8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

1/76

GS.TS NGUYN THUYT PHONG (HOA KY)

Ti ht sc vui mng khi nc ta thc s nhp cuctrong kinh t quc t. Tuy nhin, cn phai co schun b sang sut rt nhiu mt trong o co vn hoangh thut. V le, co th noi, kinh t mang theo vn hoangh thut va ngc lai. Cn tai xac nh v tr vn hoa cuat nc Vit Nam trc th gii trong giao lu va hoanhp. iu khng th tranh la co nhng cai ta c, conhng cai ta mt mt khi a chp nhn i vao quy ao minay. Khng phai lam vui long khach bng cach bt chc.

Vn hoa ch thc khng thbt chc, v vn hoa la ctrng cua loai ngi tng nhom dn tc. Khi thhin vnhoa ngh thut chung ta cn trng bay cai c sc nhtkhng ai co thco, mi gy s chu y, s ai m cua quc t.

Rut kinh nghim t mt nc chu A nh Han Quc,khi tchc Th vn hi, ho a ra cai c ao nht cua hola Nong-Ak (Nng nhac), mt loai dn vu hoanh trang, mausc, tit tu va nhng yu t m nhac c ao khac lam cath gii ngng m cai ve ep tht "Han" khng ai co.Theo li mi cua B Vn hoa Han Quc sang tham d vac vinh d phat biu trong l khanh thanh Nha hat Camua nhac truyn thng quc gia cua Kung-nip pu gak-ku

wan (Cng nghip quc nhac vin), ti bang hoang vi tnhdn tc tht manh me cua ngi Han. Trong luc tin nkhoa hoc ky thut u My, ho vn lun cao, bao v vaphat huy cai vn quy cua vn hoa dn tc. ai din cho 18oan tham d t 18 nc, ap li B trng Vn hoa HanQuc, ti trnh bay vi hang nghn c toa hm y, rng:"m nhac P'iri (mt loai ken truc Han Quc) i t trong hithcua loai ngi, mang theo yu tnh vn hoa c trngkhng thnhm ln, khng thcai bin ma coth tt hn.Cai giatr cao ep cua nola mt ong gop c trng chonhn loai".

Nu khng t tin va hanh din v vn hoa dn tc,chung ta se khng co phn vn c trng ma giao lu. Cangi su vao hi nhp ta se cang thy gia tr v song cua bansc vn hoa dn tc.

HANH DIN VA T TINV VN HOA DN TC TRONG HI NHP

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

2/76

Sn

4.Mng 90 xun cua mt giao sanh hung

HOANG CHNG6.Sn khu rt cn cho cuc sng10.Chua Mt Ct dng t thi nao?

DNG NH MINH SN12.Din mao s thi cac dn tc

Vit NamPHAM VIT LONG

14.c sc vn hoa ChmBUI VN VNG18.Tham hoa Phan Thuc Trc

PHAN BA HAM20.Ngh v danh nhn L Khit

L XUN LT22.Ganh hat CMn

PHAM HU NG AT24.Chuyn by gi mi kv

NSND Bay NamDNG C QUANG

27.Hng mua thu

HA HUYN32.Ngay hi cua nhip anhngh thut

AO TIN AT34.Nhom th Quy Nhn

NGUYN VIT LAM

VN HINVIT NAM

38.i ln an baNGUYN BAY

40.Hn trng ng SnAO NGUYN THUN

42.Lng nghe chuyn kngay xaTIU L

44.Cathn Cm Lng - B n cuathin nhin

HA NH C

46.Lam ngh thut phai lun tmtoi cai miTHU HIN

48.Cy sao thn - cu chuyn ctch cua mun i

L CHC50.Ngc dong NguHuyn Kh

THACH THAO54. ao ngoc cha toa sang

C58.Phat trin kinh doanh gn vivn hoa

BUI KIM XUYN

62.Rumani trc ngng ca ranhp EU

NGUYN NGOC SINH64.Thm lai nc Nga

H S VNH

Tap ch xut ban 02 ky/thangKy chnh ra ngay 25 hang thangKy chuyn Vn hoa - Kinh t ra ngay 10 hang thangGiy phep hoat ng bao ch s 397/GP-BVHTTva s 41/GP-SBS

Toa soan - Tr s:48 Hng Vin - qun Hai Ba Trng - Ha NiT&Fax: 04.8210904Email: vanhienvietnam@hn.vnn.vn

Vn phong Ban chuyn S 6 - l 12 B Trung Yn - Trung Hoa - Ha NiT: (84.4) 2118229

Vn phong ai din tai TP.HCM:288B, An Dng Vng, Qun 5, TP.HCMT: 08.8353878

Chu nhimGS Hoang Chng

Pho Tng Bin tp Thng trcNB Nguyn Th Khoa

Pho Tng Bin tpNB Nguyn Th KyTS Pham Vit LongTS Nguyn Minh San

Trng ban chuyn NB Trn c Trung

Giam c iu hanhNB Vo Thanh Tn

Th ky toa soanNB T My Sn - NB Nguyn Hu Phai

Hi ng Bin tp

Thng tng Nguyn Nam Khanh - GS.NSNDTrn Bang - GSTS Trn Vn Kh - GSVS H SVnh - NS Vu Mao - GSTS Thai Kim Lan -NSND. TS Pham Th Thanh - NSND ng NhtMinh - TS oan Th Tnh - GS Trng Lu - TSHoang Hai - GSTS Nguyn Thuyt Phong

Trnh bayT My Sn - Trnh tin Hung

Ba 1Thiu n ThaiAnh: Ha Bnh

Tai tr phat hanhDoanh nghip sach Thanh NghaTP. H Ch Minh

In taiCng ty in Cphn Sao Vit, Ha Ni

Gia: 16.000

NGUYN C XUN

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

3/76

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

4/76

4

bnh lunS KIN

GS. HOANG CHNG

GS Vu Khiu sinh thang 9 nm 1916 vi tn ngVu Khiu mang u ca ho cha va ho me, th hinao ly "Cng cha nh nui Thai Sn. Ngha me nhnc trong ngun chay ra". Tnh theo tui ta th, ng atron 91 tui. tui cu nin thp, nhng GS Vu Khiu vncha ngng lao ng sang tao, mi ngay ng con lamvic hn 10 ting ng h tip tuc cho ra i nhngtrang vit phuc vu cho hm nay va lai cho mai sau.

Chc chung ta khng th nao qun c, t 60 nm

trc nhng bai phu - vn t nh: "Truy iu nhng lngdn cht oi", "Vn tanh hung lit s cach mang ThangTam"cua Vu Khiu a gy xuc ng hang triu con ngi.Ri lin tuc trong hai cuc khang chin chng Phap va

chng M, GS Vu Khiu a hoat ng khp min Ty Bc,Vit Bc, ri v Trung du va ng bng Phu Tho, HaiDng, ng a sng trong long dn cac huyn NghaHng, Y Yn, Thach Tht, Vnh Tng... Nhng ni ngphu trach cac c quan trong nganh thng tin, vn hoa,giao duc, vn hoc ngh thut, khoa hoc xa hi va nhnvn. Hn th ky khng ri trang sach va cy but, ngnghin cu va sang tac hang chuc cng trnh, hang trmbai th, bai phu va cu i. T nhng bai phu bai vn tdai phai sang tac nhiu ngay, mang tnh khai quat mtvn ln cua t nc, cua mt anh hung dn tc nh

"Vn tGi t vua Hung" nm 2000 ma m vang cua noa di khp t nc nui sng qua giong oc cua NSNDL Tin Tho, n nhng bai th, cu i ngn ch ng tactrong my phut, nhng y ngha cua no cung rt su, ni

VN HINVIT NAM

Mng anh Vu Khiu tui 90Y ch cang cao, tm rang ngiCh da an em cung tip bcGi vng tay cheo ra bin khi15/9/2006

NGUYN TH BNH(Nguyn PhoChu tch nc)

MNG 90 XUN CUA MT

t Nam nh cai ni vn hoa min chu th Sng Hng,cung la cai ni vn hoa nha Trn rc r, trong ocolang HanhThin, huyn Xun Trng ni ting t xa ni asinh ra rtnhiu danh nhn trong quakhva hin tai, trong ocomt tntui rc sang trong thi ai hm nay. o la GS Anh hung Laong Vu Khiu, mt con ngi s ng mai vi thi gian va laong cng hin cho i khng bit mt moi, mt con ngi avt qua quy lut "Nhn sinh th t thp c lai hy" va avtqua nhng ky luc tui tac (80, 90) at ti ch bach nin vacao hn na... Hm nay ng vn hin din trong long chung tanh mt ngi anh, ngi thy, ngi ban ht sc gn gui vathn thng, nh mt cy ai thu toa bong mat cho chung ta...

ANH TRONG BAI: L BA LIU

Nguyn Pho Chu tch Nc Nguyn Th Bnhchuc mng GS - Anh hung Lao ng Vu Khiu tu i 90

Cac chau thiu nhi chuc mng

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

5/76

VN HINVIT NAM 5

ham cua no cung rt ln, v thma no sng mai trong longcua ngi c tng, c ngi ca.

La mt nha Vn hoa hoc, nha My hoc va Trit hocmang tm hn ngh s, GS Vu Khiu a giang day chonhiu trng ai hoc, a vit hang chuc cng trnh ln

nh"Ban vvn hin Vit Nam", "Ngh thut va cai ep"v.v... T 80 n 90 tui ng vn vit cng trnh va lam chubin hang chuc cng trnh nghin cu khac... V thman nm 2000 ng c Nha nc phong tng danh hiuAnh hung Lao ng trong thi ky i mi, ngi anh hungcao tui nht trong ai hi thi ua toan quc trong nmnay.

n nm 1996, GS Vu Khiu lai c Nha nc tngGiai thng H Ch Minh cung vi cac hoc gia li lac nhNguyn Khanh Toan, Trn Huy Liu, ng Thai Mai, TrnVn Giau, Cao Xun Huy.

GS Vu Khiu la mt hoc gia uyn bac v vn hoang - Ty. y la kt qua cua nhiu nm thang ng hoc

tp Trung Quc, Lin X, trng Nguyn Ai Quc VitNam va hoc trng i. GS Vu Khiu c anh gia caotrong nc va ngoai nc. Trng Vin ng bac c Phapa mi ng sang mt thang thuyt trnh v vai tro cuanho giao Vit Nam. Hi Khng hoc thgii mi ng lamcvn cho Hi...

Vi tai nng va uy tn cua mnh, GS Vu Khiu va langi thit kng thi la ngi ng u cac Vin trithoc, Vin xa hi hoc, Vin khoa hoc xa hi va Pho Chunhim Uy ban khoa hoc va xa hi Vit Nam trong nhiunm, gop phn khng nho trong vic xy dng nganhkhoa hoc xa hi Vit Nam, phat trin ca v i ngu nchuyn mn. Trn lnh vc sn khu GS Vu Khiu con

giang day my hoc cho mt th h ngh s trong nhngnm 1960 va tham gia sang tac v kch Nguyn Vn Trini ting trong nm 1965.

GS Vu Khiu a pha bo quan nim "lao gia an chi"

bng hanh ng, bng lao ng sang tao cua mnh vikhi lng tac phm rt ln.

La mt con ngi hanh ng, thch tip cn vi thctin, GS Vu Khiu khng ngn ngai i xa, i thc t, i vaocuc sng. V du cuc hi thao "Vn hin Quang Ngaitruyn thng va hin ai"do Trung tm NCBT&PHVHDTt chc tai TP Quang Ngai thang 5/2005, ng vn co mtvi t cach va la mt ngi chu tr, va la ngi oc thamlun, va khi i thm quan khu kinh tDung Qut va thmdi tch Sn M, ng vn co mt, bt chp ng xa va thitit xu. Cung vy, hai nm lin (2005-2006), hai cuc Hithao khoa hoc do Trung tm NCBT&PHVHDT t chc taiThac a - Ba V u co mt GS Vu Khiu vi vai tro Chutch oan va thuyt trnh.

