8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

1/75

Tap ch xut ban hang thangGiy phep hoat ng bao ch s 397/GP-BVHTT

Toa soan - Tr s:30/79A Ly Nam - Ha NiT: 04.7471896; FAX: 04.7337686Email: vanhienvietnam@hn.vnn.vn

Vn phong ai din tai TP.HCM:288B, An Dng Vng,Qun 5, TP.HCMT: 08.8353878

Chu nhimHoang Chng

Pho Tng Bin tp Thng trcNguyn Th Khoa

Pho Tng Bin tpNguyn Th KyNguyn Minh San

Giam c iu hanhVo Thanh Tn

Th ky toa soanT My Sn - Nguyn Hu Phai

Hi ng Bin tpNguyn Nam Khanh - Trn Bang - MchQuang Trn Vn Kh - Hoang Trinh - Vu Mao- Thai Kim Lan - Pham Th Thanh - PhamVit Long ng Nht Minh - oan Th Tnh -Trng Lu - Thanh Hng - Nguyn ThuytPhong

Trnh bayT My Sn - ng Ngoc Quang

Ba 1Ngh s tre oan Quan ho Bc NinhAnh: Nht Anh

Tai tr phat hanhDoanh nghip sach Thanh NghaTP. H Ch Minh

In taiXng in Tin hoc, Ha Ni

Gia: 16.000

VN HINVIT NAM

VI CAC TAC GIA:Ha Vn Tn, Thanh Thao, Bui Vn, Phan ng Nht, Hoai Bc, Hoang Minh

Nhn, ng Trng Lu, Thai Kim Lan, Hoang Chng, Nguyn Th Ky, QuachTung Phong, Nguyn Tn Lc, Nguyn Vn Tin, L Ba Liu, L Hoai Nam, NguynKhc Phuc,Th Phng, c, Nguyn Bch Hoa, Vng Tha Vit, Xun Hng,Bch Kh, Tun Giang, Trn ng, Phng Anh, Nguyn Th Khoa, H S Vnh,Thin An...

2 Nht Tn

2.Lch s, s tht va s hoc8. Cu i Tt Vu Khiu,mt net ep vn hin10.Hi lang ng Ky khaihi xun xBc12.Hi u phao Ky La

14.Du n mt thi m coi

16.Bao ai i hi Thm Bua20. V vi CLoa thanh36. Th phap Vit Nam38. Ca dao trong xTrm Hng40.NhNiculin44.Bng hoa Tap ch Vn hintrong rng hoa bao ch46.Bao tn va Phat huy truynthng Nha hat Mua ri Trung ng49.Nm nay sev nha n tt52. Pham Th Thanh:"Phai xng

ang la ngi ai biu cua nhn dn"54.Nguyn Sinh Kung, hoa sy cuamt vung qu m thm32.Nhn nh mi v Cai lng60. Gic m ln v dn tcVit Bnh Dng62. Khu kinh tNhn Hi-t "chakhoa" n "kt ni"64. Lhi Dano - di san vn hoa

th gii

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

2/75

VN HINVIT NAM2

Din an VN HIN

HA VN TN

Cho n hm nay, oc thNguyn Trai, chung ta vnnh t tai vi ni au cuang. Lam sao co th sng trongmt xa hi ma moi s tht u bche y hay xuyn tac. Trong thiky nh vy, ngi chep s, nha shoc, nhng ngi co nhim vu noiln s tht, khng bit b dn vtn mc nao?

Ngay nay, chung ta ang sng

trong mt giai oan ma nhn thngvao s tht, noi ro s tht la yucu cua nhn dn, cua t nc. an luc nhng ngi chep s,nhng nha s hoc phai t hoi rng:"S but" cua mnh a tht nghimcha, a vit ung s tht lch shay cha?

Lch s la khach quan. S kinlch s la nhng s tht c tn tai

c lp ngoai y thc cua chung ta.Nhng s nhn thc lch s lai lachu quan. Va ngi ta chep s v

"Ai ai u a bng cu htNc chng con coS Ng!"o la hai cu th cui cungtrong bai th cui cung cuami bn bai "Ma n thut"ma Nguyn Trai a laicho chung ta. Tht la cayng, khi ma moi ngi bun cong nh li cu, vachng con ai noi ln s thtna, chng con ai nh SNg na. S Ng la ngichep s nc V i XunThu, ni ting v thng thnva trung thc. Khng Ttng khen: "Trc tai S

Ng!" (S Ng thng thay!).

Lch ss tht va s hoc

c Thanh Trn.

Bai thNam quc

sn ha.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

3/75

nhng muc ch khac nhau.T thi c ai, ngi ta a t

yu cu cho vic chep s la nugng cho nhn dn va em lai baihoc cho nhng nha cm quyn.

Polibius, nha s hoc Hy Lap vao thky 2 trc Cng nguyn, a nhnthy rng s hoc co tnh pagmatikos,tc thc dung. Trong cac vu thnMuses Hy Lap, th n thn Clio lathn s hoc. Nhng tn Clio la btngun t ting Hy Lap la Kleio,ngha la ca tung, biu dng.

phng ng, Khng T vitKinh Xun Thu, b s ln cua TrungQuc c ai, la ct "bao bim",tc la khen va ch cac hanh vi cua

cac nhn vt lch s. Cai mu mcs hoc thc dung con tn tai rt ludai v sau, nht la phng ng.Ta hay con oc nhng dong cuaPham Cng Tr trong bai ta sachai Vit s kytuc bin: "V sao phaivit quc s? V chu yu ghi chepcng vic. Cochnh tr cua mt itt phai co s cua mt i. Ma sghi che p cua s gi ngh lun rtnghim, tu im vic tr tr th sang

to ngang mt tri mt trng, rn eke loan tc th rao rit nh sngthu lanh but, ngi thin bit th coth bt chc, ngi ac bit th coth t rn, quan h vi chnh tr

khng phai la t. Cho nn mi lam raquc s".Mt muc ch thc dung nh vy

t ra cho s hoc tt nhin a ngncan khng t vic noi ln s tht lchs. Thng th ngi ta ch chonchep nhng s kin nao co li chong li chnh tr hoc la lam thayi s kin cho phu hp vi y muncua nha cm quyn.

Nhng ngay trong hang ngu cacnha s hoc thi c, cung a co ngi

cho rng cn phai lam th nao phuc vu i sng va chnh tr khnglam hai n thin chc noi s thtcua nha s hoc. Chng nhng th, hocon cho rng s co chep ung s thtmi phuc vu tt cho i sng vachnh tr. Ciceron La Ma a gnhistoria magistra vitae (lch s chnhyu cua cuc sng) vi yu cu atti lux veritatis (anh sang cua stht). TrongDeoratore, ng a vit:

"Lut thnht cua chep s la khngdam noi cai gia mao, lut thhai ladam noi tt ca nhng g la s tht".

Con L Quy n cua chung ta, u tp ai Vit thng s, a dn

mt loat cu noi cua cac nha s hoci trc coi vic chep ung stht nh mt tn ch cua vic soans. Va gi c tn ch o, cuicung, ng a chep lai cu cua YtH T i Nguyn: "Vic soan sphai l y vic dung ngi lam gc.Ngi co vn hoc ma khng bitcach che p s th khng th cho dvao s quan. Ngi covn hoc, laikim bit cach soan s, nhng bungda bt chnh, cung khng c d".

T th ky 17, s hoc th gii atn mu mc ph phan, t yu cuem lai s tht cua qua kh. Va tcui th ky 19, khi s hoc at ti cacmu mc cu truc va bin chng,cac hnh anh cua qua kh ma s hockhi phuc c con phai c ttrong cai toan th va s vn ng.

T khi chu ngha duy vt binchng va lch s mac - xt ra i,kham pha ra c ch cua s phat trinxa hi, cac nha s hoc c cung

cp mt m hnh giai thch lch s cotnh nht th- nng ng, kt hp cahai mt cu truc va bin i. S hocvn ti phat hin quy lut va nho, s hoc khng nhng nhn thcc qua kh ma con chun b chonhng kha nng d bao. Nhng shoc mun thc hin c nhngchc nng o, khao sat con ng aqua va gop phn nhn thc conng sp ti, mt iu kin c banla phai bit s tht va noi ln s tht.

Nhng bit s tht khng d, vadam noi ln s tht nhiu khi cangkho hn. Vi y cua Yt H T maL Quy n a dn nhng noi theongn ng hin ai th nh th nay:Mun vit s , phai bit phngpha p s hoc, va trc ht, phai langi trung thc chkhng phai latn c hi.

Vit s la mt ngh, noi nhngi Phap la metier d'historien.Ngi vit s phai c ren luyntay ngh. Cac sach day ngh, tc cacsach vit v phng phap s hoc,thng noi n hai bc c bantrong cng tac s hoc: bc th nht

VN HINVIT NAM 3

Vn Miu - Quc T Giam.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

4/75

VN HINVIT NAM4

Din an VN HIN

la t s liu, khi phuc s kin; bcth hai la giai thch va anh gia skin.

Ngay t bc th nht a conhng kha nng dn nha s hoc xa

ri s tht. o la v s liu thiu, vaphbin hn, v s liu khng cph phan nghim tuc. Ngi ta chias liu ra lam hai loai s: S liutrc tip va s liu gian tip.

S liu trc tip xut hin cungthi vi s kin. Chng han trngng Ngoc Lu, khu phao inBin, hay vn ban Hip nh Paris...la s liu trc tip.

Con s liu gian tip la s liunoi n s kin nay qua mt s

ngi thng tin gian tip, tc tac gias liu. Loai s liu nay cn cgiam nh cn thn, v thng tinnhn a qua trung gian ngi thngtin. Chng han hi ky la s liu giantip. y, cac s kin xay ra khngng thi vi s liu, tc la trc luchi ky c vit. Nha s hoc LinX M.N. Tchernomorski a vit camt quyn sach day, co u "Hikyvi t cach la s liu lch s", trnh bay cac phng phap nghin

cu ngun s liu gian tip nay.Hin nay, nhiu cng trnh shoc cua chung ta a s dung nhngngun s liu gian tip mt cachthiu thn trong. S liu gian tipbao gm ca nhng li kv sau cuanhng ngi a chng kin s kin.Cac nha nghin cu lch s aphng hay lch s hin ai, lch sang thng s dung ngun tai liunay. Nhng li knh vy cn cphn tch so sanh vi cac s liukhac, nu khng, d dn n tnhtrang la cung mt s kin, co thc trnh bay rt khac nhau. Tnhhnh thng xay ra la nu ngithng tin la ngi hin co uy lc chiphi a phng th lch s se cvit theo cach nhn nhn cua ngio.

i vi cac thi ky xa xa, s sailm d xay ra, v s liu cang himhn, kho kim tra hn. trong nhiutrng hp khi phuc s kin,nha s hoc phai vn dung n s suyoan l - gch va thm ch, ca stng tng. Nhng trong trnghp s kin c trnh bay mi ch

la gia thuyt, th iu o phai cnoi ro, ng ngi khac tin rngo la s tht ch xac. Trong nhiucng trnh s hoc hin nay, cai mich la gia thuyt vi cai a la s tht,

thng b lam ln ln.Chng han khng mt nha shoc nao co th chng minh crng bai th"Nam quc sn ha Nam c" la cua Ly Thng Kit.Khng co mt s liu nao cho bitiu o ca. S cu ch chep rngtrong trn chng Tng vung sngNh Nguyt, mt m qun s ngheting ngm bai th o trong n thTrng Hng, Trng Hat. Co thoan rng Ly Thng Kit a cho

ngi ngm th. i xa hn, co thoan rng Ly Thng Kit la tac giabai th. Nhng o ch la oan thi,lam sao noi chc c bai th o lacua Ly Thng Kit. Th nhng,cho n nay, moi ngi u tin rngo la s tht, hay ung hn, khng aidam nghi ng o khng phai la stht.

Ta con co thdn ra nhiu v dukhac v nhng s kin chc la khngtht, thm ch khng tht ma naynghim nhin la "s tht", ngay catrong cac giai oan lch s gn y.

Cac nha s hoc thng da chuyu vao ngun s liu vit. Ma ncta, cac vn ban s liu thng b

bin chuyn gh gm. o la cha ks xut hin nhng tai liu gia. Nutrnh bay s kin ma da vao s liua b chuyn i hay s liu gia thhin nhin khng tranh khoi sai lm.

Chng han, quyn Binh th yulc hin co, c coi la cua TrnHng ao, la mt quyn sach gia tu ch cui. Cac nha nghin cu Vin Han Nm va lam mt vic coy ngha la chng minh c quynsach gia mao o a hnh thanh nhth nao. Th nhng khi vit v cuckhang chin chng Nguyn hayTrn Hng ao, mt s ngi vndung quyn sach gia nay. Thm chco lanh tu co trch dn sach nay

trong din vn cua mnh. o cung lali cua cac nha s hoc, ho a khngthuyt minh y u khi cho in bandch tac phm gia mao nay.

Con cac vn ban b bin i, sacha qua cac i th con nhiu.Thm ch ca cac vn ban hin ai.Ngay bc th cua Chu tch H ChMinh gi cac em hoc sinh ma hinnay trong cac trng phthng vnhoc, vn trch, cung a sai, khac quanhiu vi vn ban u tin con c

ct gi Cuc Lu tr trung ng.Cac vn kin khac cung vy. Vim nay, cn hoc tp thai cuaMac va ng - ghen khi cho xut banTuyn ngn ang cng san nm

Di tch lch s in Bin Phu.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

5/75

VN HINVIT NAM 5

1872, hai ng vit rng: "Tuyn ngn la mttai liu lch s ma chung ti khng coquynsa lai". Cac nha s hoc oi hoi phai co thai nh vy i vi cac vn kin lch s.

Trn y la chuyn ph phan s liu va

miu ta s kin. Thc ra s tht d b che lphay xuyn tac la bc th hai, giai thch vaanh gia s kin. o la v cng vic nay phucthuc nhiu vao mt chu quan cua nha s hocnh nhn thc, quan im va nhn cach.

Cac nha s hoc chung ta thng t coi langi mac - xt nhng bnh thin lch lai hayd mc. Ma thin lch cng iu mt cachphin din, mt mt nao o lai la c trngcua chu ngha duy tm. Cung chnh v vynhiu s tht lch s o b bo qua.

Trong mt thi gian dai, do mt ng c

tt la phai tp trung tinh lc cho cuc khangchin chng My, cu nc, cac nha vit sch chu y n cac trang s chng ngoai xmtrong lch s dn tc. Khng ch trong caccng trnh chuyn lun, ma ca trong cac bthng s, cung ch tp trung khai thac truynthng anh gic, gi nc. mt nha s hocLin X, khi bnh lun mt quyn s VitNam do uy ban Khoa hoc Xa hi xut ban, aco mt nhn xet thu v la cac ban trongsach, tr mt ban hnh th chung, u laban cac trn anh. Trong thi gian qua,

hang loat cac vn v kinh t - xa hi cualch s Vit Nam a khng c chu y yu.

