai maâ anh chó àûúåc biïët mùåt khiàaä gêìn 3 tuöíi vaâ cuäng chó àûúåc biïëtqua têëm aãnh cuãa vúå anh gûãi vaâochiïën trûúâng. Anh noái khi naâo àêëtnûúác thöëng nhêët, anh seä múâi chacon chõ ra chúi Haâ Nöåi vaâ giúái

Àùång Thuây Trêm úã Nga Mên, Àûác Phöí, Quaãng Ngaäi.AÃnh: NGUYÏÎN VÙN GIAÁ

Möåt ngûúâi dên úã Phöí Cûúâng.AÃnh: NGUYÏÎN VÙN GIAÁ





thiïåu vúái vúå con anh. Bêy giúâ anhGiaá àaä mêët vaâ cha chõ cuäng khöngcoân nûäa. Hai bûác aãnh cuãa anh Giaáchuåp: bûác aãnh cuãa cha chõ vaâ bûácaãnh chõ cuâng chõ baån Trêìn Thõ

Nguyïåt, bûác aãnh bõ nguåy quyïìnÀûác Phöí in trïn caáo thõ têìm naänùm xûa àaä trúã thaânh nhûäng kyãvêåt thiïng liïng nhêët cuãa chõ vaâ giaàònh. Anh Nguyïîn Xuên Thaái,Chuã tõch Höåi Nöng dên Àûác Phöí,nguyïn laâ ngûúâi giaáo viïn coá mùåtcuâng caác em hoåc sinh trong bûácaãnh anh Giaá chuåp caái trûúâng hoåckhaáng chiïën thön Nga Mên, àaängheån ngaâo khöng noái nïn lúâi khinhêån laåi nhûäng bûác aãnh cuãa anhGiaá. Möåt trong nhûäng bûác chên

dung cuãa anh do anh Giaá chuåp àaä

bõ rúi vaâo tay àõch vaâ chñnh tayFred àaä ghi vaâo sau têëm hònh doângchûä "Nguyen Xuan Thai - 19YOK"sau khi àem nhêån diïån ngûúâitrong aãnh. Bûác aãnh naây sau giaãiphoáng àaä tòm thêëy trong kho lûutrûä cuãa nguåy quyïìn vaâ nhiïìu nùmqua, anh Thaái bõ nghi ngúâ laâ àaä coáquan hïå bñ mêåt vúái àõch. Chuyïëntrúã vïì cuãa Fred vaâ 50 têëm aãnh cuãaanh Giaá àaä minh oan cho anh. AnhThaái nùm êëy múái 19 tuöíi, laâ möåt dukñch xaä coá trònh àöå vùn hoáa khaá,khi khöng coá giùåc thò lïn lúáp daåy

treã, khi giùåc àïën thò cêìm suángchiïën àêëu. Anh Giaá àaä nhiïìu lêìnàïën quay phim chuåp aãnh lúáp hoåc

khaáng chiïën cuãa anh cuäng nhû caáclúáp bònh dên hoåc vuå cuãa 7 thöntrong xaä. Anh Giaá cuäng daânhnhiïìu buöíi quay caác gia àònh laâmnghïì chùçm noán, nghïì truyïìnthöëng nöíi tiïëng cuãa Phöí Cûúâng.Àùåc biïåt, caán böå du kñch vaâ ngûúâi

dên baám truå taåi Nga Mên khi àoáhêìu nhû ai ñt nhêët cuäng coá möåt têëmaãnh do anh Giaá chuåp àïí laâm kyãniïåm...

Riïng nhûäng ngûúâi dên thönThanh Sún thò vêîn nhúá nhû innhûäng giêy phuát cuöëi cuâng cuãaanh Giaá trong ngaây 27/10/1970.Khi chõ Hiïn, Fed vaâ chuáng töi àïënxoám 24 Thanh Sún chiïìu12/8/2005, baâ con cö baác úã àêy àaäuâa ra vêy lêëy chõ Hiïn rûng rûngnûúác mùæt. Anh Trûng, ngûúâi phuå

quay cuãa anh Giaá kïí rùçng leä ra anhGiaá àaä khöng bõ saát haåi nïëu khöngdûâng laåi úã Thanh Sún. Höm êëy,àang úã Nga Mên thò coá tin àõch sùæpcaân nïn xaä cûã anh Lyá, du kñch xaäàûa anh Giaá vaâ anh Trûng vïì laåicaánh rûâng Döëc Xöëi. Khi qua thönThanh Sún, anh Lyá múâi hai anhvaâo nhaâ cuãa öng mònh úã xoám 24nghó chên, uöëng nûúác röìi ài tiïëp.Thêëy thön Thanh Sún àang vaâo vuågùåt röå rêët àeåp, anh Giaá baân vúái anhTrûng vaâ Lyá úã laåi àêy thïm möåt

ngaây àïí quay caãnh muâa gùåt úãvuâng àêët lûãa. Trûa ngaây 27, khicaác anh àang chuêín bõ maáy quay

àïí ra àöìng thò böîng nghe tiïëng lalúán cuãa baâ con haâng xoám: "AnhGiaá úi, chaåy ài, trûåc thùng Myä àïënkòa". Hoå vûâa nhòn ra cûãa thò àaäthêëy möåt chiïëc trûåc thùng àangchuêín bõ haå caánh ngay con suöëitrûúác nhaâ. Theo phaãn ûáng tûå

nhiïn, anh Lyá vúá ngay suáng àõnh bùæn vaâo chiïëc trûåc thùng. Anh Giaángùn Lyá laåi vaâ noái rùçng nïëu nöísuáng, boån Myä seä bùæn traã ngay vaâonhaâ, gêy nguy hiïím cho öng vaâ emcuãa Lyá. Anh baão Trûng vaâ Lyávuâng chaåy ngay theo löëi sau nhaâ,coân anh vúái chiïëc maáy aãnh Canonthò chaåy theo löëi trûúác cöíng. Chiïëctrûåc thùng Myä dïî daâng phaát hiïånra anh, chuáng liïìn àuöíi theo vaâ xaãàaån. Anh Giaá ngaä xuöëng bïn möåthaâng raâo dêm buåt giûäa xoám 24

Thanh Sún. Anh àaä hy sinh nhûnganh Trûng vaâ anh Lyá àaä kõp chaåythoaát.

Så låa hoån uãa måt

nhïå sô hiïën sô Anh Nguyïîn Vùn Giaá sinh

ngaây 16/11/1930 taåi laâng Lai Xaá,Hoaâi Àûác, Haâ Têy, laâng töí cuãanghïì nhiïëp aãnh VN. Anh möì cöimeå súám vaâ nùm 16 tuöíi àaä xung

phong vaâo vïå quöëc àoaân. Nùm 18tuöíi, anh àaä àûúåc kïët naåp vaâoÀaãng CSVN. Trong nhûäng nùm

Chõ Hiïn vaâ con trai sau ngaây anh Giaáhy sinh.

A Ã N H : T L G À Chõ Hiïn vaâ anh Trûng (baån chiïën àêëu vúái anh Giaá) bïn chiïë c maáy quay phim cuãa

anh Giaá maâ anh Trûng àaä gòn giûä 35 nùm nay.




khaáng chiïën chöëng Phaáp, khi thòanh coá mùåt trïn mùåt trêån Têy Bùæc,luác thò chiïën àêëu trong vuâng àõchhêåu úã khu III vaâ ven Haâ Nöåi vúái tû caách laâ ngûúâi viïët baáo vaâ chuåp aãnh

úã Trung àoaân 48 röìi Àaåi àoaânÀöìng Bùçng. Ngay sau khi khaángchiïën chöëng Phaáp kïët thuác, nùm1955, Nguyïîn Vùn Giaá àaä àûúåc cûãài hoåc quay phim taåi Liïn Xö,thuöåc lúáp nhûäng nhaâ quay phimVN àêìu tiïn àûúåc àaâo taåo chñnhquy úã nûúác ngoaâi. Chiïëc maáy aãnhCanon theo anh ài vaâo chiïëntrûúâng chöëng Myä àaä àûúåc anhdaânh duåm tiïìn àïí mua trongnhûäng ngaây hoåc taåi Liïn Xö. Vïìnûúác, nhêån cöng taác úã Haäng phim

thúâi sûå taâi liïåu T.Û, nhûng anh rêëtñt khi coá mùåt úã Haâ Nöåi, búãi luác thòanh thûúâng truá úã Nghïå An, HaâTônh, Quaãng Bònh luác laåi sangchiïën trûúâng Laâo vaâ laâ ngûúâi quayphim chñnh cuãa caác phim taâi liïåurêët coá giaá trõ nhû "Trïn haãi phêån töí quöëc", "Húåp taác xaä Àaåi phong", "ÚÃvuâng giaãi phoáng Laâo"... Thaáng8/1966 anh cûúái vúå laâ möåt thiïëunûä Haâ Nöåi rêët àeåp keám anh àïën 14tuöíi. Chõ Hiïn vúå anh luác êëy vûâaàeåp laåi laâ con möåt gia àònh trñ thûác

danh giaá nïn coá rêët nhiïìu chaângtrai treã theo àuöíi, toaân laâ kyä sû baácsô caã nhûng cuöëi cuâng chõ choånanh Giaá búãi chõ rêët yïu nghïå thuêåtvaâ trong nhûäng lêìn ài chúi vúái anhchõ caãm nhêån anh laâ möåt ngûúâiàaân öng trung thûåc, lyá tûúãng hiïëmcoá. Sau naây laâm vúå anh, chõ caângthêëy caãm nhêån cuãa mònh laâ àuángvò sûå têån tuåy hïët mònh cuãa anhdaânh cho chõ. Tuy vêåy, hai vúåchöìng chó àûúåc söëng vúái nhauàuáng 1 thaáng 10 ngaây thò anhnhêån àûúåc quyïët àõnh têåp trung àiB. Àoá cuäng laâ khi anh biïët vúå àaämang thai àûáa con àêìu loâng. AnhGiaá têm sûå vúái chõ: "Em chûa coácöng ùn viïåc laâm laåi mang thai,chùæc laâ röìi em seä rêë t vêët vaã cûåc khöí khi khöng coá anh úã nhaâ nhûng anhcuäng khöng thïí tûâ chöëi quyïë t àõnhcuãa töí chûác. Miïìn Nam àang cêìn.Em haäy vui loâng cho anh ra ài".Chõ Hiïn gêåt àêìu trong nûúác mùæt.Chõ chó kõp thaáo chiïëc aáo len daâi

cuãa mònh àïí àan cho anh Giaá möåtchiïëc aáo len ngùæn tay àïí anh àemvaâo chiïën trûúâng. Coân anh thò chóàïí laåi àûúåc cho ngûúâi vúå treã chûa

coá cöng ùn viïåc laâm vaâ àûáa consùæp ra àúâi möåt caái radio Liïn Xövúái lúâi dùån chõ: "Khi cêìn haäy baáncaái àaâi àïí lêëy tiïìn nuöi con" vaâ"Sau hai nùm anh seä trúã vïì" . Trong

laá thû àêìu tiïn anh viïët cho chõHiïn sau ngaây lïn àûúâng, anh Giaáviïët: "Anh àïën phaát khoác lïn àûúåc vò nhúá em nhúá nhûäng ngaâ y àaä quabïn nhau cuãa chuáng ta, giúâ möî i àûáa möåt núi... Nhêët laâ nhûäng ngaây gêìn àêy em sùæ p sinh röìi, anh caâng lo vò khöng coá anh bïn caånh"...

Vûâa vaâo àïën chiïën trûúâng khu5, thay vò phaãi úã trïn cùn cûá ñtthaáng nhû moåi ngûúâi, NguyïînVùn Giaá àaä xin ài vïì ngay möåttrong nhûäng chiïën trûúâng aác liïåt

nhêët: chiïën trûúâng Quaãng Àaâ. Taåiàêy, anh àaä tûâng xuöëng rêët sêu,tûâng bõ àõch bao vêy, tûâng bêåt nùæphêìm bñ mêåt chiïën àêëu vûúåt khoãivoâng vêy, trúã vïì àún võ. Trongthúâi gian cöng taác úã Àiïån aãnh khu5, anh laâ möåt trong nhûäng ngûúâi úãtrïn cùn cûá ñt nhêët. Ài Quaãng Àaâvïì, anh Giaá laåi ài Ba Tú, Traâ Böìng,Bònh Sún thuöåc Quaãng Ngaäi vaâ àaätûâng bõ thûúng khi quay möåt trêånchiïën àêëu cuãa böå àöåi vaâ du kñchàõa phûúng vúái hún 100 xe tùng

Myä úã Bònh Sún. Sau gêìn böën nùmúã chiïën trûúâng gian khöí aác liïåt, sûáckhoãe suy giaãm nùång, cêëp trïn àaäcoá quyïët àõnh cho anh trúã vïì miïìnBùæc chûäa bïånh vaâ hoaân thaânh caác

böå phim tûâ haâng ngaân thûúác phimcuãa anh. Quyïët àõnh trúã laåi Haâ Nöåianh nhêån àûúåc gêìn nhû cuâng luácvúái têëm aãnh àûáa con trai sinh khianh vùæng nhaâ. Ta coá thïí hiïíu anhnoáng loâng àûúåc trúã vïì gùåp mùåt vúåcon nhû thïë naâo. Trong bûác thû àïìngaây 7/2/1970 gûãi chõ Hiïn, anhviïët: "Àûúåc nhòn thêëy aãnh con lêìnàêìu tiïn do Àöë ng viïë t thû vaâ gûãi vaâo tûâ thaáng 4/1969 nhûng nay múái nhêån àûúåc. Em khöng thïí hònh dung àûúåc con ngûúâi anh luác

àoá noá ra sao. Hún thïë laåi vûâa traãi qua nhûäng trêån chiïën àêëu aác liïåt,caái chïët treo trïn súåi toác, khi vïìmúái nhêån àûúåc tin gia àònh vúái vúåcon". Nhûng Nguyïîn Vùn Giaá xinúã laåi thïm. Trong laá thû àïì ngaây8/3/1970, anh xin khêët chõ Hiïn:"Heån ngaây 8/3 nùm sau, anh seä vïìmang rêët nhiïìu hoa höìng vaâ laâmhïët moåi viïåc cho em". Anh Giaácaãm thêëy nhûäng gò anh àaä coá laâchûa àuã, phaãi coá thïm nhûängthûúác phim thêåt sûå coá giaá trõ cho

böå phim maâ anh êëp uã vïì cuöåcchiïën àêëu cuãa àöìng baâo vaâ chiïënsô khu 5 thên yïu, vaâ anh quyïëtàõnh xin xuöëng Phöí Cûúâng.

Phöí Cûúâng höìi êëy laâ möåt trongnhûäng vuâng àêët kyâ diïåu nhêët cuãakhu 5 chöëng Myä. Àêy laâ möåt xaägöìm 7 thön nùçm phña nam huyïånÀûác Phöí, chó caách huyïån lyå chûaàêìy 5 km, nùçm saát quöëc löå 1 vaângay trïn àûúâng sùæt Bùæc - Nam.Quên Myä àaä têåp trung möåt lûåclûúång rêët lúán úã àêy, chiïëm giûänhûäng cao àiïím quan troång nhû nuái Dêu, xêy dûång nhûäng sên baytrûåc thùng daä chiïën gêìn àêëy, caânqueát vaâ taân saát liïn tuåc trong mêëynùm trúâi nhûng vêîn khöng thïínaâo khuêët phuåc nöíi daãi àêët nhoãheåp naây. Chuáng chó coá thïí cuâng bom àaån àïën röìi ài nhûng PhöíCûúâng thò vêîn thuöåc vïì chñnhquyïìn caách maång. Àêy laâ möåt núisûå bêët lûåc cuãa quên thuâ àûúåc nhònroä nhêët, núi ngûúâi dên son sùæt

tuyïåt àöëi vúái caách maång, núi moåingûúâi cuâng coá thïí sùén saâng ngaäxuöëng möåt caách nheå nhaâng thanhthaãn vò caách maång. Nhûäng ai àaäFred bïn möå Nguyïîn Vùn Giaá.





tûâng coá mùåt úã Phöí Cûúâng nhûängnùm chöëng Myä àïìu caãm nhêån rêëtroä nhûäng àiïìu naây. Nhêåt kyá cuãachõ Àùång Thuây Trêm cuäng àaä noáivúái chuáng ta rêët roä nhûäng àiïìu

naây. Vaâ dïî hiïíu vò sao NguyïînVùn Giaá vúái chiïëc maáy quay vaâmaáy aãnh cuãa mònh muöën àûúåc coámùåt úã àoá.

Anh Trûng kïí rùçng nhûängngaây cûåc kyâ gian khöí vaâ aác liïåt úãPhöí Cûúâng, anh Giaá rêët hay àauöëm, nhûng anh vêîn àöång viïnTrûng cöë gùæng thu àûúåc thêåtnhiïìu hònh aãnh cuöåc söëng chiïënàêëu giûäa mûa bom baäo àaån cuãanhên dên Phöí Cûúâng. Hêìu nhû khöng coá möåt sinh hoaåt naâo cuãa

ngûúâi dên khöng àûúåc caác anh ghilaåi trong chiïëc maáy quay phim 16ly hiïåu Bolex vaâ chiïëc maáy aãnhCanon cuãa caác anh. Trong nhêåt kyácuãa anh Giaá, böå phim tûúng lai vïìvuâng àêët anh huâng naây àaä hònhthaânh vúái caái tïn "Doâng chaãy söng Hai Böën". Tuy vêåy, 4 thaáng PhöíCûúâng àaä laâm anh Giaá gêìn nhû kiïåt sûác. Theo anh Trûng, trûúácluác hy sinh vaâi ngaây, anh Giaá àaä bõsöët rêët nùång nhûng anh tòm caáchgiêëu moåi ngûúâi, khöng muöën àïí ai

biïët. Trong àïm 26/10/1970, luácnguã úã nhaâ öng ngoaåi anh Lyá taåithön Thanh Sún, anh Giaá àöåtnhiïn noái vúái Trûng nhûäng lúâi nhû trùng tröëi: "Nïëu mònh lúä coá chuyïångò, Trûng cuäng raán àem nhûäng thûúác phim boån mònh àaä quay úãPhöí Cûúâng vïì laåi khu àïí chuyïínra miïìn Bùæc. Mònh chûa hoaânthaânh àûúåc phim thò anh em ngoaâi àoá seä hoaân thaânh". Röìi anh coândùån thïm: "Mònh coân ñt àöì àaåc àïí úã cú quan, Trûng noái vúái caác anhgûãi cuâng vúái caái maáy aãnh Canonnaây vïì cho vúå mònh baán ài nuöi con. Duâ anh em ngoaâi àoá àaä giuá p àúä nhêån Hiïn vaâo àaâo taåo thaânhngûúâi dûång phim úã Haäng, nhûng con mònh coân nhoã quaá, Hiïn coânkhoá khùn lùæm maâ mònh chûa giuá p àúä àûúåc gò". Trûng àaä öm lêëy anhmaâ khoác: "Sao anh laåi noái gúã thïë.Anh phaãi vïì laåi Haâ Nöåi àïí gùåp chõ Hiïn, chaáu Trung Thaânh vaâ hoaânthaânh böå phim chûá, chó coân ñt höm

nûäa thöi maâ". Trûng thêëy anh Giaákhöng noái gò, chó nheå nhaâng mómcûúâi. Hònh nhû anh àaä linh caãmtrûúác ngaây ra ài cuãa mònh, ngaây

anh duäng caãm hûáng laân àaån àaåiliïn cuãa trûåc thùng Myä àïí giûä lêëycuöåc söëng cuãa hai chaâng trai treã,àöìng àöåi cuãa anh...

Nhän th phimxn mau iâ ã àêu?

Tûúãng chûâng thêåt tònh cúâ viïåcngûúâi lñnh Myä cuâng luác thu giûäàûúåc hai cuöën nhêåt kyá cuãa chõThuây Trêm vaâ nhûäng têëm aãnh cuãanhaâ quay phim Nguyïîn Vùn Giaá.Vaâ cuäng thêåt ngêîu nhiïn khi söëphêån hai con ngûúâi naây dûúângnhû gùæn chùåt vúái nhau trong suöët35 nùm qua: cuâng xuêët phaát tûâ

Thuã àö Haâ Nöåi, cuâng vaâo chiïëntrûúâng khu 5 nùm 1967, cuâng gùåpnhau vaâ hy sinh taåi Àûác Phöí,Quaãng Ngaäi nùm 1970, cuâng bïnnhau trong têm tûúãng ngûúâi cûåu binh àöëi phûúng vaâ bêy giúâ hoåcuâng úã gêìn nhau taåi núi yïn nghócuöëi cuâng: anh Giaá taåi nghôa trangLai Xaá, Hoaâi Àûác, Haâ Têy vaâ chõThuây taåi nghôa trang huyïån TûâLiïm, Haâ Nöåi, caách nhau chóchûâng möåt cêy söë. Tuy vêåy, sûå gùæn boá coá veã ngêîu nhiïn cuãa hai con

ngûúâi naây thûåc ra laåi rêët tiïu biïíucho möåt sûå thêåt cuãa quaá khûá:trong cuöåc chiïën àêëu vò àöåc lêåp tûådo, vò thöëng nhêët àêët nûúác hömqua, ngûúâi nghïå sô luön coá mùåtcuâng nhûäng ngûúâi chiïën sô taåinhûäng tuyïën àêìu, núi chõu àûångnhûäng thûã thaách khöëc liïåt nhêët,núi àoâi hoãi nhûäng hy sinh lúán laonhêët.

Cuöåc àúâi vaâ sûå hy sinh cao caãcuãa nhaâ quay phim Nguyïîn VùnGiaá àûúåc phaát hiïån cuâng luác vúái

viïåc phaát hiïån têåp nhêåt kyá cuãangûúâi baác sô anh huâng Àùång ThuâyTrêm nhùæc ta nhúá àïën caã möåt thïëhïå nghïå sô àaä hy sinh vò àêët nûúác,vò nhûäng trang viïët, baãn nhaåc,thûúác phim ghi laåi cho muön àúâinhûäng sûå tñch anh huâng cuãa nhêndên chiïën àêëu. Caác nhaâ vùn TrêìnÀùng, Nam Cao thúâi khaáng chiïënchöëng Phaáp. Thúâi chöëng Myä laânhaåc sô Hoaâng Viïåt, nhaâ vùnNguyïîn Thi, nhaâ thú Lï Anh Xuênúã chiïën trûúâng Nam böå vaâ úã chiïëntrûúâng khu 5 laâ nhûäng àöìng àöåicuãa anh Vùn Giaá trong Ban tuyïnhuêën khu uãy 5 nhû caác nhaâ vùn

Chu Cêím Phong, Dûúng Thõ XuênQuyá, Nguyïîn Höìng, nhaåc sô VùnCêån, caác nhaâ thú Nguyïîn Myä,Nguyïîn Troång Àõnh, nghïå sô muáaNguyïîn Thõ Phûúng Thaão...

Khöng ñt ngûúâi trong söë caác nghïåsô trïn thûåc sûå laâ nhûäng ngûúâi anhhuâng cuãa möåt thïë hïå vùn nghïå sô-chiïën sô maâ àêët nûúác ta nhên dênta àaä saãn sinh ra vaâ coá thïí tûå haâovò hoå. Tuy vêåy, khöng hiïíu saotrong danh saách nhûäng anh huângàaä àûúåc phong tùång cuãa hai cuöåckhaáng chiïën coân thiïëu vùæng tïntuöíi nhûäng ngûúâi nghïå sô rêët xûángàaáng àoá. Coá leä àaä àïën luác cêìnnhêån ra vaâ sûãa chûäa ngay sûå bêëtcöng khöng àaáng coá naây.

Cêu chuyïån vïì anh NguyïînVùn Giaá coân nhùæc cho chuáng tanhúá vïì nhûäng thûúác phim xûúngmaáu cuãa caác phoáng viïn quayphim chiïën trûúâng nùm xûa. Töinhúá höm àïën Haäng phim Taâi liïåukhoa hoåc T.Û, cú quan cuä cuãa anhGiaá, khi hai cûåu binh Myä àïì nghõàûúåc xem nhûäng thûúác phim cuãaanh Giaá vaâ caác phoáng viïn chiïëntrûúâng nùm xûa cuãa Haäng, Giaámàöëc Laåi Vùn Sinh rêët luáng tuáng, búãi baãn thên anh cuäng àang rêët

muöën xem caác thûúác phim quyágiaá naây àïí lêëy tû liïåu cho böå phimvïì Àùång Thuây Trêm vaâ NguyïînVùn Gia ámaâ Haäng àang thûåc hiïånnhûng cuäng khöng biïët tòm chuángúã àêu. Caác anh àaânh phaãi àem caác böå phim "Nhûäng ngûúâi dên quï töi", "Laâng nhoã bïn söng Traâ","Nhûäng ngûúâi sùn thuá trïn nuái Àaksao" cuãa caác anh Trêìn VùnThuãy, Nghiïm Phuá Myä, Trêìn ThïëDên, cuäng laâ caác nhaâ quay phim úãchiïën trûúâng khu 5 cuâng thúâi vúáianh Giaá, nhûäng böå phim tûângàûúåc giaãi thûúãng trong nûúác vaâquöëc tïë maâ Haäng coân lûu giûäàûúåc, chiïëu cho hai ngûúâi baån Myäxem. Coân haâng vaån thûúác phimchûa àûúåc dûång thaânh taác phêímcuãa anh Giaá vaâ haâng chuåc nhaâquay phim chiïën trûúâng khaác giúâkhöng ai biïët àang lûu laåc núinaâo. Trong nhûäng vùn nghïå sô ratrêån, ai cuäng biïët caác nhaâ quayphim phaãi laâ nhûäng ngûúâi duäng

caãm nhêët vaâ nhûäng thûúác phimcuãa hoå nhiïìu khi àûúåc àöíi bùçng caãmaång söëng cuãa mònh nhû trûúânghúåp anh Nguyïîn Vùn Giaá. Chó




DÛÚNG ÀÛÁC QUAÃNG

Àöi àiïìu vúái con(Viïët cho con trai Àaâ Trang)

1Cha meå heån nhau àûa con vïì

thùm laåi Quaãng ÀaâNúi con sinh giûäa ngaây vui toaân thùængCúâ Töí quöë c bay rúåp trúâi Àaâ NùéngTïn àêë t naây cha meå àùåt tïn con.

Gûãi vaâo con têët caã vui buöìnNhûäng kyã niïåm khöng quïn thúâi

àaánh MyäNhûäng ngaây söëng sao laå luâng àïën thïë Thiïëu thöën trùm bïì naâo biïë t giêån

nhau àêu.

Con lúán lïn coá caái laånh rûâng sêuMeå öëm nùång ba ngaây khöng thòa chaáoMuâa nûúác luä baãy ngaây coäng gaåoToác buöåc dêy rûâng beâ chuöë i vûúåt söng.

Con lúán lïn coá húi lûãa êëm nöìngCuã sùæn nûúáng chuyïìn theo àêìu voängBaån beâ cuãa cha möîi ngûúâi möîi gioångXa nhau röìi nhúá caã tiïëng bêng quú.