Hin nay GS Vu Khiu la cvn Khoa hoc cua Trungtm NCBT&PHVHDT va Tap ch Vn Hin Vit Nam. ngla mt tm gng sang cho moi ngi nhn, la hnhmu cho ngi ta lin h va noi theo.

GS Vu Khiu tht xng ang mang danh hiu Anhhung Lao ng, tht xng ang c nhn Giai thng HCh Minh t u va cung tht xng ang c nhnHun chng c lp hang Nht trong dp ky nim 90 tuiva cung nhn dp nay Hi ng Giai thng ao Tn aquyt nh trao giai thng mang tn danh nhn vn hoadn tc cho ng.

Vai trang giy nho lam sao noi ht c ao c va tainng, cung nh s nghip khng l cua GS Anh hung niting Vu Khiu. May sao, a co quyn sach "GS Vu Khiu90 nm tnh ban" noi thay cho chung ti.

Thay mt Trung tm NCBT&PHVHDT va Tap ch VnHin Vit Nam, cung nhng ngi hoat ng vn hoa

ngh thut co mt Ha Ni, cung nh nhiu a phngxa, xin chuc mng GS Anh hung Lao ng Vu Khiumanh khoe tip tuc nha t, tip tuc cng hin cho angva cho nhn dn.q

GIAO S ANH HUNG

GSVS Vu Tuyn Hoang chuc mng Pho Chu tch Uy ban T Mt trn T quc Vit Nam trao giai ao Tn choGS Vu Khiu

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

6/76

VN HINVIT NAM6

bnh lunS KIN

c khi xng bi Hip hiGiao duc-Sn khu Philippine,Lin hoan tchc ln u tin

vao nm 2005 tai Philippin va ln thhai tai thu nc VN, PETAMEKONG mun dung sn khu canh bao cho cng ng him hoa lnnht cua th ky 21, cn bnhHIV/AIDS. Kt hp tp hun, sang taotit muc va cng din phuc vu cngng, Lin hoan thu hut khng nhngcac ngh s, cac nha ngh thut hoc macon ca cac nha khoa hoc ni ting cuacac nc trong khu vc. Cac ngh shoc vin c trang b nhng kin thccn thit v gii tnh, tnh duc, nhhng thm my, kin thc giao duc,

LIN HOAN QUC T SN KHU THC NGHIM TIU VUNG SNG M KNGSn khu rt cn cho cng ng

Co le o la thng ip chnh ma Linhoan quc t sn khu thc nghimtiu vung sng M Kng mun gi titt ca nhng ngi tham d trong 21ngay din ra lin hoan tai thu Ha Ni

ANH TRONG BAI: L BA LIU

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

7/76

VN HINVIT NAM 7

trao i kinh nghim thc t sang tao nn nhng tac phm snkhu ngn, trc tip i vao taigii va tnh duc, canh bao chocng ng nhng nguy c. mkhai mac biu din mt s titmuc a sang tao trong Lin hoanln th nht va m b mac biudin mt s tit muc tiu biutrong lin hoan ln nay. Co thnoi, o la hai m biu din thts n tng, cho thy sn khu cokha nng i thng vao nhng vn bc xuc va nhay cam nht cuacuc sng ng ai bng cachnh thc truyn thng cungnhng sang tao mi da trn kythut cng ngh hin ai va s kthp vi cac thu phap ngh thutcua tt ca cac loai hnh ngh thutkhac. Nhng y nim giao iu bpha v, sn khu tre trung, sinh

ng va gn gui v cung vi conngi ng ai...S phi hp y trach nhim

cua Trung tm Nghin cu Baotn va Phat huy vn hoa dn tc,cua GS Hoang Chng,NSND.TS Pham Th Thanh va sung h cua Ban i ngoai T,Lin hip cac hi khoa hoc va kythut VN, B VHTT, HiNSSKVN a lam cho Lin hoanthanh cng vt ngoai mong i

cua chnh nhng ngi khixng PETA MEKONG. Ba Chutch PETA xuc ng phat biutrong m b mac: "Ban t chcva cac GSTS, cac tac gia ao dinngh s Lao, Campuchia, ThaiLan, Myamar, Trung Quc va bantchc a co 21 ngay hoat ngsang tao ngh thut v cng ngtht tuyt vi tai thu cua tnc VN ti ep mn khach".

Vn Hin Vit Nam xin giithiu mt vai hnh anh m khaimac va b mac Lin hoan.q

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

8/76

VN HINVIT NAM8

vn hinDIN AN

THAI KIM LAN

Ma trut xung bn t bang lang NguytBiu, lua my t trin nui Trng Sn mmt quyn i Ha Kh, theo gio chi vitrn hang cau bn ni sng lang Xun Hoa, sau okhng lu, mau xanh t i Tho Cng n vnKim Long, Linh Mu, Hng H, Vn Thanh bp

bnh trong man nc, ca vung khng gian sngnui choang ngp trong mau h thuy. T bn ni bsng nhn vong qua man ma v pha nui, nh KimPhung chp chn lung linh nh u mt con rngthn thoai ang dung ao thut bin nhng lungkh nong xch t ngun ngut nh nhng con rn la

ang bop nghet co cy cht ng thanh nhng trnma rao sung man. T bn sng ma tat vao maihin tng lan hi nc mat me nh nhng tsong, mong manh thoang gio ht vao da tht angcon hng hc nng thang nm thang sau. S vacham gy mt ni sng st ngng thn, a camxuc vao trong mt bc ngot, nghe nh co tingtr v cua hoa la ngoai sn!

Ma Ngu thng hay keo dai t chiu n quakhuya, st mt nh ni long cua Chc N nhNgu Lang trong nhng mua trng khuyt, ao attrn la chui, la vai, la giang chu trong vn cy,sm sp trn mai nha, nhng m vang nc chaylai gy mt cam giac thoa du la lung va gic nguu tin n m a sau my thang he ngp th...

Hnh nh hang nm, nghi l khng gian va thigian vn la nhng vt xe quay tron mt chu ky, chco cn ma, du a nghn nm c , cung nhting an vong t bach thin van kip tuy n unghen ma vn t ngt, bt ng gy cam, anh nhetrn phm an bo qun ngay thang, nhc nh longngi rng, t y cho n khi manh trng thngtun mi me xut hin cung vi sao hm la Huang trong thng tun thang bay, mua Vu Lanang n! Mi nm va my mi nm sau, vn

ma ngoai ngo, vn ting an reo rt trn sng vaomt chiu bang lang vi con trng thng tun treoni u nui, Vu Lan Hu!

VU LAN HU

Khi ma ngu thang bay bt ng tr vlam xao ng ca bu tri mt moiang chm lm trong long sng Hngni khuc quanh chua Linh Mu, Hubng rung mnh cht tnh cn m muaha.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

9/76

VN HINVIT NAM 9

Vu Lan Hua n trong tui thcua ti nh th, trong bu tri thangbay cua vung t Linh Mu cung vi

bong dang thn thit vao ra cua bava cua me trn cac li i v.Cung vi ting ma va m vang

cua an sao trn sng, cu chuync tch ban m khng con khuckhch vi "con tru ci con cop nrung ht ca ham rng", vi "nm xiBm ci", vi "bt c troi ct" hay"tru ct ghet tru n"... Ap u vaongc cua ba, nghe giong k chuyntrm u dn da m ve huyn bmui long vi hn ma Cuc Hoa thngcon hin v bt ch cho con bn mtrong truyn Pham Cng Cuc Hoa,hay m ap sung thng cam kch vitm long ch hiu cua Muc Kin Linnguyn i cu me t hoa nguc.Trong cn mng m, chic thuynngu sc tri bng bnh gia tinghoa tu ngu m theo vi dong ma,ong a nh mt chic vong, co th"tri" trn t lin va "i" b trnsng! Vu tru khng con han hep mam ra vi nhiu tng thgii. Nhngian va a nguc ch cach nhau mtnet chp chn gia anh trng vabong la, khng thgii nao thc hn

thgii nao...Thgii Vu Lan a m ra trong trtng tre th cua ti t nhng manhcam thc trc quan nh th, nhngcung t o, khng cn giai thchthm, a tre a sng Vu Lan, ahiu c qua Vu Lan ch HIU gnlin vi ch THNG, khng hanhep ma rng m cho v lng chungsinh: "Thang bay ngay rm xa tivong nhn". Khng cn m trangsach giao khoa th v long "thangging la thang n chi..." cho nthang bay ngay rm Vu Lan cunga c cam nhn nh la mt ngayl hi tn giao trong nm rt gn guivi con ngi, gn gui nh tnh methng con, con thng me, nhma ngoai sng, nh trng ln ungo, nh ting nhac la lung trn songnc.

Vu Lan Hu n gian va hnnhin nh con thuyn ngc dongHng Giang qua chua Linh Mu trmt quan tng ri bng ca nhac vanglng xanh o thng tay cheo nin Hon Chen nhay mua ln ng,

n ni cai nhn cua ngi Pht tchn chnh, cua qu n (ng - tinga phng) qu thy lm khi tr nnnghim khc i vi hin tng gn

nh lac hng nay.Ti a sng nhng ngay nao nc

nh th t khi manh trng thng

tun l lng trn nh nui Kim Phungmi ngay mt tron thm. Co mt sch i nn nao, nh ngi bn nisng ch ngi bn t sng khi chtnhn ra chic thuyn thp thoangtrong tm nhn. Ti a thy s haohc cua ba cua me, cua cac m, cacd, cac c, nhng ngi a lam menn bit thng me m a, nh metng giy, trong nhng ngay t mngchn n mi lm. Ho hen nhau itng oan n cac chua lay Pht.Huco bao nhiu chua th ho i nby nhiu, cu nguyn va anh lPht hu nh khng mt moi. i viho - va v sau cung i vi ti - miln cui lay la mt ln gn thm vime a xa cach nghn trung, mi lnem cm cho nhng ke khn cung lamt c hi chuyn chen than thanhcm trng ngot ngao ni coi xa naoo cha h bc ti. Hutng bngni tng gc cy c thu vi cac buicung cm cho vong nhn khut mt,nhng bui cung th thc ngoai tricho ca thin thn qu vt. Vu Lan lamt ngay l thanh thin nhn ai nht

trong nm vi tm long t nguyn tbi h xa cho mun loai.Ti vn con nh nu ci ti roi

cua m Lun hang nm khi k choti nghe m a i lay Pht ni mymi chua, va Linh Mu se la ngichua cui cung danh cho ngay mibn mi lm. Ting ci trong sangbng trm xung pha ln chut tinhma cm ky khi m bao tin a thuthuyn vao m mi bn ch emcung nhau ln in Hon Chen coi lnng - ma ng "met" n Linh Mu(Hoa thng n Hu tru tr chuaLinh Mu) khng thi s n la - sanghm sau se v l Pht tai chua LinhMu.

My mi nm sau tr lai Hu,a la mt Pht t thun thanh hocPht nhiu nm, tnh c vao dp VuLan, cung vi con ti lai ngc dongHng Giang - ln nay trn ng Tam - chung ti i thuyn ln inHon Chen xem l rc Cha rcMe nh moi nm. n tng cua cacbui ln ng khng con huyn bm hoc nh trong thi th u, co

mt luc ti a ngh in Hon Chenkhng thuc vao ngay l Vu Lan yy ngha nhn ban va giac ng, nukhng co cn ma cht n trong

m. Ting ma trn sng va songv man thuyn ni bn Hon Chenhoang vu gy mt m vang ky diu

nh ting chn cua nhng ngi trlai coi trn. T thuyn nhn ra thysng nc mnh mng mt mau enhuyn hoc, nhng bong bong nhaymua sang lp lanh cua mun nghngiot ma v ra trn sng, bng hinhin trong tm li kinh "tt ca phaphu vi, nh mng huyn bao anh,nh sng nh in chp". Sangsm hm sau thuyn v bn Linh Mukhi trng khuya cha tan va hichung cng phu bui sang vaim. Khng kh nh ni Nit Bansau nhng ngay quanh co trnnhng neo ng t nhng coi mnghuyn bao anh - vi nhng ngum trap soi thong tha tng ngum tngngum m va thm, khng mt li...