Cung la cao truyn thng, chung tathng ch anh gia mt chiu, ch nhn thycai hay cai tt, dng nh ngi ta khngchp nhn truyn thng xu. n nay, trongcng cuc xy dng t nc, chung ta angcn anh gia ung n v con ngi VitNam ma phn ln la tnh cach, kha nng ac quy nh qua lch s. Phai phn tchtrung thc va khoa hoc cac u im va nhcim cua con ngi Vit Nam, ch khngphai cai g cung khen.

Chung ta a c oc ca quyn sach day cao truyn thng khoa hoc - ky thut VitNam. Ti ngh rng trong lch s, nhn dnVit Nam cung a at c mt s thanh tuv ky thut. Nhng cao qua ang truynthng khoa hoc ky thut cua ngi Vit Namxa th la mt s t hng khng tht. Va lai, cao ng nghe Vu Hu cui th ky 15, uth ky 16 a tnh u s gach xy tng khngtha thiu mt vin, khi trn th gii, khngphai ch chu u (thi Copernic) ma ca A- Rp (thi Al Kashi) a co nhng cng trnhtnh toan hoc cao, th ch la lam mt vic lbch.

Ri ngi ta lai cao ca nhng truynthng cua lang xa ctruyn, nhn manh tnhdn chu cua no. Khng hiu v sao cac nha shoc t coi mnh la mac - xt lai co thai "dntuy" n nh th. Ngay nay, khi cai cung

cach, cai tm ly "vic lang" ang khoac ao xahi chu ngha i gia chung ta, cac nha s hocphai xem xet lai thai cua mnh trong vicanh gia cao lang xa ctruyn.

Lch s Vit Nam anh hung tht, vinhquang tht, nhng trnh bay no luc nao, chnao cung tt ep ca, rc sang ca th qua lakhng tht. Nha s hoc khng thch ngmngi nhng thin anh hung ca ma khng bitn nhng khuc bi ca trong lch s.

Cung thng thin lch, khi chung ta anhgia cac nhn vt lch s. Con ngi la ca mt

h thng nhng mi lin h phc tap, b quynh bi cac iu kin xa hi, t nhin va lchs. Thiu mt s anh gia xut phat t chungha lch s dng nh la cn bnh chungcua chung ta. Mt s ngi a ch trch cacnhn vt lch s v ho khng ging ta. Mt slai qua yu cac nhn vt o, n ch miu tat duy va hanh ng cua ho c y nh la ho ac hoc tp chu ngha Mac - Lnin.

a la con ngi, khng phai la ng thanh,th co luc ung, luc sai. o la chuyn thngtnh. Nhng tht la khng cng bng khi ch

v khuyt im cua thi ky nay, ta stoet htca cng lao cua nhn vt o, khi thi kykhac, ong gop cua ngi o la ro rang,khng th chi cai. Nha s hoc mac - xtkhng th chp nhn mt thai nh vy. Taisao chung ta khng noi gng Lnin trongvic anh gia nhn vt nh Pl - kha - np?

Chung ta hay nh li Mac: "Khoa hoccang v t va khng thin v th cang phu hpvi quyn li va nguyn vong cua ngi cngnhn". Mt nn s hoc mun t biu hin lamac - xt chn chnh, chng nhng phai t

cho mnh nhim vu kham pha chn ly cua lchs, ma con phai to ro kha nng at c stht khach quan.

Cho n nay, nhiu hoc gia t san vnnghi ng tnh khach quan cua s hoc. Ngayngi ban cua chung ta la Bertrand Russellcung noi rng: "S hoc ch la dn ra nhngngu xun ngay hm qua giu p con ngichu ng c nhng ngu xun nga y hmnay".

Chung ta phai bac bo nhng lun im obng cach chng minh rng nn s hoc cuachung ta co kha nng at c s tht khachquan, ch ng tip tuc giup thm nhngchng c cho nhng lun im o.q

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

6/75

VN HINVIT NAM6

Din an VN HIN

NHT TNmua xun khng ao

C

Ha Ni a lu nhng ticha tng c bit nNht Tn bng mt ma ch

thy Nht Tn bng tai. Cung nhNgoc Ha gn vi hoa, Quang Ba gnvi qut, Ty H gn vi sen, th

Nht Tn gn vi ao. Luc y nha Cu Giy nhng nghe n Nht Tnti thy xa lc xa l bi vi khoangcach bay tam cy s xe ap i vaotit ng th quang ng gia ret ytht ang k. Va lai o la nhng nmkho khn, ngay Tt kim canh aonho qua ngo a la xa x, u damngh n sm mt gc ao Nht Tn

gia hang trm ng. n khi khmkha, co chic Babetta ti mi damln mo ln Nht Tn xem ao Tt.La ngng m thi, cung cha damngh n chuyn kim canh ao cuavn Nht Tn. n mi thy thtdanh bt h truyn! Nh cai ncui nm 90 th ky trc, mt lntheo nha nhip anh Pham Tu ti a

NgiNht Tn bun

Bun v tri nng chayHoa ao nbung nh hoa giy

Bun v tri ret cmTt khng coao chi xun

Bun v khng bun na!

VNG THA VIT

ANH: C

ANH: TTXVN

Vn ao Nht Tn khng con.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

7/75

VN HINVIT NAM 7

lac vao rng ao Nht Tn, PhuThng. Luc y c ngh mnh a la

T Thc, tht ma nh m, ep nhuyn ao sc ao phai e p sau aobch. Canh nao, cy nao cung ep.Ro la cuc i van canh hoa chkhng phai ch mua ao! Nm naocung vy, 20 Tt ma Nht Tn anh cai ch gia tri, t, ngi vahoa. Ke ban ngi mua, ai cung vui.Sau nay mi bit, chuyn ln NhtTn mua ao con n sau mt tnhcam ln lao hn: ngm ao, vic ykhng ch canh nhip anh, ma ttca nhng lp ngi yu hoa. Ti

quan sat thy ca nhng ke th lbm trn ng bn gc ao cung tr

nn nhu thun, tt bung. Cai ch trihoa ch co lng lng mt nim vuich Tt on xun, trong tt ca nhngai a n. Mt phin ch ch trnchuc ngay rai t vn ao, keo daitrn truc l mi cy s cua ngLac Long Qun t Bi ln vang u C rai t Nghi Tam,Quang Ba i ln. Ch hoa ao HangLc ch la mt tu im khim tnnm lot gia khu ba sau ph phngnho nhoiTht ai phuc khi Thng Long thanh

dim phuc co c vn ao NhtTn, khi Tt v co sc hoa ao

nh mau son thm hng trn mathiu n mi goi xun sang. Tichc trong tm kham nhiu ngicung chung cam xuc nh vy mikhi xun v long nh n canh aoTt Nht Tn.Nhng...Tt nay, Tt Bnh Tut (2006) thvn ao a c san thanh bnha. Nha cha xy ln, nhng nhngl t c chia ct bng cac ngtruc c rai nha a hnh thanh lntng lai cua ph mi. Ti i trn

manh t ao, a thanh ao xathy ti nghip cho ngh lam aomai mt. Thng nhng gc aob bng trc nh thy mt nghaa hoa ao ang dan trc mt, aioan. Lai nh nm trc, cung tmnay, nhng oan xe ch cat,nhng may ui r rm sut mcao, ngoam nh ke cp, v nutnhanh tng vat t ao, ri khi"van a ong thuyn", ngi tangi ch xy dng thu ngn.

Nm nay ao dat ra bai sng. nglao Mm, mt ngh nhn trngao ngi thn Ty bun bakhng mun ti gi lai chuynngh lam ao. ng bao nhc laiau long lm. Con anh Tun, mtngi chuyn bun ao Tt, ngheti hoi chuyn cung lc u: Nmnay khng co ao ma bunna. S ao con chut t, ngi takhng dam chm nom v thpthom lo s quy hoach nt nn

cung kem. Con ao bai sng chc cai t tt, cy to, cai cnnht la hoa th canh mong teo,thoang nhn a thy chan.Ti lai mt ln na bng khunga mt bao quat canh ng aoNht Tn phng nh sn bay, chtngh, khng phai s phat trin, machnh ng tin a lam cho ngita tan nhn, qun ca nhng gia trtao nn ban sc Thng Long.Tt n ma cam thy mua xun

khng v trn t Nht Tn khngao. y khung canh xam ngoetmt mau ng xu r.q

ANH: TL

ANH: PHAM CNG THNG.

ao Nht Tn nhng nm trc.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

8/75

VN HINVIT NAM8

Din an VN HIN

NGUYN BCH HOA

T bao lu nay, mi ln ttn, ngi ta lai ngh ti baith cua Vu nh Lin v ng gia vit cu i vi nhng cungm ngui nh tic:

ng vn ngi y,Qua ng khng ai hayLavang ri trn giyNgoai tri ma bui bayNm nay ao lai nKhng thy ng xaNhng ngi mun nm cuHn u by gi?Bai th vit vao nhng nm ba

mi cua th ky 20. Thi y, trong

khng kh cua phong trao cachmang va xu th i mi v vn hoa,ngi ta ngh rng truyn thng treocu i trong gia nh Vit Nam semt dn i va nhng ng gia vit cui cung se dn dn khng con na.

iu nay a khng hoan toandin ra nh ngi ta d oan. Nhiung gia khac lai xut hin dndn phuc hi lai vic vit cu iTt. Cu i Tt lai tr thanh mtnhu cu trong np sng vn hoa cuagia nh trong ngay Tt. Ngi ta laithng qua cu i Tt khng nhtruyn thng ao c, nu ln khatvong va nim tin cua moi ngi ivi s phn vinh cua t nc, hanhphuc cua gia nh, tnh cam thnthng gia cha me, v chng vacon cai.

Trong nhng nm gn y, hunh tt ca cac bao va tap ch xutban trong ngay Tt u co cu i.c bit la rt nhiu bao va tap cha n xin Giao s Vu Khiu tngcho c quan ngn lun cua mnh icu i Tt. Ngi ta a thch cui cua Vu Khiu v nhng cu ng

vit khng nhng rt cht che vnim lut va i xng ma con thhin nhng y tng mi, phu hpvi nhim vu va muc tiu cua mi tbao hay tap ch.

Ti xin nu ln y mt s thdu:

Cu i tng tap ch Tem:Kinh t th trng, song in

trum ln mun dm t

Toan cu hi nhp, canh tembay bng bn phng tri

Cu i mng tap ch C ra s 1:Cuc ua tai cotin colui, tin

cung cn lui, lui tinTro giai tr va chi va hoc,

chi ma hoahoc, hoc nh chiCu i tng tap ch Xy dng

ang:Ra sc dng xy, nc manh dngiau do ang day

Cu i Tt Vu Khiu

mt net ep vn hin

Giao s Vu Khiu bn i cu i tai nha ring. ANH: NHT ANH

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

9/75

VN HINVIT NAM 9

Day cng ren luyn, chuyn suhng thm c dn tin.Cu i tng bao i sng va Phap lut:Nng cao phap lut trong i sngM rng cng bng khp chung dn

Cu i tng bao Cng nghip Vit NamCng nghip vn cao, em lai phn vinh cho TqucVit Nam i mi, m ra giau manh trc tng laiCu i tng Bao An ninh thu :Sau chuc nm c lp t do, t nc tng bng trong

thng liGn ngan tui Thng Long vn hin, thu rc rgia

an ninhCu i tng bao Ngi oc sach:Cht loc tinh hoa t oc sachTom thu ao lylam ngiCu i tng bao Xa va nay:

Xa ttin dung lc anh hung, em bin bac rng vang chotqucNay con chau kin cng kh phach, a dn giau nc manh

n tng laiCu i tng bao Sc khoe va i sng:Xun em sc khoe cho i sngTt rot tnh thng xung ao ngiCu i tng bao Gia nh va Tre em:Xahi thanh bnh xun bao hyGia nh hanh phuc tre em ngoanCh nhn qua nhng cu i noi trn, chung ta a thy c

ngoai nhng ni dung phong phu va mang ngha tng i yu cua tng cu th trnh ngh thut cao trong cu truc cua mtcu i khin cho oc ln ngi ta thy nhng nhp iu hai hoavi nhng m thanh hoan hao, s i xng cht che va nim lutnghim khc trong tng cu.

Cu i Vu Khiu thng th hin theo th t luc cua ing. Mi cu u co mt khuc trn chng 4, 5 ch va khucdi chng 7, 8 ch tr ln. Khi ch cui cua khuc trn la vn trcth ch cui cua khuc di la vn bng. Ngc lai, nu khuc trnla bng th khuc di phai la trc. Th du cu i treo n Hung:

Nc bn ngan nm (bng), chng then (trc), tm long cha(bng).

Vu Khiu cang nghim khc hn na trong s i xng giahai cu ca tng v, tng ch. Th du trong bai vn Gi t Hung

Vng:Thuyn x song v, sng ba dong ti mat mun phngHln rng bay, nui trm ngon chu v mt pha.Chung ta thy hin tng cua cu trn i vi hai hin tng

cu di :thuyn x song v i vi h ln rng bay, sng ivi nui, con s i vi con s, sng ba dong i vi nui trmngon, chu v mt pha i vi ti mat mun phng. Trnh ngh thut cu i cua Vu Khiu con ch s cng phu va chtche c trnh bay rt gian d va trong sang nhng vn cha ngc mt ni dung su sc, khin cho c gia khng cam thy scu ky hay go bo.

Ti ngh rng, nhng cu i va mang tnh t tng va

mang tnh ngh thut ang co nhng ong gop nht nh cn phaic khi phuc va phat huy mt truyn thng vn hin cua dntc la tuc treo cu i tt.q

VNG THA VIT

Cha iCon tng i non m chn bo trn nuiNui gi y thanh chcha nmCon quacon bo khng congi chn!

Co mayRa thm m meDnh y co mayV nha con gbut tay n gi

TmNh con chim moi canh qu ngiCon mun bay v ghemnh vao tTm ngay xa gi la phn mThp nen hng thm goi me cha i!

m trong thTng T.V.

Nghe em th bit la em ngu say

Qun i bao khonhoc cua ban ngayAnh nh a tre nm bn meThim thip di tri canh vac bay.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

10/75

VN HINVIT NAM10

Hi xunT NC

Hi lang ng Ky

khai hi xun x BcHi lang ng Ky la hi xun khai m sm nhttrong mua xun x Bc, vao ngay mng 4 Tt hangnm. ng Ky thuc xa ng Quang huyn T Snla mt trong nhng lang giau co nht cua x KinhBc xa va Bc Ninh ngay nay, ht sc ni ting vingh mc va ngh lam phao. Hi langng Ky m

u bng l rc phao, thi phao va t phao cucho ma thun gio hoa, mua mang bi thu...