Öi, coá nhûäng àïm thêë p thoãm nùçm chúâÀaåp caái chïë t vûúåt àûúâng sang Àiïån ThoåNhòn Àaâ Nùéng qua tûâng quêì ìng lûãaNghô àïën ngaây vïì loâng laåi bêng khuêng.

Coá nhûäng ngaây raåo rûåc baân chên

Rûâng Thaânh Myä aâo aâo thaác àöí Vùæt ngang trúâi àûúâng ö tö vûâa múãBïn söng Giùçng höëi haã goåi nhau.

Con lúán lïn coá võ ngoåt lêìn àêìuCha gûãi meå quaã looâng - boong

xûá QuaãngBao vêët vaã àau thûúng cuãa

nhûäng ngaây bom àaånÀïë n bêy giúâ coân àoång laåi trong con.

Ngoaãnh laåi mûúâi nùm con àaä lúán khönNhû cuöåc söë ng tûâng ngaây biïë n àöíiCûá heån maäi maâ chûa vïì Goâ Nöí i.

Ùn baát cúm muâa sau gêìn chuåc nùm xa

Cha meå seä àûa con vïì thùm laåi Quaãng Àaâ

Núi con sinh giûäa ngaây vui toaân thùængNúi tònh yïu lúán dêìn cuâng nùm thaángTïn àêët naây cha meå àùåt tïn con.

2Cha meå cuâng nhau vïì àêë t QuaãngSau ba mûúi nùm giaãi phoáng Quaãng ÀaâRñu rñt tòm nhau ngaây gùåp mùåtMúái àoá maâ ba mûúi nùm xa.

Ngûúâi treã nhêët nûãa àêìu toác baåc

Kïí chuyïån ngaây xûa mùæc voäng nguã rûângNùçm cong maäi sau ngaây giaãi phoángHïî nùçm giûúâng laâ laåi àau lûng.

Ngûúâi tuöíi thanh xuêngûãi laåi Trûúâng Sún

Gêìn cuöë i àúâi muån con chùèng coáNgûúâi mêë t nûãa haâm rùng vò àaån phaáoBa mêë y nùm trïåu traåo nhai cúm.

Ngûúâi taám mûúi maâ vêîn ngoåt tiïëng àaânHaát baâi haát cuãa möåt thúâi àaánh giùåcNgûúâi lùång leä tòm cho mònh chöî khuêëtMùæt ûúát traâo nhúá baån hy sinh...

Cha meå vïì àêy nhû vïì laåi nhaâ mònhCuâng àöìng àöåi vïì thùm núi úã cuäQua söng Traâ Nö nhúá muâa nûúác luäCoäng gaåo baãy ngaây, beâ chuöëi vûúåt söng.

Ba mûúi nùm röìi, con coá biïët khöng

Tuöíi con bêy giúâ bùçng tuöí i cha ngaây êëyBa mûúi nùm laâ ba mûúi muâa rêîyÀöìng àöåi möåt thúâi

coân khùæc khoaãi tòm nhau.

Röìi seä àïë n ngaây möåt trùm nùm sauCha meå vaâ con àïìu thaânh ngûúâi

thiïn cöí Nhûäng chuyïån höm nay seä laâ lõch sûãÀïí ngûúâi sau ghi nhúá thaáng nùm naây.

(28/4/1985 - 29/3/2005, ngaây trúã laåi chiïën trûúâng Quaãng Àaâ )

riïng úã Tiïíu ban Àiïån aãnh khu 5thúâi chöëng Myä àaä coá vaâi chuåc nhaâquay phim chiïën trûúâng hoaåtàöång trïn khùæp caác mùåt trêåntrong suöët 15 nùm trúâi. Anh

Nguyïîn Trûng cho biïët trong àúåtài Bùæc Quaãng Ngaäi röìi vïì ÀûácPhöí, anh Vùn Giaá vaâ anh àaä quaycaã nghòn meát phim vaâ trûúác àoáanh Giaá cuäng àaä quay haâng ngaânmeát phim vïì caác chiïën trûúângkhaác trong 4 nùm úã khu 5. Caácanh Huyânh Baá La Vuöng, NgöTaåo Kim, Trêìn Minh Àaåi, caác nhaâquay phim àaân em cuãa anh Giaá,cuäng àaä coá haâng ngaân meát phimnhû thïë, riïng anh Vuöng thò rêëttiïëc nhûäng thûúác phim anh quay

trong nhûng ngaây söëng vaâ chiïënàêëu cuâng Àaåi àöåi nûä Lï Thõ HöìngGêëm anh huâng cuãa Àûác Phöí.Haâng vaån, haâng chuåc vaån nhûängthûúác phim vö giaá àoá àïìu àaä àûúåcchuyïín ra miïìn Bùæc ngay trongnhûäng nùm chöëng Myä vaâ saungaây giaãi phoáng, nhûng ngoaâimöåt söë rêët ñt àaä àûúåc dûång thaânhtaác phêím taâi liïåu, àûúåc cöng böë vaâlûu giûä, àa söë coân laåi bêy giúâ àaä biïåt vö êm tñn. Gêìn àêy, àûúåc xemmöåt söë phim taâi liïåu vïì chiïën

tranh VN gêy sûå xuác àöång lúántrïn thïë giúái múái àûúåc laâm tûânhûäng thûúác phim tû liïåu cuãa caácphoáng viïn chiïën tranh nûúácngoaâi, nhiïìu ngûúâi múái giêåt mònhnhúá àïën caái kho tû liïåu vö cuângphong phuá vaâ sinh àöång àûúåc tñchluäy bùçng xûúng maáu cuãa möåt thïëhïå caác nhaâ quay phim chiïëntrûúâng VN maâ chuáng ta tûâng coá.Cuöåc trúã laåi cuãa ngûúâi cûåu binhMyä vúái têåp nhêåt kyá cuãa chõ ThuâyTrêm vaâ 50 têëm aãnh cuãa anhNguyïîn Vùn Giaá vaâ nhûäng giaá trõthûác tónh lúán lao, hiïín nhiïn cuãachuáng caâng laâm hiïån roä sûå quaá thúâú, vö caãm, quaá thiïëu traách nhiïåmcuãa chuáng ta vúái quaá khûá cuãachñnh mònh. Chùæc chùæn, cuâng vúáinhûäng têåp nhêåt kyá vaâ nhûäng bûácthû thúâi chiïën, nhûäng thûúác phimlõch sûã naây chûáa àûång nhiïìu bñmêåt chên thêåt cuãa quaá khûá, nhiïìuniïìm tûå haâo chên thêåt cuãa quaákhûá, nhiïìu baâi hoåc chên thêåt cuãaquaá khûá, rêët cêìn cho ngaây hömnay vaâ tûúng lai. Coá leä, khöng ñtthûúác phim xûúng maáu àoá àaä bõhû hoãng, bõ vûát boã möåt caáchkhöng thûúng tiïëc nhûng nïëu



THÛ PHÛÚNGThûåc hiïån

´ Chuác mûâng öng vò sûå tönvinh naây, xin öng cho biïët thïmvïì LHPQT Gwangju àùåc biïåt laâgiaãi thûúãng maâ öng laâ möåt trong 5 àaåo diïîn vinh dûå àûúåc trao tùång? - LHP Gwangju àûúåc töí chûác

thûúâng niïn coá tuöíi àúâi coân rêët treã(5 tuöíi). Taåi Haân Quöëc, noá àûúåcxïëp àûáng sau LHPQT Pusan (10tuöíi). Vúái 380 böå phim tham dûå(göìm hai thïí loaåi phim truyïån vaâ

phim taâi liïåu, àûúåc saãn xuêët trïnmoåi chêët liïåu) cuãa 33 quöëc giathuöåc nhiïìu chêu luåc thò coá thïíàoaán àûúåc LHPQT naây àaä taåodûång àûúåc uy tñn khaá lúán. Vúái cêukhêíu hiïåu "Let's enjoy the FilmFestival", caác taác phêím àaä àïën vúáicöng chuáng yïu àiïån aãnh Gwangjuliïn tuåc trong 8 ngaây, taåi 6 raåpchiïëu, möîi phim trònh chiïëu 2 - 3lêìn. Phim gûãi tham dûå thò nhiïìunhûng chó coá 19 taác phêím loåt vaâotranh giaãi chñnh thûác, trong

chûúng trònh Àiïån aãnh treã (YoungCinema) daânh riïng cho caác àaåodiïîn laâm phim àêìu tay hoùåc phim

thûá hai. Ngoaâi ra, nhiïìu chûúngtrònh phim khaác cuäng àûúåc töí chûáctrong khuön khöí LHP Gwangjunhû Festival Of Festivals,Nonfiction Cinema, World ShortFilm Selection... Àùåc biïåt, Ban töí

chûác LHP àaä choån lûåa nhûäng taácphêím tiïu biïíu cuãa nùm gûúngmùåt àaåo diïîn àiïån aãnh chêu AÁ, bao

göìm caác tïn tuöíi Sheen Sang Okk(Haân Quöëc), Taå Têën (Trung Quöëc),Lyá Haânh (Àaâi Loan), Yamada Yoji(Nhêåt Baãn) vaâ töi àïí trònh chiïëutrong chûúng trònh Nhûäng bêåc thêìy cuãa àiïån aãnh chêu AÁ (Master

Directors in Asia).´Haånh phuác naâo cuäng àïën bêët


TRONG ÀÚÂI SÖËNG HÖM NaY

ÀAÅO DIÏÎN ÀÙÅNG NHÊÅT MINH

"Töi chûa daám nhêån mònhlaâ thêìy cuãa ai bao giúâ"

Lïn hon phm Quöë ïë gwnju (gwnjuinernonl Flm Fesvl) lêìn hû 5 dïn r å HnQuöë û n y 27/8 - 4/9/2005. Àåo àïn Àùån NhêåMnh l möå ron 5 àåo dïn àûå vnh dûå nhêån"giã i cho nhûä n thânh tûåu suöë t àúâi vò nhûä n cöë n hiïë n nöí i bêåt cho nïì n àiïån ã nh chêu aá" (theLfeme ahevemen awrd n he reornon of your oursndn onrbuon n as flm indusry)v o phm àûå hïëu ron hûn rònh "Nhûä n àåo diïî n bêåc thêì y cuã àiïån ã nh chêu aá". tr vïì HNöå su huyïën à d n y, àåo dïn - NSND ÀùånNhêå Mnh àä o uöå ro huyïån un Vùn Hïën Vïå Nm.Giaãi thûúãng trao cho Àùång Nhêåt Minh.

Àaåo diïîn Àùång Nhêåt Minh traã lúâi phoãng vêën Àaâi truyïìn hònh Haân Quöë c.




ngúâ, xin àaåo diïîn cho biïët nhûäng chia seã khi nhêån àûúåc giaãi thûúãng uy tñn naây?

- Khi cuâng chõ Nguyïîn ThõHöìng Ngaát - Phoá Cuåc trûúãng Cuåc

Àiïån aãnh VN túái Gwangju, töi chónghô àún giaãn mònh àûúåc múâitham dûå LHP vúái tû caách möåt àaåodiïîn coá phim àûúåc choån trònhchiïëu trong chûúng trònh trïn maâthöi. Nhûng thêåt bêët ngúâ, ngaytrong lïî khai maåc àûúåc töí chûác vöcuâng êën tûúång, töi àaä vinh dûå àûúåcChuã tõch LHP - ngaâi Kim Po Chuntrao tùång chiïëc cuáp thuyã tinh - Giaãi cho nhûäng thaânh tûåu suöët àúâi vò nhûäng cöëng hiïën nöíi bêåt cho nïìnàiïån aãnh chêu AÁ cuâng vúái böën

àöìng nghiïåp chêu AÁ khaác maâ töitûâng kñnh troång vaâ caãm phuåc.Nhaâ biïn kõch Nguyïîn Thõ

Höìng Ngaát laâ ngûúâi chuác mûâng töiàêìu tiïn ngay sau khi nhêån giaãi.Chõ laâ àaåi diïån cuãa Cuåc Àiïån aãnhàûúåc múâi sang dûå lïî trao giaãi úãGwangju. Khi vïì nûúác thò ngûúâiàêìu tiïn gûãi thû e-mail chuác mûângtöi laâ möåt cö caán böå Vùn phoâng cuãaHaäng phim Giaãi phoáng. Sau àoá laâmöåt nhaâ quay phim treã röìi àïën BanGiaám àöëc Haäng phim Giaãi phoáng

gûãi message trong mobil chuácmûâng töi. Töi chùæc ai cuäng mûângcho töi. Cuåc Àiïån aãnh àaä nhanhchoáng gûãi thöng baáo àïën caác cú quan baáo chñ vïì tin vui naây.

´ Thûa àaåo diïîn, khaán giaã HaânQuöëc vaâ nhûä ng ngûúâi tham dûåLHP àoán nhêån ra sao vïì phimViïåt Nam maâ cuå thïí laâ nhûäng böå phim àûúåc lûåa choån trònhchiïëu? - Coá hai phim Viïåt Nam àûúåc

chiïëu laâ Bao giúâ cho àïën thaáng mûúâi vaâ Thûúng nhúá àöìng quï .Nhûng töi chó coá àiïìu kiïån giaolûu vúái khaán giaã xem phim möåt buöíi. Búãi trong chûúng trònh LHPàaä coá möåt Diïîn àaân Nhûäng bêåc thêìy chêu AÁ (Masters in AsiaForum), núi maâ caác àaåo diïîn vûâaàûúåc tön vinh coá thïí àöëi thoaåi trûåctiïëp vúái khaán giaã xoay quanh chuãàïì Gia àònh trong àiïån aãnh(Family and Film).

Hai böå phim Viïåt Nam àûúåc

giúái thiïåu lêìn naây saãn xuêët tûâ khaálêu nhûng vúái khaán giaã Gwangjuthò vêîn laâ múái. Àaä túái àêët nûúác naây

lêìn thûá hai, töi coá thïí noái rùçng giûäaHaân Quöëc vaâ Viïåt Nam rêët gêìnnhau vïì tònh caãm, têm lyá cuäng nhû vùn hoaá. Do àoá, nhûäng gò trònh baâytrong phim ta khöng coá gò laå lêîm

vúái hoå, cuäng nhû khaán giaã ViïåtNam coá thïí àoán nhêån troån veånphim Haân maâ chùèng gùåp bêët cûá trúãngaåi naâo. Tònh caãm yïu mïën cuängnhû sûå àoán nhêån nöìng nhiïåt maângûúâi xem Gwangju daânh chophim Viïåt Nam àaä khiïën baâ PockRey Cho, nhaâ phï bònh àiïån aãnh(Giaám àöëc chûúng trònh cuãa LHP,hiïån àang laâ Giaáo sû thónh giaãngtaåi Being Xuannyu College of Art)naãy ra yá àõnh sang nùm túái seä giúáithiïåu hùèn möåt chûúng trònh phim

Viïåt taåi thuã àö Seoul. Àoá laâ àiïìukhiïën töi rêët vui mûâng.Trong diïîn àaân, àiïìu chuã yïëu

maâ khaán giaã muöën tòm hiïíu chñnhlaâ àúâi söëng gia àònh Viïåt Nam coáàiïím gò àùåc trûng, khaác biïåt vúáicaác quöëc gia trong khu vûåc? Maymùæn laâ trong têët caã caác taác phêímcuãa töi, söë phêån cuãa tûâng caá nhêntrong möëi quan hïå gia àònh luönhiïån diïån nïn coá thïí dïî daâng traã lúâicêu hoãi naây. Theo töi, thûåc chêët giaàònh cuãa Viïåt Nam cuäng giöëng

nhû phêìn lúán gia àònh cuãa caácnûúác chêu AÁ khaác, nhûng búãi ViïåtNam àaä traãi qua 30 nùm chiïëntranh, thïm vaâo àoá laâ quaäng thúâigian daâi chõu caãnh chia cùæt Bùæc -Nam nïn caác gia àònh Viïåt Namphêìn nhiïìu àïìu chõu caãnh phên ly,gaánh nùång lo toan cuâng nhûäng mêëtmaát, hy sinh luön àeâ nùång lïn àöivaâi gêìy cuãa nhûäng ngûúâi phuå nûämaâ àaåi diïån laâ Duyïn trong Bao giúâ cho àïën thaáng mûúâi, hay Ngûätrong Thûúng nhúá àöìng quï .

´Giaãi thûúãng àaä àaánh giaáröång raä i vïì sûå nghiïåp àiïån aãnhcuãa àaåo diïîn. Töi tin laâ coá rêët nhiïìu ngûúâi hêm möå, khaán giaãtreã muöën àûúåc xem troån veånnhûäng böå phim cuãa öng. Hoå phaãi tòm xem úã àêu? Xin öng nhûäng gúåi yá hiïåu quaã nhêët? - Hêìu hïët caác phim cuãa töi vaâ

möåt söë phim Viïåt Nam àïìu àûúåcViïån Lûu trûä phim Fukuoka úãNhêåt mua vaâ lûu giûä. Coá lêìn hoå

múâi töi àïën thùm vaâ noái rùçng phimàûúåc baão quaãn úã àêy coá thïí yïntêm vïì chêët lûúång kyä thuêåt trong

voâng 400 nùm. ÚÃ Nhêåt, ai cuäng coáthïí àïën àoá xem, nghiïn cûáu, quamaân hònh video. Khaán giaã ViïåtNam àûúng nhiïn khöng thïí sangàoá àïí xem àûúåc. Do àoá ûúác ao cuãa

töi laâ laâm sao chuyïín caác phim maâtöi àaä laâm tûâ trûúác àïën nay sangàôa DVD àïí úã Viïåt Nam ai cuäng coáthïí xem àûúåc. Töi khöng coá kinhphñ àïí thûåc hiïån ûúác mú àoá. Hiïånöng Gerald Herman (ngûúâi Myä) -chuã raåp chiïëu phim kinh àiïínCinematheque Hanoi úã 22A Hai BaâTrûng vò yïu mïën àiïån aãnh ViïåtNam maâ boã tiïìn tuái ra laâm àôaDVD möåt söë phim Viïåt Nam trongàoá coá hai phim cuãa töi laâ Bao giúâcho àïën thaáng mûúâi vaâ Thûúng

nhúá àöìng quï. Coá leä töi seä àùåt vêënàïì naây vúái laänh àaåo Böå Vùn hoaá -Thöng tin xem sao. Nïëu àûúåc nhû thïë thò niïìm vui naây cuãa töi múáithêåt troån veån.

´Lêu nay khöng thêë y boáng öng trïn phim trûúângViïåt Nam, coá leä öng àang êëp uã möåt dûå àõnh lúán lao naâo chùng? - Thúâi gian qua, sau khi hoaân

thaânh xong phim Muâa öíi , töi àaäviïët àûúåc hai kõch baãn, àûúåc Haäng

phim truyïån Viïåt Nam chêëp nhêånnhûng khi àïå trònh lïn Höåi àöìngduyïåt kõch baãn cuãa Cuåc thò àïìu bõtruåc trùåc. Töi àaä tiïëp tuåc viïët xongkõch baãn thûá. Haäng phim tû nhênthò khöng ai múâi töi laâm phim duâtöi luön sùén saâng cöång taác. Àöëi vúáitöi, möîi kõch baãn àûúåc viïët ra laâmöåt böå phim trïn giêëy. Töi hyvoång chuáng khöng chó töìn taåi trïngiêëy maâ seä coá cú höåi àïí trúã thaânhnhûäng böå phim àûúåc chiïëu trïnmaân aãnh. Ngoaâi ra töi vûâa chónh lyá

laåi cuöën Höìi kyá àiïån aãnh àaä viïëtxong tûâ 2002 vaâ dûå àõnh seä xuêët baãn trong nùm nay. Múái àêy, trongmöåt lêìn troâ chuyïån vúái hoaå syä LïThiïët Cûúng vïì àiïån aãnh, anh êëyhoãi töi sao khöng viïët nhûäng suynghô, nhûäng kinh nghiïåm cuãamònh thaânh saách, vaâ töi nghô "taåisao laåi khöng nhó? ". Àoá cuäng laâmöåt caách troâ chuyïån thên tònh vïìnghïì vúái lúáp treã, mùåc dêìu töi chûadaám nhêån mònh laâ thêìy cuãa ai baogiúâ.

´Xin caãm ún öng vïì cuöåc troâchuyïån naây!v





VÙN SAÁU

Thêåt may, gêìn àêy, Àaâi truyïìnhònh Viïåt Nam laåi phaát thïmtiïët muåc "Ba giaá trêìu àöìng" .

Giaá thûá nhêët vïì Mêîu Liïîu Haånh, röìiàïën öng Hoaâng Bú vaâ baâ chuáaThûúång Ngaân. Ngûúâi xem thêëy hayquaá! Riïng töi, laåi khöng àûúåc nghephêìn giúái thiïåu, thaânh ra, khöng biïët laâ àoaân naâo diïîn. Nhûng chùæcchùæn laâ Àoaân Cheâo Haâ Nam, búãivuâng naây coá höåi Phuã Giêìy múã vaâo

thaáng ba chuã yïëu laâ haát Chêìu vùnvaâ lïn àöìng.Nùm 2004, töi àaä àûúåc àoåc baâi

nghiïn cûáu vïì höåi Phuã Giêìy cuãagiaáo sû Trêìn Quöëc Vûúång. Baâi viïëtcöng phu, àêìy ùæp tû liïåu, àùng trïntaåp chñ Di saãn vùn hoáa cuãa Cuåc Disaãn vùn hoáa - Böå Vùn hoáa Thöng tin.

Theo Giaáo sû thò Mêîu LiïîuHaånh chó múái coá caách àêy khoaãngtrïn dûúái 500 nùm. Coá thuyïët noái laâMêîu sinh vaâo thúâi vua Lï Thaái Töí.Coá thuyïët laåi noái laâ vaâo thúâi Lï -

Maåc, búãi gùæn vúái Traång Buâng PhuângKhùæc Khoan (1528 - 1613). Saách"Truyïìn Kyâ Tên Phaã" cuãa Àoaân ThõÀiïím tön baâ laâ "Vên Caát Thêìn Nûä",coá tûâ nùm Thiïn Hûåu thúâi vua LïAnh Töng (1556 - 1573). Cuäng theoGiaáo sû thò tûâ thïë kyã 18 - 19, khuönviïn chuâa naâo úã vuâng chêu thöí söngHöìng cuäng coá àiïån thúâ Mêîu.

Vïì sùæc phong cho Mêîu thò múáicoá vaâo nùm Vônh Khaánh (1729)phong laâ: "Àïë Thñch Thiïn ÀònhCêím Tuá Liïîu Haånh cöng chuáaThûúång àùè ng thêìn". Àïën thúâi vuaQuang Trung phong laâ: "Mêî u nghi thiïn haå".

Nùm 1938 thúâi Nguyïîn, Hoaânghêåu Nam Phûúng cung tiïën xêy PhuãGiêìy bùçng àaá 60 truå, 60 böng sen.Àiïån thúâ Liïîu Haånh coân àûúåc thúâ úãnhiïìu núi nûäa nhû: Phuã Têy Höì,Thanh Hoáa, Nghïå An, Huïë, Baâ Rõa -

Vuäng Taâu...Di tñch Phuã Giêìy àaä àûúåc Nhaâ

nûúác cöng nhêån laâ di tñch vùn hoáanghïå thuêåt.

Coân theo Tiïën sô Vuä Töng Phan(1800 - 1851) thúâi Nguyïîn thò úã caånhngöi àïìn baâ Kiïåu xûa tûâng töìn taåimöåt ngöi àïìn nûäa thúâ "Trêìn LiïîuHaånh cöng chuáa". Àiïån êëy ngaây naykhöng coân nûäa. Bùçng chûáng laâ öngàaä laâm möåt baâi thú mang tïn "Miïëuthiïng thúâ thêìn nûä". Böën cêu àêìunhû sau:

Coäi búâ böîng chöëc Trêìn Lï àöí i Vên Caát dêë u xûa lêëp coã daây Duyïn nghiïå p lûãa hûúng chûa

núä dûát Anh linh quanh quêín nûúác non

naây...Khöng biïët thuyïët naây àuáng hay

sai? Nïëu àuáng thò Mêîu Liïîu Haånhàaä coá tûâ thúâi Trêìn, nhûng sao laåi

khöng coá sùæc phong cuãa caác triïìuvua xûa àïí laåi?

Tònh cúâ vaâo muâa heâ nùm nay, töicoá àûúåc CD mang tïn "Xuên Hinhhaát vùn". Múã àêìu coá "Ba giaá trêìu".Röìi àïën: Cêåu Hoaâng - Cö Ba - Cö Beá- Cö àöi cam àûúâng - Vùn Cö Bú.Trong 3 giaá trêìu khöng thêëy ghi tïndiïîn viïn vaâ nhaåc cöng. Nhûng coáthïí noái ai àaåo diïîn chûúng trònh naâyrêët taâi ba. Nïìn laâ möåt ngöi àònh cöí.Sên khêëu laâ sên àònh. Haát nhaåc rêëtmûúåt maâ, keâm theo laâ nhûäng àiïåumuáa kiïëm, muáa cheâo thuyïìn. Lïn,xuöëng vaâ ngaä ngûåa, àïìu coá tñnh ûúáclïå. Röìi chuöëc rûúåu, lïn àöìng, àöíi

"Ba giaá trêìu"möåt tiïët muåc hay

tron möå uöå hoåp u Höå Vùn nhïå dên n H Nöå, nh nhïn ûu heo trêìn Vïå Nûä o no rùçn: "co möå v heo, kh ön hïëu rêë ñ khn . Àïën kh hohïm b rêìu àöìn vo hò nû xem nö nû". Yá nh nhïn ûu bùn khoùn:"tron h buöí knh ïë hõ rûn hïån ny, muöën heo ûä nuyïn öë uän kho.M ph hïm hùæ möå ò ào no heo m hu hu àûå khn ".

Muáa röìng taåi Lïî höåi Phuã Giêìy.

A Ã N H :

T L




quêìn aáo tûâ cö sang cêåu, rêët àiïåunghïå. Cuâng vúái nhûäng cö diïîn viïnhaát rêët hay vaâ xinh nhû möång. Nhêëtlaâ Nam cung vùn haát chñnh, thò haátcûá ngoåt nhû mña luâi.

Ba giaá trêìu khöng coân laâ nhûänggiaá trêìu thûúâng thêëy trong caác àiïånthúâ úã nhiïìu núi, maâ àaä àûúåc nêngcao thaânh nghïå thuêåt söëng àöång.Vúái möåt daân nhaåc chuã yïëu laâ böå goä,cuâng vúái möåt àaân nguyïåt, möåt nhõ,möåt saáo truác. Caác nhaåc cöng kiïmluön caã ca haát, vúái 5 cö diïîn viïn nûä,möåt chñnh, böën phuå, vûâa haát vûâadiïîn xuêët vaâ vuä àaåo. Haát thò chó sûãduång vaâi àiïåu Haát vùn, coân laâ thïmàiïåu cheâo thïë maâ ngûúâi xem thêëyhay, maâ cuäng khöng xa laå vúái tñn

ngûúäng vaâ tñnh dên töåc trong ca haát.Thêëy vui vaâ yïu Chêìu vùn vö cuâng.