Tr v nha ti oc cho con ngheli cua Pht trong bui giang choMuc Kin Lin :

"Nay cac ty kheo, thng cngu trong nhng gia nh nao co concai knh yu cha me. Nhng hin tritbc nht c ngu trong nhng gianh nao co con cai knh yu cha me.Nhng thn linh bc nht c ngu ni

nhng gia nh co con cai knh yucha me. Nhng ngi ang tn thc ngu trong nhng gia nh co concai knh thng cha me.

K rng:Thng la me chaThy i la me chaMe cha nn th knhMe cha thng mun loai

Hin giaknh cha meDng cung nc va cmAo mc va ging nmTm ra va xoa bopSn soc n tay chn

Kenao dng me cha y c ngi caCua nhng kehin gia o c hng phucCua tri danh ban cho.(Kinh Anguttara-Nikaya, quyn

IV, trang 70, ban dch t ting Phancua Nyanatiloka, dch t ban cng)

Ti a cung oc kinh vi con

trong khu vn Linh Mu, khi ngoaisng thp thoang con thuyn tai tch chic an Orphee xui dongThun An...q

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

10/76

VN HINVIT NAM10

DNG NH MINH SN

Sach Ha Ni di tch lch s vnhoa va danh thng-Trung tmUNESCO bao tn va phattrin vn hoa dn tc Vit Nam XBnm 2000 trang 420-421 cho rngchua Mt Ct c xy dng t thinc ta thuc nha ng, vi lidn:

Vn bia trong chua dng nmCanh Tr th 3 (1665) i vua LHuyn Tng, do T khu L Tt atsoan co oan ghi: Nc Vit ta xatrong thanh Long Bin co cai h hnhvung... Nm Ham Thng i ng(nc ta trong thi gian nay b nhang h) dng mt ct a gia h. Trn ct xy mt toa lungoc, trong o t tng Quan m th cung. n khi triu Ly xy

dng kinh y, cung noi theodu cu, ngay cang sung knh linhthing. Khi vua Ly Thai Tng chaco hoang t, thng n o cunguyn. Mt m, vua nm mngthy Pht Ba Quan m vi ln trnlu, m mt a be t vao long.Thang o hoang hu co mang hoangt. Vua ben cho dng thm mt ngichua bn phai chua Mt Ct vacung goi theo tn chua Mt Ct laDin Hu m rng vic th cung,lam sang ro s tn sung... Trai quaba bn i vua ni tip nhau da trnc s cu, sa sang thm va uhng phuc lanh nh cat sngHng. T trn c s o, sach naykt lun:

Nh vy, chua Mt Ct khi thuyxy dng t thi thuc ng, trnmt tru a gia h nc. n triuLy a cho tu sa lai ch cu. Vua LyThai Tng n o cu nguyn, coc hoanh t ni ngi, a t tncho chua la Din Hu (Phuc lanh dailu).

Vi long t tn dn tc, c gia

hn hoai nghi iu nay va co sphan ng, con chung ti thy o laiu sai lm. Nhng cai chnh lailun im sai lm trn th khng phai

n gian, v o la Vn bia cua cnhn. Cho nn, chung ti a danhthi gian luc tm cac t liu co linquan n chua Mt Ct, k ca t liuv nc ta thi k thuc ng doCao Bin lam thai thu, va truynthuyt v s tch "bt hao" cua nhnvt nay: y co phep phu thuy, ci

diu i trn my, nhn v tr "longmach" cua nc ta, ri cho chn trung tru ym... Trn c s onhm khng nh chua Mt Ct xydng vao thi nha Ly. o la tiu chcua bai khao cu nay, vi nhng cliu sau y.

ai Vit S ky toan th ghi: KSu Thin Cam Thanh Vu nm th 6(1049) mua ng thang 10 dngchua Din Hu... Trc y vuachim bao thy Pht Ba Quan mngi trn toa sen, a tay dt vua ln

toa. Khi tnh dy, vua em vic ynoi vi by ti. Co ngi cho o laim khng lanh. Nha s Thin Tukhuyn vua lam chua, bng cachdng ct a gia ao, lam toa sentrn ct nh vua a thy trong mng,cho cac nha s i ln vong quanhtung kinh cho nha vua sng lu. Vth goi la chua Din Hu (phuc lanhdai lu).

Nguyn ng Thuc dn sachLa Thanh c tch dn vnh cua tin sTrn Ba Lam (1788) cho chung tabit thm v lch s chua Mt Ct

nh sau: Chua tai xa Nht Tru,huyn Vnh Thun. Thi xa t yhoang bo, cha co xom trai. CaoBin khi sang h An Nam, baot y la ch sn rng chay, saiong ct ng vao y ct tlong mach cua nc ta. V sau dnn ng uc, thanh xom lang goila xa Mt Ct (ct ng D..M.S)...Vua Ly Thai Tng tui a cao, macha co ngi ni nghip, m nmmng thy n thn Mt Ct, gpPht Quan m B Tat goi vua bao:

...t nay rt linh, ct ng lamthng tn n long mach alu ri,nn kp huy i th vn nc lai luthm my i na, bng khng th

ht ri y. Noi xong, c Pht vivua ln ai vang, m tin ng bancho. Tnh mng, vua sai xy chua pha Ty lang th Quan m BTat, i nin hiu thanh Din Hu,huy bo ng tru m phu, nm sausinh ha Hoang t

Chung ti a n thm chuaMt Ct (2002) va trao i vi nha stru tr cua chua Thch Tm Kin, ngnoi: Li cua nha chua truyn lai,chua Mt Ct xy dng t thi nha

Ly, gia mt cai h nc hnhvung.Biu tng cua chua Mt CtChua Mt Ct cho n nay a co

gn mt ngan nm va trai qua nhiut trung tu tn tao, song ch thay iphn cu truc qun th hoanh trangcua hanh lang bn ngoai, con caitinh thn ct loi cua ngi chua, k tnha Ly cho n nay vn la chua MtCt (Nht tru). Hnh tng mt bngsen moc ln gia mt h nc trongxanh hnh vung - chnh cai c bit

o cua ngi chua a khin cac nhanghin cu vn hoa ngay nay nay ranhiu y ngha khac nhau.

Nguyn ng Thuc, a lintng chua Mt Ct vi hnh tngLinga Yni (hnh anh kt hp mdng cua n giao va ChmPa).Trong cun Lch s t tng VitNam ng vit: Chua Mt Ct la mtcng trnh hp sang rt thn tnh, vno a hoa trang linh phu Linga - Ynicua Chim Thanh: Hnh tng mtbng sen xut hin gia m nc,

trn cai cung bng a s, imt ngi in nho mai cong, nhcnh dn chung cai hnh anh ngi nhasan cao cng cua Vn minh ng

Chua Mt Ctdng t thi nao?

vn hinDIN AN

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

11/76

VN HINVIT NAM 11

Sn.Khng nhng hnh tng bng

sen, ma ngay kiu kin truc bng gnho cua ngi chua co hnh ao rngtrn mt chic ct, cung gy s chuy cho cac nha nghin cu i tmngun gc cua chua Mt Ct quahnh anh cua nhng ngi nha santrn trng ng ng Sn. Nhanghin cu Chu Quang Tr a ra ykin cho rng: Chua Mt Ct manghnh bng sen nh ln gia h ncla mt sang tao v ngh thut kintruc, trn c s phat huy kiu nhamai tron khc mt trng ng NgocLu va Hoang Ha. Nha dn tc hocNguyn Khc Tung (1978) lai chngminh chua Mt Ct co ngun gc tmiu th thn cy Hng. Va theo

TS. Ng Vn Doanh th chua MtCt cu truc thi Ly la mt antrang Maala Pht giao co nhngchc nng thn b:

- La mt kin truc anh du nic Pht Quan m lam phuc (machbao pha ng tru m phu cua CaoBin, ban con trai cho nha vua).

- La ni linh thing th Pht Quanm.

- Vt pha m kh ng tru cuaCao Bin.

- Ni lam l cu trng tho chonha vua va cac nghi l Pht giaokhac.

V c im cu truc chua MtCt, trn mai bn goc u da theohnh "ao rng" trn nha san cuatrng ng ng Sn. o la tnh dntc trong ban sc vn hoa vit c.

Tom lai, tnh biu tng mangban sc dn tc, th qua nhng ykin va trch cua cac tac gia noi vbiu tng cua chua Mt Ct. Trongo cac y kin cn c chu y, o lay kin cua Nguyn ng Thuc coichua Mt Ct la biu tng Linga

Yni (v rng n Linga Ynic hoa thn thanh thn Siva),hoc G.S Chu Quang Tr a ra ykin cho rng: Chua Mt Ct manghnh bng sen nh ln gia h ncla mt sang tao v ngh thut kintruc, trn c s phat huy kiu nhamai tron khc mt trng ng NgocLu va Hoang Ha va y kin cua G.SNguyn Khc Tung coi hnh anhchua Mt Ct co ngun gc t miuth thn cy Hng. Thn cyHng nghe noi tng no xa xi,

nhng chung ti coi miu Cy hngcung nh miu Tro Tram la biutng cua vt "thing" No Nng,ma vt thing No Nng th hoa

thanh Thn ng C cua ai Vit,nh Linga cua n a thanh thnSiva.

V nhn vt Cao BinTheo chuyn dn gian Ha Ni,

Cao Bin trong thi k lam Thai thu nc ta, ong thanh Long Bin, yco phep phu thuy, thng ci diubay trn my, nhn thy ng rngchay ra H Ty. Cho nn y cho ongtru ng ym.

Theo L Trn Minh, trong cacthi nhim chc cua cac quan hx phng Bc th co Cao Bin (nLa Thanh nm 866) la ke mu m vathm him hn ca. La mt thyphong thuy. Cao Bin a i thm thunhiu ni, sach cu ghi rng t ChuHoan (Thanh Hoa) tr ra trn t ta,

Cao Bn a phat hin 632 huytchnh (huyt Phat ) va 1517 huytbang (huyt Phat Quan), ri vnglnh vua ng, Cao Bin a ccng ym nhng huyt o, hong trittn gc hin tai cua nc ta. Viclam o cua Cao Bin hn a khincho khng t "nho s" cua ta lu tm y va quyt tm ln tm theo du trit pha.

Nhn xet Qua hnh anh biu tng cua

chua Mt Ct (miu Cy Hng)mang ban sc vn hoa ai Vit, vahnh ao rng trn mai ngi chua lada theo kiu hnh mai nha cong trntrng ng Ngoc Lu va Hoang Ha ...

Qua 3 c liu, trong o 2 c liutrong s sach o la ai Vit S ktoan th va sach La Thanh c tchdn vnh cua Tin s Trn Ba Lam vac liu th 3 li lu truyn tai chua-u noi chua Mt Ct xy dng ti Ly.

Nc ta thi thuc ng viThai thu cai tr, trong o tiu biu laCao Bin y a chn tru ng ym

cac huyt cua ta th ung hn, songngi ta nhm ln ma noi "xy toalu ngoc, trn mt ct tru gia h,trong o th Pht ba Quan m".

iu sai lm nay khng ring g chua Mt Ct, chung ti y mtsni va thy nhiu ngi chua cua tau co t tng "vong ngoai" nay.

Tai chua Pht Tch Bc Ninh,trong mt ln Hi m nhac Ha Ni vtham quan, s thy Thch c Tuyntru tr chua gii thiu, tng b xngtrong kham sau chua la Thuyt Cng

Hoa Thng ngi Trung Quc, saukhi Ngai i thuyt giao t Sai Gon ra,ri vin tch tai chua vao thk XVII.o la hin tng xay ra nhng ngi

chua ln, khng ch th, ngay ca ngi miu nho nh, miu th NoNng T Xa Phu Tho cung th.Ngi miu nay co tn tuc la ba u tn nm la No Nng (sinh thc kh)va tn ch la Ng Th Thanh Thanh. o ngi ta cung coi ba Ng ThThanh Thanh la con ng Ng Quangin ngi Trung Quc. Chung tiln nghin cu Tro Tram (1994) ngh Ban quan l Di tch bo cai quanh hao huyn, thy ngi sang btquang lam ho vi nc ngoai i vaho a bo.