PHNG ANH

Theo thn tch va truyn thuyt

tai ng Ky, ngun gc cuahi phao bt u t thi Hung

Vng. Chuyn k rng thi Hung

Vng th 6, co ng Cng Cng,con trai Kinh Bc qun vng vicng dep gic Xch Quy c vuaphong la Thin Cng. Thin Cnga v ng Ky tuyn qun chontng va vao ngay 4 thang Ging,ng ra qun anh gic. Thin Cng

chia qun la 4 ao va chon 4 tngng u. Trong bui xut qun,moi ngi tchc t phao, tao nnmt khng kh ht sc hao hung,phn khch. Khi ca khuc khai hoan,Thin Cng cung tr v vi ngKy cung dn lang m hi phao

ANH: MINH QUC L rc phao Hi lang ng Ky.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

11/75

VN HINVIT NAM 11

mng cng. tng nh cng laodit gic giup nc cua ng ThinCng, ngi ng Ky tn ng lamthanh hoang lang va hang nm mhi phao, tai hin ngay Thin Cngxut qun nm xa.

Hi phao ng Ky con la biuhin cua tn ngng nng nghip ctruyn, th 4 v thn ma, gio, sm,set, bn v thn co thlam nn mathun gio hoa. Ngoai nhng vic thilam phao, t phao, hi lang con col rc hnh sinh thc kh t n vnh. Hai l vt tng hnh sinh thckh cua an ng va an ba c lambng g (goi la non) va mo cau (goila nng), tng trng cho mdng giao hoa, van vt sinh siphat trin.

chun b vao hi, t trc Tthang thang tri, ca lang thi nhau lamphao. Phao th thn va t trongngay hi c lam rt cn thn vinguyn liu la tre na, rm cot, giy.Cac loai nguyn liu va a imcun phao u c ty u bngnc gng. c bit, ngoi lamthc phao phai la trai tnh.

Phao ng Ky, ngoi thng tgia thn phao, vi cac loai to nhokhac nhau cung nhiu cach tao hnhva trang tr rt phong phu t long lyquy phng ti cac loai gia cm vahoa la...

t chc hi phao, mt bankhanh tit do lang lp ra gm 16ngi 4 giap, co 4 quan am nht,4 quan am nh, 4 quan am ngoaiva 4 ng khao lo vic t l, rcxach. Ngay t ti 30 Tt, quan amsm xi vo, che ng, banh ran cac phu gia trong dong ho rc ra

lam l nhn chc. Bn ng quanam mc qun ao o, tng trngcho 4 tng tin phong cua ngThin Cng. Moi ngi va chayva reo ho di anh ut sang rccua dn lang. Cac quan am uanhau "m ct thai bach", ng naom c ct se c nhn bat hngth cua lang va co quyn quyt nhcac cng vic cua lang trong nmmi.

Hi bt u t ti mng 2 tt vil rc thn sc t n v nh th phung. Ngay 12 thang ging langay khai hi phao. Nhng nha cophao to thng mi phng ken,phng trng n rc. Khi rc ci vai bc lai t mt trang phaonho. Khi ha phao xung sn nh,trang phao cui cung c t va gia

nh chu phao mang tru cau mi bacon n xem hi phao. Mi gia nhco phao d thi u co phn thng

va giai nht danh cho nha nao cophao to nht, n gion gia nht

thng ch la mt chic banh day,mt qua cam, mt tm ma hay mtming tru nhng ai cung coi o lamt nim vinh d ln lao.

Cuc thi t phao kt thuc, tt catrai inh trong lang ong kh vakiu tung h quan am trc canh trong ting ho reo chuc mngcua toan dn.

Nhng nm gn y, hi langng Ky khng con keo dai nh xama ch tp trung vao ngay mng 4thang ging, ngay xut qun cua ngThin Cng nh truyn thuyt.Hn 10 nm nay, do khng c tphao nn dn lang ng Ky ch thchin l rc phao ra nh theo nghithc c: chon 4 ngi an ng ung51 tui lam phao va mua phao goila cac quan am. ung 10 gi sanghai oan rc gm hang chuc thanhnin trai trang rc hai qua phao th,mi qua dai 3m, ng knh 60 cmt nha cac quan am ra nh lang.Tuy khng con hi thi t phaonhng hi lang ng Ky vn rtng vui nhn nhp khi ng Kyngay nay ang tr thanh mt langqu giau co bc nht ng bng BcB vi s phat trin manh me cuangh mc va ngh bun truynthng. Bn canh cac ai l, cac khunha cao tng vi s xut hin cacgiam c, cac doanh nhn rt thanhat. ng Ky vn gi c mtkhng gian lang qu c knh KinhBc vi qun th n, nh chua,chua trang l xa va hi rc phaokhai xun cu may cu phuc co tthi cac Vua Hung dng nc.q

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

12/75

VN HINVIT NAM12

Hi xunT NC

Hi u phao Ky La th xa Lang Sn co tth ky 17, gn vi mt truyn thuyt lch sthhin long ngha hip cua vin tng thiHu L la Thn Cng Tai.

Hng nm, vao dp u xun -bt u t ngay 22 n 27thang ging (m lch) tai thxa Lang Sn lai din ra l hi uphao Ky La vi quy m, hnh thcva ni dung phong phu nh mua s

t, chi c ngi, c bit la tro chicp u phao va rc kiu t nKy Cung ln n Ta Phu va quay lai.S d ni dung rc kiu c coi lani dung chnh, quan trong va hpdn nht, v theo truyn thuyt svic trn co mi quan h mt thitvi nhau gia n Ky Cung va nTa Phu.

Theo lch s ghi lai n Ta Phuc xy dng t nm Chnh Hoath 4 (1683) th vin tng thiHu L la Thn Cng Tai - chc Ta c Han qun cng, v th nhndn a phng ngay xa quen goi lan Ta Phu. ng Thn Cng Tai la

ngi co hoc, co tai c Trnh Tactrong dung bnhim ln Lang Snlam pho tng nhn chc cgiup vic cho Vi c Thng, trngi ni bin thuy. Trc kia, khu KyLa khi ng cha khai pha

m ch thng hay b lulut ngp ung, khi dngch ng cho mua sm la xung n Ky Cung cung thn Giao Long(thn sng nc). T o,ch Ky La khng b ngpung na, nhn dn aphng yn tm hop chva ho cho rng ng ThnCng Tai c thn sngphu h lo vic i, nnsau khi ng mt, nhn dnlp miu th ng; hngnm t chc l hi, rcthn Giao Long ln n

Ta Phu, nhm muc ch cu mongthn Giao Long lun phu h cho ngThn Cng Tai va nhn dn aphng lun gp nhng iu maymn, co c cuc sng yn vui tt

Hi u phao Ky La

Sng Ky Cung.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

13/75

VN HINVIT NAM 13

lanh.n Ky Cung xy dng t bao

gi cho n nay cha co tai liu naoxac nh chnh xac. Theo hi c cuanhn dn th n co t rt lu va aqua nhiu ln sa cha. n KyCung hin nay th Tun Tranh.Tng truyn, ng Tun Tranh lamt v quan di thi nha Trn,

c c ln Lang Sn anh gic,trn ai bin thuy. Do chu quan, nnbinh s cua ng hay b m au, luclm trn vi gic thng hay bthng vong, thit hai. S quay vtriu nh se b phat nng, bcng cung ng nhay xung sng tvn va con sng nay c goi lasng "Ky Cung". Khi ng ThnCng Tai ln Lang Sn nhm chc,c bit chuyn ng a vit s vtu vi vua minh oan cho ngTun Tranh. Trong tim thc cuamnh, nhn dn a phng camphuc long ngha hip cua ng ThnCng Tai nn a m hi hng nmva rc ng Tun Tranh (n KyCung) ln ta ngha vi ng ThnCng Tai (n Ta Phu). V vy mico ni dung rc kiu t n KyCung ln n Ta Phu.

Hi u phao Ky La bt u tsang ngay 22 thang ging (m lch).Cung vi oan ngi trang phuclng ly, u cac loai c, vong long,mt tp thanh nin trai trang y phucchnh t goi la "ng nam" khing kiu; mt tp thiu nin vn

ng phuc goi la"ng t" khing nhc i s t mua vyquanh, i qua cac khuday ph Ky La rithng xung n KyCung on rc ngTun Tranh (hay Thnsng) ln kiu. unggi ngo bt u lam l.L xong, oan ngirc kiu n n TaPhu ha kiu lam l tan.

Bc sang ngay 23,24 thang ging, l hiu phao bt u. uphao co gn u kimloai, cun vai cn thn, chun bxong rc ra sau n lam l cungthn, ri u phao c em ra t.Khi phao n, vong kim loai ht lnkhng trung ri xung, moi ngitranh nhau cp. Nhng ai tranhc u phao th em n trnh vithn n va Ban T chc l hi lyphn thng. Phn thng thng labc tranh ve khung canh hu tnh vaco cac ch Phuc - Lc - Tho (hnhu phao). Ngi ta em vt nay vth tai gia nh va tin rng trongnm se lam n may mn bnh yn.Trong thi gian hi co cac u phaotheo th t 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10

(khng co s 7 v king). Cung viphn thng c trao, nhng ngithng cuc thng mang u phao

v cu may, mi u phao ch cth mt nm. n mua hi sangnm nhng gia nh co u phaoem ra n lam l ta ri trao lai u

phao cho n.27 thang ging la ngay kt thuchi. Cung vao gi ngo, moi ngitp trung n Ta Phu lam l tambit ng Tun Tranh. Sau tun l,kiu bt u c rc tr lai nKy Cung vi nghi thc ban u.

Hoa vi tro chi cp u phao,l rc kiu, y con co nhiuhnh thc vui chi nh thi u cngi, mua s t, hat giao duyn(hat sli, hat ln)... tao nn khng

kh nhn nhp vui ti cho ca mtvung th xa trong nhng ngayxun.q

ng Tam Thanh.

Nang T Th.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

14/75

VN HINVIT NAM14

Hi xunT NC

L hi Go Thap

Du nmt thim coi

XUN HNG

D

i tch lch s vn hoa cpquc gia Go Thap xa MyTra, huyn Thap Mi -

ng Thap, co din tch t nhin lnn hn 500 hecta. Vao nhng nmu th ky sau cng nguyn, conngi cban a thuc nn vn hoavng quc Phu Nam a n ychinh phuc vung t snh ly nayxy dng c nghip. Mi y vickhai qut mt s a im khu vcnay va phat hin c 4 tng gcao hn 2m va 2 pho tng bng acung nhiu di tch m tang, di tchkin truc bng gm, kim loai aquy... chng tch cua nn vn hoac Eo lai.

Trong nhng nm u thi ky

khang chin chng thc dn Phap(cui th ky th 18), Go Thap la cnc a cach mang cua ngha qunyu nc, do hai cu Thin h VoDuy Dng va c binh Nguyn

Tn Kiu lanh ao dng c khingha. Thin h Vo Duy Dng sinhnm 1824, tai huyn Ngha Hanh,tnh Quang Ngai - ni co truynthng yu nc nng nan va gioi vongh. Thu nho Vo Duy Dng atng c tng bit danh Ngu LinhDng, nh c c mt luc nmtrai linh trong mt ky thi vo.

Nm 1857 hng ng chnh sachkhai hoang cua Nguyn Tri Phng,Vo Duy Dng cung ban be vtbin tm n t Ba Ging, TinGiang ven ng Thap Mi khaikhn. Tai y ng a cung Thu

Khoa Hun chiu hin tu ngha keov giai vy cho thanh Gia nh, khib Phap tn cng nm 1859. T oBa Ging tr thanh cn c khangPhap bn canh ai ban doanh cua

Trng nh Go Cng. Nm 1862triu nh nha Nguyn ky hoa cnhng ba tnh Bin Hoa, Gia nh,nh Tng cho Phap, Vo DuyDng rut v ng Thap Mi lpcn c a khang chin.

Di s ch huy cua Vo DuyDng va pho tng la c binhNguyn Tn Kiu, ngha qun a conhng trn anh lam qun Phap kinhhn bat va. Cn c a ng ThapMi, vi trung tm la Go Thap, trthanh ni am anh i vi qun thutrong sut sau nm lin t 1860 n1866. Nhng do s phan bi cua mt

Rng tram Xeo Quyt. ANH: L CNG

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

15/75

s ket h a msng scht, ch n g

cho gicct tm o i n gtip tva vnchuy nl n gthc t n gb n gvao khu

cn c,nn sauhn 10ngay bg i cP h a pbao vy,n g h aq u nc u aT h i nh VoD u yD n ga bc h u n gsat hai.B a n

thn ng va c binh Kiu cung anhdung hy sinh.

T o, L hi Go Thap c tchc mi nm hai ln vao thang Bava thang Mi Mt m lch, t chiu14 n rang sang 16 thang Ba la lhi tng nim ba Chua X, tngtruyn la ngi co cng lao trongvic khai pha, tao dng va phat trinvung nay; t chiu 14 n rang sang16 thang Mi mt la l hi tngnim hai v anh hung dn tc ThinH Dng (Vo Duy Dng) va cBinh Kiu (Nguyn Tn Kiu.

L hi Go Thap co hai phn rort: phn nghi thc cung l va phnhi he. Ngoai cac l cung chnhtrong mi ky hi nh cung ba ChuaX, cung Thin H Dng, c

Binh Kiu con c hanh mt s lphu khac nh: l cu an, cung Thnnng, l thnh sinh... Mi ni dung

l cung co nghi thc hanh l khngging nhau nhng co net chung nhtla u co bai vn t do b lao chanhbai va oc va din. Kem theo lacac tit muc l nghi phu hoa nh:

dan nhac l reo rt, dng tra, ru,hng. Ni dung vn t ca ngicng c cua cac bc tin nhn haycu khn t tri, cho "quc thai,dn an", ma thun gio hoa, muamang bi thu... Trong phn hi he,nhng tit muc nh mua hat, trochi dn gian, cac hoat ng vnhoa, ngh thut rt phong phu lamcho con ngi qun i nhng vt vacua cuc sng thng nht tmn vi nhau trong ni ng cam

hng v cai thin.L hi Go Thap la hoat ng vnhoa tng hp, an xen gia vt chtva tinh thn, gia tn ngng va vnhoa, gia cai thing ling va cai ithng, gia cxa va ng ai...Ngoai h thng quan xa "t phat"phuc vu, nha n cua n th cBinh Kiu va Thin H Dng hunh ni la sut ngay m; ngikha gia th gop gia gao, t trm nghnbac, ngi t hn th m rau, bo cui;khng ngi phn cng hay iuhanh nhng moi ngi u t giac.

Tin cng c cua khach thpphng c quan ly cht che, sdung vao trung tu va tn tao cac ditch hin co. Cung vi kinh ph Nhanc, nhn dn a ong gop nhiucng sc va tin bac hoan thanhcac cng trnh trong khu di tch. Conng t th trn My An vao khu ditch a c trai nha n My Hoa."Khu du lch vn hoa lch s GoThap" vi vn u t khoang haitriu USD khi trin khai se hoanthin cn ban c s ha tng va taothm nhng im sinh hoat b ch,ly thu.