Thûåc tïë úã nûúác ta hiïån nay coánhiïìu núi thúâ Mêîu, öng Hoaâng, baâChuáa. Ngoaåi trûâ nhûäng nhên vêåt tñnngûúäng dên gian thúâ coá tñnh huyïìnthoaåi, coân goåi laâ linh thêìn. Coânnhiïìu àiïån thúâ caác öng Hoaâng baâChuáa àïìu laâ nhûäng nhên thêìn coácöng trong lõch sûã möåt thúâi àûúåcdên gian thêìn thaánh hoáa, vñ duå: nhû giaá "Chêìu mûúâi àöìng nhoã" coá cêu"Gùå p thúâi Thaái Töí Trung Hûng.Gûúm thiïng diïåt giùåc, Liïîu Thùng ruång àêìu.Vua sai Chêìu Trêën Caát Chêu". Thò àêy chñnh laâ qua Haátvùn maâ giaáo duåc tñnh hûúáng thiïånvaâ loâng yïu nûúác. Búãi qua lúâi ca noáphaãn aánh haâo quang möåt thúâi chaöng ta xûa àaánh giùåc giûä nûúác.

Trong àôa CD naây, töi thêëy XuênHinh bõ múâ ài vò "Ba giaá trêìu" vïìHaát vùn thò anh nöíi tiïëng tûâ lêu,nhêët laâ tiïëng haát vùn cuãa anh trongcaác bùng caset. Nhûng úã giaá "Cêåu

Hoaâng" anh laåi sûã duång caã Caãilûúng. Haát vùn chó coá thïí gêìn guäivúái Cheâo chûá khöng thïí vúái Caãilûúng. Coân caác giaá haát sau thò anhhaát hay, nhûng coá veã lïn gên quaá,chûa mûúåt.

Àïí tòm hiïíu thïm, töi nghe thûãmêëy àôa CD Haát vùn nûäa, nhêët laâàôa CD "Haát vùn tuyïín choån vol 3" vúái giaá 36.000 àöìng. Trong àôa naây,vïì baâi haát thò cuäng hay nhûngkhöng söëng àöång. Daân nhaåc vaâcung vùn chó ngöìi xa haát. Coân "Cö

Àöìng" thò ngöìi khêën, vêy quanhchêåt kñn laâ con nhang àïå tûã. "CöÀöìng" cuäng phuã khùn lïn àöìng, tay

phe phêíy quaåt, cuäng huát thuöëc laá,uöëng rûúåu. Núi thúâ tûå vaâ àöì tïë lïî thòquaã laâ uy nghi, vaâng son choaángngúåp. Nhûng àaä hiïín hiïån xungquanh laâ lïî vêåt cuãa thúâi kinh tïë thõ

trûúâng.Naâo laâ chöìng cao ngêët höåpcöcacöla, bia Tiger, thuöëc laâ ba söë.Laåi coá caã myâ chñnh vaâ nhiïìu thûákhaác nûäa. Tuy coá baây xen caác loaåihoa quaã. Coân tiïìn caác con nhang àïåtûã thò dêng lïn rêët nhiïìu. Nhòn caãnhquay, quanh "Cö Àöìng" tûåa nhû möåt maân quaãng caáo, laâm nhû vêåyliïåu coá mêët ài sûå thiïng liïng?

Coân haát Chêìu vùn thò úã àêy vêîntheo truyïìn thöëng, rêët thñch húåp vúáicon nhang àïå tûã, búãi hoå àïën àêy chuã

yïëu laâ vúái yá niïåm têm linh, cêìu taâicêìu löåc, vaâ cuäng àïì giaãi toãa têm höìn.

Haát vùn laâ möåt mön nghïå thuêåtàaä nöíi tiïëng tûâ lêu trïn laân soángphaát thanh, vúái tiïëng haát cuãa nghïåsô Kim Liïn möåt thúâi vaâ nhiïìu nghïåsô khaác.

Möåt lêìn töi àûúåc nghe öng Chuãtõch Höåi Vùn nghïå Dên gian noái laâ:"Cêìn phaãi àûa caác böå mön nghïåthuêåt dên gian vïì nguyïn göëc".Àiïìu naây quaã laâ quyá giaá cho nhiïìuthïë hïå sau vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu.Nhûng cuäng khoá, búãi vùn hoáa nghïåthuêåt luön coá xu hûúáng phaát triïínàïí thñch nghi vaâ nêng cao. Thñ duåtrong nhûäng nùm trûúác àêy, dûåavaâo dên ca truyïìn thöëng, nhaåc sôXuên Khaãi coá baãn àöåc têëu àaân bêìu"Cung àaân àêët nûúác"; Xuên Ba coá"Tònh quên dên" àöåc têëu àaânnguyïåt; Thao Giang coá "Kïí truyïånngaây muâa" àöåc têëu nhõ, dûåa vaâo giaiàiïåu cheâo "Con gaâ rûâng" . Röìi caácnghïå sô nhû Àöî Nhuêån, Phoá Àûác

Phûúng, Huy Thuåc, An Thuyïn vaâmöåt söë nghïå sô miïìn Bùæc, miïìn Namkhaác cuäng dûåa vaâo dên ca àïí saángtaác lïn nhûäng baâi haát nöíi tiïëng.

Trúã laåi vúái "Ba giaá trêìu" àûúåcchónh lyá vaâ nêng cao töi thêëy rêëthay, cêìn àûúåc khuyïën khñch. Búãi noálöi keáo àûúåc ngûúâi xem maâ khöngxa vúái tñnh dên töåc. Theo töi, haátChêìu vùn truyïìn thöëng, lïn àöìngtrong àúâi söëng hiïån àaåi cêìn àûúåcnêng cao nghïå thuêåt, cêìn töìn taåisong song, nhû hai löëi ài. Nhûng

cêìn coá sûå quaãn lyá cuãa ngaânh vùnhoáa, àïí traánh sûå quaá àaâ dêîn àïënthiïëu vùn hoáa vaâ mï tñn dõ àoan...v

NGUYÏÎN THÏË KYÃ

Thuây úi!Kñnh viïëng hûúng höìn ÀTT

Caách xa ngaây êëy bêy giúâLêåt trang nhêåt kyá sûäng súâ thêë y emVêîn coân hai baãy trinh nguyïnVêîn dêë u dõu huyïìn neát chûä ngaây xûaTiïë c thûúng ai biïë t mêëy vûâaLaå quen quïn nhúá, nhùåt thûa búâi búâiKhoác cuâng bïn vúái àêët trúâi

Khoác cuâng caã vúái phña ngûúâi bïn kiaKhöng mûa sûúng gioåt àêìm àòaNöîi àau Àûác Phöí súát chia vúi àêìyMeå giaâ ngú ngaác àaá cêyTòm àêu con treã thaáng ngaây

àaån bomHïët röìi khan thuöëc àoái cúmChó coân àoång bêëy thaão thúm

ngheån traâoMöåt lúâi nhùæc möåt tiïë ng chaâoTrùm ngaân lêìn nhûäng tûå haâo

nûúác nonVoång tûâ eo oác hoaâng hön"Meå vïì khöng biïë t höìn con coá vïì?"- Meå úi con àaä nguyïån thïì"Núi mònh ngaä xuöë ng laâ quï

hûúng mònh…"

Ngoá ra biïín nùæng Sa HuyânhNghe sêu nùång lùæm nghôa tònh,

Thuây úi!

Àûác Phöí, thaáng 8/2005

A Ã N H : N G U Y Ï Î N V Ù N G I A Á





PHAN THAÃO - LÏ KHANH

Tai hiïån b tranh laân

quï ViïåtKhöng giöëng vúái caác chûúngtrònh biïíu diïîn xiïëc thöng thûúâng,

bao göìm nhiïìu tiïët muåc àún leã,"Laâng töi" àûúåc daân dûång nhû möåtvúã kõch maâ trong àoá, caác àöång taác,caác tiïët muåc xiïëc àûúåc duâng àïínhêën maånh chuã àïì taác phêím. Trïnnïìn sên khêëu àûúåc thiïët kïë vúái yá

nghôa tûúång trûng cho caác laâng quïViïåt Nam - möåt bïn laâ maái nhaâ röng

àaåi diïån cho caác buön laâng vuângcao phña Nam, möåt bïn laâ maái nhaâsaân àaåi diïån cho baãn laâng phña Bùæc,nöëi liïìn úã giûäa laâ chiïëc cêìu khó vùætveão cuãa laâng quï Nam böå vaâ úã ngayphña dûúái laâ sên àònh - bûác tranhsinh hoaåt cuãa laâng quï Viïåt àûúåc taáihiïån sinh àöång bùçng nhûäng troâ xiïëc

mö phoãng caác troâ chúi dên gian.Bûác tranh êëy àûúåc bùæt àêìu tûâ buöíisúám mai, khi gaâ cêët tiïëng gaáy àaánhthûác nhõp söëng úã caác laâng quï bùçng

Chûúng

trònhxiïëcmúái

“Laâng töi”

"Lân töi" - àûå ành l möå hûn rònh xïë o huàïì hon hónh, kïë håp nhïå huêå xïë v nhïå huêåmu, êm nhå, sùæp àùå... do huyïn u Höå àon

ar Ensemble (Php) phöë håp v Lïn àon Xïë VN hûåhïån.

Möåt söë caãnh trong chûúng trònh xiïëc“Laâng töi”.




caác troâ àaá cêìu, chúi chuyïìn, taátnûúác, nhaãy dêy, tung hûáng, àaánhàu... àïën maân uöën deão àêåm tñnhphöìn thûåc khi àïm vïì. Caác nhên vêåtcuãa bûác tranh quï êëy laâm viïåc, chúicaác troâ chúi, nhûng cuäng laâ àang

biïíu diïîn xiïëc: nhûäng anh nöng dênsay thuöëc laâo thïí hiïån troâ tunghûáng vúái nhûäng chiïëc àiïëu caây,nhûäng cêåu beá hiïëu àöång àuâa nghõchnhau bùçng troâ nhaâo löån, cö gaái àaánhàu thûåc hiïån àöång taác thùng bùçngkiïëm trïn cao... Nhûäng àöång taácxiïëc vöën rêët khoá, àoâi hoãi kyä thuêåtcao, gêy höìi höåp cho khaán giaã àûúåccaác diïîn viïn thïí hiïån nhõp nhaâng.

Cêu chuyïån laâng quï bùçngnhûäng troâ xiïëc àêåm chêët thön daä êëylaåi caâng thïm hêëp dêîn ngûúâi xem

búãi phêìn êm nhaåc. Nhûäng àiïåunhaåc vui tûúi, röån raä úã nhûäng troâxiïëc thûåc sûå gêy hûáng khúãi chokhaán giaã. Mùåt khaác, sûå xuêët hiïåncuãa baâi Ca truâ "Höìng höìng tuyïët tuyïët" khöng nhûäng khöng bõ "laåcàiïåu" so vúái tiïët têëu nhanh cuãa caáctroâ xiïëc maâ rêët thuyïët phuåc moåingûúâi khi àùåt trong möåt khungcaãnh thön quï. Àiïìu àaáng noái húncaã, êm nhaåc trong "Laâng töi" sûãduång hoaân toaân nhaåc cuå dên töåc, vaâcaác baãn nhaåc àïìu àûúåc chúi rêët

ngêîu hûáng: nhaåc cöng xem diïînviïn diïîn vaâ chúi theo, diïîn viïncuäng tûå cùn theo tiïëng nhaåc àïí diïîn.

"Àa hìn Viïåt vaâo

xiïë"Möåt àiïìu thêåt thuá võ: caác thaânh

viïn cuãa Höåi àoaân Art Ensembletham gia chó àaåo chûúng trònh xiïëc“Laâng töi” , ngoaâi Dolphin - àaåodiïîn aánh saáng - thò ba ngûúâi coân laåi

àïìu laâ nhûäng ngûúâi göëc Viïåt: NhêëtLyá - àaåo diïîn êm thanh, NguyïînLên - trúå lyá saáng taåo, Tuêën Lï - töíngàaåo diïîn. Hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâisöëng xa quï hûúng nhûng têëm loângvêîn luön hûúáng vïì nguöìn cöåi.Mong muöën cuãa hoå laâ dûång àûúåcnhûäng taác phêím nghïå thuêåt coáphûúng thûác hiïån àaåi nhûng bùçngnhûäng chêët liïåu dên töåc. Töíng àaåodiïîn Tuêën Lï - möåt nghïå sô tunghûáng àaä khùèng àõnh àûúåc tïn tuöíicuãa mònh khùæp thïë giúái. Anh noái:

"Àûa höìn Viïåt vaâo xiïëc laâ caách töëtnhêët àïí thïë giúái biïët àïën nghïå thuêåtxiïëc Viïåt Nam".

Thaânh n tron viïå

"laâm mi"...Chûa noái àïën chuyïån khùèng

àõnh neát riïng cuãa xiïëc Viïåt àöëi vúáithïë giúái, viïåc "laâm múái" nghïå thuêåtxiïëc trong hoaân caãnh hiïån nay, theokhùèng àõnh cuãa öng Vuä Ngoaån Húåp- Giaám àöëc Liïn àoaân Xiïëc ViïåtNam - laâ möåt têët yïëu. Khaán giaã ngaâymöåt khoá tñnh hún àöëi vúái nghïåthuêåt xiïëc, ngûúâi ta àïën raåp khöngchó àïí xem nhûäng àöång taác gêy höìihöåp, uá tim maâ coân àoâi hoãi àûúåcthûúãng thûác möåt nghïå thuêåt töínghúåp bao göìm caã êm thanh, aánhsaáng, thiïët kïë sên khêëu... "Àêy laâ

àiïìu maâ ngûúâi Phaáp tiïn phong laâmvaâo nhûäng nùm 1990. Trûúác thúâiàiïím êëy, khaán giaã Phaáp àaä quaylûng vúái nghïå thuêåt xiïëc. Bùçng caách

dûång caác tiïët muåc xiïëc thaânh kõch,caác nghïå sô xiïëc Phaáp àaä laåi keáoàûúåc ngûúâi xem àïën raåp. Vaâ sau àoá,ngoaâi Phaáp, nghïå thuêåt xiïëc töínghúåp cuäng xuêët hiïån úã möåt söë nûúácchêu Êu khaác vaâ rêët khaán giaã hoannghïnh... “, öng Húåp cho biïët.

Dû luêån baáo chñ, söë lûúång khaángiaã àïën raåp kïí tûâ khi "Laâng töi" ramùæt vaâo ngaây 27/8 túái nay àaächûáng minh thaânh cöng trong viïåc"laâm múái" cuãa Liïn àoaân Xiïëc ViïåtNam. Àïí coá sûå thaânh cöng naây, Liïnàoaân Xiïëc Viïåt Nam àaä phaãi chuêín

bõ rêët kyä vaâ luön sùén saâng möåt "nöåilûåc" àïí àöíi múái: diïîn viïn coá nghïì,chõu khoá hoåc hoãi, têåp luyïån, ngûúâilaänh àaåo cúãi múã, biïët trên troång, tönvinh caái múái, àuáng nhû lúâi phaát

biïíu cuãa àaåo diïîn Tuêën Lï: "Àiïìuthuêån lúåi nhêët àïí chuáng töi laâm viïåclaâ Liïn àoaân Xiïëc Viïåt Nam àaä sùén





NGUYÏÎN TROÅNG TAÅO

Tiïëng àaân bêìu cuãa cö àaächinh phuåc khaán giaã khöngchó bùçng nhûäng taác phêím

êm nhaåc cuãa xûá súã àaân bêìu, maâ caãnhûäng baâi dên ca quöëc tïë. Àôanhaåc Àöåc têëu àaân bêìu nhûäng baâidên ca quöëc tïë cuãa cö phaát haânhnùm 2002 àaä khùèng àõnh taâi nùngàaân bêìu cuãa ngûúâi con gaái sinh ra

giûäa loâng thaânh phöë bïn búâ söngLam. Cêy àaân bêìu êëy coá tïn laâThaái Baão.

Cûá ngúä chó cêy àaân bêìu àaä àuãlaâm nïn tïn tuöíi cuãa ngûúâi nghïå sôtreã. Böîng möåt ngaây, ngûúâi ta thêëyCêy - àaân - bêìu - haát. Thaái Baão vûâachúi àaân bêìu vûâa haát. Röìi ThaáiBaão haát vúái cêy ghi - ta göî. Lêìnàêìu tiïn haát cho böå àöåi úã biïn giúáiphña Bùæc laâ möåt kyã niïåm nhúá àúâicuãa cö. "Höm àoá töi öm cêy àaânghi - ta göî haát baâi Vïët chên troân

trïn caát cuãa nhaåc sô Trêìn Tiïën. Vûâahaát hïët cêu àêìu tiïn àaä thêëy khaángiaã vöî tay daâi. Töi súå quaá, chómuöën haát cho nhanh àïí vaâo.Nhûng töi àaä khöng àûúåc vaâo, maâphaãi haát thïm 5 baâi nûäa theo yïucêìu cuãa khaán giaã. Sau àoá, chuángtöi àöåi mûa vïì núi nghó. Coá haianh thûúng binh chöëng naång àïëntòm töi nhúâ cheáp laåi baâi haát Vïët chên troân... Töi laåi öm àaân haát chocaác anh nghe, vaâ lêëy lûng cuãa anhthûúng binh laâm baân àïí cheáp baâihaát. Chia tay caác anh, töi àaä khoáckhi nhòn thêëy "vïët chên troân" trûúáccûãa phoâng töi...". Gioång haát Thaái

Baão bùæt àêìu nöíi tiïëng tûâ àêëy. "Bao giúâ anh àau khöí. Haäy tòm àïën vúái em...", lúâi baâi haát coá tïn laâ Têmhöìn maâ Thaái Baão vêîn thûúâng haáthún hai chuåc nùm trûúác nhû noáihöå cö lúâi têm tònh cuãa ngûúâi nghïåsô muöën chia seã têån cuâng nöîi khöíàau cuãa con ngûúâi.

Hún 20 nùm àaân haát, Thaái Baãoàaä ài biïíu diïîn nhiïìu núi trongnûúác vaâ nûúác ngoaâi. Àïën àêu,

Thaái Baão cuäng chinh phuåc khaángiaã bùçng taâi nùng riïng biïåt cuãamònh. Àêëy laâ möåt gioång haát an-tötrêìm êëm, thuã thó troâ chuyïån àêìytruyïìn caãm, vûúåt thoaát ra ngoaâi kyäthuêåt kinh viïån, nhû laâ ta khöngphaãi chó nghe haát maâ àang nghemöåt têm höìn troâ chuyïån bïn àúâi.Coá thïí röìi ngûúâi ta seä quïn àinhiïìu huy chûúng vaâng, baåc haynhûäng danh hiïåu àaä ban tùång chongûúâi ca sô, nhûng ngûúâi ta seäkhöng quïn àûúåc gioång haát àêìy

quyïën ruä êëy qua nhûäng lêìn diïînxûúáng hay nhûäng àôa CD àûúåcchoån lûåa kyä caâng cuãa cö nhû Rucon muâa àöng, Thùm bïën NhaâRöìng , vaâ giúâ àêy laâ Hoaâi caãm.

Vúái CD múái Hoaâi caãm, Thaái Baãoàaä lûåa choån cho mònh möåt sï-rinhûäng tònh khuác laäng maån, àêëy laânhûäng tònh khuác àaä àûúåc chùæt loåcqua thúâi gian, àaä àûúåc nhiïìu ca sôhaát thaânh cöng, taåo dêëu êën trongloâng cöng chuáng. Liïåu Thaái Baão coámaåo hiïím quaá nhû CD Ru con muâaàöng haát vúái daân nhaåc giao hûúãngkhöng? "Khöng!”, Thaái Baão noái,”Mùåc duâ töi biïët seä "àuång haâng",

nhûng thêåt sûå töi àaä àam mï vaâhoáa thên vaâo nhûäng tònh khuác laängmaån êëy. Töi àaä khöng kòm neánàûúåc xuác àöång vúái möåt Àïm àöng cuãa Nguyïîn Vùn Thûúng. Töi àaängúä mònh laâ möåt Sún nûä ca thaã höìntrong rûâng vùæng qua ca khuác TrêìnHoaân. Töi tiïëc nhúá, caãm thûúngmöåt thúâi Phöi pha cuâng Trõnh CöngSún. Töi day dûát, cö àún vúái Chiïë c laá cuöë i cuâng cuãa Tuêën Khanh. Töi

run rêíy nhúá vïì Quï nha â cuâng TrêìnTiïën... Vaâ àùåc biïåt vúái Hoaâi caãm, töinhû se thùæt trong tònh caãm xa vùængmú höì vïì möåt quaá vaäng vaâng sonkhöng bao giúâ trúã laåi...". Phaãi noáiThaái Baão àaä khaá kyâ cöng trong viïåcchoån lûåa baâi haát vaâ nhûäng ngûúâicuâng cö thûåc hiïån CD naây. Nhûängnhaåc sô phöëi khñ cho daân nhaåc laânhûäng tïn tuöíi àang thûåc sûå àûúåcûa chuöång úã Thuã àö: Quang Vinh,Àûác Trõnh, Xuên Thuãy, XuênPhûúng. Nhaåc sô Ngoåc Chêu phuå

traách cöng viïåc mix baâi vaâ dûång àôagöëc. Höåp àôa àûúåc trònh baây trangnhaä vaâ êën tûúång búãi IG-Creative...Nhaâ saãn xuêët Höì Gûúm Audio hùèncuäng haâi loâng khi tung ra CD múáinaây.

Töi àaä daânh riïng hún möåt giúâàïí nghe CD Hoaâi caãm cuãa ThaáiBaão. Möåt gioång haát quen maâ vêînlaå. Möåt cöë gùæng khöng lùåp laåimònh. Möåt tûâng traãi böìi àùæp têmhöìn nghïå sô. Möåt lûåa choån àêìytraách nhiïåm trûúác cöng chuáng.Möåt Cêy - àaân - bêìu - haát nöìngnaân vaâ da diïët trong tõch mõch cuãaàïm sêu...v

Thaái Baãocêy àaân bêìu haátcö be 10 uöí vo Nhå vïån hoå àn bêìu 9nùm lïìn. V Nhå vïån àä bïën ö hnhmöå êy àn bêìu o sû quyïën ruä mï höìn...

Ca sô Thaái Baão.




Thú LÏ CHÛÁC

Chuát xûa - nayKhöng gian xalaåi laâ luác nhúá gêìnTiïëc nuöëi nhûäng bïn nhau maâ khöngbiïë t söëngKhöng biïë t lêëp nhûäng vuâng trùæng lùångnöîi àau

Heáo hùæt laâm gò nhûäng chûä nhûäng cêuCaái nhòn húân, caái lùæc àêìu khe khùætÀûâng laâm nuái cao - vïì núi àêë t thêëp

Noái nhûäng lúâi giaãn àún. Em

Thùæng thua û - ai ngaåo nghïî hún?!Àûúåc mêë t û - chùèng cêìn àïën thïë Nhûäng tranh luêån àêìy lúâi nham nhúãgiaäi baâyvu vú

Coá nhêån ra - Em - Thúâi gianChiïë c laá thu

Khöng laâm nïn gioálùång leä mùåt sênnhêån thïm tiïë ng thúã khöng àuã thaânh lao xao

Nhúá laåi con àûúângNghe laåi gioång cûúâiÀïë m laåi bònh minhNgêy thú chên trúâi

Coân àoá Dêëu neo loâng söng oâa vúäEm göåi toác trong doâng nûúác múã

möåt böìi höìi xûamùæc vaâo keäo keåt voäng trûanhûäng lêìn höìi thiïëu thöë nno möåt bûäa àaä laåi no möåt bûäa

seã chia

Anh gaån chùæt vui buöìn àïí coá àûúåccêu thú

Em nêng niu àiïìu hoâa nhõp thúãdaânh duåm tònh yïu àïën cao sangVêåy maâ naymïnh mang gioánùæng uâa vaâo caác cûãachia tûâng vuöng nhoã

kñnh mêìunhoâe mùåt ngûúâinaát dêëu hoa vùn

Theâm vïìnhûäng àïm mûa lêm thêmcûãa göî bònh thûúâng kheáp múã thêåt àïën chan hoâathanh êm raång rúä. Mú

Àêu röìi. XûaCêu hoãi. NayThaáng 7/2005

Caãm nghô thu Haâ Nöåi

Xanh vaâ trong àïën thïë Haâ Nöåi thïm möåt lêìn tûå àeåp bûúác vaâo thu

Mong manhàïën mong manh non tú

trúâi laá giûäa muâa

Sêm cêìm nöëi caánh chúã huyïìn thoaåi vïìMùåt nûúác Têy höì laåi rêm ran gioång kïí Lúâi thêìm thò cöåi rïîvïì àêë tvïì nûúácvêìn vuä möåt Röìng bay.

Coá rûúåu àêu maâ ngêët ngêy saymï mêí n nùæng vaângngêí n ngú phúát gioáàêîm àêîm sûúng khuya

Toác baåcHaâ Nöåi meåHaâ Nöåi nuöitûâ beá thú àïën cuöëi choát trûúãng thaânhàêë t kinh kyâ biïët cûúâi vaâ khoác

Chùèng cêìn nhûäng phuâ hoa khöng phaãi laâ mònh

Son phêën khöng ùn lïn àûúåc ba mûúi saáu phöë phûúâng Haâ Nöåimöåt Khuï Vùn Caácmöåt Luåc thuãy höìmöåt tha thûúát daángmöåt thanh tao giaãn dõ àïën kiïu sa

Chuöng chuâa thu khöng trêìm tû Haâ Nöåi thûåc mú trong giaã nguã

Soáng phuâ sa söng Höìng ngoåt vöîRu nhûäng Höìn xûa bùçng lúâi haát bêy giúâThu.

Lï Chûác.





BUÂI KIM XUYÏËN

Lêìn àêìu tiïn ngûúâi ta thêëymöåt sên khêëu muáa röëi àûúåcsùæp àùåt cöng phu vaâ àêìy

tñnh nghïå thuêåt - vúã röëi "Nhûäng giêëc mú bñ mêåt cuãa Tïîu vaâKanguru" (kõch baãn: Lï QuñDûúng, àaåo diïîn: Vûúng Duy Biïn- Lï Quñ Dûúng, nghïå thuêåt sùæpàùåt: Vûúng Duy Biïn), vúái sûå thamgia cuãa caác nghïå sô Nhaâ haát Muáaröëi VN àaä taåo àûúåc sûå quan têm

àùåc biïåt cuãa khaán giaã. "Múái laå" vaâhêëp dêîn laâ nhûäng tûâ ngûúâi ta noái

vïì vúã röëi naây. Möåt trong nhûängàiïìu taåo nïn sûå múái laå cuãa vúã röëichñnh laâ nghïå thuêåt sùæp àùåt maâàaåo diïîn Vûúng Duy Biïn àûa vaâomuáa röëi kïët húåp vúái nghïå thuêåt biïíu diïîn.