Nu k ra th rt nhiu ni nhth, o la do, t ai Vit S k toanth phn Ngoai k cung cho LacLong Qun va u C la co dong doivi Minh Trung Quc.

Tom lai, phai chng do ngi Vitt ti, cho nn a ly cai uy linh caoao cua nc ln t vao trong chuacua mnh cho no ra oai. Trong khi olai bo qun i mt nn vn hoa do Ttin chung ta tao dng nn, ch tnht thi ng Sn, o la thap aoThnh, Thn ng C Ngoc Lu,Hoang Ha... Ngoai ra, kinh baogi cung co vt linh.

Chua Mt Ct la vt linh "hem"bao v kinh Thng Long, ngngha vi Ct a th trn nui NghaLnh, chua Mt Ct Hoa L, songkhi xy xong kinh Thng Long thcha co ban thit k, cho nn vua LyThai T ly n Bach Ma lam vt linhtam thi. n nm 1049 i vua LyThai Tng, ban thit kv chua MtCt vt linh bao v Thng Long, donha s Thin Tu chp but mixong, trnh ln nha vua va c chpthun. Con chuyn nha vua nm mthy Pht ba Quan m dt ln toasen la huyn thoai, ngi ta thmvao cho ly k cua mt vt linh.

Con noi chua Mt Ct xy dng

t th ky th VIII i nha ng lakhng ung. Vao thi im o, vung h y thai thu Cao Bin chochn ng tru ym long mach cuata th ung hn. Trn Ba Lam trongLa thanh c tch dn vnh cung dnlai li cua c Pht noi: "t nay rtlinh, ct ng lam thng tn nlong mach a lu ri, nn kp huy ith vn nc lai lu thm my ina, bng khng th ht ri y ".

Nh vy chua Mt Ct c xydng vao i nha Ly, ch khng phai

i nha ng.iu nay cn co mt cuc Hithao lam sang to va khng nhvn .q

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

12/76

VN HINVIT NAM12

PHAM VIT LONG

Nhiu dn tc VitNam co s thiNgi Mng co s thi - mo "e

t e nc". Nhiu nha khoa hoc achng minh rng "e t e nc"vn la san phm cua thi ky lch sVit Mng chung (Phan Ngoc,Phan ng Nht, Trng S Hung)."e t e nc" lai c hnh thanht mt h thn thoai chung cua ngiMng va ngi Vit. Cho nn co thnoi "e t e nc" la s thi Mng- Vit.

Ngi co s thi khan, mtkho tang phong phu, tiu biu la"m Sn". Cac tac phm s thikhan tiu biu khac hin c bitn la "m Di", "Khinh Du", "m

ron", "Y Prao", "M Hing","Chi Gr", "Mrng m", "Hdung YThu", "m Th", "Hbia Bao Mtao",Grn King",... S thi hmon cuangi Bana la "m Noi", "Gingngheo tam v", "Tre vt ghen getGing", "Dyng Wiwin", "Xing Chin". S thi hri cua ngi Jarai la"Chilkk". S thi akha juka cuangi Raglai va "Uai Uja".

Mt hin tng c bit cua sthi cac dn tc nc ta la s thitnrong cua ngi Mnng. Con s

s thi tnrong qua iu tra bc ula 101 tac phm. Mi tac phm nutnh 250 trang th khi lng s thitnrong day n 25.250 trang. Cac

s thi tnrong a cng bla s thi cs Mnng: "Cy nu thn", "Muary bon Ting", s thi thn thoaiMnng: "i cp lai b cng tSm, S". Hang trm tac phm trnlam nn mt b s thi k v cuc inhiu thh anh hung ma anh hungs mt la Ting Kon Rung vi aban trung tm la bon Ting. Thutng nc ngoai goi o la s thi phh (genealogical epic) ging nh sthi "Manas" cua ngi Kirghiz.

Ngi Thai co s thi "ChngHan" (d ban la "Khun Chng"), "mt lung","Toi n ok nm in"...

Ngoai cac s thi k trn, nhiudn tc khac cua nc ta con co thco s thi cha c phat hin, sutm va cng b. Ngay ss thi cuacac dn tc a c gii thiu trny cung cha u. Tuy nhin, vi

nhng t liu hin co, chung ta coth kt lun: nhiu dn tc nc taco di san s thi, slng s thi khaln (khoang trn 600 tac phm) cungnh dung lng cua cac s thi rtln. Noi cach khac, cac dn tc ncta co mt kho tang s thi s.Mt c im cua sthi cac dn tc ncta la s thi sng, khacbit vi s thi c nhtrn sach v, s thithanh vn

S thi cac dn tc Vit Nam comay mn cung cp thm cho thgii

mt khi lng ln cac hin tng vs thi sng (ang c din k trongi sng cng ng). Cho n thiky cn hin ai chung ta vn conc chng kin nhng bui trnhdin s thi va nhng cuc thngthc s thi say sa cua cng chung.Cach y 77 nm L.Sabati a quan

sat thy hin tng trnh din khan:"Khi trong nha co mt ngi k khan,luc mt tri ln, chung ta thy ngitrong nha chm chu bt ng nhthnao th chung ta lai thy ho btng y nguyn nh thcho n sanghm sau khi mt tri moc". Gn y(nm 1993) Ka S Ling cung nhnthy tng t: "Ti a tng chngkin nhng m ba con dn tcChm lang Hi, xa Phu M nginghe ng Ma Phi hat - k s thiXing Chi n sut m. Ho ngi, nm

cht nha ng, chm chu lng ngheva nut tng cu".Cac vn quan trong khac nh

tac gia, cng chung, s vn ngchuyn hoa cua s thi, mi trngma trn o s thi ra i tn tai vaphat trin... c hin hin trong isng thc cua no chung ta tipxuc tm hiu va nghin cu.Ngi ta quan sat thy Vit Nam nhngvung th loai s thi,

tiu biu la vung sthi Ty Nguyn vung Ty Nguyn va phu cn,

s thi co mt khi lng ln va mt

Din mao s thicac dn tc Vit Nam

Cho n nay, chung ta co th khng nh rng nc VitNam co kho tang s thi kha s, c lu gi nhiu dntc trong ai gia nh cac dn tc Vit Nam, ma tp trungnht la vung Ty Nguyn va phu cn. Sau y la nhngnet chnh trong din mao s thi cac dn tc Vit Nam.

Mt lp hoc s thi Ty Nguyn

di sanT TRONG

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

13/76

VN HINVIT NAM 13

mt day c, vi 622 s thi cphat hin va su tm. Trong luc otoan b a ban khac ch co khoang

5 tac phm va nc ngoai co qucgia ch co 1 hoc 2 s thi.Vn khng ch slng, ma

hn na s thi vung Ty Nguyn conhng c im chung mang tnhTy Nguyn. Trc ht la ni dung tai. Co 3 chu ln: ly v, lamlung va anh gic. y la s phananh mt hin tng lch s co thtkhng xa lm thng c noi la"trc khi Ty sang" tc thky XIXv trc, ng thi phan anh nguynvong cua lch s thuc y t tnh

trang chin tranh lin min n sn nh, n hoa bnh, giau co. Viclam lung va ly v cua cac anh hungs thi cung mang c im cua kinht- xa hi Ty Nguyn, nh vic hailm, sn bn (con goi la khai thac)lam nng ry va cua thi ai s thiluc ma vic cp v la mt hintng ph bin. Ni dung nay khacvi ni dung cua s thi pha Bc, tiubiu la s thi - mo "e t e nc"."e t e nc" v c ban khng cochin tranh, hay noi ung hn khngco chin tranh v muc ch tp trungquyn lc, tp trung kinh t, laong, tao nn mt thlc bao trum,co v tr thng lnh nh o ma thngnhat ca mt vung. tai cua "e te nc" c cac nha khoa hocTrung quc goi la tai sang tao thgii va s thi kiu nh "e t enc", cua ta co th goi la s thisang th.

Xa hi - lch s Ty Nguyn contao nn nhng gia tr c sc cuangh thut s thi. o la ngh thutky v hao hung bt ngun t nim tin

v yang. y la nim tin v s huynao co thc. H-ghen a goi y la"nim tin ti mat v thn linh" vang ch ra chnh do khng co no manhiu nha vn nha th ni ting cuachu u ch sang tao nn nhng sthi gia tao.

Va cui cung iu d hiu dthy la canh vt Ty Nguyn vi nuirng bao la hung v (khac vi nuichn trc mt ngi, gy tc ti mt sni khac), vi bc voi i, vithac dng ngang tri, vi h nc

mnh mng trn nh nui cao, ri cacsinh hoat c sc nh cng ching,m tru, bo ma... cai hin thcsng trn y co th goi la cac c

trng vn hoa - vn hoa sinh thai vavn hoa nhn vn, cung gop phnlam nn ni dung thng nht ma c

thu cua s thi Ty Nguyn so vi cacs thi khac.Chu cua s thi cacdn tc Vit Nam khaa dangB phn s thi - mo gm b ba

"e t e nc", (Mng - Vit),"m t lung" (Thai), "Toi n ok nmin" (Thai) k v s hnh thanh vutru, con ngi, cac phat kin vn hoau tin cua loai ngi nh tm la,tm nc, cac ging cy trng, vt

nui..., co th goi y la s thi chu sang tao th gii, noi gon la s thisang th(khu bit vi s thi thit chxa hi, noi gon la s thi thit ch). Sthi - mo, s thi sang tha tng hpmt cach gian n s vn hanh cuamun vt va con ngi, lai nhngbai hoc lch s ang quy.

Bn canh s thi sang th, cacdn tc nc ta co mt khi lng sthi co chu v thit chxa hi khaphong phu. Cac tac phm tiu biucua kiu loai s thi nay la s thi -

khan (), s thi - khp (Thai) vamt b phn s thi - tnrong(Mnng). Bng hnh thc t s, cacs thi nay a em n cho chung tanhng cam nhn thm my y yngha va gia tr.

Con ngi, cuc i cua nhngnhn vt anh hung trong s thi lahnh anh con ngi ly tng cua mtthi ai, co mt hnh thc ep, tai batrong moi lnh vc. Hnh tng ngianh hung c khc hoa m a,chng to, khac vi thi ky thn thoai,

con ngi ca nhn a xut hin rtro rt. y la s phan anh thc tvacung la yu cu cua thi ky cui xahi tin giai cp. Tuy nhin, iu cbit ang quan tm va c bit thu vla ca nhn anh hung s thi, khac hnca nhn anh hung thi n l vaphong kin. Ngi anh hung mcdu kit xut nhng khng ng lntrn, khng e nng ln va i lpvi qun chung. Tt ca cac anh hungu la ngi lao ng, ho cung lamvic vi cng ng bun ply va la

ngi lao ng xut sc. Tai nngma ho co, s nghip ma ho at cthc s v toan th cng ng, khngch v ca nhn ngi anh hung.

S thi Vit Nam comi quan h vi s thinhiu nc trong vangoai khu vc ng -Nam ACach y khoang 5 thky s thi

n Ramayana c cac nha nhoghi tom tt vao cun sach su tptruyn thn ky Vit Nam: "Lnhnam chch quai". Trong sach cotruyn "Da thoa vng" hoc"Truyn Chim Thanh" chnh la"Ramayanai" c thu gon. y lamt hin tng ep chng to s giaolu vn hoa lu i gia Vit Nam va

n ".S thi "Dwa Mn" a c lutruyn t th h nay qua th hkhac, lun lun c anh gia caova c ngi Chm lin tuc cheplai". Tac phm nay ban u vn sinhra t Malaixia va chuyn n vungChm vao cui thky XVI, u thky XVII (theo G.Moussay).