L hi Go Thap mang tnh chtdn gian va in m du n mt thim coi, phan anh nhng khat vongva c mong tha thit cua nginng dn ng Thap Mi. Do vy,co sc cun hut ngay cang manhme.

Nhn thc c gia tr v mt

truyn thng va lch s cua khu ditch Go Thap (B VHTT cng nhnla khu di tch lch s cp quc gia t

nm 1998), tnh ng Thap a co khoach xy dng khu di tch Go Thapthanh mt khu du lch sinh thaimang m ban sc vung ng ThapMi.

Ngoai vic u t xy dng mih thng ng sa t TX Cao Lanhvao n khu di tch va chnh tranglai c s ha tng xung quanh khu ditch, xy dng mt ai sen cao 79m,vi y u cac tin ch va dch vunh nha hang, khu vui chi giai tr du khach co th quan sat ctoan canh ng Thap Mi. Ngoaira, ng Thap se phuc hi cac ditch lin quan n hoat ng cua Xuy Nam ky va UB khang chin Namb trong nhng nm khang chinchng Phap.

Bao CATP H Ch Minh va DNsach Thanh Ngha (288A An DngVng, Q5 TPHCM) a phi hpxy tai khu di tch Go Thap mt thapnc cung vi h thng cp ncphuc vu du khach n l hi va bacon quanh vung tr gia 100 triu

ng, vi hy vong se gop phn tntao va lam ep mt khu di tch co bday lch s nh di tch Go Thap.q

VN HINVIT NAM 15

ANH: KIM SN

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

16/75

VN HINVIT NAM16

Hi xunT NC

Bao ai i hiThm Bua...

L hi Thm Bua - mt l hi ln cua ngbao min nui khu vc ty bc Ngh An co txa xa .L hi c t chc hang nm vaocui thang Ging tai Thm Bua -Mt hang aln rt ep trong day nui Pha En( nay ladanh thng Quc gia Thm Bua xa ChuTin, huyn Quy Chu - Ngh An).Trai baoi, qua bit bao th h nhng n nay l hi

vn gi nguyn nhng ban sc vn hoa ctrng cua ngi dn min nui vung cao vinhng c nguyn tm linh trong i sngvn hoa tinh thn cua ng bao cac dn tc y. y cung la ngay hi cua tnh yu trnvung t min ty nay, nhng ngay m hi ladp cho cac cp gai trai trong vung tm nvi nhau, mc sc to tnh ngay trong longThm Bua. i vi nhng ngi a co gia

nh cung la dp ho tm gp ban tnh ngayxa bi mt ly do nao o ho khng ly cnhau ma khng h b trach c... Va co mtln vao mua xun inh Su 1937 trongchuyn kinh ly Ngh An ung vao dp ThmBua khai hi, Bao ai - ng vua cui cungcua triu Nguyn cung vi Nam Phnghoang hu va oan tuy tung a ng gia tivung t min ty xa xm i hi ThmBua...

L hi Thm Bua nm 2004.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

17/75

VN HINVIT NAM 17

Bai va anh: L BA LIU

chun b cho s kin trong ai nay, ngay sau ttnguyn an inh Su 1937, tri phu Sm VnVin a sc cho tt ca cac mng ban trongvung Phu Quy tuyn chon gai ep hat hay, xoe gioi valy 130 nam thanh nin dn tc Thai trong vung co hocthc va ngoai hnh cao rao lp mt i danh d. Mttrong nhng thanh nin i danh d luc o nay a vaotui 85 nhng vn rt minh mn va khoe manh, o la gia

lang Vi Vn Ngha ban Xng xa Chu Bnh-ni gn vtr tchc l hi. Vn la mt thanh nin xut thn trongmt gia nh kha gia mng Ching Ngam (mng ep),thng minh sang da nn chang trai Vi Vn Ngha luc oc gia nh cho n hoc t t tai trng bao h danh chocon em cac quan lai va cac gia nh giau co Phu Quy.

Khng ch gia Ngha, cu ba Sm Th Lan nm nay 88 tui ban Ke Bn xa Chu Thng (Quy Chu) mi ln vuichuyn vn k lai chuyn ba la mt thiu n Thai cchon vao i xoe trong l hi nm o. Sn l hai bn caThm Bua c dng ln 11 nha lan rng rai bng tre nalp la co, nn t nn cht( mi tng mt lan) C mitng co mt i xoe va t mt chum ru cn ln. Cungvi 11 nha lan cua 11 tng, khu vc trung tm la ni bayt nhng san vt cua ngi va t min Ty nh nga voi,da h, hang my tre an, thcm rc r cung nhng giancng ching trang tr hoa vn rt ep. Khng th khngnoi n nhng chum ru cn, nhng xu tht rng,nhng kep ca sng ca sui nng (Pa Pnh) - c san vnhoa m thc min nui. Ra ging tri lt pht ma phunnn khng b dnh bung t cho oan khach c bitnay, tri phu va cac pha tao a huy ng lc lng trai

trang trong vung ngay m khn trng vao rngcht na a v an thanh nhng tm phn rng traisut li i...

Ngay 28 thang Ging nm inh Su 1937, ngayt sang tinh m, khp sn hi a n nc rn ra ngitry hi. Ting trng hi, ting cng ching hoa nhp

nhng cu nhun, cu xui vi giai iu mt macua dn ca Thai. Khoang 10 gi sang , oan xe cuaBao ai ln n ni sau khi vt chng ng trn60 km t ly s Ngha an ln. Bao ai va NamPhng hoang hu i chic xe t vt mau en. Cungi, ngoai oan tuy tung con co ca quan cng s NghAn, mt ngi Phap cao to. Dng xe trc li vaocach sn l 100 met, Bao ai va oan tuy tungcung quan khach xung xe i b vao sn hi trn lii trai phn na sach se, hai bn la i danh d mcng phuc theo kiu hng ao sinh. Dn chung uc tm moi cach nhn ro mt ng, c bit hu nh

ai cung trm tr xuyt xoa trc ve ep ai cac cuaNam Phng hoang hu. Dang cao ln, phng phib v , mc hoang bao, Bao ai bc tng bcchm rai, va i va gi tay vy chao dn chung.

Tri phu Sm Vn Vin dn u nhng ai biu lanhng chc sc trong vung n chao va hng dnBao ai cung cac v khach tham quan danh thng val hi Thm Bua. Sau khi cung oan tuy tung h giai vao long hang a Thm Bua chim ngngnhng ky quan thach nhu mun hnh mun ve lngly tr ra, Bao ai co ve vui va ci m lm. Theo tpquan thhin long hiu khach cua ngi min Ty,

vua va oan tuy tung quy qun bn chum ru cnlu nm ch danh ai khach tht quy. Cac thiu nThai xinh ep rc r nh nhng bng hoa rng trong

Cu ba Sm Th Lan, mt trong nhng din vin trong i xoe phuc vul hi Thm Bua 1937.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

18/75

VN HINVIT NAM18

vay ao truyn thng, khn piu trnu ma ng hng duyn dang ongtng phong ru cn tip khach. Rtthanh thao vi cach s dung rucn, Bao ai to ra rt thch thng

thc loai c san ch co ngimin nui nay. Sau khi dung xongphong ru danh cho mnh theo luttuc, Bao ai chuyn cn truc choNam Phng hoang hu. Vn xutthn t mt gia nh quyn quy, laila ngi Ty hoc, ba hoang to rakhng my nhit tnh va e ngai thru hoang da nay. Bao ai chngnh oan c suy ngh cua ba nnnoi nho vi ba bng ting Phap ai

th: Hoang hu c dung i, y lamt th ru ai khach cua dnmin nui, xem th ch sach se vsinh lm. (Cu noi cua Bao ai bngting Phap, luc o gia Vi Vn Nghatrong i danh d vi vn tingPhap kha chun cua mnh, ng gnsat vi Bao ai va Nam Phnghoang hu nn nghe rt ro n nayvn con nh ro ni dung).

Nam Phng hoang hu cm cn

ru va ban u con ngai, sau lai tora kha thch thu cai th nc unggiai nhit dn da nay. Dt mtphong, dn chung ln va khngngt li trm tr trc cach th hinht mnh cua bc mu nghi thin ha.Bao ai cung hoang hu va tuy tungtip tuc xem nhng san vt min nuidng ln. Ca mt cp nga voi ln,nhng tm da h ep nh nhung,nhng cp tay gu cung nhng tuimt gu, nhng ng mt ong rngthm lng... Trc nhng tm khnpiu, nhng tm thcm sc s vinhng hoa vn hoa tit chim thu cyco do ban tay nhng ngi phu nThai min Ty Ngh An cn cu dtt si bng, si lanh. Nam Phnghoang hu to ra rt thch thu. Theolnh cua tri phu, tt ca nhng g maBao ai va Hoang hu to ra thchlp tc c am gia nhn quan laia phng cn thn xp gon va

dng cho mt quan tuy tung. Thyvy, Bao ai quay sang noi vi mtcn thn: -Khanh ly tin tra cho

chung i, nh la bac trng nhe!Nghe vy, tri phu vi bm: -Muntu, y la chut qua mon cua con dndng ln Ngai ng, xin khngphai tin bac g ca. Bao ai gat i: khng, ta la vua, ta khng mun lykhng bt c cai g cua ai, nu bykhng ly tin, ta tra lai ht! Tra laiht!...Trc thnh tnh cua amquan lai va dn chung i vi mnh,Bao ai ch nhn mt tm khn piuva mt chic vay Thai c dng ttng Thng Thu (Qu Phong ngaynay). Trao cho hoang hu tm khnpiu va chic vay Thai c dt tsi lanh en nhanh vi nhng hoavn tuyt ep, Bao ai noi: Hoanghu gi ly lam ky nim, y la sanvt min rng quy lm o! Moingi t vua quan cho n dn uvui ve ca.

Vi mt Thm Bua bit baohuyn thoai va truyn thuyt, ni btla chuyn tnh Nang Ni, ngi congai ep cua mt Pha ban y th lctrong vung, vi chang trai ngheotrn nh nui - ni n by gi vncon nguyn phin a ln tngtruyn la chic ging a (ChoongNang - Ging nang, ting Thai) cophai a thc s lam cho v hoang ni ting ao hoa phai mt chuyn

cng du ? Vi mt quang thi gianngn t khoang 10 gi sang nkhoang 3 gi chiu hm o, Bao ai

va oan tuy tung a thm thu hu htnhng canh vt canh quan thinnhin nay. Tic rng ln duy nhtn vi Thm Bua, ng khng thln tn nh nui theo tng bc acheo leo trong long hang trc tipnhn va cam than cho mt mi tnhdang d trn phin a Choong Nanghuyn thoai...

Trai bao thng trm lch s, kcanhng nm thang chin tranh, L hiThm Bua vn c nng niu gngi. Co mt thi l hi tng nh achm vao qun lang, tan vao khoisng huyn thoai...nhng vi ngbao cac dn tc min nui y vnla mt nhu cu khng th thiu,hang nm mi bn ra Ging moingi lai nh v Thm Bua vinhng c nguyn tm linh... Va tnm 1997, Thm Bua c B

VHTT cp bng "Danh thng qucgia". Cung t nm o, L hi ThmBua vi nhng nghi l tm linh,nhng hi thi, tro chi dn gianmang m ban sc vn hoa dn tctruyn thng c chnh thc khiphuc tchc. Nm nao cung vy, lhi Thm Bua lai thu hut hang nganhang van lt ngi t cac ni trongva ngoai tnh v chi hi. Va giaNgha thng k rng, nm o, mua

xun inh Su1937, Bao ai- vhoang cui cung triu Nguyn atng mt ln ng gia ni y...q

Hi xunT NC

Tac gia (bn trai) ang hoi chuyn gia lang Vi Vn Ngha v l hi Thm Bua 1937.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

19/75

Ve epcua

nhng

cungbcm

thanh

VN HINVIT NAM 19

C

B tranh T N cua dongtranh Hang Trng ni tingv ve ep sang trong: 4 c

gai trong tay co 4 ao cu ang tth biu din. Ngh nhn a taoc ve ep mt ma thanh cao cuacac t n, va sinh ng va duyndang. Cac nang mt phng mayngai, ccao ba ngn, toc bo ui ga,mt ve ep tiu chun cua thiu nmt thi.

Phai chng bc tranh ch nhmgii thiu ve ep T N, ma nghnhn a mn cac ao cu biu din

ch tao dang cho cac nang thm

sinh ng? Cung co thch la th!Nhng ta hay cung nhau xem ky.4 t n ang t th hoa tu, biudin, 4 c khng cao bng nhau. Canh an cao nht, ri n c thisao. Th n la c cm snh va saucung la c cm quat. o la do nghnhn v tnh hay hu y khi khng cac c cao bng nhau trong b tbnh.

Phai chng dy an cho m sccao nht, ting sao vi vut hn rimi n nhng ting lach cach cuasnh va nhe nht la ting gio phtcua quat. Phai chng ngh nhn aly chiu cao s hoc cua cac c gai

din ta cai tru tng thanh m.

o chnh la ve ep cung bc cua cacao cu biu din. Co le y tng cuab tranh t n la nh vy, ve epthc s cua b tranh cung nm ch su kn o ma nu khng quansat ky, a my ai thy c.

Ngm tranh, nh ngi ve tranhn tch v danh cang nh cai tai hoacua ngi xa, cai tnh cua ngixa su sc va m thm bit bao,cn trong bit bao khi giang but traongh thut n mun nha.

Mi bit, ngh thut lam tranhcua ngi xa cao lm, thm thuylm, i nay my ai a bng.q

Trong kho tang ngh thut cha ng lai co tranhng H, tranh Hang Trng, tranh cung min nui.Ngoai ra con thloai tranh lang Snh (Hu) la

tranh maphuc vu m tn.Tranh Kim Hoang (HaTy) th atht truyn.aconhiu ngi vit, nhiu nha nghin cu vnhoa dn gian cp n nhng giatr ngh thutcua di san mythut nay. Theo hoa s c thtranh dn gian cha ng lam theo li "mn hnh gi

y", cha ng nhiu giatr nhn ban cho huth.Tap ch Vn Hin seln lt gii thiu mt sbc

tranh dn gian c sc cua cac dong tranh trn.

tranH ep vit nam

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

20/75

VN HINVIT NAM20

HOANG ANH

Khu di tch C Loa nm trna phn ba xa CLoa, DucTu va Vit Hung thuchuyn ng Anh (Ha Ni), cachtrung tm Thu khoang 17km v

pha Bc.Hn hai nghn nm trc, AnDng Vng Thuc Phan a tin v

xui lp kinh mi cho ncu Lac tai C Loa. ng a cho aop thanh luy kin c, ao hao suphong thu chc chn, luyn quntinh nhu, ch tao vu kh bao vt nc trc s e doa cua qunxm lc nha Triu phng Bc.Trai qua bin thin cua thi gian, CLoa tng co nhng tn goi khac nhaunh Kha Luy thanh, Cn Ln thanh,

Vvi

C L o athanh Mua xun, v d hi n An Dng Vng, thm CLoa thanh, kinh cua nc u Lac hai nghn nmtrc, chung ta se co dp m mnh vao khung canh mtvung qu huyn thoai, nghe lai thin tnh s My Chu-Trong Thuy y bi trang ma suy ngm v th s... Lch

s hang nghn nm a i qua nhng CLoa thanh la dun m net cua mt thi ai hao hung thu An DngVng ni nghip cac Vua Hung dng nc va gi nc.