Nghïå thuêåt sùæp àùåt laâ möåt loaåihònh nghïå thuêåt coân tûúng àöëi múáimeã úã nûúác ta mùåc duâ noá rêìm röå úãchêu Êu lêu röìi. ÚÃ Viïåt Nam, nghïåthuêåt sùæp àùåt chó múái du nhêåp vaâochûâng vaâi nùm nay. Möåt söë nghïå sôtrong giúái myä thuêåt àaä coá nhûäng

cuöåc trûng baây, triïín laäm nghïåthuêåt sùæp àùåt song chó úã mûác àöå leã

teã vaâ àûúåc hiïíu àoá laâ sûå sùæp xïëp, baây àùåt nhûäng àöì vêåt coá thêåt hiïånhûäu trong cuöåc söëng theo yá àöì cuãataác giaã àïí chuyïín taãi yá tûúãng naâoàoá vaâ àem túái nhûäng giaá trõ thêímmyä cho ngûúâi xem. Noá mang tñnhgiaãi trñ nhêët thúâi vaâ chó töìn taåitrong möåt thúâi gian naâo àoá vaâchûa bao giúâ àûúåc àûa lïn sênkhêëu cuâng tham gia biïíu diïîn.Nhûng vúái hoåa sô Vûúng Duy Biïnthò khaác. Anh taáo baåo àûa nghïåthuêåt sùæp àùåt vaâo trong sên khêëu

muáa röëi cöí truyïìn, kïët húåp vúáinghïå thuêåt biïíu diïîn laâm múái sên

Hoåa sô Vûúng Duy Biïn

vaâ sûå caách tênnghïå thuêåt muáa röëiLm m l möå sûå dêën hên àêì y kho khùn. Kïë håpûä öí ruyïìn v hïån àå on måo hïím v kho khùnhn. Vêå y m hoå sô Vûn Duy Bïn dm lm v àä lmàûå àïìu ào!

Hoåa sô Vûúng Duy Biïn.

Caãnh trong vúã “Nhûäng giêë c mú bñ mêåt cuãa Tïîu vaâ Kanguru”.




khêëu muáa röëi taåo nïn sûå bêët ngúâthuá võ àöëi vúái ngûúâi xem.

Khaác vúái maái àònh, maái àoã vúáinhûäng cöåt chöëng troân vêîn thûúângthêëy, maái àònh trong vúã röëi "Giêëc

mú bñ mêåt cuãa Tïîu vaâ Kanguru" àûúåc hoåa sô Vûúng Duy Biïn caáchàiïåu thaânh 2 maái, xung quanhàònh àûúåc quêy bùçng phïn coátvuöng thaânh sùæc caånh. Têët caã àïìuúã gam mêìu trêìm rêët möåc cuãa phïntre tûå nhiïn. Àûúåc hoåc vïì höåi hoåavaâ caã àiïu khùæc nïn hoåa sô VûúngDuy Biïn àaä thiïët kïë maái àònh khaithaác theo maãng khöëi. Riïng gammêìu trêìm möåc maåc cuãa mêy tre àaätûå laâm thuãy àònh nöíi maãng khöëirêët roä neát vaâ nïëu sûã duång aánh saáng

roåi, biïët caách àiïìu chónh möåt caáchhúåp lyá thò seä tön maãng khöëi bùçngchêët liïåu mêy tre lïn rêët nhiïìu,àem laåi hiïåu quaã nghïå thuêåt caocho ngûúâi xem. Nïëu àïí riïng maáiàònh, ngûúâi ta cuäng coá thïí coi àoá laâmöåt taác phêím àiïu khùæc. Trûúác höìnûúác vaâ maái àònh sên khêëu laânhûäng chum vaåi saânh, noán laá àûúåchoåa sô Vûúng Duy Biïn sùæp àùåt vúáimöåt böë cuåc coá chuã yá. Gúåi lïn möåtkhung caãnh bònh dõ quen thuöåc vaârêët thêåt cuãa laâng quï Viïåt Nam.

Nhûäng ngûúâi phuå hoåa cuäng mùåcquêìn aáo maâu nêu truyïìn thöëngcuãa nöng dên diïîn theo nghïå thuêåtsùæp àùåt nïn nhûäng àöång taác ài rathaânh haâng, àûáng lïn ngöìi xuöëngàïìu coá chuã yá nghïå thuêåt roä raângtrïn sên khêëu baâi trñ múái cuäng rêëtnhuyïîn, rêët phuâ húåp chûá khöng hïì bõ "phö" hay sûå phaãn caãm do maâusùæc tûúng phaãn vúái maâu sùæc cuãa böëi caãnh. Ngay tûâ àêìu, nhòn vaâosên khêëu, sùæp àùåt vúái böë cuåc húåply,á chùåt cheä vaâ àeåp vïì caã ngûúâi vaâàöì vêåt, ngûúâi xem àaä nhêån ra ngaykhöng gian laâng quï Viïåt Nam vúáinhûäng vêåt duång thên thuöåc haângngaây rêët gúåi, phaá vúä sûå ûúác lïå, àúnàiïåu cuãa sên khêëu muáa röëi cöítruyïìn. Àiïìu àoá taåo cho ngûúâi tacaãm giaác haáo hûác, hûáng thuá àïí chúâphêìn diïîn tiïëp theo.

Khöng nhûäng thïë, anh coân phaávúä nhûäng quan niïåm xûa nay vïìnghïå thuêåt sùæp àùåt chó àûúåc biïíudiïîn trong traång thaái tônh nïnkhöng chó dûâng laåi úã viïåc sûã duångnghïå thuêåt sùæp àùåt trong baâi trñnhûäng àöì vêåt trïn sên khêëu muáaröëi maâ anh coân duâng nghïå thuêåt

sùæp àùåt àöëi vúái con ngûúâi. Àoá laânhûäng ngûúâi phuå hoåa trïn sênkhêëu úã traång thaái àöång. Àiïìu naâygêy tranh caäi cho ngûúâi laâm nghïåthuêåt sùæp àùåt rùçng liïåu sûå sùæp àùåt

con ngûúâi úã traång thaái àöång coá coânlaâ nghïå thuêåt sùæp àùåt nûäa haykhöng!? Sûå thïí chûa ngaä nguä songquaã thêåt sûå sùæp àùåt cuãa hoåa sôVûúng Duy Biïn duâng cho sûå biïíudiïîn cuãa nhûäng ngûúâi phuå hoåa àaämang laåi hiïåu quaã rêët cao cho maândiïîn muáa röëi so vúái nhûäng maân biïíu diïîn muáa röëi bònh thûúângtrûúác kia, àem laåi cho khaán giaãnhûäng caãm nhêån roä hún, àeåp húnvïì nhên vêåt, cöët truyïån... Nghïå

thuêåt sùæp àùåt laâm tùng giaá trõ thêímmyä cuãa sên khêëu röëi lïn rêët nhiïìu.Têët caã àaä taåo nïn möåt vúã diïîn hïëtsûác êën tûúång.

YÁ tûúãng laâm möåt caái gò àoá múái,caách tên trong muáa röëi àïí laâm sênkhêëu röëi truyïìn thöëng traánh àûúåcsûå àún àiïåu nhaâm chaán àaä coá tûârêët lêu trong àêìu hoåa sô VûúngDuy Biïn nïn khi nhêån àûúåc kõch baãn múái cuãa Lï Quñ Dûúng - möåtviïåt kiïìu UÁc àïì nghõ àûúåc húåp taácvúái Nhaâ haát muáa röëi Trung ûúngthò anh àaä nghô àêy laâ möåt cú höåiàïí thûã nghiïåm sûå caách tên êëy vònïëu khöng àûa caái múái vaâo thò vúãröëi naây cuäng chó nhû bao vúã röëi bònh thûúâng khaác. Nhûng choån caáigò àïí àûa vaâo sên khêëu röëi cöítruyïìn laâm phong phuá noá maâkhöng laâm mêët ài baãn sùæc cuãa muáaröëi laâ möåt àiïìu khöng hïì dïî. Sau bao ngaây suy nghô, anh àaä quyïëtàõnh choån nghïå thuêåt sùæp àùåt cho

kõch baãn naây. Kõch baãn cuãa Lï QuñDûúng coá nöåi dung noái vïì cuöåc höåingöå cuãa ngûúâi baån Kanguru tûâphûúng trúâi UÁc xa xöi taåi quïhûúng Viïåt Nam cuãa chuá Tïîu,

cuâng nhau tòm caách diïåt trûâ nhûäng boáng ma cuãa chiïën tranh, thiïn taivaâ bïånh têåt àaä tûâng aám aãnh chuáTïîu trong nhûäng giêëc mú, àïí treãem àûúåc söëng haånh phuác yïn öín.Laâ ngûúâi chón chu, kyä tñnh vúáinghïì, vúái cûúng võ Giaám àöëc Nhaâhaát Muáa röëi Trung ûúng, anh àaäthùèng thùæn àïì nghõ taác giaã sûãa kõch baãn cho húåp lyá. Sûãa àïën lêìn thûá tû thò kõch baãn àaä taåm öín, anh phöëihúåp vúái àaåo diïîn Lï Quñ Dûúng bùæt tay vaâo daân dûång.

Buöíi cöng chiïëu 30/6 taåi Raåpxiïëc Trung ûúng àaä nhêån àûúåc sûåtaán thûúãng nöìng nhiïåt cuãa khaángiaã song hoåa sô Vûúng Duy Biïnvêîn chûa haâi loâng vúái nhûäng gòmònh àaä laâm. Anh cho rùçng mònhlaâm vêîn chûa hïët! Sau àïm diïînnaây, anh àaä lûu vúã röëi laåi nghiïncûáu tòm toâi àïí laâm sao phaát huytöëi àa sûå kïët húåp giûäa nghïå thuêåtsùæp àùåt vúái nghïå thuêåt biïíu diïîn.Theo anh, vúái nghïå thuêåt sùæp àùåttrong vúã röëi, anh coá thïí laâm àûúåc

nhiïìu hún nhûäng gò mònh àaä laâmtrong àïm diïîn baáo caáo. Chùènghaån coá thïí àïí caác quên röëi diïîn vúáinhûäng àöì vêåt àûúåc sùæp àùåt ngoaâisên khêëu thay vò nhûäng àöì vêåt chómang tñnh baâi trñ phuå trúå cho àïmdiïîn. Nhû thïë vúã röëi seä sinh àöånghún nûäa, hêëp dêîn hún nûäa.

Thaânh cöng cuãa vúã diïîn cuänglaâ thaânh cöng cuãa sûå tòm toâi thûãnghiïåm cuãa hoåa sô Vûúng DuyBiïn taåo ra möåt sûå caách tên tñch cûåccho nghïå thuêåt biïíu diïîn muáa röëi.Vúái sûå taáo baåo cuãa mònh, thïm möåtchuát maåo hiïím, bûúác vaâo nghïåthuêåt sùæp àùåt khöng rêåp theokhuön cuä, àaåo diïîn - hoåa sô VûúngDuy Biïn àang mong muöën taåothïm nhiïìu cú höåi trong viïåc àûacöng chuáng àïën vúái muáa röëi. Sûåsaáng taåo cuãa anh àaä àûa àïën chosên khêëu röëi möåt húi thúã múái, möåtsinh khñ múái. Àêy laâ möåt hûúáng ài bêët ngúâ, àêìy triïín voång hûáa heånmöåt tûúng lai khaã quan cho muáaröëi Viïåt Nam. Anh cuäng taåo ra möåtcaái nhòn múái khaác vúái nhûäng gòxûa nay ngûúâi ta vêîn quan niïåmvïì nghïå thuêåt sùæp àùåt.v





LÏ PHAÅM ANH MINH

Lï Àaåi Chuác cao to nhû Têy. Àaä coá thúâi öng têåp thïí

hònh vúái lûåc syä Lyá Àûác. Khöng biïët coá phaãi vò thïëmaâ öng coá sûác laâm viïåc àaáng nïí. Mûúâi lùm nùmnay öng àaä veä gêìn 1.000 bûác sún dêìu lúán nhoã. Coá bûác túái450x200cm. Coân loaåi bùçng chiïëc chiïëu àöi thò cuäng ngoátngeát 100 bûác. Öng thñch caái àeåp bao la huâng vô, dûä döåi,àùåc biïåt laâ uy nghi. Öng thñch löëi taåo hònh chùæc khoãe,minh baåch, dûát khoaát. Nhûng cuäng khöng vò thïë maâ öngkhöng veä nhiïìu bûác tranh êm êm u u, mú mú höì höì...Nhûng veä gò thò veä, öng têm sûå: "Cuöëi cuâng mêîu söëchung vêîn phaãi laâ coá Höìn, gêy àûúåc xuác àöång thêím myäthöng qua thõ giaác. Àïì taâi chó laâ caái cúá àïí hoåa sô phö diïînquan niïåm vïì höåi hoåa, phö diïîn hoåc vêën, phö diïîn sûåàiïu luyïån... Toám laåi laâ phö diïîn taâi nùng. Nhòn vaâi bûác

tranh laâ coá thïí xïëp haång ngay: thiïn taâi, coá taâi, thûúângthûúâng bêåc trung...". Lï Àaåi Chuác nhúá coá möåt lêìn cöë hoåasô Buâi Xuên Phaái noái vúái öng: "Boån töi (yá noái Nguyïîn

T R A N H

Vuä àiïåu cuãa quyã.

Nhaåc sô Vùn Cao.

Danh hoåa Nguyïîn Gia Trñ.

Caái chïë t cuãa Bhisma.




Saáng, Dûúng Bñch Liïn, Nguyïîn Tû Nghiïm) múái chó laâ boån coá taâi. Thiïn taâi phaãi laâ Nguyïîn Tûúâng Lên. Öng cuängrêët têm àùæc cêu "Möåt bûác tranh böi baác thïí hiïån möåt têmhöìn àï heân". Lï Àaåi Chuác mï tranh túái mûác thónh thoaãngöng laåi nhòn thêëy tranh trong mú. Mûúâi nùm trûúác trñ nhúácoân töët, tónh dêåy öng coá thïí veä laåi bûác tranh àoá. Bûá c "Giêëc mú" àûúåc öng veä trong hoaân caãnh àoá vaâ àûúåc möåt nhaâ phï bònh nghïå thuêåt ngûúâi Anh so saánh vúái möåt bûác cuãa danh

hoåa Dc Koonning. Lï Àaåi Chuác veä phong caãnh hoaân toaântheo chuã quan cuãa mònh. Öng veä àöëng rúm maâu xanh, luäytre maâu àen, con trêu maâu àoã. "Miïîn laâ ensemble phaãiàeåp", öng noái, "Khi naâo chûa böi maâu cuäng phaãi dûâng. Veätiïëp laâ hoãng. Nghïå thuêåt cuäng nhû cuöåc àúâi, phaãi biïët dûânglaåi àuáng luác".

Mêëy nùm gêìn àêy do chûä Duyïn maâ öng gùåp àûúåc Phêåtgiaáo, Thiïn chuáa giaáo, Hindu giaáo, Jaina giaáo... Trong töngiaáo öng tòm thêëy "moåi sûå" Kïí caã nhûäng "bñ êín" liïn quantúái nghïå thuêåt noái chung vaâ höåi hoåa noái riïng. Thïë laâ möåtloaåt tranh vûâa hiïån thûåc vûâa huyïìn aão ra àúâi: "Chên dung Jesuy Chust", "Krixna vaâ Aejuna", "Caái chïët cuãa Bhisma" (Theo Chñ Tön ca - ÊËn Àöå). Röìi “Vuä àiïåu cuãa quã y” vaâ sùæp

túái laâ “Hoaâng hön cuãa thiïn thêìn” . Nhûäng bûác "Vuä truå nhêë t thïí", "Chû phaáp vö giaã", "Trúâi vaâ àêët"... àûúåc hoåa sô - nhaâphï bònh nghïå thuêåt Nguyïîn Quên àaánh giaá cao.v

Krixna vaâ Aejuna.

Chên dung Jesuy Chust.




DOÅC THEO ÀÊËt NÛúác

TRÊÌN PHOÃNG DIÏÌU

Chñnh àiïìu kiïån söng ngoâichùçng chõt nhû thïë àaä laâmcho viïåc ài laåi cuãa con ngûúâi

úã àêy gùåp phaãi nhiïìu khoá khùn vaânguy hiïím. Nhûng àïí ûáng xûã vúáimöi trûúâng tûå nhiïn vaâ thñch nghivúái àõa hònh söng nûúác, cû dên úãÀBSCL thúâi khêín hoang àaä nghôàïën viïåc duâng ghe xuöìng àïí laâmphûúng tiïån ài laåi. Thêåt ra thò, giaothöng àûúâng thuãy laâ phûúng tiïån àilaåi àaä coá tûâ lêu àúâi cuãa ngûúâi ViïåtNam. Nhûng do úã ÀBSCL coá nhiïìusöng, raåch nïn loaåi hònh naây múáiphaát triïín àa daång vaâ phong phuá.Taác giaã saách Gia Àõnh thaânh thöng chñ cho ta biïët rùçng: “ÚÃ Gia Àõnhchöî naâo cuä ng coá ghe thuyïìn, hoùåc duâng thuyïìn laâm nhaâ úã hoùåc àïí ài chúå, hay àïí ài thùm ngûúâi thên

thñch, hoùåc chúã gaåo cuãi ài buön baán,rêë t tiïån lúåi, maâ ghe thuyïìn chêåt söng ngaây àïm qua laåi...".

Khoaãng cuöëi thïë kyã thûá 17,

nhûäng lûu dên tûâ miïìn Trung, miïìnBùæc àaä lúåi duång sûác gioá maâ xuöithuyïìn vaâo phûúng Nam bùçng loaåighe bêìu. Nhûng àïën àõa hònh söngnûúác cuãa ÀBSCL thò loaåi ghe naây toãra khöng phuâ húåp. Vò vêåy, nhûänglûu dên múái saáng taåo ra nhiïìu loaåighe xuöìng múái phuâ húåp vúái àõahònh söng nûúác cuãa vuâng ÀBSCL.Ghe xuöìng úã ÀBSCL phaát triïínnhiïìu kiïíu àa daång, phong phuá. Tûânhûäng chiïëc ghe xuöìng búi, cheâo,chöëng, luöìn laách trong kïnh, raåchnhoã àïën nhûäng chiïëc ghe, taâu vaâichuåc têën, vaâi trùm têën bùçng àöång cú maáy nöí àûúåc sûã duång àan xen vúáinhau taåo nïn neát àùåc trûng riïngcuãa vuâng söng nûúác Cûãu Longgiang.

Xuöìng, thò coá xuöìng ba laá,xuöìng nùm laá, xuöìng maáy...

Xuöìng ba laá: cho àïën nay thò vêînchûa coá lúâi giaãi thñch thoãa àaáng. Coáleä do xuêët phaát tûâ àùåc àiïím cuãavuâng ÀBSCL coá nhiïìu kïnh, raåch

chùçng chõt nïn trong nhu cêìu sûãduång ngûúâi ta cêìn goån, nheå, dichuyïín nhanh. Tûâ àoá ngûúâi ta bùætàêìu coá khaái niïåm gheáp göî theo hònhcên àöëi. Tûác möåt vaán giûäa vaâ haivaán hai bïn.

Xuöìng ba laá coá chiïìu daâi trung bònh 4m, röång 1,5m, coá sûác chúãnhiïìu nhêët tûâ 5 àïën 6 ngûúâi. Xuöìng ba laá vûâa goån vûâa kñn àaáo, coá thïíluöìn laách, êín nêëp vaâo àaám laá, buåicêy... Do àoá maâ trong hai cuöåckhaáng chiïën chöëng Phaáp vaâ chöëngMyä xuöìng ba laá àûúåc böå àöåi sûãduång phöí biïën àïí traánh bõ àõch phaáthiïån.

Xuöìng ba laá göìm ba vaán göîgheáp, coá nhiïìu khoang úã hai bïnàêìu muäi vaâ laái, giûäa khoang xuöìngcoá kï vaán laâm saåp. Saåp giûäa naâythêëp hún hai saåp úã àêìu laái vaâ àêìumuäi àïí giûä thùng bùçng.

Xuöìng nùm laá: hònh daáng khöngkhaác nhiïìu so vúái xuöìng ba laá, chókhaác laâ göìm nùm maãnh vaán gheáp laåinïn mûác àöå choâng chïình ñt hún. Do

Àöìn bùçn sön

cûu Lon(ÀBScL) àûåmïånh dnh l xûs u vun sönnû. N okhon 54.000km hïìu dsön, råh.

GHE XUÖÌNGtrong àúâi söëng

S ö N g N û úá c




àoá, ta coá thïí goåi xuöìng nùm laá laâxuöìng caãi tiïën tûâ chiïëc xuöìng ba laá.

Xuöìng ba laá vaâ nùm laá ngûúâi tacoá thïí duâng cheâo hoùåc búi. Hònhdaáng xuöìng ba laá vaâ nùm laá giöëng

nhau nhûng nïëu quan saát kô thò giûäahai àêìu xuöìng ba laá coá vaán giûäanùçm vïnh lïn vaâ vaát úã hai goác caånh,coân nùm laá àûúåc vaát bùçng.

Xuöìng maáy: do aãnh hûúãng tiïën böå cuãa khoa hoåc kô thuêåt vaâ nhu cêìusûã duång, nïn xuêët hiïån thïm möåtloaåi xuöìng coá hònh daáng to, cuöëiàêìu laái coá gùæn thïm àöång cú àïí dichuyïín xuöìng àûúåc nhanh. Xuöìngcoá àöi be gioá chùæn trïn hai bïn meáptrïn xuöìng, coá hai thanh göî nùçmtrïn cong vaâ chaåy theo àïën cuöëi

chiïìu daâi cuãa xuöìng, xuöìng maáy coáàêìu laái giöëng nhû hònh thangvuöng.

Ghe, thò coá ghe tam baãn, ghelûúân, ghe chaâi, ghe hêìu...

Ghe tam baãn mui ngùæn: coá cêëutaåo göìm chñn maãnh vaán gheáp trúãlïn, ghe coá àöi be gioá giöëng nhû xuöìng maáy, phêìn boong chiïëm nûãachiïìu daâi buång ghe, núi naây duângàïí nghó ngúi, phña trûúác duâng àïíchúã caác loaåi haâng hoáa buön baán, ghe

coá baánh laái nùçm dûúái lûúân sau àêìulaái vaâ coá cêìn àïí àiïìu khiïín, trûúácmuäi ghe coá veä mùæt. Theo dên gianthò àêy laâ biïíu tûúång duâng àïí trûâ aácthuá, thuöìng luöìng têën cöng:

“Ghe ai àoã muäi, xanh lûúânPhaãi ghe Gia Àõnh xuöëng vûúân

thùm em?”.Tam baãn mui daâi: coá cêëu taåo gêìn

giöëng tam baãn mui ngùæn, nhûngmui chiïëm gêìn hïët chiïìu daâi boongghe. ÚÃ ghe coá cabin àïí ngöìi àiïìukhiïín baánh laái ghe. ÚÃ àêìu muäi vaâàêìu laái coá gùæn vaán thùèng àûáng àêìunhoån daâi vaâ thon hún tam baãn muingùæn. Loaåi naây giöëng nhû möåt caáinhaâ di chuyïín trïn söng.

Ghe lûúân: laâ loaåi ghe thon, buångnhoã vaâ daâi, coân goåi laâ ghe àöåc möåc.Ghe àûúåc laâm tûâ möåt khuác göî, àùénra núi buång thaânh ghe. Ghe coá cêëutaåo rêët àún giaãn, khöng coá cong,àêìu laái vaâ àêìu muäi khöng coá saåp.Giûäa ghe cuäng vêåy, cöåt cheâo àûúåcàuåc thùèng vaâo thaânh ghe chûá khöng

gheáp thaânh böí ngang hay böí doåc.Ghe chaâi : göìm nhiïìu maãnh göîgheáp, ghe coá hai têìng, bïn trong boong ghe gêìn lö muäi duâng àïí chêët

haâng hoáa, phêìn sau laái duâng nghóngúi cho ngûúâi ài ghe. Ghe coá cêëutaåo phûác taåp, àoáng rêët cöng phu.Ngoaâi phêìn muäi chiïëm hïët buångghe coân coá thïm mui rúâi úã sau saåplaái duâng àïí tùæm rûãa, nêëu cúm. Ghe

naây duâng cho nhûäng ngûúâi buön baán xa, lêu ngaây.Ghe hêìu: laâ loaåi ghe lúán, àoáng coá

ngùn nùæp, ghe coá trang trñ àeåp, nhû:chaåm röìng, sún son thïëp vaâng...Ghe rêët sang, duâng cho caác quan caitöíng vaâ lñnh hêìu ài tuêìn tra úã caácxoám laâng ngaây xûa.

Bïn caånh àoá coân coá möåt söëphûúng tiïån giao thöng àûúâng thuãykhaác, nhû: tùæc raáng, voã laäi, beâ, cheåt,phaâ... Chúã nheå, di chuyïín nhanh thòcoá ghe lûúái, duâng àïí chúã haâng hoáa

thò coá ghe be, ghe löìng; duâng chúã caáthò coá ghe caá, ghe röíi; duâng àïí àaánh bùæt thuãy saãn thò àaä coá ghe caâo töm...

Ghe xuöìng àöëi vúái cû dên vuângÀBSCL laâ möåt vêåt duång thiïët yïëuphuåc vuå viïåc ài laåi vaâ chuyïn chúãcuãa con ngûúâi. Ngoaâi ra, noá coân laâphûúng tiïån àaánh bùæt thuãy haãi saãncuãa ngûúâi dên núi àêy. Cû dênvuâng ÀBSCL coá têåp quaán söëng vensöng raåch, maâ söng raåch úã ÀBSCLthò coá nguöìn caá töm rêët döìi daâo vaâphong phuá, nïn ngûúâi ta duângchiïëc ghe, chiïëc xuöìng cuãa mònh àïíàaánh bùæt caá töm. Nhû: cêu töm, cêucaá, giùng lûúái, cêët voá, àùåt loåp, xêynoâ, àoáng àaáy coåc, chaâi lûúái, thaãcêu... Vaâ hònh tûúång vïì con söng,doâng nûúác, chiïëc xuöìng, chiïëc ghe,con àoâ úã ÀBSCL àan xen chùçngchõt kïët thaânh àiïím chúå buön baán,trao àöíi haâng hoáa trïn söng, röìi tûâàoá hònh thaânh nïn khu chúå nöíi.Chúå nöíi chñnh laâ núi höåi tuå àuã caácloaåi ngûúâi tûá xûá àïën buön baán, laâm

ùn. Tûâ nhûäng ngûúâi dên bònhthûúâng àïën nhûäng keã tûá cöë vöthên, rúâi boã quï hûúng tha phûúngkiïëm söëng. Vúái möåt chiïëc ghe chêët

àêìy haâng hoáa, nay hoå úã chöî naây,mai chöî khaác. Coá khi len loãi vaâotêån nhûäng con kinh, con raåch,nhûäng àûúâng nûúác heåp àem haânghoáa phuåc vuå àïën têån nhaâ, goápphêìn laâm nïn neát àùåc trûng cuãa

chúå trïn söng.Hònh aãnh chiïëc ghe, con àoâ tûâlêu gùæn chùåt vúái àúâi söëng cuãa ngûúâidên núi àêy nïn noá cuäng ài vaâo têmthûác cuãa hoå tûâ bao àúâi nay quanhûäng cêu hoâ, àiïåu haát, goáp phêìntruyïìn taãi vùn hoáa dên gian ài khùæpmoåi núi: trïn chiïëc "ghe caá mui son"hay trïn chiïëc ghe thûúng höì xuöitûâ miïåt chúå lúán àïën têån muäi CaâMau, ngûúâi cheâo ghe chó sûã duång coámöåt gioång, möåt àiïåu hoâ. ÚÃ àêy,ranh giúái àõa lyá haânh chaánh khöng

àöìng nhêët vúái ranh giúái khu biïåt caáclaân àiïåu dên ca.