Ngi Thai Ty Bc Vit Namco s thi ni ting "Chng han". Lao va Thai Lan co ban s thi ThaoHung, Thao Hung - Thao Chng.Hai s thi trn gn gui nhau v nhiumt; ni dung tai, ct truyn,nhn vt va a im. Co th noi"Chng Han" va Thao Hung - ThaoChng la hai s thi cung mt ngungc va cung ra i t nn vn hoaThai.

Cac s thi lu truyn cac dntc thiu s min Nam Trung qucnh "Lang Chnh", "c Lc", "nhLac", "Mt lac a", "Khai thin lp aca" co lin quan n mt s s thi Vit Nam. Cac s thi nay c lutruyn a ban xa kia thuc vungvn hoa Bach Vit.

Trong long cac dn tc Vit Namang tn tai va lu truyn mt khotang s thi phong phu a dang vac sc. Kho tang s thi o lu gic nhng net ban sc tt ep vcon ngi, xa hi, vn hoa cac dntc Vit Nam. c bit y chang hnh anh cua mt xa hi vanhng nhn vt ly tng cua thi ky"bnh minh cua lch s" thi ky a"mt i khng tr lai". S thi cac dntc Vit Nam lai la mt minh chngcho mi quan h vn hoa lu i

gia Vit Nam va mt sdn tc trnthgii.q(Theo tai liu cua Giao s,

Tin s khoa hoc Phan ng Nht)

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

14/76

VN HINVIT NAM14

C SC

VN HOA CHMBUI VN VNG

Thap (kalan) ChmDu i t trn ng b hay t

may bay trn khng, ta u nhn thynhng kalan Chm, quen goi la thapChm, c xy dng trn sut mt

dai dng bng t Quang Nam, aNng n Thun Ninh.o la nhng cng trnh kin truc

nguy nga, s, c knh, c xydng trn i cao, sng sng, chng ca khng gian bao la. Nhngthap Chm c xy dng bng tnung o sm va a xanh. Thap chnhla ngi n th thn Ba La Mn giao,nh cac thn Siva, Vishnu, Brahma,Xkna, Mahara, th chu yu lathn Siva.

KaLan Chm do cac Vng triu

Chm xy dng trong sut t thkyVII n th ky XV. Khi y, dn tcChm a sm giao lu va chu anhhng cac nn vn hoa Vit, n

va Campuchia.Ngh thut kin truc, iu khc

Chm ht sc c ao. Cac kalanChm, tuy kin truc co hnh dangnh kiu day nui nh cao nhon dn,bcuc thanh nhiu tng, tc la kiusikhara, song lai xy dng chu yu

bng t nung, ch khng hoan toanbng a. Nghin cu v thap Chm,ta thy rng: nhng kalan Chm xydng kha rc r co nin ai sm hncac sikhara xy bng a n nh n Laskhmana, hoc Campuchia nh ngcovat.

Dn tc Chm a xy dng hangtrm kalan Chm trong sut gn1.000 nm lch s, tai nhng kinh ,thanh th khac nhau, thuc nhiutriu ai vua chua, cho nn ngay nayta thy thap Chm tng ni mang

phong cach kin truc, iu khc cokhac nhau. Thm ch mt tnh, cacthap Chm cung khng ging nhau.Chng han, ch ring tai Quang

Nam, a Nng va Bnh nh, t thky VII n thky X, nhiu m tp hoavn ngh thut trang tr a hnhthanh, phat trin va kha ni ting.Ngay nay ta goi chung theo adanh: phong cach Tra Kiu (thkyVII), phong cach My Sn (th ky VIII-

IX), phong cach Hoa Lai (thky IX),phong cach ng Dng (thky IX-X).

Nhng kalan Chm xy dngsm nht, tp trung pha Bc thuct Quang Nam, a Nng ngay nay,gm tng 3 kalan mt, ng ngangnhau, tao thanh mt qun th kintruc uy nghim, th ba v thn Ba LaMn giao, goi la kalan Nam, kalanChnh, kalan Bc. Canh ba thap y(tc ba ngi n) co cac nha kho vacng trc n, tt ca khu vc y

co hang rao vy knh. Kalan Chnhc xy dng trc tin, quy m vakch thc to ln hn ca.

V sau, thanh Chm chuyn

di sanT TRONG

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

15/76

VN HINVIT NAM 15

dn xung pha Nam, kin truc vaiu khc cac kalan n gian dn,mi ni ch co mt kalan Chnh (haykalan Trung tm) va cac cng trnhphu ma thi.

Ngay nay, thap Chm My Snhay nhiu thap Chm khac, ch conlai thap chnh sng sng, khng concac cng trnh phu, co le chung a b nat t lu.

Mt c im d nhn thy lami kalan Chm ch duy nht co mtca ln cun vom m li ra vao phatrc. Thap khng co ca s, nhnglai cham tr nhiu ca gia rt cu ky xung quanh. Kalan th vua th mca ra hng Ty - ngi Chmquan nim la hng linh hn ngicht tru ngu. Th thn th ca m vhng ng - hng cua thn linh.

n thm cac thap Chm, chu y

quan sat se thy hnh dang bnngoai cac thap co ba loai:- Loai kalan ba tng la ph bin

nht, co s lng ln. Theo chiu

cao, cac tng cua thap thu nho dn.Tng cao nht, cui cung kt thucbng mt chop nhon bng a, xakia c dat vang, bac hay ngsang lp lanh, tuyt my. Ca chnhrt cao rng, ni bt hn ca, bn trnco vom cun, phn gia gn phuiu cham khc hnh vu n Chmbng a, sng ng va duyn dang,hoc gn phu iu cac v thn trangnghim ma sinh ng. Xung quanhca chnh c trang tr hoa vncham khc tinh xao. Mi tng thapu b tru gia bn goc. u mi truco gn mt thap (kalan) nho. Mithap u b tru gia bn goc. umi tru co gn mt thap (kalan) nho.Nhng tng ln y cua thap a taothanh hnh anh mt day nui, vi nhcao nhon dn, theo kiu kin trucsikhara noi trn.

- Loai kalan mai hnh bup nhon,thu nho dn, thanh thoat. Co mtbin th (hay d ban) cua loai nay lakalan mai ln theo vom cong u,

ta vanh khuyn ban nguyt.- Cui cung la loai kalan mai vat

cong hnh thuyn, rt gn gui vingi nha san c xa cua ngi Vit.Co le y la anh hng giao lu vnhoa Vit c ti ngi Chm.

V kch thc xy dng, t chnti nh thap, loai thap lun ch caochng 10 met, loai thap cao nht ti30 met. Chiu ngang tng di cungmi thap co canh dai t 5 n 10 mettuy tng loai kalan Chm.

Theo ca chnh i vao, trong longmi kalan Chm chia ra hai phn:tin sanh (hnh ng) va ni th t.Ni th t hnh hp ch nht, micanh (chiu cao va chiu rng) bngkhoang chiu cao, chiu rng cuamt ngoai kalan, bi v tng kalanChm xy rt day. Tng mong nhtcung 70-80 cm, day nht ti 3 met.

Gach nung o au xy tng thapco kch thc kha to (40x20x5 cm).Va trn cao, gi trn tng gach ln,la nhng khi a xanh hnh gach rt

Dn tc Chm c tru trn a ban rng ln, rai ractrn bay tnh sut t Quang Nam, a Nng n NinhThun, sng tp trung nht Ninh Thun.Trong sut hang nm, dn tc Chm a xy dng,phat trin mt nn vn hoa cua dn tc mnh, vnhoa Chm, ma mt trong cac biu hin tuyt vinht cua nn vn hoa y la thap Chm ni ting, athu hut s quan tm cua chung ta va cua ban bequc t.ANH: TL

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

16/76

VN HINVIT NAM16

ln, nng hang trm tn, co khcnhng phu iu rt ep. Tng gachxy xong, cac ngh nhn Chm tai

hoa mi cham khc hoa vn trang trbn ngoai. Nhng vin gach tngthap chng kht ln nhau, khng comach va, khng th tach ri tngvin ra c. y la iu ky la va bn trong ky thut xy dng cua ngiChm, n nay chung ta vn chabit c, mc du cac nha khoa hoca day cng nghin cu, tm hiubng cac phng phap phn tchkhoa hoc hin ai. Nhiu cu hoi vncha co giai ap. Co cach nao uceo lin hoan, rt tinh xao trn gachnung ca mt khi lng, din tch htsc ln trn tng thap ma khng hb me v? Tng xy bng cach g,co dung cht kt dnh khng, nu cokt dnh th o la cht g?

Thap Chm - ky quan tuyt vicua t nc ta, nhng du tch cuamt thi qua kh huy hoang trongnn vn hoa dn tc Chm. Nhngcng trnh kin truc thap Chm angtn tai hin nay a trai qua thngtrm trong lch s t nc, dn tc.Chung ch la mt s t con sot laitrong v s kalan Chm c xy

dng trc y. Cung chung sphnvi cac cng trnh vn hoa khacnhau, cac thap Chm a b chintranh tan pha nng n. Ch ring My Sn, bom B52 My a pha sp 55kalan, 15 kalan con lai cung mangy thng tch. Ri s xm thc cuat nhin, kh hu va mt ske aobi chn thap ly gach a a lamcac thap Chm xung cp. ang vaNha nc ta ang quan tm n vicgi gn, tu sa, tn tao cac di tch vadanh thng cua nha t nc. Cacchuyn gia Ba Lan va Vit Namang nghin cu va tng bc tu sa tra lai ve ep ban u cho thapChm tuyt my. Unesco a cngnhn khu Thanh a My Sn la Disan Vn hoa thgii.Ngh thut iu khc,ca mua dn tc Chm

Trong nn vn hoa dn tcChm, cung vi ngh thut kin truccua cac thap Chm (tc kalanChm) ni ting, ngh thut iukhc, ca mua, m nhac, l hi cung

c ao, tinh xao va ni ting khngkem. co th hiu su sc ngh

thut Chm, thit tng cung nn

nhc lai vai net chnh v lch s vnhoa Chmpa.

T u Cng nguyn, dn tc

Chm a tip nhn kha su sc anhhng cua nn vn hoa n , chuyu trong lnh vc t tng, tn giaova kin truc. V sau nay, ngiChm co tip nhn ca anh hngvn hoa cua ngi Khme va ngiVit. Tuy vy, sc sng cua vn hoaChmpa rt manh lit, ban sc vnhoa cua ngi Chm khng mt i,ma m net thm ln.

Vao th ky VII, Chmpa xydng kinh vung Tra Kiu(Quang Nam). Vua Chm cho lphn mt n th "Ramayana". MySn, cach Tra Kiu chng 20 km,mt tng th s n miu th cacthn trong ao Ba La Mn thuc n giao c xy dng.

Gia th ky VIII, ngi Chmchuyn kinh vao Nha Trang.Nhng sau o chng 100 nm,khoang gia th ky th IX, kinh Chmpa lai chuyn ra ng Dng,cach Tra Kiu 15 km v pha ngNam. Triu ng Dng la vngtriu Pht giao. Luc nay, Pht giaoang anh hng rt manh tai khu

vc ng Nam A, Chmpa "moingi u theo Pht".Cui th ky X, trc s hung

manh cua nc ai Vit va vngquc Chn Lap, Chmpa phaichuyn kinh vao vung Bnh nh,ly n giao thay Pht giao. Rin th ky XVII-XVIII, Chmpa hinhp vao quc gia ai Vit, gop nnvn hoa dn tc Chm vao nn vnhoa Vit Nam.

Song song vi kin truc, xydng thap Chm (tc kalan Chm),nn iu khc cua ngi Chm co trt sm. Theo bia ky, t gia thkyth IV, My Sn a xy mt ngin th thn Siva. Sau o, ngi nb chay. Vua Samb Huvacman(595-692) a cho xy lai ngi no, n nay khng con du tch. Caccng trnh di tch con n ngay nay,sm nht la vao thky th VII. o la10 kalan Chm Tra kiu, 68 cngtrnh kalan My Sn, khoang 30 ditch khu ng Dng c xydng t thky th VII n thky thX. Trong nhng n thap nay, kha

nhiu tac phm iu khc co gia trngh thut: tng, phu iu hin conhang trm bc. Nhng thap Chmxy dng trn mt s ni khac con lai

n nay, phai k n thap Pnaga Nha Trang (na sau thky th VIII) -gia thky th IX b qun Chn Lap

pha huy, xy lai nm 965; nhngthap Bnh nh (thky XI-XIII). Cacthap xy dng cui cung la P Klng(Gia Rai) thky XIV va thap PrmNinh Thun vao th ky XVII. Lch sthap Chm khng tach ri lch snn iu khc Chmpa.