T TRONG Di san

Am My Chu

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

21/75

VN HINVIT NAM 21

Vit Vng thanh va T Longthanh...

C Loa nm trn mt vungt cao, thoai dn t Bc xungNam. Co thchia khu di tch nay

thanh ba hang muc chnh: Thnht la di tch tng thanh vikin truc c trng cua thanh,luy, hao, go, ng... Th hai la ditch khao choc qua cac thi ai ng, st, thi ai phongkin. Th ba la di tch kin trucngh thut vi nh, n, am,miu...

Khu dn c C Loa gmtrai, xom, lang, rung, ao chum,ngoi lach. Ni y co ch Sa ni

ting ca vung va a i vao ssach v du n vn minh thngnghip t rt sm. c bit, ngayt thi An Dng Vng, CLoa a co h thng giao thngkha hoan chnh vi ng b vang thuy, tao iu kin thunli cho i sng va san xut cuanhn dn.

Theo truyn thuyt dn gian,C Loa thanh nguyn thuy cuaThuc Phan gm co chn lp

tng thanh, bn ngoai la hao su

bao boc nhng hin nay ch conlai ba vong thanh p bng ttheo hnh xoay trn c, gn nhlng vao nhau th cao dn ln,chung khng hoan toan ng tm

ma hi lch v pha Nam. Tngoai nhn vao, trc tin co thnhn thy du tch thanh ngoai,tip o la thanh trung va thanhni. Ca ba lp thanh c nilin bng mt ca ln goi la LoaKhu pha ng Nam. Thanhngoai co chu vi 8.000m, hin vncon nhiu oan tng thanh caova ep. Thanh trung con bao tnc nhiu oan tng thanh, conhiu oan gp khuc, tng chu vi

la 6.500m, cao t 6 n 12m.Thanh ni la im cao nht, codang hnh ch nht vi chu vi1.650m, co 18 u t nh ra lam vtr t hoa hi danh cho lnhcanh, khin cho ca toa thanhkhng co t giac (tc goc cht,ni khng quan sat c). Nucng ca ba vong thanh lai thtng chiu dai la 16km, trai trndin tch 850ha.

C Loa thanh th hin trnh

lao ng sang tao cua ng cha

Sng Hoang Giang.

Lu An Dng Vng trong vn mt c.

Toan canh n An Dng Vng trc Ging Ngoc.

n An Dng Vng.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

22/75

VN HINVIT NAM22

T TRONG Di san

ta xa kia a lam nn mt cng trnhqun s kin c bc nht ng thi.

Cac tai liu ghi chep trong t khaiqut ao ct mt s oan thanh nm1970 cho bit: tng thanh C Loaco hai lp t, lp di chn thanhgm nhiu manh gm ln vi than,c ke bng a hc va a cui tolam cho chn thanh rt chc chn.Cu truc chung vi cac vong thanhla nhng hoa hi vong gac cungtng t nh vy. Mi vong thanhco 4 hoc 5 ca m ra cac pha, nivi nhau bng mt con ng quanhco hai bn p cng s phong v.Di chn thanh la h thng haosu, ngoi nc, ao h... chay vongquanh, lai c ni lin vi HoangGiang. con goi la CLoa Giang (xakia la mt nhanh cua sng Nh, chayqua 5 huyn ri vao sng Cu)lam nhim vu phong thu rt huhiu. Luy p me ngoai dng ng qun ch kho leo qua con metrong thoai thoai qun ta co thddang leo ln on anh gic. Phangoai ba vong thanh con co nhiu ut c p kha cao vi y ngha lanhng cng trnh tin v cho thanhnh ng Chung, ng Dn, NgXa ai... An Dng Vng a bitkt hp cac yu t t nhin mt cachkheo leo, tao thanh mt cn c vathun li cho phong thu, mai phuc,va d dang cho vic vn ng, tncng theo li du kch. y cung lachin thut c ao ma sau nay, catrong thi hin ai, qun va dn taa vn dung sang tao ng thi phat

trin thm ln trong cac cuc chinu chng gic ngoai xm. Ni ycung la v du in hnh v vic kt

hp hai th qun: qun thuy va qunb hip ng chin u trn mt a

ban.C Loa thanh con la mt cngtrnh kin truc ngh thut va xydng c sc. pha Bc, ng cha taa li dung cac i go, u ng caolam luy phong v, lam phao ai tncng gic, con pha Nam th davao a hnh ng bng rng ln, lyHoang Giang lam chin hao t nhinan ng, ao thm nhiu oan sngni Hoang Giang vi sng Hng,sng Cu n sng Luc u, tao nnmt h thng giao thng thun tinra n tn ca bin va m Ca trthanh mt qun cang ln u cho vaitrm thuyn be neo u... Cac di tchkin truc ngh thut khac trongthanh ni con phai k n n AnDng Vng, nh C Loa NgTriu Di Quy, am My Chu, miuthn Kim Quy... Theo vn bia CLoa, n th An Dng Vng cxy dng nm 1687, trung tu nm1893. Nhng di vt quy la tm bia aln bn mt hnh khi vung, ghinin hiu Hoang nh th 5 (1606).Bn trong n co i nga chinbng g lam vao nm 1716. hucung, trn ban th co pho tng vuaThuc bng ng nng 255 cn tac uc vao nm 1807. Trc tamquan n co i rng a vut ru,c trng cho phong cach ngh thutiu khc thi Hu L (th ky XVII-XIX). Du n cua s vn dungthuyt phong thuy rt ro net: mttrc n th co hng an, ta thuy,

tay nghi, hai bn co i mt rng btr cn xng, tao thanh th t CTLong uy nghi, b th. Nhn toan

canh, b cuc kin truc va ngh thutxy dng toa thanh, nh ging, n,

am, miu... la mt bc tranh tuytmy.n thm C Loa thanh, du

khach khng th bo qua vic tmhiu di tch khao c hoc ca mtvung rng ln xung quanh hiuthm, t hao thm v lch s dn tc,lch s nc nha. Doc b HoangGiang, co rt nhiu di ch nh ngVng, ng Chin pha Nam;Vn t, Vn Trnh pha Bc...thuc thi ai ng, cach yn 4.000 nm. Sau o, co nhng dich vao thi ai gia ng (cachy khoang trn 3.000 nm n3.500 nm) la Bai Men, Cu Vc,Tin Hi, nh Trang... va nhng dich vao u thi ai st (cach ytrn 2.000 nm n 3.000 nm) nhnh Trang, Bai Miu, ng My,xom Nhi, xom Hng... Bn canho con co rt nhiu di vt c la t nung, st, men, gm... trongcac ngi m gach va khun ging c ng , Ma C, Ao Ma... conin ai t trc va sau Cngnguyn n th ky th X, nhiu divt a c giam nh la san phmcua cac thi ai phong kin Ly,Trn, L, Nguyn... chng to s tipni lin tuc cua lch s dn tc. CLoa khng ch la mt thanh tr quns, kinh cua nc u Lac thi AnDng Vng ma con la tru s cuahuyn Phong Kh thi thuc Han, lacn c qun s thi Hu Ly Nam vao nm 692. o con la kinh u

tin cua nha nc Vit Nam c lpNg Vng Quyn khi lp va tntai t nm 939 n nm 944.q

Miu thn Kim Quy.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

23/75

TH PHNG

Bao tang Dn tc hoc VN va cho ra mt cng trnh kintruc dn gian th 10, c tao dng cui nm 2005. o langi nha m do mt ngi C-tu, anh Bru Nga lam tronggn 6 thang (4-12/2005) va c a v t qu hng ngi C-

tu min nui tnh Quang Nam. Ngi nha m nay hoan toan lamthu cng, c ghep lai t cac manh g S - ting, th g co bn vi thi gian, c got, giua bng cac loai cng cu nh ru,uc, dao qum... va dung cu nu, than cui, nc ma tao ra phmmau en t ve.

Nha m la mt phn c sc trong di san vn hoa C-tu. Nokhng ch phan anh nhng kha canh xa hi va tn nim ctruynC-tu v th gii bn kia cua ngi cht, ma con c bit thhinm net nhng c im trang tr tao hnh dn gian trn g cuangi C-tu. No gn cht che vi nghi l ln nht trong tp tuctang ma C-tu, thhin long hiu thao cua cac con, v th kinht - xa hi cua gia nh cua dong tc ngi qua c, cha ng

ng thi ca nhng gia tr vn hoa vt th, ca nhng gia tr vnhoa phi vt th cua mt tc ngi.T my chuc nm gn y, vung C-tu a him thy loai nha m nay va cung rt t ngi conbit cham khc trang tr nha m. Phn v lam nha m kiu ctruyn tn nhiu cng sc, thi gian va ca cua cai, phn v traolu tip thu vn hoa mi din ra manh me, nn hnh thc nha mlp tn hoc xy gach, thm ch p lat gach men, a tr nn phbin va c lp tre a thch. Nu mt hn i kiu nha m ctruyn quy gia nay, mt mang vn hoa c sc cua dn tc C-tuth tht ang tic!

Co thcoi ngi nha m C-tu c trng bay nh mt s hindin cua vn hoa cac dn tc t nhom ngn ng Katuic trongBao tang DTHVN, bn canh cac sc thai vn hoa n t TyNguyn va nhng vung min khac, khc hoa bc tranh vnhoa cac dn tc Vit Nam a dang va phong phu.q

VN HINVIT NAM 23

Nha m

ngiC-tu

L ra mt ngi nha m Ctu tai Bao tang DTHVN.

Hoa tit trang tr bn trong ngi nha m.

Anh Bch Nga - ngi th Ctu ang hoan thanh giaioan cui ngi nha m.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

24/75

VN HINVIT NAM24

T TRONG Di san

NGUYN KHC PHUC

Khoang 1956 - 1957, gn nhca nha ti ta tuc trong caingo hem Hai Ba Trng nmgn nga t Hai Ba Trng - Phan BiChu. Chung ti sng chui ruc digm mt cai cu thang bng g opep, anh ti phai dung nhng t baocu dan kn nhng khe h toac hoactrn nhng manh van g, ngnbt bui ri xung "nha". Con ngaydi nn nha la mt cai ming cng

hi ham, y chut bo va gian. Bti va anh trai k ti la th giytrong hp tac xa. Noi chung, cucsng cua chung ti hi y tht caycc, nhoc nhn va thiu thn u th.Nm y, ba ngoai ti a ngoai saumi, toc bac ht, sng vi cu ti(em trai me ti, cung la th giy, xavin HTX Quyt Tin). Co le dobun phin va tu tung, ba ngoai tingay cang hay ung ru. Mi ln,ba va lu chau ni, ngoai cua mnhngi go inh di cai vom cng uc

bng xi-mng a l loet, loi canhng khung st en ua ra ngoai,chung ti lai giuc ba kchuyn. Tixin giai thch mt ty v cai vic "goinh": Sau khi ong ghim "mu da"vao nhng chic khun g (phom),bng inh guc, nhng ngi thkhu tay, dan crp va cui cung, nhnhng chic inh ra. inh nh ra bcong queo, tit kim, phai dungbua go chung cho thng va dung lai.Cng go inh tht re mat: 2 hao mtlang!

Lang ti

n cp nh

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

25/75

Ba ngoai ti mt mui kem nhem b bnh mt ht, tay chn ly by,ming sc hi ru, vn phai go inh kim thm chut tin phu vi cu mti nui bon nhoc. Ba va go inh va kcho lu chau nghe u th chuynnha qu, co le o la nhng giy phut vui ve hao hng him hoi cua ba chauti. Ham kchuyn, lai say ru, lm luc ba ti go bua va ngon tay lam

bt ca mau ra. n tn by gi, ti vn khng sao qun c nhng chicinh dnh mau y. Nhng ang k nht vn la chuyn "n cp nh". Bati k:

Lang ba ngoai ti vn di ng bNam nh. Nm y v, ncbdng, lut li, oi kem khin ca lang ba ti chay dat ln Xun Trngkim sng. Dn xiu tan lai ngu c trn t mi, oi khat, thiu n, rachmc. Nhng cai gay go nht la phai lo xy nh. Mt ngi lang min Bcma khng co nh th khng thanh lang. Dn lang ba ti cm cha co man, ao cha co ma mc, ao u ra tin cua sm g, a, thu th xy nh?Cui cung, ca lang hop lai ngh ra mt cach... co nh.

Nguyn lang bn canh lang ba ti la mt lang kha gia, nhiu gia nhthuc loai "th gia vong tc", d gia tin nong, sc lc. Ho xy mt ngi

nh cung d nh xy mt cai nha vy. m y, ngi nh lang bn angxy d dang, vi va (thi o cha co xi-mng, ngi ta dung mt trn vivi va rm kt dnh nhng vin gach) cha kp kh, ca lang ba ngoaiti xng sang, g ht gach mang v "xy" trn t lang mnh.

Trc luc mt tri moc, trn manh t ngu c khn kha moc ln mtngi nh nham nh, khng co ca rui me va noc. Lang bn i kin, lang bangoai ti cai chy cai ci. Cui cung quan thng hai, ng ra dan hoa.Lang bn hm hc mt ty ri cung yn cho lang ba ngoai ti s hu "cainh n trm".

Lang ba ngoai ti mng r, gom gop rm ra lp mai cho nh.Ln nao kchuyn, ba ngoai ti cung va a ngon tay b inh bua go

phai ln ming mut mau, va th thm:- Cac chau xa qu lu ri nn khng bit y thi. Dn qu khng co

nh th sng lam sao c? o la chn va linhthing va thn mt. Hang nm, nhng l trongnht u din ra nh. Cac ng B Trn dula thn thanh cung phai co ch nng nau, utma tranh nng. Xun v, khng co nh va snnh, dn lang bit m l hi ra sao, u? Makhng co l hi th lam sao m - Dng giaohoa, ku cu Gii - Pht lam sao? Giai gai, nggia ba ca, tre con quanh nm u tt mt ti,bit luc nao vui vy vi nhau? n gi, ba vnnh my cu hat thi con gai ba tng hat trongl hi u xun qu mnh:

Con gai Lac Qun ban "qun" mua "lac"Con gai Qun Lac ban "lac" mua "qun"...Lu nhoc chung ti ca ngi. Ting la sng

gia th thanh hi, nhng a be ngheo kh,tht hoc, my khi c i xem xi-n, vn ngh,oc sach, noi g n mua hat, tham d nhng trochi danh cho tre em? Nim vui duy nht cuachung ch la khi nhn c tin go inh, b me

chung "nghin rng" cho chung nm xu mua banh ran mt do mt ba gia bng thung i ban rong... Va he n, chungch bit nga cnhn ln nhng vom su xanh bic, hong nghe dan ng ca lanh lot cua v van nhng chu ve su... i,l hi qu mua tr thanh gic m xa vi cua chung. Gic m y am anh u oc, con tim cua chung sut i. Khng col hi, chung tr thanh "nhng a tre m ci gic m"...