“Búá chiïëc ghe sau, cheâo mau anhàúåi

Keão gioá döng khoái àeân, búâ buåi töë i tùm”.

Ngoaâi ra, hònh aãnh chiïëc ghe,con àoâ coân àûúåc thïí hiïån qua caáccêu ca dao möåt caách rêët àùçm thùæm,trûä tònh:

“Ài àêu cho thiïëp theo cuâng Àoái no thiïëp chõu, laånh luâng

thiïëp cam.Vñ dêìu tònh coá dúã dang,Thò cho thiïëp goåi, àoâ ngang

thiïëp vïì”.Toám laåi, hònh aãnh ghe xuöìng tûâ

lêu àaä gêìn guäi, gùæn boá, quen thuöåctrong moåi hoaåt àöång cuãa cû dênÀBSCL, vaâ khöng biïët tûå bao giúâ noáàaä giûä vai troâ truyïìn taãi vùn hoáadên gian ài khùæp núi. Chñnh hònhaãnh ghe xuöìng trïn söng nûúác gùæn boá suöët àúâi vúái ngûúâi dên núi àêynïn àaä xuêët hiïån nhûäng laân àiïåu

dên ca nhû: hoâ cheâo ghe, hoâ maái daâi,maái cuåt, hoâ Àöìng Thaáp, hoâ söngHêåu... neát àöåc àaáo naây chó thïí hiïånroä úã Nam böå, vaâ nhêët laâ úã ÀBSCL.v





LÏ MYÄ LIÏNChuã tõch UBND TP. Quaãng Ngaäi

Viïåc Chñnh phuã ban haânh Nghõàõnh söë 112/2005/NÀ-CP, ngaây26/8/2005 thaânh lêåp thaânh phöë

Quaãng Ngaäi, laâ möåt sûå kiïån lõch sûã coá yánghôa sêu sùæc vïì nhiïìu mùåt; àöìng thúâilaâ möåt möëc son khöng thïí phai múâtrong lõch sûã khai múã, xêy dûång vaâ baãovïå vuâng àêë t Quaãng Ngaäi; trong àoá,thaânh phöë Quaãng Ngaäi vúái vai troâ laâtrung têm chñnh trõ, kinh tïë vaâ vùn hoáa -xaä höåi cuãa möåt tónh giaâu truyïìn thöë ngàêë u tranh yïu nûúác - caách maång, gùænboá maáu thõt trong cuöåc haânh trònh dûångnûúác vaâ giûä nûúác cuãa toaân dên töåc.

Nïëu tñnh thúâi àiïím nùm 1815, khithaânh Quaãng Ngaäi, núi àoáng truå súã cuãaböå maáy haânh chñnh, quaãn lyá vuâng àêë tnay laâ tónh Quaãng Ngaäi, àûúåc xêy dûång

hoaân chónh, kiïn cöë , thò cöng cuöåc xêydûång vaâ phaát triïín cuãa thaânh phöë Quaãng Ngaäi àaä coá lõch sûã 190 nùm.Trong gêìn 2 thïë kyã àoá, thaânh phöë Quaãng Ngaäi àaä chûáng kiïë n nhiïìu sûåkiïån têìm voác vaâ yá nghôa lõch sûã to lúán,tiïu biïíu laâ: Cuöåc khúãi nghôa CêìnVûúng àêìu tiïn trong caã nûúác do LïTrung Àònh vaâ Nguyïîn Tûå Tên laänh àaåonùm ÊËt Dêåu - 1885; cuöåc vêån àöång"Khai dên trñ, chêën dên khñ, hêåu dên sinh" cuãa caác nhaâ yïu nûúác theokhuynh hûúáng Duy Tên nhûäng nùm àêìuthïë kyã 20, tiïë p theo àoá laâ cuöåc xuöë ngàûúâng rêìm röå cuãa haâng vaån àöìng baâotûâ khùæp 6 phuã, huyïån keáo vïì tónh thaânhàoâi giaãm sûu, khêë t thuïë nùm 1908,cuöåc vêån àöång cuãa thanh niïn hoåc sinhàoâi thaã cuå Phan Böåi Chêu nùm 1925 vaâtruy àiïåu cuå Phan Chu Trinh nùm1926... Tûâ khi coá Àaãng, thaânh phöë tónh

lyå tiïë p tuåc söi àöång vúái nhûäng cuöåc àêë utranh cuãa quêìn chuáng caách maång trong

phong traâo 1930 - 1931, caác cuöåc àêë utranh cöng khai, nûãa cöng khai thúâi kyâ1936 - 1939, tiïë p theo àoá laâ cao traâoàêë u tranh giaãi phoáng dên töåc 1941 -1945 maâ àónh cao laâ cuöåc Töíng khúãinghôa thaáng Taám nùm 1945, giaânh toaânböå chñnh quyïìn úã tónh lyå vaâ caã tónhQuaãng Ngaäi vïì tay nhên dên vaâo àïm16/8/1945.

Trong 9 nùm khaáng chiïë n chöë ngPhaáp (1945 - 1954), dûúái sûå laänh àaåocuãa Àaãng, thaânh phöë Quaãng Ngaäi cuângvúái caã tónh Quaãng Ngaäi ra sûác xêy dûångvaâ cuãng cöë chñnh quyïìn caách maång,

Möåt goác thaânh phöë Quaãng Ngaäi.

Öng Lï Myä Liïn.

Möëc soncuãa hai thïë kyã xêy dûångvaâ phaát triïín




xêy dûång hêåu phûúng, baão vïå vuâng tûådo khaáng chiïë n chöë ng Phaáp. Trongnhûäng ngaây àêìu cuãa cuöåc khaáng chiïë n,thaânh phöë Quaãng Ngaäi laâ núi àoáng truåsúã cuãa Uyã ban khaáng chiïë n miïìn NamViïåt Nam, Trûúâng Luåc quên Trung hoåcQuaãng Ngaäi. Trong thúâi kyâ naây, tónhQuaãng Ngaäi giûä vai troâ laâ thuã phuã cuãaliïn khu 5 - Nam Trung böå khaáng chiïë n;vò vêåy, trïn àõa baân thaânh phöë àaä diïînra nhiïìu hoaåt àöång chñnh trõ - kinh tïë -quên sûå - vùn hoáa söi àöång, vúái sûå hiïåndiïån cuãa nhiïìu nhên vêåt nöíi tiïë ng nhû Huyânh Thuác Khaáng, Phaåm Vùn Àöìng,Nguyïîn Sún... caác vùn nghïå sô taâi danhnhû: Vùn Àöng, Tïë Hanh, Àûúâng NgoåcCaãnh, Thuêån Yïë n, Phaåm Höí...

Thúâi kyâ chöë ng Myä cûáu nûúác 1954 -1975, mùåc duâ laâ núi keã àõch àùåt caác cú

quan àêìu naäo cuãa böå maáy àaân aáp,chiïë n tranh, nhûng phong traâo caáchmaång cuãa Àaãng böå vaâ nhên dên tónhQuaãng Ngaäi vêîn tiïë p tuåc àûúåc duy trò.Suöët 21 nùm gian khöí, hy sinh, thaânhphöë tónh lyå laâ àiïím heån, laâ lúâi thïì trúã vïìduâ phaãi àöíi bùçng xûúng maáu cuãa caáclûåc lûúång vuä trang vaâ quêìn chuáng caáchmaång tónh Quaãng Ngaäi. Vaâ lúâi heån àoáàaä trúã thaânh hiïån thûåc vaâo àïm 24,raång ngaây 25/3/1975, cúâ caách maångtung bay trïn noác toâa haânh chñnh nguåy,thõ xaä Quaãng Ngaäi vaâ tónh Quaãng Ngaäihoaân toaân giaãi phoáng, cuâng caã nûúác vaâ

vúái caã nûúác hên hoan trong muâa xuênàaåi thùæng.Dûúái aánh saáng àûúâng löë i caác Nghõ

quyïët Àaåi höåi Àaãng böå tónh tûâ khoáa 13àïën khoáa 16, Àaãng böå vaâ nhên dênthaânh phöë Quaãng Ngaäi àaä àoaân kïë t möåtloâng quyïë t têm haân gùæn vïë t thûúngchiïë n tranh, xêy dûång nhaâ nûúác chuyïnchñnh vö saãn, xaác lêåp quan hïå saãn xuêë tmúái, nïìn kinh tïë múái, nïìn vùn hoáa múáivaâ con ngûúâi múái XHCN.

Àùåc biïåt laâ tûâ khi coá Nghõ quyïë t Àaåihöåi Àaãng toaân quöëc lêìn thûá 6

(12/1986), Àaãng ta àaä àïì ra àûúâng löë iàöíi múái toaân diïån, trûúác hïë t laâ àöíi múáivïì kinh tïë , múã ra bûúác ngoùåt trong sûånghiïåp xêy dûång CNXH úã Viïåt Nam,têåp trung vaâo 3 chûúng trònh kinh tïë lúán: lûúng thûåc, thûåc phêím, haâng tiïuduâng - haâng xuêë t khêíu. Caán böå vaânhên dên Quaãng Ngaäi tiïë p thu àûúåcluöìng sinh khñ múái, caác thaânh phêìn kinhtïë têåp trung sûác saãn xuêë t haâng hoáa,thûåc hiïån cú chïë thõ trûúâng theo àõnhhûúáng XHCN coá sûå quaãn lyá cuãa Nhaânûúác, tûâ àoá giaãi phoáng àûúåc sûác saãnxuêë t, haâng hoáa úã thõ xaä vaâ trong tónh

àûúåc lûu thöng thuêån lúåi; kinh tïë phaáttriïín maånh úã hêìu hïë t caác ngaânh, àúâisöëng nhûäng ngûúâi ùn lûúng vaâ nhêndên lao àöång àûúåc caãi thiïån möåt caách

roä rïåt, àúâi söë ng vùn hoáa tinh thêìn trongxaä höåi àûúåc nêng cao. Nhûäng trùn trúãvïì sûå haån chïë cuãa cú chïë têåp trungquan liïu bao cêë p tûâng bûúác àûúåc àêíyluâi...

Nhòn laåi chùång àûúâng 190 nùm xêydûång vaâ phaát triïín (1815 - 2005) àùåcbiïåt laâ 30 nùm trûúãng thaânh trong thúâikyâ àêë t nûúác thöë ng nhêët, àöåc lêåp, tûå do(1975 - 2005). Àaãng böå vaâ nhên dênthaânh phöë Quaãng Ngaäi maäi maäi taåc daåghi loâng cöng ún to lúán cuãa caác bêåc tiïìnnhên, caác anh huâng liïåt sô, caác thïë hïångûúâi Quaãng Ngaäi nöë i tiïë p nhau tûâ caácdanh nhên lõch sûã vùn hoáa àïën nhûängngûúâi lao àöång bònh thûúâng, caác nhaâkhoa hoåc, caác vùn nghïå sô àaä gom goápcöng lao, trñ lûåc vaâ caã maáu xûúng àïìgiûä gòn xêy àùæp taåo nïn diïån maåo khúãi

sùæc cuãa thaânh phöë Quaãng Ngaäi hömnay.Thaânh phöë Quaãng Ngaäi àûúåc thaânh

lêåp laâ möåt vinh dûå to lúán, àöìng thúâi àùåtra traách nhiïåm nùång nïì àöë i vúái Àaãng böåvaâ nhên dên tónh Quaãng Ngaäi vaâ thaânhphöë Quaãng Ngaäi. Chuáng ta àaåt àûúåcnhûäng thaânh tûåu àêìy êë n tûúång trongnhûäng chùång àûúâng àaä qua, nhûng conàûúâng ài àïën muåc tiïu chiïë n thùængngheâo naân, laåc hêåu, xêy dûång thaânhphöë xanh - saåch - àeåp - vùn minh - hiïånàaåi, àoâi hoãi möîi ngûúâi dên thaânh phöë phaãi nïu cao hún nûäa tinh thêìn traách

nhiïåm, yá chñ vaâ nghõ lûåc àïí vûúåt qua rêë tnhiïìu gian nan, thûã thaách.Xuêë t phaát tûâ tònh hònh chung cuãa

àêë t nûúác cuäng nhû cuãa tónh vaâ thaânhphöë chuáng ta, muåc tiïu töíng quaát cêìnhûúáng àïë n trong giai àoaån tûâ nay àïë nnùm 2010 laâ:

Kõp thúâi laä nh höåi vaâ triïí n khai chuã trûúng, chó àaåo cuã a T.Û vaâ cuã a tónh,nêng cao nùng lûåc laä nh àaåo, sûác chiïë n àêë u cuãa toaân Àaã ng böå, phaát huy sûác maånh cuã a hïå thöë ng chñnh trõ vaâ khöë i àaåi àoaân kïë t toaân dên; huy àöång coá hiïåu

quaã moåi nguöì n lûåc àïí àêí y nhanh töë c àöåtùng trûúã ng vaâ chuyïí n dõch cú cêëu kinh tïë theo hûúáng cöng nghiïåp - dõch vuå - nöng nghiïåp, nhanh choáng àûa thaânh phöë Quaã ng Ngaä i trúã thaânh thaânh phöë phaát triïí n maånh vïì kinh tïë - xaä höåi, giûä vai troâ trung têm, àêì u taâu trong sûå phaát triïí n cuã a tónh; trong àoá, cöng nghiïåp,dõch vuå coá bûúác phaát triïí n nhaã y voåt, àúâi söë ng vùn hoáa coá sûå chuyïí n biïën roä neát; kïë t húåp chùåt cheä phaát triïí n kinh tïë - xaä höåi vúái baã o vïå möi trûúâng, tùng cûúâng quöë c phoâng an ninh, giûä vûä ng chñnh trõ xaä höåi, phêë n àêë u àïí àïë n nùm 2010

thaânh phöë Quaã ng Ngaä i àûúåc cöng nhêån laâ àö thõ loaåi II, xûáng àaáng laâ trung têm kinh tïë - chñnh trõ vaâ vùn hoáa - xaä höåi cuã a tónh Quaã ng Ngaä i.v

Taåi Àaåi höåi thi àua toaânquöëc Liïn hiïåp caác HöåiKhoa hoåc Kyä thuêåt Viïåt

Nam töí chûác long troång taåi Baãotaâng Höì Chñ Minh, Phoá Thuãtûúáng Phaåm Gia Khiïm àaä trao

tùång cho GS Hoaâng Chûúng -Giaám àöëc Trung têm Nghiïncûáu Baão töìn vaâ Phaát huy vùnhoáa dên töåc - Huên chûúng Laoàöång haång Nhêët.

Cho àïën nay, GS HoaângChûúng àaä xuêët baãn àûúåc 20àêìu saách. Möîi nùm bònh quênöng viïët khoaãng hún 200 baâi baáo, baâi nghiïn cûáu àùng trïncaác baáo vaâ taåp chñ. GS HoaângChûúng coân coá biïåt danh laâ"nhaâ töí chûác" búãi öng àaä töí

chûác thaânh cöng nhiïìu hoaåtàöång vùn hoáa nghïå thuêåt dêntöåc. Laâ möåt ngûúâi coá sûác laoàöång bïìn bó, kiïn trò, mêîn caánöng àaä coá nhiïìu àoáng goáp chosûå nghiïåp baão töìn vaâ phaát huyvùn hoáa dên töåc. Möåt trongnhûäng hoaåt àöång nöíi bêåt cuãaöng laâ àaä töí chûác vaâ phaát triïínthaânh cöng Trung têmNCBT&PHVHDT vaâ Taåp chñVùn Hiïën Viïåt Nam. Nùm 2001,GS Hoaâng Chûúng àaä àûúåc

trao tùång Huên chûúng LaoÀöång haång Nhò.vTÖË HOA

gS Hoaân

chnàå trao

Phoá Thuã tûúáng Phaåm Gia Khiïmtrao Huên chûúng Lao àöång haångNhêët cho GS Hoaâng Chûúng.





THAÂNH DUY

Vaâ cêìn phaãi noái àïën vùn hiïënchûá khöng chó laâ vùn hoáaQuaãng Ngaäi, búãi leä, noái àïën

khaái niïåm vùn hiïën coá nöåi dung bao quaát caã vùn hoaá, vùn minh, disaãn vùn hoáa vêåt thïí vaâ phi vêåt thïí,trong àoá di saãn vùn hoáa phi vêåt thïíàûúåc hiïíu laâ saãn phêím tinh thêìncoá giaá trõ lõch sûã, vùn hoáa, khoahoåc, àûúåc lûu giûä bùçng trñ nhúá,chûä viïët, àûúåc lûu truyïìn bùçngtruyïìn miïång, truyïìn nghïì, trònhdiïîn vaâ caác hònh thûác lûu giûä khaác bao göìm tiïëng noái, chûä viïët, taácphêím vùn hoåc, nghïå thuêåt, khotaâng tri thûác phong phuá vïì vùnhoáa dên gian... thïí hiïån möåt caáchtöíng thïí caã àõa lyá hoåc lõch sûã, caãvùn minh vêåt chêët vaâ vùn minhtinh thêìn, àùåc biïåt laâ thïí hiïån úã conngûúâi Viïåt Nam "tuy maånh yïëu coáluác khaác nhau, nhûng haâo kiïåt

khöng bao giúâ thiïëu" nhû NguyïînTraäi àaä khùèng àõnh.

Noái túái vùn hiïën Viïåt Nam,Nguyïîn Traäi àaä khaái quaát nhûängtruyïìn thöëng töët àeåp taåo nïn sûácmaånh tinh thêìn bêët diïåt cuãa dêntöåc ta. Vùn hiïën Quaãng Ngaäi chñnhlaâ sûå kïët tinh, sûå thu nhoã cuãa vùnhiïën dên töåc Viïåt Nam vaâ laâ sûå

biïíu hiïån têåp trung cuãa nïìn vùnhiïën êëy trïn maãnh àêët miïìn Trungtuy hònh thaânh muöån nhûng vêînkïët nöëi àûúåc toaân böå nïìn vùn minhcuãa caã dên töåc bùæt àêìu tûâ thúâi caácvua Huâng dûång nûúác. Nïëu noáitruyïìn thöëng laâ nhûäng gò coân laåisau khi têët caã àaä qua thò vùn hiïënQuaãng Ngaäi chñnh laâ caái coân laåiphaãn aánh truyïìn thöëng vùn hoaádên töåc cuãa nûúác Viïåt Nam thöëngnhêët; nïëu noái caái coân laåi phaãn aánhtruyïìn thöëng bao giúâ cuäng laâ hiïånthên cuãa chên thiïån myä thò vùnhiïën Quaãng Ngaäi chuánh laâ biïíuhiïån têåp trung, sûå tñch tuå nhûäng

giaá trõ cuãa chên thiïån myä tûâ ngaânxûa cuãa Töí quöëc Viïåt Nam. Noámaånh meä vaâ khöng thïí bõ diïåtvong mùåc duâ traãi qua nhûäng sanggioá thûã thaách cuãa lõch sûã, chñnh laâvò noá tûúång trûng cho chên thiïånmyä, nhûäng giaá trõ truyïìn thöëng bïìn vûäng. Chñnh nïìn vùn hiïën êëyàaä nuöi dûúäng vaâ phaát triïín

khöng ngûâng xuöëng phña Namcuãa àêët nûúác taåo thaânh sûå thöëngnhêët cuãa caã dên töåc Viïåt Nam, möåtchên lyá bêët diïåt maâ Höì Chñ Minhàaä nhùæc àïën nhû möåt tiïëng goåicûáu nûúác thiïng liïng cuãa cöångàöìng caác dên töåc Viïåt Nam. Sûácmaånh cuãa dên töåc Viïåt Nam chñnhlaâ sûác maånh cuãa vùn hoaá, cuãa tònhcaãm dên töåc thöëng nhêët thuãychung, möåt neát àeåp cao quyá cuãacon ngûúâi hay àuáng hún laâ cuãanïìn vùn hiïën trong cöång àöìngngûúâi Viïåt Nam maâ Quaãng Ngaäilaâ möåt vuâng tiïu biïíu cuãa àêëtQuaãng miïìn Trung.

Möåt vuângvùn hiïën lêu bïìn

co hïí xemQun Nä nhû möå vun vùnho à dånàûå nuö dûänû ruyïìn höënvùn ho dên öånöë ïëp nhu,åo nïn sûå höå uå ,kïë nh v hùnho vïì rñ uïå vêm höìn unhïìu hïë hïå onnû Vïå Nmàïí û ào huyïínïëp dêìn xuöënphñ ûå Nm utöí quöë.

Chuâa cöí úã Quaãng Ngaäi.




Phên tñch vïì quaá trònh phaáttriïín vaâ thöëng nhêët tònh caãm dêntöåc giûäa caác miïìn cuãa àêët nûúác,àöìng chñ Lï Duêín cho rùçng: "Roäraâng laâ ngûúâi miïìn Nam hiïån nay

àïìu göëc gaác úã miïìn Bùæc. Têët caãnhûäng caái gò laâ cöët tuyã cuãa tinhthêìn dên töåc, cuãa vùn hoaá dên töåc,têët caã nhûäng caái gò àaâo taåo nïn conngûúâi Viïåt Nam, têët caã nhûäng caáigò maâ quaá trònh àêëu tranh cuãa dêntöåc àaä àïí laåi trong con ngûúâi ViïåtNam, têët caã nhûäng caái àoá àïìu coátrong con ngûúâi miïìn Nam vaângûúâi miïìn Bùæc. Cuöåc khaáng chiïëncuãa chuáng ta vûâa qua àaä chûángminh roä àiïìu naây"... "Tuy nhiïn,trong quaá trònh phaát triïín tûâ Bùæc

vaâo Nam, tñnh chêët cuãa chuáng tacoá biïën chuyïín. Göëc trûúác kia cuãadên töåc chuáng ta laâ úã miïìn Bùæc. Caáigò sêu sùæc nhêët cuãa dên töåc thò tuålaåi úã miïìn Bùæc vaâ miïìn Bùæc àaä giûägòn noá möåt caách àêìy àuã nhêët.Trong quaá trònh phaát triïín vaâoNam, caái cöët tuyã, caái tinh tuyá cuãadên töåc tuy cùn baãn coá giûä, nhûngvïì möåt mùåt naâo àoá hay möåt phaåmvi naâo àoá, coá búát ài ñt nhiïìu, nhûngmöåt mùåt khaác noá laåi saáng taåo thïm.Nhúâ àoá tñnh chêët dên töåc cuãa

chuáng ta thïm phong phuá". Vïìàiïìu nhêån àõnh trïn cuãa àöìng chñLï Duêín, chuáng ta coá thïí thêëyngay trïn maãnh àêët Quaãng Ngaäinaây khi nghiïn cûáu vïì cöåi nguöìnvùn hiïën Quaãng Ngaäi tûâ truyïìnthöëng àïën hiïån àaåi.

Nhòn laåi nhûäng di tñch vùn hoaáQuaãng Ngaäi, chuáng ta coá thïí thêëy bïn caånh nhûäng di tñch, di chó lõchsûã - vùn hoaá coá tñnh chêët baãn àõa laânhûäng di tñch vùn hoaá hònh thaânhtrong quaá trònh di dên, àùåc biïåt laâthúâi kyâ àêëu tranh caách maång nhû nhûäng phong tuåc, têåp quaán, nïëpsöëng, lïî höåi, tñn ngûúäng, bñ quyïëtvïì nghïì thuã cöng truyïìn thöëng, vïìvùn hoaá êím thûåc, vïì trang phuåctruyïìn thöëng vaâ vïì nhiïìu tri thûácvùn hoaá dên gian khaác... àïìu coánguöìn göëc tûâ caác dên töåc Viïåt, àasöë laâ ngûúâi göëc Thanh, Nghïå, Tônhdi cû vaâo úã caác giai àoaån khaácnhau tûâ thïë kyã 14, 15 mang theonïìn vùn minh cuãa caác dên töåc phñaBùæc. Do àoá cuäng coá thïí noái, vùnhiïën Quaãng Ngaäi àaä lûu giûä àöìngthúâi phaát triïín nïìn vùn hoaá dên

töåc Viïåt tûâ Bùæc vaâo Nam, taåo nïnsûå thöëng nhêët trong àa daång cuãanïìn vùn hoaá chung cuãa caã cöångàöìng caác dên töåc Viïåt Nam. Vùnhiïën Quaãng Ngaäi khöng chó böí

sung cho nïìn vùn hoaá chung cuãadên töåc maâ coân giûä võ trñ trungchuyïín vaâ vai troâ trung têm cuãavùn hoaá miïìn Trung àïí trïn cú súãàoá noá tiïën vïì phña Nam taåo thaânhnïìn vùn minh thöëng nhêët cuãa caãdên töåc.

Hún thïë nûäa, nïìn vùn hiïënQuaãng Ngaäi khöng chó àïí laåinhûäng di tñch vùn hoaá, nhûängphong tuåc, têåp quaán, lïî höåi, maâquan troång laâ úã nhûäng con ngûúâi,trong àoá coá nhûäng nhên vêåt tiïu

biïíu maâ caã xûa vaâ nay nhû TrêìnQuang Diïåu, Trûúng Àõnh, PhaåmVùn Àöìng... Noái vïì di tñch vùnhoaá, chuáng ta coá thïí thêëy trïn têëtcaã lônh vûåc vùn hoaá tûâ kiïën truácàïën êm nhaåc, lïî höåi, tûâ vùn hoaádên gian àïën vùn hoaá thaânh vùn,tûâ vùn hoaá êím thûåc àïën phongcaãnh, laâng maåc... chuáng ta àïìuthêëy coân nhiïìu dêëu êën cuãa vùn hoáaViïåt tûâ miïìn Bùæc di chuyïín vaâoQuaãng Ngaäi, àùåc biïåt laâ tûâ caác tónhThanh, Nghïå, Tônh, nhû laâng

Nùng An vaâ cöng cuöåc khêínhoang lêåp êëp cuãa Lï Quang Àaåihoùåc di tñch hoå Haå úã laâng An Phuámaâ trïn Taåp chñ Cêím Thaânh gêìnàêy coá nhùæc àïën... àïìu coá göëc tûâquï hûúng Thanh Hoaá.