Nhng tac phm iu khcChm t thky th V tr v trc, chcon lai rt t, co hnh khi, ng netva ty l rt vung v, th phac, nhnga co cai hn cua dung din. Phai tkhi xy dng kinh Tra Kiu va cackalan My Sn trong cac thky sau,ca mt h thng iu khc tuyt my,tinh xao cua Chmpa mi xut hin.Cac tac phm iu khc Chm btu co ni dung t tng va gia trngh thut ro rang. Nhng bc iukhc mang hnh tng vin c anhhng quan nim n , nh caccp Linga - Yni (biu tng cuadng vt va m vt) tng trngnng lc sang tao, sinh si, trngtn. Ba cp tng v chng cac thnn giao: Siva - Xaraxvati (thnsang tao) va Visnu - Lcmi (thn bao

tn vu tru); cung nh cac vu n tinthn Apsara, chim thn Garuda, bothn Nanin... c th t va trang tr cac kalan Chm tuy co theo ungchun mu, nhng lai c th hinsinh ng, gn vi cuc sng thccua con ngi, tuy thn ma rt ngi,vi ve ep c th hoan my, tre trung,y sc hp dn. Nhng khi cngy, nhng ng cong uynchuyn, nhng net dt khoat, songsong, nhng np gp lin hoan hply trn cac pho tng va cac phuiu, a tao cho cac nam thn vecng trang, manh me, va tao chocac n thn ve duyn dang, kiudim. Nhng cham khc v taisinh hoat trn cac phu iu trang trtrn kalan Chm vn sinh ng vagn gui vi i sng hn ca. y lacanh vua dao chi cung cung n,canh trai gai t tnh, canh ci ngaanh cu, hnh anh ngi chin binh,vu n y, cam hng sang taocua ngi ngh s Chm c bc lro net nht, va hin thc va langman. Ngay ca cac tng thn trong

n th, vn uy nghim la th, nhngtrc i ban tay va khi oc cuangi ngh s Chmpa thi y, tngthn vn bc l ve ep hoan my cua

di sanT TRONG

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

17/76

VN HINVIT NAM 17

c th, song song vi s su lngcua tinh thn. V vy, tuy la cac trangtr b th, phu iu, tng thn cua

n thap Chmpa trong khoang 200nm y, vao th ky th VII va thVIII, nhng a thc s la nhng tacphm iu khc hoan hao. Mt stng Pht, nh B Tat, xut hinvao thky tip theo ng Dng,cung nh tng thn, a c ngihoa. Ta thy tng Pht ngi theo lihoang , hoc ng vn hng hayng rt thoai mai. Tng khoac aoca sa bo sat ngi, c th l hn lndi lp "vai" rt mong.

Co th khng nh rng, nghthut iu khc cua ngi Chm aphat trin rc r trong sut gn 400nm, t thky th VII n thky thX. o la nhng tac phm iu khcmang tnh c in, rt mu mc, xuthin trong giai oan lch s vn hoahuy hoang nht cua dn tc Chm,song song vi nn kin truc thapChm giai oan phat trin hoanmy.

Sau o, iu khc Chm bt ui xung k t thky XI, va suy thoaivao nhng nm u th ky XIII. Viphong cach Bnh nh, iu khc

Chm tr lai nhng tai trc ngDng. Nhng n luc nay, cac tacphm iu khc Chm khng conhp dn la my, bi hnh khi cua notao tac n gian dn, hnh dang khkhan; chn dung ng iu, saochep, phuc trang ngheo nan, tinhthn khc kh. Tnh ngh thut trongiu khc Chm trc kia mt dn ty.

Hnh tng vu n xut hin khanhiu trong iu khc Chm, cbit la trn phu iu n thap c.

Theo quan nim cua ngiChm, ngh thut mua do ng tilinh sang tao ra. Cho nn, mua chdanh phuc vu vua chua va cacthn. V sau, ngay ca khi vua chuakhng con na, cac quan nim ti cy vn dai dng tn tai, co iu la noch con gn lin vi hoat ng tnngng cua ngi Chm. Trong gianh, nu khng co cung l th kingmua.

Mua c s dung trong tnngng cua ng bao Chm, thngdin ra trong l hi, tiu biu la l

Bng va l Cha Va. L Bng va lCha Va hang nm c t chc taikhu vc n thap (kalan Chm).Nhng do yu cu cua nghi thc

cung t thing ling, mua trong lNng do thy cung am nhim. Tuytheo cac vai sm va cac ao cu cn

thit ma ngi mua biu at, dinxut co sang tao tng ng. Ringtrong l Cha Va, ngi mua phai thhin ng tac theo quy cach khanghim ngt nhm at ti trnh ngh thut su sc, hoan my nht. vn ti nh cao ngh thut muadn tc mnh, ngi mua phai khluyn, trn c s a co nng khiu,hiu bit va co trnh mua bcthy, c coi nh chuyn gia vac c bit knh trong. Cac vu su rt cao tui, ch mua mt mnh(mua n). iu mua cua ho cc kyuyn chuyn, tinh xao, biu hin susc ni tm, tao thin hnh v ngcong hoan my cua c th con ngi,tng t nh net tao hnh tng c.

Ngay nay, trong thanh ninChm phat trin hnh thc mua tpth, thin v hng biu hin ngthng thanh thoat, mm mai, tit tusi ni. Ngi Chm cung a angh thut mua truyn thng vao titmuc mua trn sn khu.

Bn canh ngh thut mua, mnhac va hat Chm cung ht sc c

ao. Hat Chm gn lin vi tn giao,tn ngng, ng thi cung th hintm hn, tnh cam cua qun chungnhn dn. Co th chia hat Chm rahai loai: hat tn ngng va hat dngian. Hat tn ngng co nhac m,co hat am tang bi ai ru r vi cyan mu rua (hanhi) m theo va hatt l k s tch cac thn, hay ockinh Cran, m nhac bng trngbaranbng va trng kinng. Nhngphong phu, hp dn vn la hat dngian Chm thng khng co nhac cum, la nhng bai hat giao duyn,hat tr tnh n ai, hat ng, hat , ve,gia hun ca, ngm, hat k chuyn-trng ca, anh hung ca, ho xay lua,ho gia gao, hat am tang, hat ru,ng dao

Trong khi o, do s cu thuc cuagii lut ao Islam khc nghit,ngi Chm Chu c chng gign c vn c dn gian bao nhiu.Lut ao Islam ngn cm hat xng,nht la cac loai hat thu tnh dngian. Bi trong kinh Cran noi rng,m nhac va li ca ting hat lam m

hoc con ngi, lam ho sa nga theoduc vong va khng con u sang sut suy ngm thanh kinh, gi tron ctin. Thnhng, n nay, khng t cu

gia ngi Chm Chu c vn hatdn ca c mang ni dung tr tnh, btchp lut l cua ao Hi. Dn ca c,

li c, phai giai thch ky mi hiu ht,hin con lu truyn kha nhiu bai Ninh Thun, con Chu c th rthim, v a s ngi Chm ytheo ao Hi. Tiu biu nht trongvn c dn ca Chm la b s ca"Mnblai". Mt trong nhiu bai hatdn gian y co oan chang traihat rng: Chim cu ku cuc cu/No utrn ngon tre/Anh gp ri anhthng/Em y con nho /Em i, anhch em/Em i ly chng/Sao anhboanh!

C gai ap: Anh i/Kip nay lmngang trai/Kip sau ta gp nhau/Anhi! S tri nh c/ng gin hn,v c lm, anh i!

Va li ru con trong hat ru cuangi Chm, du bng ting Ma Laihay Khme bao gi cung chan chatnh thng cua ngi me: Con chimtrao trao/a bay khp ni/csng sung sng/Sinh con echau/c khp ni.

Nhng phu n Chm, ngi mehay ba ngoai, n nay vn la ngun

truyn thu vn ngh dn gian chocon chau. Cac ba k chuyn c tchva hat cho con chau nghe trongnhng bui ti ranh vic, ep tri, makhng s pham gii lut ao Hi.Cac bai hat day con chau, tc laXng gia hun ca. Loai gia hun canay ngi Chm Chu c goi laMuk xruh paly (T mu cua lang)hay Kabun Muk xrun paly (Sachtn knh cua lang), co ni dung giaoduc ao c, nhn cach, le sng choth h tre rt su sc. Nhng bai

xng y khuyn con gai "lng manghe" chuyn xa, chuyn nay,chuyn xom lang, chuyn gia nh sng co nt na; khuyn con trai"ng bun la bai" (ngha la ch hamc bac), "ng la gat" cua cai ngikhac Trong khi truyn at vathng thc th cam xuc cua ngihat va ngi nghe tng dn ln, cuchuyn tr nn hp dn, say sa vai khi cuc hat y keo dai nhium lin. ng bao Chm Chuc va Ninh Thun co nhiu bai hatloai Muk xruh paly keo tran mnay qua m khac.q

(Ky sau ng tip)

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

18/76

VN HINVIT NAM18

PHAN BA HAM

Tn ng hi be la Phan DngHao, bit hiu B Phong Cmnh, sinh nm 1808 lang

Phu Ninh, xa Khanh Thanh (thuctng Vn Tu ngay xa). Dong hong co 7 i ng khoa. Cao bngva t ng u u c nhn triu ainha L. Cha ng la Phan Vu - mtngi hay ch nhng nha ngheophai i day hoc kim sng, khng ithi, a ao tao c nhiu nhn tai.Con ng la Phan Phuc Vnh u cnhn. Phan Dng Hao hoc rt gioisong hoan canh gia nh kho khn

nn phai va hoc, va lam. Mt hmang gt ngoai ng th nha th hoPhan Thuc chay, trng ngu lin niln, ng ben lam mt bai th:

Phung th hng khoi bynhiu ng

Mt phut lam nn rang ttngTrng anh vang lng min

p LyTan bay xap xi coi Ty ngKexa, ngi ngai nh u laiXom di lang trn ngoanh

mt trng

Vn hi khi may en hoa oLam trai nh thsnghay khng?

Bai th vnh canh chay nha th

Tham hoaPHAN THUC TRCX Ngh khng ch lavung qu lua ma cont khoa bang ni ting,tng san sinh ra nhiuv hin tai lam rangdanh x s. Tham hoaPhan Thuc Trc la mttrong nhng con nginh th.

di sanT TRONG

Lng m Tham hoa Phan Thuc Trc

C va biu vua ban sau khi ng Tham hoa(hin con lu gi tai nha th ho Pham Thuc Phu Ninh)

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

19/76

VN HINVIT NAM 19

nhng con toat ln khu kh mt conngi tai ba se lam nn s nghiptrong tng lai. Nm 16 tui, ng

u x trong ky khao hach "tin ch"cua tnh. 17 tui thi u tu tai khoa tDu (1825) tai trng thi Ngh An.Sau o ng i day lang NguytVin, tng T Minh, huyn HongHoa, Thanh Hoa. Lang nay co tuccac c gai va keo vai va hat iap vi cac chang trai trong m.i khi co ca nhng nha nho ga chocac bn hat. Mt hm gp ng Ngh, cac c ben ra mt v i th tai:

Gai Nguyt Vin va trng tron, ai mun ly

mi lm quan chn.Tht la mt v i hoc him,

khac chi cu ba im ra cho TrangQuynh ngay xa: Da trng v bbach.