Ba ngoai ti noi tip trong ting nc nghen:- Cac chau nhn ln, c xy ly mt cai nh ang hoang cho lang ta. Khng xy c th... phai i "n cp nh"nhxa th tui. A, ha "cn cp nh", vui lm lm... n cp g cung xu tr "n cp nh"!q

VN HINVIT NAM 25

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

26/75

VN HINVIT NAM26

T TRONG Di san

L HOAI NAM

Mt cuc i y bt hanhBt hanh v mt cn bnh quai

ac, bnh lao phi, mt trong "tchng nan y" thi by gi a smtan pha sc khoe cua ng, nhiu ln

gy tr ngai cho ng trong vic musinh, cung nh trong hoat ng sangtac va ng a lng le qua i luccha tron 30 tui, khi thi cuc cuanhng ngay u sau Cach mang

thang Tam ang rt khn trng,ban be thn thit khng ai nhn ctin bun.

Bt hanh v lun tht bai trongsinh k: my ln i day hoc, mtrng hoc u b dang d hoc dobnh tt hoc do mu thun ni bva con do chnh quyn thc dn,

phong kin cm oan.Bt hanh v trc sau ca ba cuc

yu ng u v, khng a n

BCH KHv sao sangsm tt

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

27/75

VN HINVIT NAM 27

kt qua my man, o la cha kmtmi tnh n phng tuyt vong mangi c yu ch bit n mynm sau khi nha th qua i.

Ngi xa thng noi: "Cai quanlun nh" nhng vi Bch Kh dunp quan tai a y t 60 nm trc,ng vn cha co mt danh v g trnchnh qu hng mnh: o lai la mtbt hanh ln khac sau khi qua i.

Mt qua trnh "duy tn"

khng ngngTin trnh sang tac cua Bch Khchia lam ba giai oan:

Giai oan 'th cu": Bch Khbc vao lang th sm, khi con tui thiu nin. T nhng nm 1931- 1932, ng a co th ang bao"Ting Dn". Cho n cui nm1936, nhiu bai c sang tac theocac li ng lut, t khuc hat noicua ng u n xut hin trn mtbao nay, va ng rai rac mt s

bao khac nh "Phu n tn vn" dibut danh L Mng Thu, Bch Kh.Tuy tui i tac gia con tre, nhngnhiu bai th cua ng a at ntrnh gia dn va c nhiu bctuc nho tan thng. Hp thu truynthng yu nc cua gia nh, ngthi chu anh hng cua cu Phan BiChu, "th cu" cua Bch Kh nmtrong xu hng vn chng "u thimn th" hi my thp ky u th ky20. Chan cha mt long yu ncthng dn, ng th l ni au xotcua mnh trc canh i thay cua tnc, trc cuc sng c cc cuangi dn, ng thi noi ln s btbnh cua mnh i vi nhng btcng trong xa hi. ng ph phannhng hang ngi ch bit tranh thu"uc nc beo co" sao cho vinh thnph gia, hoc ch bit ua oi n chitruy lac, khng ngh g n dn, nnc. Trong pham vi din an cngkhai by gi cho phep, ng cungvach ra s km kep gt gao cua bonthng tr i vi nhn dn. Mt khacng lun ca ngi nhng anh hungdn tc nh L Thai T, Ly Thng

Kit, Nguyn Hu... Thm ch coluc, chang thanh nin Bch Kh toan"ban' ca su "ban" ca th hanhng thit thc. Tic rng ngkhng co iu kin thc hin chhng y!

Giai oan "Tinh huyt" t nm1936, Bch Kh t gia con sng dusao cung vn m a cua "th cu", nhay vao dong xoay cua "th mi".iu o khng co g la la trong xuth i mi tt yu cua thi ca VitNam ng thi, ma Han Mc Tcung la mt trng hp tiu biu. Cola chng la mt khi a chuynhng, Bch Kh mun vt ln in mt cuc 'Duy Tn" (Tn mtbai th ni ting cua ng") thtmanh me, su sc va tao bao i vithi ca. lam vic nay, Bch Kh atm n cac trng phai thi ca hinai cua phng Ty cui th ky 19,u th ky 20, chu ngha lang man,chu ngha tng trng, chu nghasiu thc. c bit, ng chu anhhng cua my hoc cua Baudelairema ng tn lam "vua thi s" ("Ngin may", "Tinh huyt"). Nhng ngkhng dng o ma con tip binnhiu quan im ngh thut khaccua cac nhn vt c phach thuc cactrng phai noi trn: Rimbaud,Verlaine, Mallarme v.v... ngnhin, ng khng phai la ngi cnht trong s cac nha th ng thitip cn anh hng cua phng Ty,nhng ng la ngi hn ai ht mun

i tn cung cua ly thuyt cac trngphai y,Tuy nhin, trong khi hng

manh v phng Ty, Bch Kh vngi c mi lin h mt thit, bncht vi cac truyn thng vn hoa,vn hoc phng ng va dn tc.Ly Bach cua Trung Quc, H XunHng va Tan a cua Vit Nam vnnhng du vt su m trong thcua ng. Va nu Han Mc T tmngun cam hng trong Thin Chua

giao th Bch Kh n vi Pht giaova ao giao. S kt hp ng - Ty,kim - c dng nh la mt nghch

ly, nhng khng phai la phi ly, lamt th h ln, mt vic lam tuytin cu may nh co ngi a ngh.C s cua s kt hp o la s gngui nht nh gia chu ngha tngtrng, chu ngha siu hnh phngTy, vi ng li sang tac, phongcach, thi phap truyn thng cua thica c in Trung Quc cung nhVit Nam: s gn gui v phngthc biu hin, mt bn la nhnghnh anh tng trng va bn kia lanhng n du, ngu ngn v u th cuatrc giac trong cam nhn th gii, vs cao tnh nhac trong th, v laong ngh thut t m va cng phu...Cai phong tung, cai ngang tang,thach thc cua mt Ly Bach, mt HXun Hng va ca thai khngnh cua nha th n c ao nay ivi ban nng tnh duc cua con ngikhng xa lm vi tinh thn "niloan", pha phach nhng l li, thinkin, cm ky, co tnh cht quy tc vatrng gia rang buc, e nng lncon ngi, vi s cng nhin phbay i sng tnh duc, khoai camxac tht cua mt Baudelaire hay mtRimbaud... Co mt s gp g thu vgia chu ngha tng trng vi Mttng cua Pht giao trong mt thgii quan nh nguyn lun, mangtnh cht thn b. Chu ngha tngtrng phn bit va i lp cuc snghin thc vi cuc sng ly tngnm ngoai s hiu bit thng thngcua con ngi con Mt tng cung

cho rng ng sau th gii hu hnhco mt th gii thn b; moi vt uco hai mt: mt "hin" va mt "mt".Va ca hai u cho rng cai th giin, cai mt bn trong cua van vtmi la tht, la ang k. Ngi nghs phai kham pha, thhin th gii lytng trong tac phm cua mnh,tng t ngi tu hanh phai tm ncai mt y cua cuc i, cai tm ncua moi vt.

Tt ca nhng iu nay chi phi

manh me hoat ng sang tac cuaBch Kh, nht la trong thi gianu cua qua trnh chuyn hng

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

28/75

VN HINVIT NAM28

T TRONG Di san

sang th mi ma kt qua la s ra icua tp th "Tinh huyt" vao cuinm 1939 mt tp th a c HanMc T on nhn nh "mt bnghoa la n hng" (Ta tp th "Tinhhuyt") la ca mt bu mau nong cuatui tre vi nhng u im, nhcim cua no. S hao hc i tm caimi la, s si ni trong cam hngsang tao, mt mt em lai s sng vatnh c ao cho cac bai th, nhngmt khac co luc cung dn n nhng

g con sng, cha nhun nh. Co thnoi o mi la mt cuc thnghimtao bao.

n "tinh hoa", s bng bt banu lng xung, nhng cai g qua ac gan loc hin ln mt BchKh chn chn hn ca v tm hn lnngh thut. Mt s so sanh nhngbai th trong dang ban u trong"Tinh huyt", vi nhng vn ban ac sa i cua chung in trong tp"Tinh hoa" se cho ta thy mt phn

quan trong cua s chuyn hng y.Trong s kt hp ng - Ty, nutrc kia anh hng cua phngTy co phn manh hn th by giyu t ng tri dy tao ra shai hoa trong ni dung cung nhtrong hnh thc. Noi cach khac,"Tinh hoa" la mt cuc tr v, tr vvi nhng li th truyn thng cungnhng m hng quen thuc, nhngcu truc khng hoan toan nh cu, trv vi cach ngh, iu cam quen

thuc nhng vi mt tm trang cuacon ngi thi ai mi. Tuy nhinng vn gi mt s nht quan vnhng quan nim ngh thut c bancua mnh.

Co th khai quat tin trnh thcua Bch Kh nh sau: "Tinh huyt"la phu nh cua "th cu" va "Tinhhoa" la phu nh cua "Tinh huyt"nh vy.

Mt quan nim v cai ep

miTnh yu, s am anh cua cai cht,ni c n, o la nhng tai chu

yu cua ca hai tp th. Nhng baotrum ln tt ca la s tm kim, longkhat khao cai ep. V iu nay, angchu y la thoat u, ng a nh tcho tp th sau cai tn la "ep".

Quan nim v cai ep cua ngrt phc tap. y cung la ni bc lro anh hng cua Baudelaire i ving. Tac gia cua tp th "Nhngbng hoa cua cai ac" a tuyn bchp nhn moi cai ep du no n tu: thin ng hay a nguc,

thng hay quy xa tng du no an iu thin hay ti li, nim vuihay nhng tham hoa, min la no mra canh ca i ti cai v cung (infi-ni), no lam cho vu tru bt gm ghicva nhng khoanh khc bt nng n(Bai "Ngi ca sc ep"). Nha myhoc Baudelaire va cao cai thanhcao cua i sng tinh thn lai vadanh ch cho nhng khoai lac xactht, cho truy lac. thoat khoi nibun chan trin min, ng a vt

qua nhng gii han ma ao c vatuc l quy nh, giam sat lnh vcnhng cam xuc va duc vong cm ky.Cung trong tm trang u ut c taonn do cam giac v s bt lc trcxa hi, do nhng au khtrong tnhyu va do linh cam v s ngn nguicua i mnh khng cho phep ngthc hin s nghip vn chnghng m c. Bch Kh a tip cncai my hoc y vi hai mt tch cc vatiu cc cua no, tuy rng trong thc

t, ng khng co li sng phongang cua Baudelaire.Trong lch s vn chng Vit

Nam, Bch Kh la ngi u tinphi bay va ca ngi cai ep cua cth con ngi trong s toan ven cuano. ng khng tranh ne khi miu tab phn kn ao cua ngi phu n,cng nhin chnh nha th goi la veep khiu dm (Tranh loa th). Thcra, Bch Kh ch la mt ke tao baotrong ngh thut ngn t, ch controng ngh thut tao hnh th gii,th li ve tranh phu n khoa thn naoco la lm g va t nhng nm 1929hoa s Nam Sn a sang tac bc

tranh sn du c ln miu ta ba conyu tinh khoa thn nhay mua quynru Pht. Con T Ngoc Vn, hoa s lilac thuc th h u tin cua trngCao ng My Thut ng Dng aquan nim: "Khng co ngh thutnao lai khng co s nhuc cam".

Nhng nhuc duc, "khiu dm"khng phai la cu canh cua sang tacBch Kh. o ch la mt mt, mt bphn cua s chim lnh thm my ivi th gii, mt khat vong cam thuth gii toan ven bng tt ca cac conng m rng cua tm sinh ly conngi k ca ban nng va trc giac.ng mun i n cai tn cung cuamoi cam giac, ng mun at ti cai"tuyt ch". V vy, ng co nhngs trai ngc ky la. Cai ep trong thng gi ln nhng g la thanh nha,thun khit, thanh thin ng thi laiht sc trn tuc, va co tnh ly tnglai va ht sc thc t. Cai ep o

va a ngi ta vao mt th giihuyn ao, lai va khin cho ngi taphai rn c ("Sc ep" - Tinh huyt).Ngay nhan sc cua ngi yu, ngcung va cam nhn cai "ve huyndiu" lam ng ngy ngt nhng cungva bt gp cai "ve yu tinh" khinlong ng gin d.

Tuy nhin, trong s "tranh chp"gia cai tinh thn va cai vt cht,gia tm hn va xac tht, cui cungphn u thng vn thuc v nhngcai trc, xac tht ch la tam thi,con tnh yu mi la vnh vin:

Nang! Nang! Nang! Khng cona chu thn

Xac la mng ma tnh la tuytch!