Nhû vêåy, chuáng ta coá thïí noái,àiïìu quan troång taåo nïn sûå thöëngnhêët vïì vùn hoaá, trûúác hïët phaãi coácöåi nguöìn cuãa möåt nïìn vùn minhra àúâi tûâ thúâi caác vua Huâng dûångnûúác úã phña Bùæc, maâ tiïu biïíu laâvùn minh luáa nûúác keâm theo noá laânhûäng di tñch, phong tuåc, têåpquaán, lïî höåi vaâ nguöìn vö têån vïìvùn hoaá dên gian àûúåc hònh thaânhvaâ phaát triïín trong loâng caác dêntöåc. Chñnh nïìn vùn minh êëy àaä taåonïn sûå thöëng nhêët vïì yá thûác, tònhcaãm dên töåc àöìng thúâi nuöidûúäng, baão vïå yá thûác dên töåc êëyngaây möåt phaát triïín thaânh nhûängàùåc trûng vùn hoáa coá thïë maånh úãcaác miïìn maâ tiïu biïíu nhêët coá leä laâvùn hoaá laâng nhû chuáng ta àaä biïët.Àiïìu naây cuäng phuâ húåp vúái nhêånàõnh vïì caác nïìn vùn minh trïn thïëgiúái cuãa Fernand Braudel - möåt

nhaâ nghiïn cûáu lõch sûã ngûúâi Phaápkhi öng tòm hiïíu caác nïìn vùn minhtrïn thïë giúái, nhû sau: "Nïìn vùnminh Trung Quöëc àaä xuêët hiïån úãBùæc Kyâ vaâ Trung Kyâ (Bùæc böå vaâ

Trung böå Viïåt Nam) trong khungcaãnh cuãa sûác maånh. Àoá laâ möåtcuöåc chinh phuåc caách àêy vaâokhoaãng mûúâi thïë kyã cuãa möåt chuãnghôa thûåc dên maâ sau àoá noá àaäkhöng töìn taåi nûäa. Cuöåc lêën túái caãvïì quên sûå lêîn vïì haânh chñnh, töngiaáo (Khöíng giaáo, Laäo giaáo vaâPhêåt giaáo) àûúåc tiïën haânh úã ròaphña Nam cuãa vuâng chiïëm àoángröång lúán úã miïìn Nam Trung Hoa,vöën laâ möåt sûå kiïån lúán nhêët tronglõch sûå Trung Quöëc. Caác dên töåc

baãn xûá hoùåc bõ döìn ài núi khaáchoùåc bõ chinh phuåc. Nhû vêåy àaäàûúåc hònh thaânh möåt nïìn vùnminh àêìy sûác söëng cuãa caác dên töåcAn Nam sau àoá nïìn vùn minh naâytraân xuöëng phña Nam ÀöngDûúng theo àaâ cuãa noá".

Ngaây nay, Viïåt Nam àaä àûúåcxem laâ möåt trong nhûäng "caái nöi"cuãa nïìn vùn minh tiïu biïíu trïnthïë giúái. Chñnh nïìn vùn minh êëyàaä lan toaã tûâ phña Bùæc xuöëng phñaNam giûä vai troâ quyïët àõnh sûå

thöëng nhêët cuãa nïìn vùn hoaá dêntöåc Viïåt Nam nhûng laâ thöëngnhêët trong àa daång vaâ phaát triïíntrong quaá trònh giao lûu giûäa caácnïìn vùn hoaá dên töåc. Nïìn vùnminh êëy seä khöng phaát triïín nïëukhöng coá võ trñ cuãa vùn hiïën caácvuâng àêët Quaãng trong àoá coáQuaãng Ngaäi.

Tûâ lúâi sêëm coá tñnh dûå baáo àùåc biïåt thöng minh cuãa Traång TrònhNguyïîn Bónh Khiïm rùçng HoaânhSún nhêët àaái vaån àaåi dung thên,

cha öng ta àaä biïët phaát huy trñ tuïåViïåt Nam, dûåa vaâo maãnh àêët naâyàïí phaát triïín nïìn vùn minh cuãadên töåc ta tûâ Bùæc vaâo Nam, taåo nïnmöåt nûúác Viïåt Nam thöëng nhêët tûâLaång Sún àïën muäi Caâ Mau, taåonïn nïìn vùn hoaá Viïåt Nam coá sûácmaånh chiïën thùæng caác loaåi keã thuâxêm lûúåc. Vùn hiïën Quaãng Ngaäiàaä chûáng minh roä chên lyá àoá vúáinhûäng di tñch lõch sûã tûâ truyïìnthöëng àïën hiïån àaåi, vúái nhûäng conngûúâi anh huâng vaâ nhiïìu nhên vêåtlõch sûã nöíi tiïëng maâ Phaåm VùnÀöìng laâ möåt trong söë àoá.v




DOANH NGHIÏÅP VùN HiÏËN

Siïu thõ Quaãng Ngaäi do Doanhnghiïåp Saách Thaânh NghôaTP.HCM àêìu tû hún 30 tyã

àöìng vúái diïån tñch trïn 3.000 m2

ngay mùåt àûúâng Huâng Vûúng,khúãi vaâ thi cöng trong voâng 3thaáng laâ hoaân thaânh. Siïu thõ lúánnhêët tónh naây khai trûúng vaâo

ngaây 14/8/2005. Laänh àaåo tónhuãy, UBND, HÀND, UBMT Töíquöëc tónh Quaãng Ngaäi hïët sûáchoan nghïnh, nhên dên tónhQuaãng Ngaäi vö cuâng phêën khúãi.Sau àêy laâ nhûäng yá kiïën cuãa caán böå vaâ nhên dên caác têìng lúáp noái vïìSiïu thõ Quaãng Ngaäi:

Öng Phaåm Sy - Phoá Bñ thû tónhuãy Quaãng Ngaäi : Chuã DN SaáchThaânh Nghôa TP.HCM laâ ngûúâithuöåc huyïån Nghôa Haânh - anh VoäThaânh Tên àaä àêìu tû xêy dûångSiïu thõ Quaäng Ngaäi lúán nhêët sovúái 17 siïu thõ cuãa Thaânh Nghôa.Tònh nghôa cuãa anh àöëi vúái meå cha,àöëi vúái quï hûúng, tònh nghôakhöng chó coá noái maâ laâm möåt caáchcuå thïí bùçng möì höi, bùçng caã trñ tuïåcuãa mònh. Rêët nhiïìu ngûúâi QuaãngNgaäi laâ chuã doanh nghiïåp lúán,chùæc chùæn anh em cuäng seä hûúángvïì quï hûúng nhû Doanh nghiïåpSaách Thaânh Nghôa TP.HCM.

Öng Phaåm Minh Toaãn - Uyãviïn Ban TV tónh uãy Quaãng Ngaäi :Siïu thõ Quaãng Ngaäi rêët àeåp úã chöîrêët àûúåc loâng dên. Nhên dên àïënàêy mua sùæm, vui chúi thiïån chñàêìy yá nghôa àoaân kïët. ÚÃ àêy vùnhoáa vaâ vùn minh giao hoâa laâm chotònh ngûúâi caâng cao àeåp hún... Núiàêy gùåp nhau àuã moåi thaânh phêìn,moåi têìng lúáp... YÁ thûác toaân dênàoaân kïët xêy dûång nïëp söëng vùnhoáa, vùn minh rêët roä neát, phuâ húåp

vúái cöng taác cuãa Mùåt trêån Töí quöëcViïåt Nam àang triïín khai maånhmeä...

Öng Nguyïîn Xuên Huïë - PhoáChuã tõch UBND tónh Quaãng Ngaäi :Àõa àiïím cuãa Siïu thõ rêët thuêåntiïån cho ngûúâi mua. Núi kiïím soaátàûúåc haâng giaã haâng lêåu. Myä quansaåch àeåp. Nhên viïn baán haângmùåc àöìng phuåc, maâu sùæc lõchthiïåp. Coá ngûúâi baão vïå nghiïmchónh, coá nghïì, khöng nhûäng baãovïå haâng hoáa maâ coân baão vïå cho caãkhaách haâng. Thõ laâ chúå. Siïu laâàónh cao cuãa moåi chúå. Àónh cao úã

àêy laâ myä quan saåch àeåp, hiïån àaåi,khoa hoåc vaâ vùn minh.

Cö Huyânh Thõ Thanh Thuãy -Nûä höå sinh Khoa saãn Bïånh viïån Àakhoa Quaãng Ngaäi : Töi chó muöënSiïu thõ àuã hún, nhêët laâ nhûäng caáimaâ caán böå, cöng nhên nûä úã caác cú quan, nhûng laåi laâ ngûúâi nöåi trúåcuãa gia àònh cêìn. Töi mong Siïuthõ coá thûåc phêím tûúi söëng, rausaåch àaãm baão vïå sinh, chêët lûúångcao, cuöëi buöíi laâm viïåc ngang quaSiïu thõ mua vïì nêëu nûúáng thuêåntiïån laâ töët nhêët.

Cö Ngö Thõ Lïå Anh - Giaáo viïnTHCS Quaãng Phuá, thaânh phöë Quaãng Ngaä i : Siïu thõ laâ niïìm vuicuãa moåi gia àònh, nhêët laâ cuãa caácchaáu nhoã. Hún nûäa laâ núi vui chúivaâ giaáo duåc cho moåi ngûúâi. Möåtàûáa treã àang laâm nuäng quêëy meå.Meå baão: "Con ngoan mai meå cho àiSiïu thõ", lêåp tûác àûáa treã trúã nïnngoan ngoaän ngay. Möåt cùåp vúåchöìng àang bûåc. Vúå noái vúái chöìng:"Thöi, ta ài Siïu thõ cho noá àúä

buöìn". Thïë laâ hoå ài vaâo Siïu thõ...Siïu thõ thêåt tuyïåt vúâi...

Voä Thaânh Tên - TGÀ Doanhnghiïåp Saách Thaânh NghôaTP.HCM: Thay mùåt gêìn 2.000 caán böå cöng nhên viïn cuãa Doanhnghiïåp, töi xin caãm ún baån beâtrong caã nûúác àaä coá nhûäng yá kiïëntöët àeåp, nhûäng sûå giuáp àúä nöìngnhiïåt, chên tònh àöëi vúái Siïu thõQuaãng Ngaäi. Caãm ún laänh àaåotónh vaâ caác súã, ban, ngaânh trongtónh àaä bao boåc, giuáp àúä ngay tûâkhi khúãi cöng cho àïën khi khaitrûúng. Ngûúâi cuå thïí vaâ trûåc tiïëp

QUAÃNG NGAÄIvaâ Siïu thõ Quaãng Ngaäi

Caác à/c Nguyïîn Kim Hiïåu - Chuã tõch UBND tónh Quaãng Ngaäi, Phaåm Sy - Phoá Bñthû tónh uãy Quaãng Ngaäi taåi lïî khai trûúng Siïu thõ Quaãng Ngaäi.




quyïët àõnh, àoá laâ Chuã tõch UBNDtónh Nguyïîn Kim Hiïåu. Sûå giuápàúä cuãa UBND tónh qua Chuã tõchàaä laâm cho têåp thïí caán böå vaâ nhênviïn Doanh nghiïåp chuáng töi hïët

sûác xuác àöång, búãi vò sûå giuáp àúä vötû vaâ nöìng nhiïåt àoá àaä àem laåihiïåu quaã cho viïåc hoaân thaânh xêydûång vaâ khai trûúng Siïu thõ àuángthúâi gian, àuáng tiïën àöå vaâ àaåt chêëtlûúång cao. Nïëu khöng coá sûå giuápàúä taåo àiïìu kiïån àoá thò Siïu thõkhöng khai trûúng àuáng theo thúâigian quy àõnh, vaâ cuäng khöng àaåtyïu cêìu vïì hai mùåt: kinh doanh vaâgoáp phêìn laâm àeåp thïm cho thaânhphöë Quaãng Ngaäi khi núi àêy àûúåccöng nhêån laâ thaânh phöë.

Sûå vö tû, sêu saát, nhiïåt tònh cuãalaänh àaåo tónh àöëi vúái Siïu thõ

Quaãng Ngaäi chùæc chùæn seä kñchthñch caác nhaâ àêìu tû trong vaângoaâi nûúác, nhêët laâ caác doanhnhên göëc Quaãng Ngaäi, trúã vïì àêìutû xêy dûång quï hûúng.

Àùåc biïåt, chuáng töi xin caãm únnhên dên àaä uãng höå, cöí vuä nhiïåttònh cho Siïu thõ bùçng caách àïënvúái Siïu thõ vúái tinh thêìn yïuthûúng, xêy dûång, baão vïå... xemnhû taâi saãn cuãa chñnh mònh.Chuáng töi hïët sûác caãm kñch vïìtinh thêìn xêy dûång cao caã cuãanhên dên. Thay mùåt Doanhnghiïåp Saách Thaânh NghôaTP.HCM töi xin gúãi àïën moåingûúâi, moåi nhaâ loâng biïët ún chênthaânh cuãa chuáng töi...

PV (thûåc hiïån)Ngaây 20/9/2005 Chuã tõch

UBND tónh Quaãng Ngaäi TSNguyïîn Kim Hiïåu àaä kyáQuyïët àõnh söë 2773/QÀ-UBND vïì viïåc thaânh lêåp Àöåi boáng àaá Thaânh Nghôa - DungQuêët - Quaãng Ngaäi. TheoQuyïët àõnh naây, Àöåi boáng àaáThaânh Nghôa - Dung Quêët -Quaãng Ngaäi coá tû caách phaápnhên, coá con dêëu vaâ àûúåc múã

taâi khoaãn àïí hoaåt àöång theoquy àõnh cuãa Nhaâ nûúác. Àûúåc biïët, àöåi boáng àaá ThaânhNghôa - Dung Quêët - QuaãngNgaäi àûúåc thaânh lêåp theo àïìaán do Súã TDTT Quaãng Ngaäivaâ Doanh nghiïåp Saách ThaânhNghôa TP.HCM lêåp ra vaâ àaäàûúåc UBND tónh Quaãng Ngaäiphï duyïåt.

Öng Voä Thaânh Tên, TöíngGiaám àöëc Doanh nghiïåp SaáchThaânh Nghôa - nhaâ taâi trúåchñnh cuãa Àöåi boáng àaá ThaânhNghôa - Dung Quêët - QuaãngNgaäi, cho biïët: "Sau khi hoaânthaânh Siïu thõ Quaãng Ngaäi,Doanh nghiïåp Saách ThaânhNghôa seä têåp trung àêìu tû àïíxêy dûång Àöåi boáng ThaânhNghôa - Dung Quêët - QuaãngNgaäi trúã thaânh möåt CLB boángàaá chuyïn nghiïåp trongnhûäng nùm sùæp túái, xûángàaáng laâ CLB boáng àaá àaåi diïån

cho quï hûúng Quaãng Ngaäivùn hiïën vaâ anh huâng".PV

ThaânhlêåpÀåibon

Bïn trong Siïu thõ Quaãng Ngaäi.




DOANH NGHIÏÅP VùN HiÏËN

HOAÂNG CHÛÚNG

Àêy laâ dûå aán 19.5 do ATIàêìu tû vûâa troân 3 nùm.Haâng trùm caái höì khöíng

löì, nûúác xanh leo leão vaâ trong loângcuãa noá àang quêìn tuå, sinh söënghaâng chuåc têën töm he chên trùæng,möåt giöëng töm àûúåc mang vïì tûâNam Myä cuãa traåi nhên giöëng úã

Thaái Lan. Töm nhiïìu àïën mûác chócêìn àöång maånh vaâo loâng höì laâtöm voåt lïn mùåt nûúác nhû nhûängmuäi tïn baåc. Coân khi àaä nùçmtrong lûúái cuãa ngûúâi bùæt töm thòchuáng thi nhau muáa nhaãy. Haângnghòn haâng vaån con töm trùængnhû ngoåc cuâng nhaãy tûâng àúåt lïnkhöng trung àan xen nhau nhû phaáo hoa rêët àeåp nïn anh cöngnhên úã àêy goåi laâ "vuä àiïåu tömhe". Töi chûa bao giúâ àûúåc chiïmngûúäng caãnh ngoaån muåc dûúáinûúác nhû caãnh töm he chên trùæng"muáa" úã ao höì cuãa ATI taåi HaâTônh. Möîi meã lûúái chûâng 8 - 10

ngûúâi lûåc lûúäng keáo vaâo búâ vaâmöîi lêìn xuác lïn coá túái tûâ möåt têënhoùåc hún. Nhûäng chiïëc xe laånhcuãa caác cöng ty chïë biïën thuãy saãncûá thay phiïn nhau chúâ sùén trïn búâ, nhanh choáng “nuöët” hïët thuângtöm naây àïën thuâng khaác vaâ khi àaächùåt buång röìi laåi nöí maáy phinhanh nûúác àaåi vïì thaânh phöëhoùåc thõ xaä naâo àoá.

Trong buöíi liïn hoan mûângmuâa töm thùæng lúåi cuãa ATI, àûúåctöí chûác taåi khaách saån Ngên Haâ -khaách saån lúán nhêët úã Haâ Tônh. Baâihaát "Ai ài mö cuäng nhúá vïì HaâTônh" ngên lïn thêåt quen thuöåc,thêåt quyïën ruä vaâ cuäng thêåt thênthûúng... TS Àinh Àûác Hûäu vuisûúáng vaâ xuác àöång traâo nûúác mùætkhi öng nhùæc laåi caãnh töm chïëtcuöëi nùm 2003 vaâ àêìu nùm 2004.Öng traách öng trúâi sao khöng phuâhöå öng. Öng àaä rúâi quï hûúng ra

ài, quyïët hoåc cho thaânh taâi àïí vïìgoáp phêìn laâm giaâu cho àêët nûúác.26 tuöíi àöî Tiïën sô nùng lûúång, 28

tuöíi laâm Gaám àöëc àiïìu haânh Nhaâmaáy Àiïån nùng, 30 tuöíi laâ Chuãtõch têåp àoaân ATI (trong àoá coá 500chuyïn gia vaâ nhên viïn ngûúâiMyä laâm viïåc) àûúåc Töíng thöëngClinton múâi laâm tiïëp kiïën taåi Nhaâtrùæng. Nhûng giûä àuáng lúâi hûáavúái gia àònh laâ seä mang kiïën thûácvïì phuåc vuå cho quï hûúng, ÀinhÀûác Hûäu möåt mònh vïì nûúác, vaâ

trúã thaânh möåt nöng dên ài tòm àêëtàïí nuöi tröìng thuãy saãn, àaä lùæmphen dêìm sûúng, giaäi nùæng, nguãngoaâi lïìu, ùn cún buåi, uöëng nûúáctrùæng vúái cöng nhên, àïí àïën hömnay sau 7 nùm àaä coá àûúåc möåtThaác Àa - khu du lõch sinh thaái vaâmöåt khu du lõch biïín liïn hoaân tûâVên Àöìn àïën Baäi Daâi, Baái Tûã Longàeåp mï höìn. Vaâ àaáng chuá yá húnnûäa laâ haâng loaåt caác dûå aán nuöitöm keáo daâi trong nhiïìu tónh tûâHoaânh Böì (Quaãng Ninh) àïën An

Haãi (Haãi Phoâng) túái Tiïìn Haãi(Thaái Bònh), Xuên Thuãy (NamÀõnh) vaâ lúán nhêët laâ úã Thaåch Haâ

Töi khöng boã cuöåc

hay thaáo chaåy cuöë hn 7,r H tônhvên nùæn hnhn. c nùæn Bùæ mïìntrun n yùæ hn b o

hïm o Loöån hûn.Nhûn uännh o nhnùæn m hêë yhïë ve àeåp unhûän höì nuööm rïn ron xnh nhû noå bñh...

Niïìm vui cuãa TS Àinh Àûác Hûäu (giûäa) vaâ cöng nhên ATI trûúác muâa töm böåi thu.




(Haâ Tônh). Hai nùm 2002 - 2003Àinh Àûác Hûäu àaä gùåp khoá khùnlúán khi töm chïët haâng loaåt, thêëtthu úã nhiïìu núi, núå àoång chûa giaãiquyïët àûúåc. Àaä coá dû luêån chorùçng, öng TS Viïåt kiïìu naây seä "boãcuãa chaåy lêëy ngûúâi". TS Àinh ÀûácHûäu chên thaânh noái: "Töi àaä quyïëtlaâ laâm vaâ laâm cho thaânh cöng,khöng bao giúâ töi chõu caái nhuåcthêët baåi trïn nhûäng caánh àöìng töm

naây. Vò thïë ai coá noái vúái töi "boãcuöåc" hay "boã chaåy" laâ nhêìm to.Khoá khùn chó caâng laâm töi thïmquyïët têm, thïm cöë gùæng. "Ai chiïënthùæng maâ khöng hïì chiïën baåi, ai nïn khön maâ chùèng baåi möåt àöi lêìn" . Caác haäng Microsof, Toyota,Sam Sung... lûâng danh thïë giúái maânhiïìu luác xuyát àöí vúä, nhûng hoå laåiàûáng dêåy lêëy laåi sûác vaâ ruát kinhnghiïåm àïí tiïëp tuåc àûáng lïn vaâ hoålaåi maånh vaâo bêåc nhêët thïë giúáihöm nay.

Chuã tõch têåp àoaân ATI, TSÀinh Àûác Hûäu coân cho biïët: "Àïí coáàûúåc thaânh cöng yïëu töë quan

troång nhêët laâviïåc tuyïín

choån congiöëng. Giöëngphaãi töët, saåch bïånh vaâ khoãe maånhthò múái thaânh cöng àûúåc. Ngoaâi raàöåi nguä kyä sû treã, vaâ cöng nhênnuöi töm liïn tuåc àûúåc hoåc hoãikinh nghiïåm, nêng cao tay nghïì,tuên thuã quy trònh kyä thuêåt. Thïmvaâo àoá, böå maáy quaãn lyá cuãa Cöngty àaä àûúåc cuãng cöë hún, phöëi húåpchùåt cheä vúái caác cú quan chñnhquyïìn àõa phûúng. Vaâ àïí àûúåc dû luêån uãng höå, chuáng töi phaãi nhanh

choáng thûåc hiïån töët caác dûå aán vïì baão vïå möi trûúâng. Töi àaä ài gêìnhïët nhûäng cú súã cuãa Cöng ty ViïåtMyä (ATI), àuáng laâ ài möåt ngaâyàaâng, hoåc möåt saâng khön, coá àimúái thêëy àûúåc nghõ lûåc cuãa möåtcon ngûúâi daám xeã nuái xêy ûúác mú naây. Àinh Àûác Hûäu luön têm niïåmlúâi thú cuãa Höì Chuã tõch:

Khöng coá viïåc gò khoáChó súå loâng khöng bïìnÀaâo nuái vaâ lêëp biïínQuyïët chñ ùæt laâm nïn

Vaâ thêåt sûå öng àaä àaâo nuái úã BaVò, úã Vên Àöìn vaâ àaä lêëp biïín úã BaäiDaâi, úã Tiïììn Haãi...

Haâng trùm thanh niïn úãHoaânh Böì (Quaãng Ninh), Tiïìn Haãi

(Thaái Bònh), Thaåch Haâ (Haâ Tônh)khöng coá cöng ùn viïåc laâm, nay àaäàûúåc TS Àinh Àûác Hûäu tuyïín vaâoàöåi cöng nhên khai thaác höì vaânuöi töm trïn caát. Sau vaâi nùm hoåàaä trúã thaânh nhûäng tay thúå laânhnghïì trong kyä thuêåt àaâo ao bùçngmaáy hiïån àaåi, thaânh thúå nuöi töm,nuöi caá coá kyä thuêåt cao... Nïëu tñnhsöë ngûúâi lao àöång trïn khùæp caáccöng trûúâng cuãa ATI tûâ Thaác Àaàïën Sa Pa, tûâ Nam Àõnh àïën ThaáiBònh, tûâ Quaãng Ninh àïën Haãi

Phoâng, tûâ Haâ Tônh àïën QuaãngTrõ... coá túái söë ngaân. Àoá cuäng laâmöåt àoáng goáp àaáng kïí cuãa TSÀinh Àûác Hûäu, cuãa ATI trong viïåcgiaãi quyïët lao àöång dû thûâa cuãanhûäng vuâng coân ngheâo khoá, nhêëtlaâ àêët Haâ Tônh vùn hiïën vaâ anhhuâng nhûng chûa vûúåt àûúåc khoákhùn vïì kinh tïë, do hêåu quaã cuãachiïën tranh keáo daâi àïí laåi.

Duâ coân nhiïìu khoá khùn, töi tinröìi cuöëi cuâng TS Àinh Àûác Hûäu seäàaåt àûúåc thaânh cöng mong muöën búãi sûå "bïìn loâng" vaâ "quyïët chñ"maâ töi caãm nhêån roä núi ngûúâi Viïåtkiïìu yïu quï hûúng naây.v

ATI thaã vaâ thu hoaåch töm úã Thaåch Haâ, Haâ Tônh.

A Ã N H : M I N H À AÅ O

A Ã N H : H O A Â N G N

G U Y Ï N A Á I




NHÕP CÊÌU BEâ BaÅN

HOAÂNG CHÛÚNG

À

uáng 6h30' saáng (giúâ Nhêåt) ngaây19/08/2005 chuáng töi túái sên bayTokyo, sau mêëy phuát laâm thuã tuåc

nhêåp caãnh, cö Izumi - phiïn dõch - àûa chuángtöi lïn taxi vïì khaách saån trong caãm xuác hoaântoaân múái meã vïì möåt thaânh phöë hiïån àaåi vaâo bêåc nhêët úã phûúng Àöng, töi chûa kõp nhêån racaái gò laâ truyïìn thöëng, laâ dên töåc, laâ phûúngÀöng chó coá nùæng vaâng vaâ cêy xanh gúåi nhúáàïën Viïåt Nam.

Àûúâng xaá vaâ nhaâ cûãa úã Tokyo thêåt thïnhthang, àöì söå, têët caã nhû möåt khöëi lùæp gheáp coáhïå thöëng, coá trêåt tûå vaâ myä quan theo tû duyphûúng Têy, mùåc duâ cö phiïn dõch thónhthoaãng laåi chó: kia laâ chuâa, laâ àïìn vaâ kia laâ

Hoaâng cung... nhûäng dêëu tñch vùn hoaá quaákhûá cuãa àêët Phuâ Tang. Tuy laâ àûúâng cao töëcnhûng phaãi mêët hún 1 tiïëng àöìng höì múái vaâo

àûúåc trung têm thaânh phöë vò xe quaá àöng.Chuáng töi úã ANA - möåt trong nhûäng khaáchsaån lúán nhêët úã Tokyo (úã Nhêåt khöng goåikhaách saån 5 sao, 4 sao maâ goåi laâ "khaách saånlúán"). Sau khi öín àõnh chöî úã, ngûúâi trûåc tiïëptheo doäi haânh trònh cuãa chuáng töi tïn laâ Àônh- möåt thanh niïn Nhêåt göëc Trung Quöëc àaä gùåpvaâ giao cho chuáng töi möåt baãng chûúng trònhlaâm viïåc hïët sûác chi tiïët vaâ khoa hoåc, cuâng vúáimöåt söë tiïìn chi tiïu húåp lyá cho hai tuêìn lïî.

cuå ùåp ä àêìu tiïnNgay chiïìu höm àoá (19/08/2005) àaä coá

cuöåc gùåp gúä cuãa nhûäng caán böå chuã chöët cuãa Japan Founddation (Quyä Nhêåt Baãn)göìm öngTomioka Junichi - Giaám àöëc àiïìu haânh VuåHúåp taác Quöëc tïë cuãa Quyä vaâ öng TsujimotoIsao - cöë vêën Vuå Vùn hoaá Àöëi ngoaåi, cö KojimaSutoko - Phoá Ban kïë hoaåch vùn hoaá, cuâng möåtsöë chuyïn viïn cuãa Quyä. Hoå àoán tiïëp chuángtöi rêët nhiïåt tònh vaâ trao àöíi thêåt cuå thïí

10 ngaâyúã Nhêåt Baãn

Nhêån l m uJpn Foundon -Quyä Nhêå Bn - öv NSND Phåm thõthnh bùæ àêìu uöåhnh rònh àïën àêënû mùå r moåàïí nhïn ûu vïìnhïå huêå ruyïìnhöën, hu yïëu lNoh v Kbuk.