Nguyt Vin la tn lang nhngcung co ngha la trng tron, trng laitron vao hm rm tc mi lm.Phan Dng Hao i ngay:

Trai Vn Tu ng nhmy nhom...

i vy cung la gioi v Vn Tu laqu ng sanh vi Nguyt Vin, va

con co ngha la my nhom. Nhngn v sau "Ai mun ly mi lmquan chn" th btc, anh phai noi:Mi lm quan t qua, khng lyna. T y, ng t thy mnh chatht gioi nn lai v qu tip tuc hocna. Lin tip mi khoa thi ng u nhng ch tu tai, gm 5 chnhkhoa v i Minh Mnh, 3 khoachnh v i Thiu Tr, 2 n khoa vi Thiu Tr. 10 khoa tu tai lintip nh vy la iu cha xay ratrong lch s khoa bang, v th vnthn huyn Yn Thanh tng ng icu i:

Nht cthanh danh thin ha huThp khoa lin trung th gian vTam dch:Thi cmt khoa thanh danh thin

ha coMi khoa trung lin tip th

gian khngTheo quy ch thi phong kin,

u c nhn mi c thi Hi Kinh, song v ng u 10 khoa tu tailin tip nn vn c c cach ithi. Khoa thi nm inh Vy (1847) -

Tc nm th 7 nin hiu Thiu Tr, tthi Hi n thi nh, vn sach cuang hay nht, bai nao cung c cacquan giam khao ph "u" hay ph

"bnh", khng co bai nao b ph "th".V vy ng nh nguyn ThamHoa - tc u ky thi nh. Khi vinh

quy bai t, ng c vua ban chotm bin co ba ch "Khi a s". Lych trong sach Tam t kinh "i ainh khi a s" ngha la vao ch ainh thi u, ap ao nhiu thn strong nc.

Phan Thuc Trc sau khi uTham Hoa, vao nm T c nguynnin (1848) c b lam Han lmvin trc tac, ri c b vao ToaNi Cac (toa vn th cua nha vua),tip theo lai c thng Tp hinvin th giang va c sung chcKinh din khi c tru la chc quanlun bn canh nha vua. Nm 1851tc la nm th 4 nin hiu T c,Phan Tin Sinh c vua giao i raBc Ha cu di th (su tm nhngsach v cu con sot lai). Nm 1852,hoan thanh nhim vu, ng tr v kinh. Khi n tnh Thanh Hoa th lmbnh nng, t ngt t trn, hngtho 45 tui. Vua T c rt thngtic, iu ng 4 ch "Hoc cao, hanhthun" - tc hoc vn cao, c hanhthun. Mt v tuc nho Yn Thanha ving ng i cu i:

Bang vang bia a nghn thu,thng tic thay ngi yu bac rng long trm ni,

au xot lm tri i!Nhn dn lang Phu Ninh a lp

n th ng t thky XIX. Hin nay,mt trng ph thng trung hoc vung Nam Yn Thanh c vinh dmang tn ng.

Phan Thuc Trc la mt nha th,nha vn. Tac phm co: Trn Lngoai truyn, Din Chu phu ch,Cm nh thi tp, Bc hanh nht lanph thi tp. Xin gii thiu mt bai thch Han trong Cm nh thi tp:

Qua luc nin thanh hu hoai LapPhong cao n cam tac:

Lap Phong di tch Luc Nin thanhHa trong, lam thn, thao

mc bnhThit ma, kim qua khng thaThin thu cao n oc lu danhDch: Qua thanh luc nin, nh

ngi cao n Lap Phong cam tuc:Ngon Lap con y du Luc NinMu day, rang gt, cocy chenDao vang, nga st con u ta?

Cao n ring Ngi mai tn(Thai Kim nh dch)Theo sach Ngh Tnh trong T

quc Vit Nam cua Trn Thanh Tm

va Ninh Vit Giao th Luc Nin vung nui Thin Nhn, xa la ai bandoanh cua ngha qun Lam Sn.

Cao n y la La Sn phu t NguynThip, tng bo quan v n tai ngonLap Phong trong day nui ThinNhn, canh thanh Luc Nin cua LLi, Nguyn Hu a cho ngi thntn n mi cu ra giup nc, coi cunh qun s. Bai th la li ca tungmt bc hin tai cua t nc.

ng cung lai nhiu cu i rthay. Cu i ch Han nh:

Blnh clai chung tu khCm giang kim canh nhun

vn lang.

Dch ngha:Blnh (nui Tu Va) xa con unkh tt

Cm Giang (sng Vu) nayvn lm vn nhn.

Cu i ch Nm nh:Trng ln nh nui ci long ocNgo xung sn non khoc

hngi.Phan Thuc Trc la mt nha s

hoc ni ting. Tac phm Quc s dibin cua ng co nhiu t liu rt giatr v cac mt chnh tr, ngoai giao,i sng nhn dn, ni b cung nhtriu ai nha Nguyn. Cng trnh co3 tp. Tp Thng noi v i GiaLong. Tp Trung noi v i MinhMnh. Tp Ha noi v i Thiu Tr.Co nhiu t liu qu khng co trongchnh s. V du chuyn n s HXun Hng ly n ba i chng.Tng Coc, Phu Vnh Tng va quanTham hip trn Yn Quang, ngquan nay b x t vao nm 1819 vti hng hach ly cua dn. Sau khichng cht, ba i du ngoan o yri v sau, khng ai ro tin tc g v n

s na.Phan Thuc Trc con la mt nhakinh t. Rung ng lang Phu Ninhqu ng hi o thng b nc mnsng Cm Giang (ngon sng Bung)tran vao khi co thuy triu nn khngcay cy c. ng bay cho dn langthao nc mn, p p gi ncngot t pha bau Lin Tr, bau MuLong chay xung va tr nc madung cy lua, do o i sngnhn dn c sung tuc, moi ngirt bit n.

Phan Thuc Trc la mt danhnhn vn hoa cua t nc ta. Snghip cua ng con sng mai vilch s.q

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

20/76

VN HINVIT NAM20

L XUN LT

Khi chung ti tm s vi cac v giao s niting cua nc ta nh Giao s L TrVin, Giao s Nguyn nh Chu, nhngv giao s khng nhng la bc thy ang knhtrong nghin cu giang day vn hoc ma con lanhng nha nghin cu am tng lch s ncnha, cac v giao s y lun b xuc ng va to longtn knh trc tm gng cua L Tu Khit.

Chung ti cung au long khi t liu lch s v

ng qua t oi khng u minh xac v cuc ing. Chc chn rng cuc i cua ng phai comt b day ang knh nn Phan Bi Chu mia ng trong s lng khng nhiu v cac ch s,cac nha nho yu nc u th ky XX. Cung vivic a tn tui vao cun sach hng hc longyu nc nay la vic Uy ban khang chin tnhQuang Ngai quyt nh ly tn ng cho maitrng ln nht cua tnh, cua lin khu 5, mt maitrng u tin cua cuc khang chin kin quc.Tai sao danh s Quang Ngai cung khng t ma

cac ng ch lanh ao tnh luc y quyt nh lytn ng? Hn na, nhng ngi uyn bac: ngPham Vn ng, cu Huynh Thuc Khang angthay mt Chnh phu trc tip ch ao toan din,khng le khng co s suy xet?

Chung ti, ho tc L An Ba, mt mt khngu t liu lch s, mt mt u tr, thiu trnh t giai toa cho mnh mt i iu v cuc icua ng.

Xin dn ra y mt vai suy ngh.Nh chung ti a knh trnh trn bia m, mi

bn tui, cha cht, tai san khanh kit (v cu thn

sinh la L Din a ban ht rung vn tai san chucp cho 2000 qun tnh nguyn vao Nam anhgic). Bn tui, m ci cha, khng ni nng

NGH Vdanh nhnL Khit

T lu ri, ho tc L chung timong c tn tao ngi m cu LKhit, ng cua chung ti va cungla mt s phu yu nc ma tntui a gn bo thn thit, t haovi ngi dn Quang Ngai, nhtla 60 nm tri mt mai trngao tao bao nhiu nhn tai chot nc, mang tn cua ng.

di sanT TRONG

Nui Thin But, Quang Ngai

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

21/76

VN HINVIT NAM 21

ta. C rut la ba L Th ao (v tin s Nguyn Tn,me cua Nguyn Thn) a em v nui. K t nm1861 y cho n luc ng thi c nhn 1882, 21 nmtri ln ln, n hoc, tip xuc trong mt ai gia tc, mtgia tc chc chn khng di 100 ngi hu, khng aidam co mt li noi khac ma ch co phuc tong. Giao lyNho, li sng trung qun, vi ng trc mt la hai ngquan ai thn Nguyn Tn va Nguyn Thn, t trutriu nh, co quyn tin tram hu tu, la ai din, lauy quyn la quyn lc ma chc chn ng b nht trongcai lng y khng th thy g khac ma cung nh moingi ch bit phuc tung.

Khng ng ch sau vai nm lam quan vi NguynThn, ngi em c cu, ng a tm cach thoat ra ngoai

s kim toa va lam vic i din vi ch tm cua chnhmnh. Khi c t chu trong vic lam quan, cha y15 nm a 4 ln b giang chc v "bt phung hip ch"(khng tun lnh vua).

ng la oa hoa sen vn ln trong cai m ly bunt. Hoa sen con c ln ln t do con ng, ng phaidn vt, u tranh vi ban thn mnh, t xem lai cachngh, cach sng cua mnh t cai tao mnh sng xngang vi t cach mt Con Ngi.

Danh vong, li lc, a v bay ra trc mt ng.ng khng phai nh cac quan khac phai chay vay lotoan kim tm nhng iu y. Ch cn mm ci chcn bt tay va trung thanh vi Nguyn Thn sungsng nao lai khng n vi ng. Ban thn a cvua ban cho bn ch "tr dung kim u", hoan canh cosn tai nha Nguyn Thn th ma ng a dn dn xa lali lc, a v n mc i lp, chng i Nguyn Thnva nha nc ng thi luc y.

Nh chung ti a vit cu i v ng:Tr dung cotha thm mt bc cng danh phuquyDn tnh oi khlai quay u cu ly giang snNhng ng khng cu c giang sn o la bi kch

th hai cua i ng. iu ang quy la khi vic ln cha

thanh, hay sng xng ang la Con Ngi. Khi ngcht, ng noi: Ti ly mau ctay ti ra nhngvt nh qua kh cua i ti. T nay ti mi xng anglam ngi (trch Vit Nam ngha lit s).

Thng nc, thng dn, xa li lcChu tu, chu cht, quyt thanh nhnNm 1905 cu Phan Bi Chu t chc Tn ang

nhm a ngi sang Nht lo chuyn hoc hanh utai cu dn cu nc, ng a gia nhp Tn ang vanm 1906, ng la ngi duy nht cua Quang Ngai comt Nht.

V nc, ng nhn trong trach ma nu ng khngco dung kh, khng co tm long thng nc thngdn v han khng d g lam vic y. o la, ng anhn nhim vu thuyt khach, thuyt phuc Nguyn

Thn quy v vi nhn dn. Trc khi thc hin, ng anoi vi cu Phan la vic nay kho thanh va co thlin luyn ban thn nhng ng vui ve nhn nhim vu.

ng a lanh ao phong trao kht thu QuangNgai vi muc tiu va mt tchc cht che. Nu cactnh khac, dn ni dy: Bt ly trng, tri phu, tri huynu cung nhn dn at keo v tnh. Khng co uy tnln lao khng co tm long hng hc, tha thit thngdn khng thnao cac v co chc sc y nghe theo vai vao con ng ma chc chn khng ch mt chc,mt quyn ma con tu ay thm ch hy sinh tnh mang.Trc khi ke thu git ng, ngi cng s vi ng trongcuc ni dy nay, ng Nguyn Ba Loan a noi: "Tinsinh i trc, chung ti theo sau..."

Trong bai ve kht thu co miu ta, khi ng mt,ngi dn Quang Ngai nht la ba con An Ba khocnh cha cht, rt nhiu ngi tang ng.

Vy ma chung chau, ke hu sinh thin cn a co lucban ti ch cng va ti, a co luc khng bit hiu ngtrong mt hoan canh cu th.