("Nang bc ti" - Tinh huyt)iu cu mong tha thit nht cua

ng con ngi la mt trai tim:Ti n may ch mt trai tim thi!("Trai tim"- Tinh huyt)Hn na trong s giao ng gia

hai cc i lp, cai thanh cao va caithp hen, thin ng va a nguc,Bch Kh cho rng i su vao cc

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

29/75

VN HINVIT NAM 29

nay la iu kin hiu ht y nghacua cc kia, co m mnh trong nhuccam mi thy ht gia tr cua isng tm linh va o la ngun camhng di dao cua sang tao:

i! say kht mi dao mun yti! in r mi ngp anh chim

baoi! dm cung mi bit ro gia

trng sao("Trai tim" - Tinh huyt)Trong hanh trnh i tm cai ep,

Bch Kh kham pha ra nhng khacanh khac nhau va trong mt chngmc nao o i lo vi nhau cua caiep trong con ngi. V vy, ngkhng dng o ma mun i xahn, tm n mt cai ep cao hn,thun khit hn, va ng a tm thyno thi ca. ng co cp n caiep cua u cac nganh ngh thut:hi hoa, iu khc, kin truc, nhipanh, va nht la m nhac. Nhng theo

ng, cao hn ca vn la cai ep cuathi ca, s tng hp cua tt ca cacngh thut kia. Cai "coi tri", cai thgii ma Bch Kh mun tao lp nntrong cac tac phm cua mnh, mtth gii tach bit vi trn gian, gmco ba tng, tng th nht la cai thgii cam tnh y nhng hngthm, sc mau ti mat, mui v ngotngao, ting nhac m ai, tng th haila "a nguc" la th gii cua duc

vong va tng trn cung la thinng, la th gii thi ca ("Mt coitri" - Tinh huyt). Bai "Duy tn"tm cho mnh mt ting noi ring.o la mt th th s dung mt ngnng tht trau chut, trong sang, ym hng, tao c nhng hnh anhmi me mang y sc sng, mangnhiu tng lp, y ngha. Nha thphai th hin cai tinh tuy cua cuavan vt. Trn c s kt hp cai "mi

me" vi cai gia tr tim tang ctruyn cua phng ng (cai truynthng), th phai at n cai ep chn

tht, thun tuy lam say ngi.Trong ly tng thm my cua

Bch Kh, con co mt s yu t na,tuy khng xut hin nhiu ln trongth ng, nhng rt ang trn trong,y la m c v mt xa hi khngcon co nhng canh i en ti, khau:

Ta nhng mun su thng thibiu l

Sc trong mau, mau trong sc,hn hoan

Ta nhng mun mua ngnhng lai ch

Nhac gy hng, hng gynhac, lan man

Ta nhng mun man en v coim

Ca khng gian la b sang tranlan

(" mi hoa" - Tinh huyt)

Mt cam nhn v th gii

miNgi ta thng trach th BchKh b him. Nhng b him cungco ba bay ng. Co ngi c tnh,c sc lam cho th mnh b him.Bch Kh khng thuc v loai o.Cai b him cua th ng la h qua ttyu cua chu ngha tng trng. BchKh bit vn dung trit cai lythuyt quan trong do Baudelaire ra v nhng s tng ng" (corre-spondances) bao gm nhng s"tng tac doc" theo o th gii huhnh chuyn n mt th gii vhnh va nhng s "tng ng ngang"theo o cac cam giac khu gi lnnhau.

Qua vy, t nhin trong th BchKh cha y cac loai hng thm,mau sc va nht la nhac. nhng caio h ng vi nhau, lam nay sinhcho nhau; nhac gy hng, hnggy nhac, lan man... Nhiu khi mthin tng, mt i tng trong thgii hin thc tac ng n nha thkhng gy ra ng cai loai cam giacthng thng ma la mt loai cam

giac khac, lm luc tht bt ng.Nng th thm, con nhac th co mauhng, ma hng lai co thm vang.Li noi cua giai nhn khng ch dudng nh iu nhac, ma con "matnh xun va ngot t hng"( "Hinhnh" - Tinh huyt). Khng ch cacvt th, ma cac vn ng cua conngi cung tao ra nhng cam giac lathng nh nu ci "trng nh hoal" hay bc i cua ngi yu tanh "nng thm". mt mc tru

tng hn, gic mng co khi "trngphau phau" co khi lai rt xanh.c bit nhac co v tr rt quan

trong trong th Bch Kh. iu okhng ch th hin m iu didao, tit tu bin hoa cua cu th,cua bai th ma con su trong cachcam nhn th gii cua bai th. ivi ng dng nh u u cungvang ln ting nhac, dng nh ttca u vn ng theo nhac iu:nhac trong nng, trong gio, nhac

trong li noi, trong hi th cua conngi, trai tim, lng ngc va ca datht ngi con gai u rung ngtheo nhp iu va cung bc. Khngch thi gian ma ca khng gian cungvn ng theo nhac iu.

My tuyt thi gian bay t nhac("Nm m" - Tinh hoa)S "b him" cua th Bch Kh

con co nguyn nhn tnh tngtrng cua cac hnh tng, va tnh angha cua ngn t. Chng han, ng

sau hnh anh mt oa mi, la cath gii cua cai ep: nhng conngi ep, mt xa hi ep, va baotrum ln tt ca la cai ep tim ntrong vu tru (" mi hoa" - Tinhhuyt). Hay hnh anh cn ma trongbai "Ting an ma", mt tuyt taccua tp "Tinh hoa", lp ngoai cungla cn ma xun, la s ri rungnhng nm thang tui tre, s tiu macua tai nng, va s tan v cua gic

m s nghip va lp tn cung latrn ma nc mt cua longngi!q

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

30/75

VN HINVIT NAM30

T TRONG Di san

Lang emNi y: lang cubun thu quanhAnh cokhi nao tr lai cha?Ngay i chm lm. Dong sng bicCng sang trong tri si si ma

Ni y: Thanh phi ngng machMy nang lai khach vn bun mng ln hi quan sng khuya xungu my chang trai ri nh h?

Anh cokhi nao con tr laiCh luc hoang hn trng alnTm ngonha em anh sethyKhom lan thm nng kh u phin

La luc m v trn mai ngoiNhng nhanh nhan mun canh di lay

Em ang ni bnh trong phong vngTnh m theo trng sang sang y

H Xun HngCanh sng quan lanh nguyt ta songBn gi hng lan n p longNgi v trong th gn cach mngm nay chng bit cov khng?

Vn chng quan thkhng ai bitTrong mng mnh v thng vi ti.Xanh liu ngoai song thay i laaghen tai sc my m ri?

m nay na gi nghing nghing mngMun dm ngi xa athy vXanh liu ngoai song va i bicMau thi sc lao dung nghi.

Hu a tnhThu v lanh sc ta dngHoang cung chng a hi hng bay dnThun An khut bong hoang hnGiobao gi thi lai hn trang giangNi y rung lavangLng vua xa lm dm ang nhat xanhDong Hng in gai nguyn lanhLathuyn du khach thanh thanh ting nVyDa thn, Vy Da thn!Bic che cn truc khng bun ma say

Non xa trng atron yEm i mc long ngy ln mua.

Th

BCH KH

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

31/75

VN HINVIT NAM 31

Tranh loa thDang tm xun un trong tranh Tn tin nng! Nang lai ng ni ny?Nang m? Xim ao bo u y?n trin lam ca tm thn kiu dimNang la tuyt hay da nang tuyt imNang la hng hay nhan sc ln hng?Mt ngi chu rung anh song ngh thngL tch lai sp tun hang ua ngocm u huyn ngu m trn mai toc

Vai chut trng say ong lan mi.Hai vunang! Hai vunang! Chao iCho ti nut mt dong sm ngot lngi l l mt toa hoa nghim ngTi run run ham lai canh hn si hai tay ri chen ngoc lu ly hai chn n mau sen eo laCho ti nang! Cho ti nang! tt caTi min man ung lai mng quynh daoCho m, chi vi, hn ln caoMt tinh cu setan ra bin lTin nng hi? Nang sng trn thh

Bong thi gian phai quy di chn nangXun mun i di dng gia vung tangGng phep tc sut soi ngan mng anh!Clam sao nng niu bu gialanhp tranh ngi, l ang ngm thi nhn?Hay nang nhnhung cac phng n lnHay nang c m tnh trong trng ngoc?i! Nang i! Lam sao nang chng khoc.Ngi thi nhn, ve ep cua khiu dmTrng thanh tnh con long trong th cmNhac v minh hng si trn net ch?i! Nang i! Tht ln, li ngoc nLi trn chu rung ca phm long tiNgoc Kiu! Ngoc Kiu! n cp song iCho ti o vehng tri sc ncVehuyn diu men say lt mtVeyu tinh dn gin thu v ganTa thip i - trong mt phut m loanXung mun t ri bay ln tt bc

Ngh thng tri hm nay sao ma xanh!Ngoc trng xy vang trn mun canhNhung my t ngi sao kim cngDa lan t ngi say men hng.

Lu ai anh g nh lu ly?Nu ci ai trng nh hoa l?Thuy tinh ai long gng h?Khng gian xa c hay san h?

m m hn ti chi phiu diuBt gp nang th din yu kiu,Man mac cho nn nhch HngHai ti nhp nhang ln cung trng...

la ngoc thach hay trn chu?Manao hay la hphach u?- Cung thim vt veo cai ln my.Tin nra chao, tnh ngy ngy

Ny! Mun ngoc nngp y thngToc quyn hay mui t hp hngUn mnh say ln song xim nghKhuc Phung cu hoang si m

Dim l, Hng Nga bc xung niu ca thn diu vng a ln- Chung ti lac gia mng nh ngaNgvng vao mun t lua sa

Hai ti va ghebn sng Ngn.! Nang Xun Hng ngc trn

Ngm bai "Vn nguyt" ting trong ngnNhn xung nhn gian ci nh in.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

32/75

TUN GIANG

Trc y, nhiu nha nghincu ca nhac tai t, cai lnga nhn nh: ca nhac tai t,cai lng co ngun gc t ca nhacdn gian sng Hng, theo ngi dndi c qua Hu, vao Nam, ra i canhac tai t, cai lng. Do o, nhnnh chung la ca nhac tai t congun gc ca nhac Bc, ca Hu, mtphn nhac Chm va dn ca Nam b.Nhng di goc nhn ca nhac tai t,cai lng tn tai trong mi quan htng hp xa hi hoc, sn khu hoccon t c nghin cu vi t cach langun gc ngn ng ca nhac bana, iu y nh la mt nghch ly vinhng nhn nh cua cac nha nghincu tin nhim v ca nhac tai t, cailng.

Ai cung bit, phng Nam lamanh t mi. Min ng bng Namb xa la vung t hoang vu, nhiuang th con ghi du tch nhngngi x Bc i khai khn min tmi. Vao th ky IX, ngi Khmer dic n cac tnh Ca Mau, Cn Th,An Giang, Ty Ninh... Sang th kyXIII, nha Trn a ngi i m coixung pha Nam, nhng phai nth ky XVII mi co nhng vung tdn c sau nay thanh cac thanh phng dn nh : Phu Xun, Gia nh,Sai Gon, Ty ...C dn Nam Bmi hnh thanh cach y ba, bntrm nm, nhng o a co mtphong tuc li sng ban a, khng

ging vung minnao trn t ncta. Manh t NamB, ni t ching,cng c, nhiu sctc: Vit, Khmer,Chm, Hoa... Midn tc con bao lumt nn vn hoaring, nhng nibt va anh hng

hn ca la vn hoaVit, biu hintrong ngn ng, lisng giao tip...

Trong nn vnngh dn gian com nhac Nam b,la nhng lan iudn ca hnh thanh,ra i t c trng,c im cua ngidn phng Nam.

Ngn ng dn ca Nam b la nhngthang m, m nhac ban a nh cacnha nghin cu dn ca Nam b ThBao, T Vu, Vn Hoa, Kiu Tn,Hng Thinh...a chng minh. Trongtiu lun nghin cu dn ca Nam b,Lu Nht Vu sau khi khao sat cacvung dn ca Nam b Bn Tre,Kin Giang, Cu Long, Hu Giang,Cn Th...ng kt lun: Nhng iuhat a em Nam b khng bao gi

s dung thang 5 m thc Bc: , r,pha, son, la, hoc r, pha, son, la,, r; r, mi, son, la, si, r...ma cu

thanh 4 m: r, pha, son, la, r hocnm m: r, pha, son, la, si, r.

Dn ca Nam b s dung iu oanthng cac iu: ly lu la, ly chimchuyn, ly con sao, ly con cua, ly caikeo...co thang m: (mib) pha son(lab) .

iu oan trong nhac cung nhHu co thang m r pha son la(sib)r. V cu tao quang co chungquang ba trng: - mi, r - phanhng iu oan dn ca Nam b co

hai quang mau sc cu tao khac vihai mau sc iu oan Hu. Cht Huch co trong iu oan mt quang

VN HINVIT NAM32

T TRONG Di san

Nhng nhn nh mi

v ngun gcca nhac tai t, cai lng

Kiu - Cai lng min Ty Nam b.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

33/75

VN HINVIT NAM 33

mau sc la quang c trng chtHu. Con hai quang c trng iuOan dn ca Nam b, la hai quang truct mau sc dn ca Nam b. Khi hathai m m, la nhn non gia, tao cam

giac ngm ngui, nc n, u hoai.Nhng bai dn ca Nam b co hioan thng la oan bin th, chuynh nh la r pha (4 m va binth) r pha son sib hoc mi phason va pha son la y la s khacbit gia iu oan dn ca Nam bvi ca Hu. Nhng thang m y lanhng thang m c trng dn caban a Nam b hnh thanh t tm lyban ng, vn hoa, phong tuc ngidn a phng.

Ca nhac tai t mi ra i khoangtrn 100 nm, cha co trong vn biama ch ghi chep qua bao ch, sach vva li k cua cac ngh nhn an catai t. Trong cun Ngh thut snkhu Vit Nam, ng Trn Vn Khaivit: Qua li nm 1910, My Thoco ban tai t cua Nguyn TngTriu...Nhng ban tai t n catrc kia nm rai rac cac tnh Namphn co trong cac cuc l t gia, tnhn, thng quan, gi quai...nhngkhng bao gi n ca trn sn khuhay trc cng chung".

Nhng oan ghi chep cua nght sc quan trong, khng nh:

Cac ban nhac an ca tai t dngian co cac tnh ng bng Namb, chi an co tnh tai t, dn giankhng chuyn nghip. Ho la nhngban nhac chuyn hoa tu trong caccuc t l, khng phai nhac thngthc ma la nhac phong tuc, nhacthing.