Öng Kaguo Ogura - Chuã tõch Quyä Nhêåt Baãn

àoán tiïëp caác nhaâ nghiïn cûáu vaâ nghïå sô VN.

Khaán giaã xem biïíu diïîn kõch Noh ngoaâi trúâi.




chûúng trònh hoaåt àöång daây àùåc,toaân laâ ài xem kõch Noh, Kabuki,muáa röëi, xem caác baão taâng nghïåthuêåt, tham gia thûåc nghiïåm traâàaåo, tham quan baão taâng nghïå

thuêåt sên khêëu, xem nghïå thuêåthiïån àaåi (ca muáa, nhaåc, opera...) vaâtoaå àaâm vïì nghïå thuêåt truyïìnthöëng vúái caác viïån baão taâng nghïåthuêåt sên khêëu Chisan - Nhêåt Baãnvaâ tham quan Höåi chúå Quöëc tïëAichi... Chûúng trònh àûúåc traãi daâitrong 14 ngaây (caã àïm) tûâ Tokyoàïën Kyoto, tûâ Uchico (Ehime) àïën

Aichi, Nagoia... thêåm chñ coân ài túáilaâng xaä phña Têy nûúác Nhêåt caáchxa thuã àö haâng nghòn km, nhû xaäUchico phaãi ài bùçng maáy bay vaâcaác phûúng tiïån giao thöng khaác.

Coá leä vò chûúng trònh quaánùång, laåi vaâo thúâi àiïím úã Nhêåt Baãnnùæng noáng nïn caác võ úã JapanFoundation luön luön nhùæc túáichuáng töi laâ chuá yá àïën sûác khoeã,phaãi giûä sûác khoeã, vaâ cuöëi cuâng hoåàûa chuáng töi kyá vaâo möåt túâ giêëy baão hiïím.

Khi biïët muåc tiïu chñnh cuãachuáng töi laâ nghiïn cûáu kõch Noh,öng Isao - cöë vêën Cuåc Vùn hoaáQuöëc tïë - noái vui: "Noh laâ nghïå

thuêåt rêët cöí, rêët quyá vaâ hêëp dêîn,nhûng Noh cuäng laâm cho ngûúâi ta buöìn nguã...Tuy tiïët têëu Noh rêët

chêåm, àöång taác khoá hiïíu nhûngkhöng thïí thay àöíi àûúåc vò àêy laâdi saãn quyá cuãa Nhêåt àaä coá tuöíi àúâi800 nùm, vaâ àûúåc UNESCO cöngnhêån laâ di saãn vùn hoaá thïë giúái".

Öng Isao noái tiïëp: "Tuy Noh laânghïå thuêåt cöí àiïín, nhûng caác võseä àûúåc xem möåt buöíi biïíu diïînNoh cuãa diïîn viïn treã phuåc vuå chohoåc sinh cêëp 1, cêëp 2, qua àoá quyávõ seä hiïíu àûúåc Nhêåt Baãn àang baãotöìn vaâ phaát huy truyïìn thöëng thïënaâo. Ngoaâi ra chuáng töi coân múâiquñ võ túái xem kõch Noh biïíu diïîn

ngoaâi trúâi bùçng aánh saáng àuöëc àïíthêëy cöng chuáng Nhêåt yïu thñchnghïå thuêåt truyïìn thöëng ra sao.Quñ võ cuäng seä àûúåc xem nghïåthuêåt muáa röëi cöí cuãa Nhêåt cuäng laâdi saãn vùn hoaá thïë giúái, hiïån àangàûúåc baão töìn úã xaä Uchico, thuöåcmiïìn têy nûúác Nhêåt vaâ àïën ngaây27/08/2005 quñ võ laåi ài maáy bayàïën xem muáa röëi cöí truyïìn taåi nhaâhaát truyïìn thöëng úã möåt àaão nhoã".

Öng Tomioka Sutoko - Giaámàöëc àiïìu haânh Cuåc Vùn hoaá Àöëingoaåi tiïëp lúâi: “Chuáng töi àûa vaâochûúng trònh 5 loaåi hònh nghïåthuêåt tiïu biïíu, àoá laâ Noh, Kabuki,Muáa röëi, Traâ àaåo, Nghïå thuêåt cùæm

hoa vaâ caãm thêëy haâi loâng vò àaä sùæpxïëp möåt chûúng trònh rêët húåp lyácho caác võ. Rêët mong quñ võ giûä sûác

khoeã vò úã Nhêåt àang noáng nhû úãViïåt Nam”.

Töi tranh thuã nïu ra kïë hoaåchtiïëp theo, àoá laâ möåt höåi thaão vïìNoh vaâ Kabuki coá biïíu diïîn minh

hoaå nïn tiïën haânh taåi Haâ Nöåi, coásûå tham gia höî trúå cuãa Quyä Nhêåt baãn vaâ coá nhiïìu chuyïn gia Noh,Kabuki, Muáa röëi cuâng tham gia.

Öng Isao traã lúâi: “Möåt höåi thaãocoá minh hoaå laâ rêët hay. Nhûng vaâothúâi àiïím naâo thò phaãi tñnh, vò nùm2005 àaä coá chûúng trònh kñn röìi,vòvêåy nïn àûa vaâo thaáng 4/2006 laâhúåp lyá. Maâ muöën tiïën haânh àûúåchöåi thaão quan troång thò caác võ phaãilaâm kïë hoaåch sau khi vïì nûúác. Vêënàïì naây ngaây cuöëi cuâng gùåp laåi seätrao àöíi tiïëp, chuáng töi rêët muöënnghe quñ võ”.

Cö Kojima Sutoko - Phoá Ban kïëhoaåch vùn hoaá noái thïm: “Chuángtöi mong quñ võ haäy xem biïíu diïîn,tham quan vaâ trao àöíi vúái caácnghïå syä thêåt kyä. Cuöëi cuâng chuángta seä laâm kïë hoaåch tûúng lai cuå thïíhún trong viïåc nghiïn cûáu, àùåc biïåt chuáng töi muöën quñ võ quantêm túái vêën àïì kïë thûâa truyïìnthöëng. ÚÃ Nhêåt Baãn, chuáng töi

cuäng gùåp khoá khùn trong viïåc baãotöìn vaâ phaát huy nghïå thuêåt truyïìnthöëng, mùåc duâ úã Viïåt Nam töi biïëtcoân khoá khùn hún”.

Buíi diïîn Noh àêìu tiïnMùåc duâ töi àaä àûúåc xem qua

kõch Noh vaâi trñch àoaån ngùæn taåiHaâ Nöåi, nhûng àûúåc àïën têån Nhaâhaát Quöëc gia xem Noh laâ chuyïånrêët khoá vò vêåy sau cuöåc hoåp vúáiQuyä Nhêåt Baãn chuáng töi phaãi giuåctaxi chaåy nhanh cho kõp buöíi diïîn.

Chuáng töi túái möåt nhaâ haát múái,nhòn khöng to lùæm, bïn ngoaâi xêygêìn giöëng ngöi chuâa cuäng súnmaâu àen cöí kñnh, coá sên röång, coávûúân hoa, coá ngûúâi hûúáng dêîn löëivaâo. Thoaåt nhòn, tûúãng laâ möåt nhaâhaát nhoã, ngúâ àêu caâng vaâo bïntrong caâng thêëy röång lúán, göìm caácquêìy baán veá, quêìy baán saách noái vïìkõch Noh, phoâng àúåi vaâ nhaâ haâng,coân höåi trûúâng (phoâng khaán giaã)thò rêët röång coá hai têìng hêìu hïët

ghïë àïìu boåc nhung àoã, coá sûácchûáa gêìn ngaân ngûúâi. Trûúác giúâmúã maân, khaán giaã àaä ngöìi chêåt

Sên khêëu kõch Noh.





kñn, im lùång khöng möåt tiïëng ho,mùåc duâ coá nhiïìu ngûúâi mang caãcúm àïí ùn taåi chöî.

Sên khêëu Noh thiïët kïë theokiïíu ba mùåt vaâ möåt löëi ài bïn traái

trïn möåt sên khêëu daâi chûâng mûúâithûúác, röång chûâng hai thûúác nöëi buöìng troâ vúái sên khêëu chñnh. Àêylaâ löëi ra vaâo cuãa diïîn viïn nhaåccöng coá têëm maân 4 maãnh xanh, àoã,trùæng, vaâng àûúåc keáo lïn, haåxuöëng khi nhên vêåt ra, vaâo do haingûúâi àiïìu khiïín bùçng hai cêy saâo(khöng keáo dêy). Bïn phaãi coá tröímöåt cûãa heåp daânh cho nhûängngûúâi thay phuåc trang ra vaâo, sênkhêëu Noh khöng duâng aánh saáng

maâu, khöng trang trñ vaâ khöngduâng tùng êm àiïån tûã. Bùçng gioånghaát vaâ noái coá kyä thuêåt cuãa diïînviïn, ngûúâi têån cuöëi höåi trûúângvêîn nghe roä lúâi.

Daân nhaåc sên khêëu Noh rêëtàún giaãn. Chó coá saáo truác, hai àaântam, hai chiïëc tröëng nhoã thùæt buöåcgoä bùçng tay vaâ möåt tröëng chiïën(gêìn giöëng Tuöìng Viïåt Nam) àaánh bùçng hai duâi. Ngöìi trong daân nhaåclaâ möåt ngûúâi lônh xûúáng - möåt vaitroâ cûåc kyâ quan troång, öng ngöìitrûúác têåp kõch baãn vûâa àoåc (haát) lúâitrong kõch baãn thay cho diïîn viïnngoaâi sên khêëu khi nhên vêåt àûángyïn hay chó laâm àöång taác, vûâa thïíhiïån nöåi têm nhên vêåt luác vui, luác buöìn, luác gêy cêën...

Ngûúâi xem thêëy roä möëi quanhïå khùng khñt giûäa ngûúâi diïîn viïntrïn sên khêëu vaâ ngûúâi lônh xûúángngöìi trong daân nhaåc úã goác phaãi sênkhêëu.

Vúã diïîn maâ chuáng töi xem coá

tïn laâ "Con trùng" dûåa theo truyïìnthuyïët cöí xûa cuãa Nhêåt Baãn. Vêënàïì àaáng quan têm laâ nghïå thuêåthoaá trang, phuåc trang vaâ nghïåthuêåt biïíu diïîn cuãa Noh rêët laå, rêëtàöåc àaáo maâ khöng phaãi ngûúâiNhêåt naâo cuäng hiïíu. Theo caác nhaânghiïn cûáu Noh úã Nhêåt Baãn thò,kõch Noh ra àúâi tûâ 800 nùm trûúác bùæt nguöìn tûâ troâ diïîn xûúáng, tïë lïîthêìn linh vaâ coân chõu aãnh hûúãngcaã nghïå thuêåt muáa rêët cöí. Caác

nhên vêåt chñnh cuãa Noh àïìu àeomùåt naå vaâ phuåc trang rêët nùångtheo hònh thûác cöí xûa. Bûúác ài cuãa

nhên vêåt Noh rêët chêåm vaâ àöångtaác cuäng chêåm ngay caã khi sûãduång àaåo cuå (vuä khñ) cuäng chêåm,mang tñnh tûúång trûng vaâ ûúác lïårêët cao. Nhûng theo triïët lyá cuãa

Noh thò, trong caái chêåm êëy laåi coácaái nhanh vïì têm traång nhên vêåt,chñnh vò thïë maâ khaán giaã thónhthoaãng laåi vöî tay hoùåc heát lïn tïnnhên vêåt ngay tûâ luác múái xuêëthiïån, hoùåc luác diïîn viïn àang diïîn.

Êm nhaåc trong sên khêëu Nohchuã yïëu laâ laâm nïìn, gêy khöng khñcuâng vúái ngûúâi lônh xûúáng höî trúåtêm traång nhên vêåt, khöng àaánhtheo baâi baãn, khöng toâng cho haát.Sau àïm diïîn keáo daâi gêìn 3 tiïëng

àöìng höì, nhûäng ngûúâi chuã trò vaâdiïîn viïn chñnh töí chûác ùn cúm (hoågoåi laâ tiïåc) taåi nhaâ haâng phña saunhaâ haát. Chuáng töi àûúåc múâi túáidûå - bûäa cúm thêåt sang troång vaâ hoåtiïëp chuáng töi cuäng rêët nhiïåt tònh.Khi hoãi vïì àoaân Noh vûâa diïînthuöåc ai quaãn lyá, öng Trûúãng bantöí chûác cho biïët: ”ÚÃ Nhêåt têët caã laâtû nhên, caác loaåi hònh nghïå thuêåttruyïìn thöëng khöng coá nhaâ haát,khöng coá àoaân riïng. Têët caã diïînviïn gioãi úã raãi raác, nhûng coá Hiïåphöåi quaãn lyá, khi cêìn diïîn úã àêu thòHiïåp höåi cuãa tûâng böå mön riïngtriïåu têåp nhûäng ngûúâi gioãi túái diïînkhöng phaãi têåp luyïån gò caã, vò diïînviïn naâo cuäng thuöåc vai (hoå àaä hoåctûâ 4 - 5 tuöíi múái thaânh nghïì, múáiàiïu luyïån). Hoå khùèng àõnh rùçngnghïå thuêåt truyïìn thöëng, cuå thïí laâkõch Noh khöng thïí àaâo taåo àaåi traâtrong trûúâng àûúåc. Möåt diïîn viïnNoh àûúåc àaâo taåo taåi gia àònhkhoaãng 10 nùm sau àoá cho theo

möåt thêìy gioãi hoåc thïm 5 nùm nûäa,khi nùæm vûäng nghïì (haát, muáa,diïîn vaâ thuöåc vai) thò múái àûúåc lïnsên khêëu biïíu diïîn. Coá thïí noáiNoh laâ nghïå thuêåt khoá nhêët úã NhêåtBaãn.

Xem Noh noaâi trâiChuáng töi ài taâu àiïån àïën

thaânh phöë Kanaboc thuöåc tónhSaytama, caách Tokyo 60 km àïíxem kõch Noh diïîn ngoaâi trúâi. Nhaâga úã möåt thaânh phöë nhoã nhûng laåi

rêët hiïån àaåi, nhiïìu têìng, phaãi ài bùçng thang maáy, thang cuöën, coá caãsiïu thõ.

Ngûúâi àöng nhû kiïën. Nghenoái ngaây thûúâng vaâo giúâ tan têìmcoân àöng hún. Trong söë àöng êëy,coá nhiïìu ngûúâi ài xem diïîn kõchNoh ngoaâi trúâi. Khaác vúái Noh diïîn

trong Nhaâ haát Quöëc gia vúái àêìy àuãphûúng tiïån hiïån àaåi tûâ sên khêëuàïën phoâng khaán giaã àûúåc thiïët kïëcöë àõnh, Noh diïîn ngoaâi trúâi laâdiïîn trïn möåt sên chuâa röång lúán,trûúác cûãa chuâa àûúåc dûång möåtcöíng lúán coá treo cúâ xñ vaâ mùåt naåNoh, cuâng vúái nhûäng doâng chûäcuãa àaåo Phêåt taåo ra möåt khöng khñthiïng liïng maâ ai bûúác vaâo cöíngcuäng toã loâng thaânh kñnh. Sên chuâaröång chûâng 500 meát àûúåc raãi àaá

dùm trùæng vaâ àùåt haâng ngaân chiïëcghïë gêëp, ai àïën trûúác ngöìi trûúác, aiàïën sau ngöìi sau khöng coá hiïåntûúång chen lêën hoùåc giaânh chöîngöìi.

Sên khêëu Noh ngoaâi trúâi cuängthiïët kïë ba mùåt, dûång caånh möåtnhaâ haát hiïån àaåi, phöng nïìn sênkhêëu laâ möåt göëc cêy àaåi thuå àûúåctrang trñ nhûäng hònh thûác theo àaåoPhêåt vaâ mùåt naå Noh, dûúái göëc àaåithuå àùåt möåt baân thúâ coá lïî (hoa,quaã, nïën...). Böën goác sên khêëudûång böën cêy tre laá coân xanh. ÚÃhai goác sên khêëu laâ hai cêy àuöëclaâm bùçng dêìu toaã saáng vaâ böëc khoáiàen sò, taåo caãm giaác thiïng liïngcuãa àaåo Phêåt. Caác diïîn viïn hoaátrang trong nhaâ haát röìi ài ra sênkhêëu bùçng con àûúâng phña sau coátraãi thaãm àoã.

Trûúác buöíi diïîn laâ lïî tïë töí (hoùåctïë thêìn?) nhûäng diïîn viïn mùåc lïîphuåc maâu trùæng ra sên khêëu quyâlaåy vaâ tïë bùçng nhûäng êm thanh

nhû tuång kinh, haâng ngaân khaángiaã àïìu àûáng dêåy cuái àêìu hûúángvïì phña sên khêëu. Tiïëp àïën, daânàöìng ca mùåc lïî phuåc ra cuái àêìuchaâo khaán giaã röìi haát nhûäng baâituång. Ngûúâi lônh xûúáng cuäng haátlïn nhûäng àoaån vùn theo giai àiïåucöí maâ àöi khi chó nghe phaát ra tûâcöí hoång tiïëng rò... rò... ò... ò... nhûngkhaán giaã toã ra rêët xuác àöång. Lïî tïëtöí keáo daâi 15', khi kïët thuác tiïëng vöîtay vang dêåy caã khu chuâa.

Tiïët muåc Noh múã àêìu laâ vúã"Tiïëng chim" kõch vui (nhên vêåtkhöng àeo mùåt naå) nöåi dung noái




vïì anh chaâng ài mua rûúåu cho chuãquaán quaá nhiïìu lêìn. Chuã quaánkhöng baán cho ngûúâi nghiïån rûúåunûäa buöåc anh mua rûúåu phaãi tòmmoåi caách cûúáp thuâng rûúåu cuãa chuãquaán vaâ cuöåc giùçng co diïîn ra rêëtvui.

Theo truyïìn thöëng kõch Noh,thò trûúác hoùåc úã giûäa tiïët muåcchñnh bao giúâ cuäng coá lúáp Kiogen(cuöìng ngön) àïí löi cuöën khaán giaãtûâ àêìu hoùåc laâm thû giaän ngûúâixem sau nhûäng maân kõch cùngthùèng, hònh thûác naây gêìn giöëngnhû Tuöìng , Cheâo cöí cuãa ViïåtNam. Trong tiïët muåc naây caác nhênvêåt laâm möåt söë àöång taác nhû bûúác,lia, quay... hoùåc sûã duång chiïëc

quaåt vaâ ài ngûåa bùçng chiïëc gêåygêìn giöëng àöång taác Tuöìng ViïåtNam, nhûng coá phêìn nùång vïì haâihûúác nïn gêy àûúåc nhiïìu tiïëngcûúâi trong khaán giaã, vò thïë maâàûúåc goåi laâ "Cuöìng ngön" hoùåc"Tuöìng haâi".

Tiïëp theo laâ tiïët muåc chñnh - vúã"Tiïn Cêíu" truyïìn thuyïët dên giancöí xûa cuãa Nhêåt Baãn, noái vïì sûåtranh chêëp aãnh hûúãng giûäa haiphaái Àöng vaâ Têy, àöìng thúâi noái

vïì sûå traã thuâ cuãa möåt em beá doânghoå Samurai. Àêy laâ möåt vúã Nohlúán huy àöång rêët àöng diïîn viïnkïí caã diïîn viïn hoåc sinh nhoã tuöíivúái daân àöìng ca vaâ nhiïìu nhaåccöng cuâng phöëi húåp thûåc hiïån.

Tûâ haânh lang bïn traái nöëi buöìng troâ, caác nhên vêåt chñnh àïìuàeo mùåt naå lêìn lûúåt xuêët hiïån,àûúåc khaán giaã vöî tay nöìng nhiïåt.Coá nhûäng lúáp hai nhên vêåt àaánhnhau bùçng vuä khñ (àaåo cuå) vaâ laâmnhiïìu àöång taác xoay, têën... gêìnnhû Tuöìng. Lúáp em beá, chñt khùntang trùæng ra haát, thïí hiïån sûå àaukhöí vò doâng hoå bõ tiïu diïåt, àûúåcsûå höî trúå cuãa daân àöìng ca, cuãangûúâi lônh xûúáng vaâ cuãa daân nhaåccaâng laâm tùng thïm hiïåu quaã nïnkhaán giaã caâng vöî tay nöìng nhiïåt.Coá luác em beá cêìm gûúng àûáng yïngêìn 10 phuát àïí nghe Tiïn Cêíu noái(haát) truyïìn daåy voä thuêåt vaâ ngûúâilônh xûúáng haát cuâng vúái tiïëngtröëng eo vaâ tröëng chiïën taåo nïn

khöng khñ döìn dêåp cùng thùèng.Theo caác nhaâ nghïå thuêåt NhêåtBaãn, súã dô àûa Noh diïîn ngoaâi trúâi

vúái aánh àuöëc laâ taåo ra tñnh thiïngtrong nghïå thuêåt, àöìng thúâi àûasên khêëu cöí àiïín tiïëp cêån vúái cöngchuáng, keáo khaán giaã hiïån àaåi vïì laåisên khêëu cöí truyïìn. YÁ tûúãng êëynûúác baån àaä thaânh cöng.

Noh vi thïë hïå treãMùåc duâ àûúåc Àaåi sûá Chu Tuêën

Caáp tiïëp rêët nhiïåt tònh vaâ múâi úã laåiùn trûa, nhûng chuáng töi phaãi xinrúâi sûá quaán àïí kõp xem buöíi biïíudiïîn Noh do diïîn viïn treã thûåchiïån phuåc vuå cho àöëi tûúång hoåcsinh nhoã tuöíi. Buöíi diïîn àùåc biïåtnaây cuäng taåi Nhaâ haát Noh Quöëcgia (National Noh theatre Present)núi àïm àêìu tiïn chuáng töi xem vúã

"Con trùng" cuãa möåt ï - kñp diïînviïn nöíi tiïëng. Khaán giaã höm naytoaân laâ thiïëu nhi cuâng vúái nhûängcö giaáo cêëp 1, cêëp 2 vaâ nhûäng baâmeå treã. Coá nhûäng ngûúâi mang caãcon chûâng 5, 6 thaáng tuöíi túái xem.

Tuy rêët àöng hoåc sinh nhoã tuöíinhûng khöng thêëy tiïëng öìn aâo tûângoaâi phoâng àúåi àïën trong phoângkhaán giaã. Ngûúâi xem nhoã tuöíingöìi riïng úã nhûäng daäy chñnh, hai bïn khaán phoâng vaâ trïn têìng haigiaânh cho cö giaáo vaâ phuå huynh

hoåc sinh cuâng ngûúâi hêm möå khaác.Sûå sùæp xïëp nhû vêåy àïí dïî quaãn lyávaâ khöng gêy tiïëng öìn búãi ngûúâilúán vaâ treã em. Trûúác khi múã maân,möåt cö giaáo thöng thaåo vïì kõchNoh cêìm Micro giaãi thñch cho hoåcsinh vïì lõch sûã vaâ giaá trõ nghïå thuêåtNoh. Têët caã im lùång lùæng nghe,khöng thêëy möåt tiïëng àöång. Möåt yáthûác trêåt tûå, möåt nïëp vùn hoáa hoåcàûúâng hïët sûác töët.

Vúã "Caánh àöìng Adachikhala"

bùæt àêìu diïîn taã caãnh möåt phuå nûä úãmöåt laâng quï xa xûa bõ nhûäng keãxêëu coá quyïìn lûåc vaâ öng phuâ thuãytòm caách haäm haåi, bùæt nhöët vaâhaânh haå. Nhûäng ngûúâi töët tòm moåicaách àêëu tranh giaãi thoaát chongûúâi laânh àûúåc trúã vïì vúái àaân connhoã. Trong vúã naây, caác nhên vêåtchñnh àïìu mang mùåt naå biïíu diïînrêët nhiïìu àöång taác caách àiïåu bùçngàöi tay laâm phuâ pheáp vaâ sûã duångchiïëc quaåt rêët linh hoaåt trong cuöåcàêëu tranh giûäa hai phe töët vaâ xêëu.Tiïët têëu coá nhanh hún möåt söë vúã cöíàiïín. Daân àöìng ca vaâ daân nhaåcvêîn goáp phêìn taåo nïn hiïåu quaã

(eáp-phï) cho vúã diïîn.Noái chung, caách diïîn cuãa diïîn

viïn treã vaâ àöëi tûúång xem laâ thiïëunhi, nhûng khöng khaác gò mêëycaách diïîn cho khaán giaã lúán tuöíi.Coá nghôa laâ rêët khoá hiïíu. Nhûngtöi quan saát, khöng thêëy möåt chaáunhoã naâo nguã gêåt, hoùåc boã cuöåc rangoaâi , traái laåi coân haâo hûáng vaâ vöîtay khi coá nhûäng lúáp diïîn hay.

Buöíi biïíu diïîn kïët thuác, ngûúâiquaãn lyá hoåc sinh laåi noái thïm vïìnöåi dung vaâ vïì caái hay caái àeåp cuãanghïå thuêåt Noh trong vúã diïîn"Caánh àöìng Adachikhala" têët caãlaåi yïn ùæng lùæng nghe cho àïën khicö giaáo tuyïn böë bïë maåc thò cö giaáovaâ phuå huynh hoåc sinh múái àûa

caác chaáu rúâi höåi trûúâng àïí tiïëp tuåcxuöëng têìng hêìm mua saách baáo vïìNoh vaâ mua vêåt lûu niïåm coá liïnquan túái nghïå thuêåt Noh.

Tuy Nhêåt Baãn àang coá nhiïìu biïån phaáp baão töìn vaâ phaát huynghïå thuêåt truyïìn thöëng, trong àoácoá viïåc àaâo taåo diïîn viïn treã, giúáithiïåu cho hoåc sinh laâm quen vúáiNoh, nhûng vêîn coân gùåp khoá khùntrong xu thïë toaân cêìu hoáa hiïånnay. Àa söë thanh niïn thñch ca

nhaåc treã, thñch xem phim. Theonhêån xeát cuãa chuáng töi qua nhiïìu buöíi xem diïîn kõch Noh thò, àa söëngûúâi hêm möå nghïå thuêåt Noh laâlúáp trung niïn vaâ cao niïn, àöngnhêët laâ phuå nûä. Coân thanh thiïëuniïn múái chiïëm möåt tyã lïå thêëp, búãileä nghïå thuêåt Noh rêët khoá hiïíu,diïîn tiïët têëu chêåm vaâ chûúng trònhthûúâng keáo daâi tûâ 2 tiïëng rûúäi àïën3 tiïëng àöìng höì, möåt "quyä thúâigian" khaá lúán àöëi vúái nhûäng ngûúâiàang ài hoåc, àang ài laâm úã caác cú quan, caác cöng súã, caác cöng ty tû nhên (úã Nhêåt hiïån nay gêìn hêìu hïëtàïìu tû nhên hoáa).

Nhûng duâ sao ngûúâi dên NhêåtBaãn vêîn àïën vúái caác sên khêëuNoh, vêîn mua veá rêët àùæt, vêîn haâohûáng xem vaâ vêîn nhiïåt tònh cöí vuäcaác nghïå sô Noh. Àoá laâ möåt dêëuhiïåu àaáng mûâng trong viïåc baãotöìn vaâ phaát huy di saãn nghïå thuêåttruyïìn thöëng úã Nhêåt Baãn maâchuáng ta cêìn nghiïn cûáu vêån duång

trong viïåc baão töìn vaâ phaát triïínnghïå thuêåt Tuöìng, Cheâo úã ViïåtNam.v





PHÛÚNG THÛ

T

riïín laäm bao göìm 40 bûác aãnhthïí hiïn sûå àa daång trongcuöåc söëng cuãa ngûúâi thöí dên

vaâ dên àaão Torres Strait trïn àêëtnûúác Australia ngaây nay (caác bûácaãnh àûúåc chuåp trong khoaãng thúâi

gian tûâ thaáng 8/2002 àïën 2/ 2003).Àoá laâ caác lïî höåi: Garma Festival(vuâng laänh thöí phña Bùæc), TorresStrait Cultural Festival(Qeenland), Stompem Ground

(Têy Australia) vaâ Larapuna(Tasmania). Têët caã caác lïî höåi naâyàïìu coá möåt àiïím chung - àoá laâ viïåc

gòn giûä vaâ tön vinh vùn hoáa coá thïíàaãm baão sûå töìn taåi vaâ tñnh àöåc àaáocuãa thïë hïå kïë tiïëp nhûäng ngûúâiAustralia baãn àõa. Lõch sûã, truyïìnthöëng àûúåc truyïìn laåi cho caác thïë

hïå kïë tiïëp qua caác cêu chuyïån, baâihaát, àiïåu nhaãy vaâ caác lïî höåi bùçngcaã caách phöí biïën cöng cöång lêîn bñ

tron hûn rònh hoå àöånnhûän n y vùn ho ausrlå Vïå Nm, û n y15 - 25/9/2005 å Bo nDên öå hoå VN dïn r rïínläm nh "Vuä àiïåu trïn c t" , mö böën lï höå vùn ho u höídên v dên ào torres Sr böën vun àêë àeåp v khnhu rïn àêë nû ausrlron nùm 2002 - 2003.

"Vuä àiïåu trïn caát"

Bûúác àuáng nhõp

Gûúng mùåt vùn hoáa.

Vuä àiïåu soáng.

Nhõp àêåp hiïån àaåi.

Cêåu beá Yolngu




truyïìn.Sûác söëng cuãa vùn hoáa thïí hiïån

rêët roä neát qua nghïå thuêåt höåi hoåa,êm nhaåc vaâ trònh diïîn àang núã röåchûa tûâng coá, thïí hiïån trong caácàiïåu muáa corobooree cöí xûa, núirêët nhiïìu ngûúâi têåp trung àïí tönvinh cuöåc söëng, quï hûúng àêët

nûúác vaâ kïí caác cêu chuyïån saángtaåo.Caác àiïåu nhaãy nghi lïî laâ nhûäng

sûå kiïån trang nghiïm, chó diïîn chonhûäng ngûúâi àaä hiïíu lïî giaáo xem.Caác àiïåu haát taái hiïån laåi nhûäng laânàiïåu vaâ nhûäng àöång taác cuãa töítiïn. Caác phûúng thûác cêìu khêëntruyïìn thöëng, cêìu mong caác biïíutûúång cuãa böå töåc mang laåi muâamaâng vaâ cuãa caãi, àûúåc truyïìn laåicho caác thïë hïå.

Caác tiïët muåc trònh diïîn röång raäi

laåi laâ caác sûå kiïån thoaãi maái hún vúáisûå tham gia cuãa caã khaán giaã, cuãngcöë tinh thêìn cöång àöìng. Möåt söëvêîn giûä àûúåc giaá trõ vùn hoáa toaânveån nhû chia seã vaâ bònh àùèng, löicuöën ngûúâi khaác nhêåp cuöåc, hoåchoãi vaâ hiïíu biïët möåt caách sêu sùæc.Möåt söë khaác, trong khi sûã duångmöåt cöí vêåt hoùåc möåt àiïåu nhaãy, laåi biïën noá thaânh möåt sûå kiïån thúâi nayhay möåt cêu chuyïån cûúâi. Caác têåpthïí vaâ caá nhên, àûúng àaåi vaâtruyïìn thöëng, têët caã àïìu höåi tuå úãmöåt àiïím àïí hònh thaânh möåt súåidêy xuyïn suöët khöng möåt gúån nöëitûâ quaá khûá àïën hiïån taåi...

Cuöëi cuâng, caác lïî höåi vùn hoáacuãng cöë nhûäng quy tùæc àaåo àûác vaâtinh thêìn cöång àöìng, àûúåc trêntroång vaâ nuöi dûúäng bùçng caác lïînghi, nghïå thuêåt, vuä àiïåu vaâ baâica. Giöëng nhû nghi thûác ngoaåi giaoàûúåc sûã duång àïí nhùæc nhúã chuángta vïì caác caách thûác cû xûã trong

cuöåc söëng - chuáng ta laâ ai, chuáng tanïn xûã sûå vúái nhau nhû thïë naâo vaâchuáng ta nïn àoâi hoãi àûúåc cû xûã rasao, caác sûå kiïån nghi lïî naây noái vïìsûå gùæn boá vúái quï hûúng, khùèngàõnh tñnh àöåc àaáo, truyïìn laåi kiïënthûác vaâ tön vinh vùn hoaá (vaâ hiïån

àang töìn taåi).“Vuä àiïåu trïn caát" laâ möåt dûå aán

cuãa Chûúng trònh Thöí dên vaâ Dênàaão Torres Strait, thuöåc Böå Ngoaåigiao vaâ Thûúng Maåi Australia, àaäàûúåc triïín laäm khùæp caác nûúác chêuMyä vaâ chêu AÁ trong nùm 2003 -2005 vaâ seä tiïëp tuåc àûúåc trûng baây

taåi nhiïìu nûúác khaác nhau úã chêuÊu vaâ chêu Phi trong nùm 2006.Trong lõch trònh ài trïn khùæp

thïë giúái, taåi Viïåt Nam, triïín laäm"Vuä àiïåu trïn caát" seä coân àûúåctrûng baây taåi TP. Höì Chñ Minh vaâothaáng 10.v

Võnh khoái.

Di vêåt töí tiïn.Haát lïn giai àiïåu quï hûúng.



PHÛÚNG HOAÂNGTheo KFstar

Böå phim cuãa àaåo diïîn Tûâ Khùæcàûúåc chuyïín thïí tûâ tiïíu thuyïë tnöíi tiïë ng "Thêë t kiïë m haå thiïn

sún" cuãa nhaâ vùn Lûúng Vuä Sinh,

mang àêåm chêë t nhên vùn qua caáchlaâm phim maånh meä, quyïë t liïåt nhûngthêë m àêîm chêë t phûúng Àöng naây àaäàûúåc choån chiïë u múã maân cho LHPVenice lêìn thûá 62 (diïîn ra tûâ 31/8 àïë n10/9/2005), möåt trong nhûäng LHP lêuàúâi vaâ danh giaá nhêë t cuãa thïë giúái. Böåphim àûúåc quay chuã yïë u taåi caonguyïn Tên Cûúng vaâ sa maåc Gobi.Trûúâng quay daânh riïng cho phim àaäàûúåc dûång lïn taåi Tên Cûúng vaâ dûåàõnh seä àûúåc phaát triïín thaânh khu dulõch.

Vua phim heâCaách àêy khoaãng 400 nùm, tên

triïìu nhaâ Thanh àaä ban lïånh cêë m dênluyïån voä nhùçm muåc àñch tiïu diïåtnhûäng mön höåi coá nguy cú taåo phaãnvaâ àïí bònh thiïn haå. Àaåo quên cuãaPhong Hoaã Liïn Thaânh (Tön Höìng Löiàoáng) tham lam taân aác àaä lúåi duång cú höåi naây àïí tranh thuã cûúáp boác, vú veát

cuãa caãi khùæp vuâng têy bùæc Trung Hoa,giïët ngûúâi lêë y tiïìn cuãa triïìu àònh. Àñchnhùæm sùæp túái cuãa hùæn laâ Voä Trang, núiThiïn àõa höåi truá nguå. Trûúác cuöåcchiïë n khöng cên sûác naây, Phuå ThanhChuã (Lûu Gia Lûúng) àaä lïn Thiïnsún cêìu kiïë m. Thiïn sún Thêë t kiïëmchuã àaä cûã 4 àïå tûã haå sún göìm coá SúãChiïu Nam (Chên Tûã Àún àoáng),Dûúng Vên Thöng (Lï Minh), TênLong Tûã (Àúái Lêåp Ngö), Möåc Lang(Chu Quêìn Àaåt) húåp lûåc vúái PhuåThanh Chuã vaâ hai ngûúâi Haân ChñBang (Luåc Nghõ), Voä Nguyïn Anh(Dûúng Thaái Ni) thaânh "Thêët kiïë m".Möîi ngûúâi àûúåc Thiïn sún Thêë t kiïë mchuã trao cho möåt thanh kiïë m baáu maâ

öng àaä mêë t cöng reân ruäa bao nùmgöìm Nhêåt Nguyïåt, Thiïn Böåc, DuLong, Thanh Can, Caånh Tinh, XaáThêìn vaâ Maåc Vêë n kiïëm, cuâng vúái VoäTrang taåo nïn thaânh luyä Thiïn súnthêë t kiïë m tuyïåt àónh kung fu. Möîi taykiïëm àaåi diïån cho möåt traång thaái cuãacon ngûúâi: hoaâ húåp, sêu sùæc, maånhmeä, hy sinh, tûå vïå, baãn nùng vaâ thênthiïån. Möîi thanh kiïë m coá möåt uy lûåcriïng nhûng chó thïë thöi thò thûåc sûåkhöng àuã àïí àöë i phoá vúái àaåo quênhuâng maånh khöng súå chïë t cuãa Phong

Hoaã Liïn Thaânh, vúái nöåi giaán caâi trongVoä Trang, vúái nhûäng möë i tònh tay ba...Ngoaâi uy cuãa kiïë m, àiïìu quan troångnhêë t vêîn laâ baãn lônh, traái tim vaâ khöë i oác



Kiïëm

Luåc Nghi.

Tön Höìng Löi.




cuãa chñnh caác kiïëm khaách. Tûâ Khùæcàaä döìn sûác laâm nöíi bêåt àiïìu àoá, khiïënböå phim trúã thaânh möåt "têë m thaãm thïunhiïìu maâu sùæc" vïì tònh yïu, sûå phaãnböåi, tònh baån, chuã nghôa anh huâng vaâkiïë m àaåo.

Xem "Kiïë m khaách anh huâng" seäcoá nhiïìu ngûúâi ngaåc nhiïn, thêåm chñthêë t voång khi khöng coá nhûäng maân voäthuêåt bay lûúån trïn khöng àùåc chêë tHöìng Köng. Nhûng nhiïìu ngûúâi laåi rêë tthñch löë i daân dûång àùåc chêë t voä thuêåtàúâi thûåc cuãa Tûâ Khùæc. Khi laâm böåphim naây, Tûâ Khùæc quyïë t àõnh khöngsûã duång kyä xaão trong nhûäng maân àêëuvoä maâ àïí diïîn viïn phaãi chõu khöí vaâgiao àêë u tay àöi thêåt sûå theo àuángchuêín mûåc cú baãn cuãa phim kiïë mhiïåp. Kïë t húåp vúái böë i caãnh söë ng, biïën

chuyïín têm lyá, tònh caãm cuãa nhên vêåt,nhûäng hònh aãnh àêë u voä rêë t thêåt àoákhiïë n phim àùåc biïåt hêë p dêîn vaâ söë ngàöång.

Ngoaâi daân diïîn viïn treã vaâ nöíitiïë ng trïn, böå phim coân coá sûå tham giacuãa rêët nhiïìu diïîn viïn tïn tuöíi khaáctrong phim voä thuêåt nhû Eddie Wongtûâng àaãm nhêån trang trñ ngoaåi caãnh vaâtrang phuåc cuãa phim "Ngoåa höí taâng long" vaâ chó àaåo voä thuêåt nöíi tiïëng LûuGia Lûúng (àaãm nhêån luön vai PhuåThanh Chuã). Àùåc biïåt laâ nûä diïîn viïnHaân Quöëc Kim So Yeon trong vai nölïå Luåc Chêu cuãa Phong Hoaã LiïnThaânh. Àaåo diïîn Tûâ Khùæc àaä rêë t ûu aáiKim So Yeon, sûãa àöíi möåt söë àiïímtrong kõch baãn cho phuâ húåp vúái nûädiïîn viïn naây.

"Kiïë m khaách anh huâng" àaä trúãthaânh vua phim heâ, taåo cún söë t taåichêu AÁ vaâ nhiïìu nïìn àiïån aãnh lúán nhû Myä, Phaáp, Italia, Anh... àïìu mua baãnquyïìn phim. Kïë t thuác phim, khi àaåoquên cuãa Phong Hoaã Liïn Thaânh tanraä vaâ Voä Trang trúã laåi bònh yïn, 7 kiïë mkhaách àaä khúãi haânh chuyïën ài túái

Hoaâng thaânh, hûáa heån seä coá möåtphêìn 2 hêë p dêîn vúái nhûäng maân giaotranh hoaânh traáng taåi Àaåi Àö. Theoàaåo diïîn Tûâ Khùæc: "Chuáng töi àaä coákõch baãn phêìn 2, coá thïí cuöë i nùm nayseä bùæt tay vaâo saãn xuêë t". Hiïån TûâKhùæc àang döìn sûác cho böå phim"Thiïín lam thêm lam" (Xanh nhaåtxanh àêåm) nhùçm gêy quyä tûâ thiïån chothiïë u nhi.

Möåt “Steven Spielberg”

cuãa chêu AáÀaåo diïîn 55 tuöíi naây thûúâng àûúåcgoåi laâ "Steven Spielberg" cuãa chêu AÁbúãi nhûäng àoáng goáp cuãa öng cho àiïån

aãnh Trung Quöë c, vúái nhûäng thïí loaåiàa daång nhû haâi, haânh àöång, tònh caãmvaâ hoaåt hònh. Tûâ Khùæc àaä saãn xuêë t 54böå phim vaâ àaåo diïîn 31 phim trong söë àoá, goáp phêìn taåo dûång tïn tuöíi cho

nhiïìu ngöi sao nhû Chêu NhuêånPhaát, Lyá Liïn Kiïåt... Vïì biïåt danh trïn,Tûâ Khùæc tûâng noái vui rùçng giûäa öng vaâSteven Spielberg chùæc chùæn coân möåtkhoaãng caách rêë t lúán vïì taâi nùng vaânïë u tñnh vïì taâi khoaãn trong ngên haângthò khoaãng caách àoá coân lúán hún nûäa.

Tûâ Khùæc sinh ra vaâ lúán lïn úã ViïåtNam. Túái nùm 14 tuöíi, gia àònh öngchuyïín túái Höìng Köng, söë ng úã àoá 3nùm röìi laåi túái Myä. Sau 8 nùm hoåc àiïånaãnh úã Myä, Tûâ Khùæc vïì Höìng Köng laâmàaåo diïîn cho àaâi TVB röìi taách rathaânh lêåp Cöng ty Film Workshop.Nhûäng nùm 1980, khi Höìng Köngàang "söë t" nhûäng phim kiïë m hiïåp laängmaån pha möåt chuát ma quaái thò Tûâ

Khùæc àaä coá ngay "Warriors from the Magic Mountain" , böå phim ghi dêë uthaânh cöng cuãa ngaânh kyä xaão àiïånaãnh Höìng Köng. Àïë n nùm 1997, önglaåi àùåt dêë u êë n cuãa mònh vaâo phim hoaåthònh "A Chinese Ghost Story" .

Tûâ Khùæc luön tin rùçng öng laâ möåttrong söë nhûäng àaåo diïîn hiïë m hoihiïíu roä vïì lõch sûã, vùn hoaá vaâ conngûúâi Trung Quöë c. Vaâ öng muöë n chiaseã nhûäng àiïìu êë y vúái caã thïë giúái thöngqua àiïån aãnh. Àöìng thúâi nhûäng böåphim thêë m àêîm chêë t phûúng Àöngcuãa Tûâ Khùæc cuäng àaä goáp phêìn baãotöìn vùn hoaá, tinh tuáy Trung Quöë c.Nhiïìu ngûúâi àaä cûúâi nhaåo Tûâ Khùæcrùçng öng quaá tûå tin àïë n mûác tûå kiïukhi noái nhû vêåy, nhûng khöng hïì laâmöng nao nuáng. Bïn caånh nhûäng yïë u töë

vùn hoaá truyïìn thöë ng luön àûúåc thïíhiïån möåt caách roä rïåt, phim cuãa TûâKhùæc coân dïî nhêån ra búãi sûå maånh meävaâ quyïë t liïåt. Nhûäng nhên vêåt cuãa öngàïìu coá möåt xuêë t phaát àiïím bònhthûúâng nhû moåi ngûúâi, nhûng khaácnhiïìu ngûúâi úã chöî hoå khöng cam chõusöë phêån. Hoå quyïët àûáng lïn giaânh lêë yhaånh phuác cho mònh.

Tûâ Khùæc laâ möåt àaåo diïîn rêë t thñchlaâm ài laâm laåi moåi thûá cho túái khi töë tnhêë t. Öng sùén saâng ngöìi sûãa laåi kõchbaãn trong möåt nùm roâng àïí àaãm baãomoåi chi tiïë t àïìu ùn khúáp vúái nhau.Öng khöng hïì khoá chõu nïë u phaãi daânhra túái 11 ngaây àïí laâm möåt caãnh quayduy nhêë t. Tûâ Khùæc àaä daânh hùèn 5 nùmàïí chuêín bõ cho "Kiïë m khaách anh huâng" , tûâ viïë t kõch baãn àïë n tòm böë icaãnh, phaác thaão phuåc trang vaâ vuä khñcuãa caác nhên vêåt. Àùåc biïåt, baãy thanhkiïë m maâ nhoám Thêët kiïë m sûã duång dochñnh Tûâ Khùæc thiïë t kïë . Búãi möîi thanhkiïë m àïìu coá möåt söë phêån, taác duång vaâhuyïìn thoaåi khaác nhau nïn Tûâ Khùæcàaä töën rêë t nhiïìu cöng sûác àïí taåo ra 7hònh aãnh thêåt àeåp vaâ àöåc lêåp vúái nhau.

Möîi thanh kiïë m coá möåt tïn goåi riïnggúåi nhúá àùåc àiïím cuãa chuáng cuäng nhû chuã nhên. Thanh kiïë m maâ Chên TûãÀún sûã duång coá tïn goåi laâ Du Longquaá nùång vaâ nhoån àïë n mûác moåi diïînviïn khaác luön phaãi traánh xa khi thêë yanh cêìm noá. Thanh kiïë m cuãa nhênvêåt Dûúng Vên Thöng thò saáng choáinhêë t trong 7 thanh kiïë m. Lï Minh laângöi sao nöíi nhêë t phim naây nïn thanhkiïë m cuãa anh têë t nhiïn cuäng phaãi...saáng nhêë t.

Àoá cuäng laâ lyá do vò sao caác diïînviïn luön muöë n àûúåc húåp taác vúái öng,

búãi hoå biïë t seä hoåc àûúåc nhiïìu kinhnghiïåm quyá baáu tûâ võ àaåo diïîn taâi banaây. Coân khaán giaã thò luön noáng loângmong àúåi caác taác phêím cuãa Tûâ Khùæc,

Lï Minh.

Chên Tûã Àún vaâ Kim So Yeon.





THIÏN AN

Maâu xanh hoa oãGeneve laâ vuâng àêët phaát triïín

quanh cêy cêìu lúán nhêët, thaânh phöënaây àûúåc nuái àöìi vaâ ao höì bao boåcnïn khñ hêåu quanh nùm ön hoaâ,non xanh nûúác biïëc. Nhòn tûâ trïncao àêåp vaâo mùæt chuáng ta àónhAlps nguát ngaân, àónh nuái tuyïët àöí boáng xuöëng höì Geneve lêëp laánh,

nhûäng caánh rûâng thöng xanh biïëc,hoa coã xanh mún múãn, nhûäng ngöinhaâ maái ngoái àoã nhoån thêëp thoaángtrong caánh rûâng nguyïn sinh, toâagiaáo àûúâng vúái löëi kiïën truác hïëtsûác àöåc àaáo. 8 cêy cêìu àûúåc nöëi hai búâ bïn doâng söng Rhone. Húnnûäa, àónh nuái tuyïët Alps soi boángxuöëng höì nûúác khiïën ta caãm giaácnhû möåt nûãa quaã nuái trïn mùåtnûúác, coân möåt nûãa quaã nuái kiachòm xuöëng phña dûúái. Bïn höì coâncoá nhûäng chiïëc àöìng höì hoa

khöíng löì, cöng viïn hoa höìng, hoaviïn Anh quöëc vaâ vûúân thûåc vêåt.Caã thaânh phöë traân ngêåp maâu xanh

hoa coã.

Nhän hiïë àìn hì

hoaTûâ lêu, Thuåy Sô àaä àûúåc mïånhdanh laâ vûúng quöëc cuãa caác loaåi

àöìng höì. Trïn àûúâng phöë Genevecoá rêët nhiïìu tiïåm àöìng höì, vúái moåichuãng loaåi, tûâ nhoã nhû àêìu quediïm àïën nhûäng àöìng höì cöí nùånghaâng 10 kg, tûâ nhûäng àöìng höìtrang sûác cao cêëp àïën àöìng höì àöìchúi vûâa àeåp vûâa reã, vúái àuã hònhdaáng nhû hònh troân, vuöng, tamgiaác, hònh bêìu duåc, quaã tim, hònhhoa mai... Chñnh tûâ yá tûúãng naâymaâ caác nghïå sô Thuåy Sô àaä naãy ra yátûúãng laâm möåt chiïëc àöìng höì hoa

muön vaân mêìu sùæc - möåt biïíutûúång cuãa ngaânh cöng nghiïåpàöìng höì nöíi tiïëng thïë giúái. Nhûängchiïëc àöìng höì hoa àûúåc àùåt bïn búâ Jardin Anglais (English Garden) tûânùm 1955, àûúåc gheáp búãi 6.500 böng hoa caác loaåi. Trong ngaây àêìuchaâo àoán thiïn niïn kyã múái,Geneve àaä khoaác lïn mònh möåtchiïëc àöìng höì hoa vúái nhûäng kñchcúä, chuãng loaåi àûúåc choån lûåa kyäcaâng lêëy tûâ caác vuâng tröìng hoa nöíitiïëng trïn caã nûúác. Dûúái baân tay

cuãa nhûäng nghïå sô vaâ nhûäng nhaâlaâm vûúân chuyïn nghiïåp cuãatrung têm möi trûúâng vaâ khöng

Genevethaánh àõa du lõch

geneve nùçm phñ êy nm

thuå y Sô. Phñ nm hûn vïìàónh nu Bln - noån nu onhêë ron dä y alps, êìn bïnhöì geneve l don sönRhone h y qu hnh phöë ,h hnh phöë lm h phêìn,bïn b r l hnh phöë öíkñnh, bïn ph l hnh phöëhïån àå.

Thaánh àûúâng Peter.




gian xanh, möîi ngaây múái Genevelaåi bûâng tónh vúái nhûäng chiïëcàöìng höì hoa rûåc rúä mang tñnhthêím myä cao. Chiïëc àöìng höì hoagöìm saáu voâng troân àöìng têm, biïíu

trûng cho maâu sùæc cuãa caác muâatrong nùm, phña sau laâ nhûänghaâng cêy xanh mûúát laâm nïìn töàiïím cho chiïëc àöìng höì àùåc biïåt coámöåt khöng hai naây. Vaâ khöng coânlaå lêîm gò khi biïët àêy cuäng chñnh laâchiïëc àöìng höì hoa lúán nhêët thïëgiúái vúái chiïìu daâi 2,5 meát.

"Läi m" àêm

thuãn trâi xanhKhi múái àùåt chên àïën Geneve,ta hùèn thêåt sûå ngúä ngaâng trûúác

ngoån nuái phun cao ngêët vúái nhûäng

buåi nûúác trùæng xoáa soi dûúái aánhmùåt trúâi àaä chuyïín hoaá thaânhnhûäng daãi luåa mûúåt maâ àêìy sùæcmaâu trïn caái nïìn tônh lùång vaâ xanhngùæt cuãa mùåt höì yïn aã. Chñnh àiïìu

naây àaä taåo nïn möåt bûác tranhhuyïìn aão coá möåt khöng hai naây.Noá coân àûúåc vñ nhû möåt "lûúäigûúm" àêm thuãng trúâi xanh vaâcuäng àûúåc coi laâ biïíu tûúång cuãaGeneve. Ngoån suöëi naây àûúåc thiïëtkïë nhên taåo dûúái höì Geneve vúáimöåt maáy búm nûúác coá cöng suêëtcûåc maånh vúái töëc àöå phun àaåt 220km/h, luác bònh thûúâng chó phuncao 100 m, nhûng àöå cao töëi àa coáthïí àaåt túái 150 m. Khöëi lûúång nûúáctrong khöng trung khoaãng 7 têën.Nïëu nhòn tûâ xa thò suöëi naây tûåanhû lêìu vaâng gaác ngoåc treo lú lûãngtrïn khöng trung.

Bùæt nguöìn tûâ yá tûúãng khi thêëychiïëc van thöng thûúâng úã cöng tynûúác Coulouvrenieâre, thaáp nûúácnaây àaä coá tûâ rêët nhiïìu nùm vaâ trúãthaânh möåt trong nhûäng biïíu tûúång

cuãa Geneve. Vaâo nùm 1891 noáàûúåc chuyïín giao cho Rade vaâ trúãthaânh àiïím thu huát khaách du lõchnhêët cuãa Geneve. Tuy nhiïn, àïënnùm 1951, noá àûúåc caãi taåo vaâ nêngcêëp thïm àaåt dung lûúång phunkhoaãng 500 lñt nûúác/giêy vúáichiïìu cao laâ 140 m, töëc àöå 200km/giúâ (124 dùåm/giúâ). Theo tñnhtoaán cuãa caác nhaâ thiïët kïë thò noáchûáa khoaãng 9.000 tia nûúác.

Hún nûäa, khi àïën Geneve, baånkhöng thïí boã qua nhûäng cuãa haângthúâi trang, nhûäng quêìy haâng lûuniïåm àang baây baán àêìy trïn caáccon phöë cöí, thùm quan àaåi giaáo

Cöng viïnGeneve.







Documents

Tạp chí Văn hiến số 9 năm 2005