Sau o, Trn Vn Khai con vit:

"Nm 1911, tai t Nguyn TngTriu mun a ca nhac ra trccng chung, nn thng lng vichu nha hang Minh Tn khach san ngay ga xe la My Tho- Sai Gon ban tai t giup vui cho thc khach".Nh vy, ca nhac tai t t dn gianla nhac thing khng din ra trn snkhu, trc cng chung. Nhng tkhi ban nhac Nguyn Tng Triuc chon lam ai din cho nhngngi an ca tai t cnhac Nam b

i din Phap nm 1910 th sangnm 1911, ca nhac tai t ln trnhdin nha hang khach san, la mt

dong nhac thnh phong doanh thu,thng mai. T nm 1911 ca nhactai t co hai dong:

Mt la ca nhac tai t dn gianphong tuc - nhac thing

Hai la ca nhac tai t thnh phongphat trin nhanh t nm 1911 nnm 1914 co bc tin mi carab.Carab khac vi ca nhac tai t thnhphong, nu hoa tu ca nhac tai t langi an ca trn b van t, khng coiu b th co ca ra b, ca theo iub, la nhng ng tac minh hoa choli ca, la bc ngot mi trong canhac tai t a tr thanh mt tro dinxng dn gian. Ngay nay, ca ra bla le ng nhin. nhng ngay xa

la mt hnh thc ngh thut mi,ngi khi xng tro din ca ra bla c Ba c khi v din VungLim, c Ba c a ca ra b theoyu cu cua cng chung noi la: "Caco b noi hay". Vn theo ng TrnVn Khai vit: " Nht la c ca banT ai oan, bai Kiu Nguyt Nga rtang yu". Bai T ai oan soan theoli vn kchuyn, co hai nhn vt,nhng vn do mt ngi din k, ola hnh thc din xng dn giantrn sn khu, mt hnh thc din kco tch tro, nhng la ngh thut cdin. Sau o, t nm 1914 n nm1918 tro din ca ra b rt n khach,thng din chung vi xic cacsn khu ca nhac va hat xinema.Nhng tro din ca ra b co hai nhnvt ngi ta a bin soan thanh trodin co ba nhn vt trong bai T aioan, co ba ngi tham din, la mttch tro sn khu. Nhng vn la trodin ca ra b v cha hnh thanh mtkch ban sn khu, y la bc qua

t ca nhac tai t ln ca ra b nsn khu cai lng.o la nn ca nhac dn gian Nam

b co h thng thang m iu thcring, khng co ngun gc dn caBc b, anh hng giao lu th conhng ngun gc la khng, bi nnm nhac dn gian Nam b ra i ttm ly, ban ng, phong tuc ngidn phng Nam. Ho a tao dngmt li sng phong tuc, tp quan,vn hoa, ngn ng m nhac ring.

o la hnh thc sinh hoat vn hoa mnhac tai t. Hnh thc nay ca Bc -Trung khng co ch co Nam b

mi co nhng ban nhac an ca tai ttrong dn gian. Du hin nay cokhoang trn 20 bai ca Hu, trong sgn 100 lan iu, bai ban cai lng.nhng nhng ban ca Hu nm trong

vn ca nhac cai lng ch la s tipnhn nhng ban ca Hu vao cailng ch khng phai la ngun gcnh cac nha nghin cu t trc ya nhn nh. Qua trnh tip nhny, nhng ban ca Hu a chuyn idu giong hoa nhp vao dan nhaccai lng khi ca ln khng con caimui ca Hu na. Qua trnh cachuyn i du giong, cai lng hoanhng ban nhac Hu, nhac Tu,nhac Ty vao cai lng, la mt

phng phap ngh thut cua snkhu cai lng ma cac hnh thcngh thut khac khng thco. V thngh thut cai lng la s gia cua sgiao lu, hi nhp cac nn nghthut hin ai. Sn khu cai lngco nhiu th nghim c cngchung ng tnh, cai lng din kchcm, cai lng din kch hnh th, canhac Rock, Hiphop, Rap... chng ng.

Nhng nhn nh mi v ca nhactai t cai lng la:

Ca nhac tai t hnh thanh ra it nn ca nhac dn gian Nam b, cohnh thc cu truc dan nhac, hoa turing la nhac phong tuc, nhacthing.

Nhac tai t phat trin thanh canhac thnh phong va ca nhac tai tcai lng trn c s cua nn ca nhacdn gian ban a Nam b theo tm lyban ng cua ngi phng Nam.

Ca nhac tai t, cai lng khngco ngun gc ca nhac Bc va ca

nhac Hu, nhng bai ban hi hngBc con lai trong vn ca nhac tai tcai lng ch phan anh qua trnh anhhng, tip cn nhng ban nhac mib xung cho ca nhac cai lng theohng cai lng hoa.

Sn khu cai lng la mt hnhthc sn khu c sc cua ng baoNam b. Hnh thc sn khu y aphat trin ti khp moi min tnc du hin nay ang gp khokhn, cng chung ngay cang giam

sut. Nhng nc ta cha co hnhthc sn khu nao lai phat trin trnca nc, ch co duy nht ngh thut

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

34/75

VN HINVIT NAM34

T TRONG Di san

NGUYN VN TIN

oan Cheo Ha Ni (nay la nhahat cheo Ha Ni) khai sinh ung vao

ngay 20/12/1965, trn c s xacnhp oan Cheo II Trung ng vaCheo Kim Lan Ha Ni. Ngay30/12/1965. L cng b thanh lpoan Cheo Ha Ni c tchc tairap ai Nam (89 ph Hu) co schng kin cua B Vn hoa, BanTuyn giao T va cac c quan chcnng cua TP. Ha Ni, cung gii vnngh s T va Ha Ni. Tuy mithanh lp nhng Cheo Ha Ni a cob day v hoat ng ngh thut cheo

trong ca nc. oan Cheo II T aphuc vu trong sut cuc khang chinchng Phap vi nhiu v cheo niting nh Tm Cam, Ai mua hanhti, Trinh Nguyn...Va oan CheoKim Lan vi nhng v nh ThachSanh, Si T Vang, Quan m ThKnh v.v... Hai lc lng ngh thutcheo truyn thng y hi tu lai taonn mt voc dang mi, mt t thmi, chng chac va vng chc cuaCheo Ha Ni vi cac ngh s niting vao bc thy, bc an anh, anch nh NSND Hoa Tm, va cacngh s Thanh Quy, Nguyn Th

Thm, Hoang T, Thanh Tm, BchThun, Thanh Trm...Vi mt thi gian rt ngn cha nhai nm, k t ngay c thanh lp,

Cheo Ha Ni a cho ra mt nhngv lam xn xao d lun khan gia:Nhng c th dt, Mi tnh inBin, C Son, TuUyn Giang Kiu.Nhng v nay a chim c camtnh cua khan gia thu tai rap aiNam, vao nhng thp ky 60 va 70cua th ky trc.n nhng nm 80 (TK 20) cheo canc lao ao vi sn khu cai lngpha Nam tran ra pha Bc, nht la Ha Ni. Nhng ri khng cam chu

chun bc, ma nung nu mt y chquyt tm ly lai danh d va phong cheo truyn thng Thng LongHa Ni ngay tai rap ai Nam - mta ch ngh thut truyn thng.Nhng tac gia a tai nh Lu QuangThun, Lu Quang Vu, Trn HuynTrn, Trung ng... cung cac aodin hang u nh Dng Ngocc, Doan Hoang Giang, Pham ThThanh a cho ra mt cac v: mhi Long Tr, Ngoc Hn cng chua,Nang Mai Van Lch, va nh cao cuacheo Ha Ni o la v NangSita...nh mt phan ng dy chuyntao nn mt khng kh ngh thut

mi. Ngi xem quay lai va chennhau mua ve xem cheo Ha Ni. Cacc quan, cac tp thva ca nhn phaing ky trc hang tun, phai co

giy gii thiu mi mua c vexem cheo tai rap ai Nam. Nhngdin vin tre ep, hat hay bng tainng din xut, s lao ng sang tao,cung vi tnh cam cua mnh danhcho ngh nghip nn c ngixem mn m. o la Lm Bng,Quc Chim, la Thu Huyn, ThuHng, Manh Thng, Thuy Mui,Xun Hinh, Lan Anh, Xun Hanh vaca mt lp din vin tui trung vathanh nin cua oan. Ho a gn bo

va lam vic ht sc mnh cho nghthut Cheo trn sn khu rap aiNam. Luyn tp xy dng v micung rap ai Nam, thm ch co lucluyn tp khuya khng v c, hongu ngay tai rap ai Nam. V thanhcng va din cung tai rap ai Nam,vui bun cung tai rap ai Nam.Cheo Ha Ni a lam vic, biu dintai rap ai Nam t nm 1965 n1995. Thi gian 30 nm y Cheo HaNi a dan dng cng din tai ygn trm v din, vi hang chucnghn bui biu din phuc vu chohang chuc van lt ngi xem rapai Nam. Ngi xem yu quy v

Cheo Ha Niva rap ai Nam

Mt s v cheo c cua oan Cheo Ha Ni.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

35/75

VN HINVIT NAM 35

din va din vin cheo va quy ca rap ai Nam.Ngh s Cheo Ha Ni cung yu quy khan giacua mnh va cang yu rap hat ai Nam, ni atr thanh a danh, a ch va la thng hiuCheo Ha Ni.

n nhng nm 90, rap ai Nam b xung cpnghim trong, c UBND Thanh ph chophep lin doanh vi nc ngoai xy dng lai snha 89 ph Hu, tc rap ai Nam thanh aim vn hoa a chc nng. Ring sn khubiu din ngh thut tai y cung c giao choCheo Ha Ni quan ly, biu din va tchc hoatng ngh thut cheo.Ri rap ai Nam b pha d, Cheo Ha Ni lmvao canh long ong, nht la mt i khan gia.Mi ln dng c tit muc mi phai i thua im luyn tp, tng duyt va cng din.

Tuy vy oan cung a c gng dng din cmt vai v mi nhNgi Thin , cheo lchs c d lun anh gia cao trong vic khchoa hnh tng vua Ly Cng Un tai ba thaolc, quyt oan co tm chin lc cao, vtqua bao can tr ri t Hoa L v ThngLong. Vic lam co y ngha ang ghi nhn cuaNha hat Cheo Ha Ni trong hoat ng ky nim1000 nm Thng Lng c lanh ao va nhndn thu anh gia tt, c ghi cng bngtm Hun chng Lao ng Hang II tng chonha hat.

Nhng s vt va lung tung v a im biudin cua Cheo Ha Ni vn con nguyn ven, bihai oan biu din vi 70 con ngi cua nhahat, khng bit biu din u, hoat ng nghthut nh th nao bao am phuc vu cho nhndn thu va giai quyt i sng cho ngh sva can b cng nhn vin trong c ch thtrng, khi gia hang hoa c leo thang, nht latrong nhng ngay cui nm nay. Cheo Ha Nia danh dum va manh dan mua c s nha 15Nguyn nh Chiu lam sn khu nho visc cha gn 200 ch ngi va lam tru s cuanha hat, nhng v din tch hep nn khng uch cho cac b phn lam vic, nht la kho, nukhng co a ch nay th Cheo Ha Ni khngbit lam vic u khi ma rap ai Nam a bpha d, bin thanh quan bia, va bai trng xe t, xe may? Ngi vit bai nay c bit, SVHTT Ha Ni a co quyt nh giao lai rap aiNam cho Cheo Ha Ni. o la quyt nh ungn, bi rap ai Nam la ni chuyn din Cheot xa ti nay, v vy vic giao rap ai Namcho Cheo Ha Ni la hp long dn, hp nguynvong cua khan gia yu cheo Thu .Nhng n bao gi th rap ai Nam mi xydng lai va ngh s cheo lai c biu din khan gia thu c n y xem ngh thuttruyn thng cua cha ng?q

Khanh thanh tng ai mitai Bao tang Quang Trung

HOAI THU

Sau mt thi gian chtac, tng aiQuang Trung mibng cht liu ng ac rc v t tai Baotang Quang Trung, thayth cho tng ai cu trctt nguyn an Bnh Tut.Tng ai Quang Trung

mi c coi la mt tngai ep v v anh hung aovai c ao xut chung cuadn tc

Tng c thc hintheo mu thit k cua nhaiu khc L nh Bao,c chon sau mt cucthi mu tng ai QuangTrung do tnh Bnh nht chc vi s tham giacua mt s iu khc gia

hang u t nc, cuc tai t hp uc ngni ting nht cua langNgu Xa (Ha Ni).

Tng ai Quang Trung (b va tng) bng ng co chiu caohn 16m, nng khoang 20 tn ri. Tng ai kt hp hai hoa vinha bao tang cung h thng vn hoa cy canh tao nn mt khnggian ep.

Theo nha iu khc L nh Bao, anh mong mun khc hoahnh anh mt v Hoang vn vo song toan. Khun mt vung chin th hin ban lnh, cp mt thin nhan (mt chim ng) tinhtng, mui thng thhin s khoe manh va cng trc... tt ca kt

hp cn i vi nhau lam cho tng Quang Trung rt co thn thai.Vn la ngi anh hung ao vai thu nao nhng tng Hoang Quang Trung mi trng rt nh ac va khoan thai. c bit khunmt co thn vi i mt rt sang. o la mt khun mt oan chnh,va quyt oan nhng cung tht s ci long lng nghe ba tanh.

B tng Quang Trung kt hp gia hai cht liu ng va a,c thit k trn c s cach iu hnh anh chic banh voi.

Cung nh vic thc hin 9 pho tng th ba anh em NguynHu va 6 tng lnh Ty Sn kit xut t trong in th Ty Sndo doanh nhn Huynh Phi Dung ung h kinh ph, pho tng QuangTrung mi vi kinh ph thc hin hn 5 ty ong cung do mt doanhnhn qu Bnh nh, ba Trn Th Hng, ung h hoan toan kinh

ph. Bc tng Quang Trung khng nhng c gii chuyn mnanh gia cao ma rt c nhn dn Bnh nh va du khach ti viBao tang Quang Trung khen ngi.q

Tng ai Quang Trung mi khanh thanh.

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

36/75

VN HINVIT NAM36

NGUYN TN LC(Phap)

Vit Nam thu xa, vaomi dp Xun v, ngi dnhay n nha nhng thy hay nhng ngi hay ch xin chv treo nh mt bc tranh, va lamon trang tr nhng cung va lamon n tinh thn. Thy hayngi hay ch cho ch bng cachvit mt hay nhiu ch trn mt tgiy ln, vi ni dung mang tnh

cach chuc tung hay giao duc, netch thng c khen la ep nhrng bay phng mua. Li vit nhvy c goi la "th phap". Thphap la phng phap vit ch (ep).

Th phap la mt mn ngh thutphat xut t Trung Hoa va a ccac nc Nht, Triu Tin, VitNam m thm chp nhn va lng leduy tr.

i vi phng Ty, th phapc thc hin bng nhiu phng

tin: but st, co, thc, compa, -ke... Con ch c nn not theochun mc va ty l. o la cai ep

cua cac con ch theo th giac ngi

s dung h ch La Tinh. i vingi phng ng, noi n mnth phap, ngi ta thng ngh ncach vit ch Han vi phong cachc bit... Vi cy but lng, mc vagiy ngi Trung Hoa a a nghthut vit ch vn ln nh cao vily thuyt phong phu, mang tnh trithoc, thin hoc.

Vit Nam vao thi im ny,co le ngoai tr mt s ngi lntui thm Nho mi oc c

ch Han, ch Nm, ch conhu ht la khng oc c.Bi vy, tai sao ta khngvit th phap bng tingVit? Vit ch Vitcung ep vy, bilam sao giai thchc: "Sao laep? Sao lakhng ep?"( K T SN g u y n

T h a n hSn).

"Bit u cai

goi la ep iv i

t a ,c h c

g goi laep i

vi kekhac!... Bit

u cai goi laep i vi ta

by gi chc g goi

la ep i vi ta sauny" (Trang T).

Th phap bng tingVitTheo cac bc khoa giap thi xa,

vic chon mt cu vn mt bai thvit ln trang giy la vic cn htsc cn trong. V ngoai vic thhinnet but tai hoa, nng khiu vit ch,ni dung mt bc th phap con chothy t tng, kin thc, tm hn

cua ngi vit. Khi cm but, ngoaithhin nhng ng net rng bayphng mua, cac th phap gia con

Th phap

T TRONG Di san

8/9/2019 Tp ch vn hin s 1 nm 2006

37/75

VN HINVIT NAM 37

phai "nhip tm" vi nhng g mnh

sp sa vit ra.Phong trao vit th phap bngting Vit a c khi phuc mtcach manh me t khoang hn 10nm nay. Bn Vit Nam nhiu culac b vit th phap c