Thay mt ba con trong ho tc chung chau trm lnxin li ng. Nay nh Quy Thuy in - Vit Nam phattrin vn hoa tai tr chung chau mi lam c vic tntao ngi m ng. 98 nm ri, m ng mi c khangtrang, chau con mi thm mt dp hiu v ng.

Nhn y, ho tc chung ti knh mong cac v hocgia, ba con yu mn gn xa cung chung ti tm thm tliu lam ro cuc i song gio nhng ang knh cuang.

V nh:- Bn ln ng b cach chc v ti khng vng lnh

vua. Vy bn ln y la nm nao, vic g, din bin rasao? (Tic rng trong thi thc dn Phap h, giapha ho L chung ti ch ghi lai my ch: "Bn lt" va"bt phung hip ch".

- Co phai nh mt s tai liu a cng b: Nm 1905(?) ng sang Nht. Luc y tui ng a ln ri khngth nh Lng Vn Can, Nguyn Quyn va mt sthanh nin khac hng ng li ku goi cua cu Phansang Nht hoc hanh cu nc. Co phai ng sangNht nh mt chnh khach (mc du phai b mt, thayi tn ho), sang tru liu vic ln ma luc o a comt ca hai cu Phan? Co phai ng a gia nhp Tnang cua cu Phan vao nhng nm y?

- ng a hiu du va tchc vu kht thu QuangNgai nh th nao ma ky hao, hng ly, quan phu, quanhuyn khng s cht, theo dn xin kht su, kht thu.

Nm 2008, se ky nim 100 nm phong trao kht

su, kht thu, 100 nm ngay mt cua L Khit, chcchn con nhiu vn ly thu v danh nhn L Khitc phat hin va sang to.q

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

22/76

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

23/76

VN HINVIT NAM 23

theo mt ngi em rut la ba inhTh Nha ra ong ao. Ba Nha ep,lai hat hay. V pha thanh ninnam n CMn tnh nguyn vaotp luyn co cac ng Pham Liu,Nguyn Vn Ta, Pham Vn Hay,inh Vn Cu, Vo Vn Thi, VoVn Sn, Nguyn Vn Xuyn vacac ba Huynh Th Nh, NguynTh H, Nguyn Th Be.... a

im tp la nha ng Vo Vn Sn.Sau bn, nm thang mit mailuyn tp, anh ch em a nm chccac v tung va cac vai din. Cungnh nhiu oan hat, ganh hat khac,cac v tung phbin nht, cngi dn thch hn ca la cac vnh "Nht in nh in", "L LaiL Li", "Sn hu"... Khi thy anhch em tp nhun nhuyn ri, ngbu ganh Pham Liu mi quytnh t chc bui din tung utin trn t CMn. Hi y, ganhhat phai qua bn kia sng Hanrc nhng ngi chi cac loainhac cu nh trng, thanh la, nco... m din u tin y trungvi ngay mng hai Tt nm 1957.Vi nhng ngi gia cao tui CMn, Tt nm y la mt cai Ttkho qun. Cai tin "Tt nm ni langco tchc din tung" chng mychc lan ra khp ni, ca trong va

ngoai lang. Va, khng kh chun btt cua ba con v th co ve nhnnhp hn moi nm. Trong thmtm, ai ny cung hao hc ch igiy phut ma ganh hat bi mangdanh "Ganh hat C Mn" chnhthc biu din.

a im lp sn khu langay nh lang. Theo quy nh,mi nha u phai mang n mtgian gh bng cy nui. Con lai snkhu lang lo. Trong ganh hat, kepchnh la ng Nguyn Vn Xuyn,ao chnh la ba inh Th Nh. Buganh la ng Pham Liu. Nhiu cu

gia cao tui C Mn vn nh nhin rng tuy bui din cha bt unhng ba con a ng cht sndnh. Khng ch ngi trong langma ca ba con ngoai lang, nhiunht la cac lang ln cn nh TnAn, Phc Trng, Nam Tho, AnHoa... cung n xem ng khngk xit. Ri nhng giy phut hihp ch i cung n. Khi tm

man sn khu c keo ln, ba conv mt trang v tay va tan thngva ng vin anh ch em dinvin, gy khng kh hao hng, sini. m din u tin thanh cngngoai mong i. Nh vy, trongdp tt nm y, nm 1957, cung lanm lang CMn tchc hat bisut ba, bn ngay lin. Hat banngay co ma ban m cung co. Thith trong nhng ngay y, thanhnin nam n, ri cac cu gia caotui va ca bon tre u u cungua nhau ban tan si ni v ganhhat. Ri v cac vai din, giong hatcua cac din vin trong lang.

Tuy nhin, ganh hat C Mn,mt ganh hat mang m net sinhhoat vn hoa vn ngh dn giantiu biu cua a Nng trong nau th ky XX, ch tn tai khoangba, bn nm. Trong khoang thigian o, ganh hat thng biu din

phuc vu ba con trong nhng dpquan trong nh trong nhng ngayt xun, t thu va ngay tt ctruyn hang nm. Ngi thngong kep chnh la ng NguynXuyn. ong ao chnh la baTrng Th H. Chuyn ong vaivua co ng Vo Vn Thi. ong vaithai s, vai nnh, la ng Vo VnSn... Khng ch hat ngay tai aphng, co ln ganh hat tng tchc biu din Nga Nm, phucvu ba con cac lang An Hai, MyKh... c bit, ganh hat CMncung tng "em chung i anh x

ngi". o la ln i phuc vu choba con Hu. ng Pham VnHay, sinh nm 1923, mt trongnhng din vin cua ganh hat va lanhn vt chuyn ong vai lao, vaih, nh lai: "Tui khng ro nmnao, ch nh co ln lang Lng Cvao rc ganh hat. Ho mi hat tiba m...". Nguyn luc by gi,nghe co ganh hat C Mn hat hay,

lang Vnh Lc mi cho ngi vaotn ni mi ganh hat ra hat phucvu ba con. Th la anh ch em nghs hn h chun b oan ngaymng 4 Tt nm y i xe o ra cabin T Hin vao lang VnhLc biu din sut ba m.

Tuy nhin, cung nh nhiuganh hat cp... lang a Nng hiy, ganh hat C Mn ch tn taikhoang ba, bn nm, mt quang

thi gian qua ngn ngui th tan ra.V nguyn nhn, cung theo ngNguyn Vn Xuyn, khi mi lp,tt ca anh ch em ngh s u chalp gia nh, khng bn bu chuynv con. "Nh tui, khi tham giaganh hat, u khoang hai mi, haimt tui, con tre lm... Con khi athanh gia tht, phai lo lam n. Thla khng co iu kin theo ganhhat na. Ganh hat phai tan ra....".

Sau ngay giai phong, khi phongtrao vn hoa vn ngh qun chungang ln manh, nhng anh ch emdin vin cu trong ganh hat CMn co tp hp lai, biu din mtln. Ganh hat nay co s tham giacua ng Vn Phu Hoanh, by gila khi trng Mn Lp, lam buganh. Va, t o n nay, trn tCMn thiu vng hn ting trngtung. Va, vi lp din vin consng hin nay nh ng Pham Vn

Hay, Nguyn Vn Xuyn, Vo VnSn... th ganh hat CMn ch conla hoai nim ma thi.q

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

24/76

VN HINVIT NAM24

di sanT TRONG

DNG C QUANG

Ngay 27- 7 m lch nay la

ngay gi 2 nm cua Nghs nhn dn L Th Nam,ngh danh Bay Nam, mt "v tsng cua cai lng Nam B" nhnhiu ngi a tng goi ba nhvy. 92 tui, gn 70 nm gn boi mnh vi sn khu cai lng vakch noi Sai Gon, co bit bao cuchuyn cam ng v ngi ngh stai danh nay. Nhng co mtchuyn co le n by gi nhiungi con cha bit: Ngh s nhn

dn Bay Nam tng la mt ngisay m vi cng vic su tp tliu bao ch va a lai hai b su

tp t liu bao ch quy gia, trongo co b t liu 6 tp v cuc aochnh Ng nh Dim- Ng nh

Nhu nm 1963 tai Sai Gon.Chuyn by gi mik cua nha bao TrnThanh PhngVa qua, ti co bai vit "Lng

le danh cho moi ngi", kv nhabao Trn Thanh Phng, nguynPho Tng Bin tp bao ai oankt, sut 40 nm cn mn su tmt liu bao ch; n nay a co khot liu gn hai tn vi hang van bai

bao va cac t liu bao ch quy gia.Mi y, co dp gp nha bao

Trn Thanh Phng tai thanh ph

H Ch Minh, ng a cho ti banthao cua mt bai vit nhan :"Mt chuyn by gi mi k", ri

hao hng a cho ti xem 6 tp tliu bao ch quy gia ma ng mic gia nh ngh s Kim Cngtrao tng. o la 6 tp trong b sutp t liu bao ch Sai Gon nm1963 v cuc ao chnh Ng nhDim - Ng nh Nhu, cua NSNDL Th Nam, ngh danh Bay Nam,thn mu cua Kim Cng. TrnThanh Phng a cho ti xembc th cua Kim Cng gi chong:

"Knh gi anh Phng,Sau nhiu nga y trn trva

c s nht tr cua gia nh,

Chuyn by gi mi kvNSND BAY NAMNSND Bay Nam

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

25/76

VN HINVIT NAM 25

chung ti trn trong giao lai choanh my tp t liu v bao ch, mtcng trnh ma ma ti abonhiucng phu, tm huyt su tp.

y la mt gia tai v gia ivi ch em chung ti, nhng saunhiu ngay ban bac chung ti xetthy anh sdung tai liu nay secoch cho nhiu ngi hn la chungti ct gi. Chung ti mong tai liuse lam giau thm b su tp quygiasn cocua anh.

Chung ti a chon mt givang, mong anh lam cho tm huyt

cua ma ti co ch cho th h maisau.

Thay mt gia nhNguyn Th Kim Cng".Ti ln gi tng trang cua b

su tp bao ch ma NSND BayNam lai. Mt cam giac xucng kho ta khi tn mt nhn thynhng bai bao, bc anh a cban tay cua mt ngh s tai danhchon loc, ct dan cn thn t 43

nm trc, ong thanh tng tp,ba cng, ma ch vang, nay cotrang, co bai a nga mau, hnh anhva ch in a m theo s tan phacua thi gian. B su tp cac baibao v cuc ao chnh Ng nhim- Ng nh Nhu c ba BayNam anh s th t tng tp, t tp1 n tp 6. Trn ba tp 1, tp connguyn ven nht trong 6 tp, codong ch in m net, ma vang:"Cuc ao chanh Ng - nh-Dim, Ng- nh- Nhu (1-11-1963). Saigon. L Th Nam (Sutp)".

Bai bao u tin c ct dancn thn, con ro net but ch vangkhun theo ra bai bao trong bsu tp cua Ngh s nhn dn BayNam m u cho mt loat bai bao,bc anh c su tp la mt bantin cua Vit tn xa Sai Gon ngay10-8-1963, a tin: "Ln xntrong dp l Pht an tai Hu: Luan n lam 7 ngi cht, 6 ngi

b thng. Mt s ngi xng vaoai phat thanh, c quan an ninhphai dung voi xt nc giai tan".

Ln gi tng trang trong 6 tpt liu bao ch ba Bay Nam lai,ti thy co rt nhiu bai bao baBay a dung but ch mau ongkhung cn thn, ve ca mui tnhng dn phn oc tip c ctdan trong tp, trong o co khng tbai bao cua ky gia nc ngoai vitv tnh hnh Nam Vit Nam tronggiai oan si ng nay. Mt trongs cac bai bao ang chu y nht la

bai vit cua nha bao Franx Connif,trn t Thi bao News Yook ngay4-9-1963 c bao ch Sai Gonng lai, nhan : "Ai y Tngthng Kenndy vao con ng btc Vit Nam?". Ngoai ra con rtnhiu bai bao cua cac nha baonc ngoai vit v cuc ao chnh1-11 ma bao ch Sai Gon ng lai.Trong b su tp cua ba, cung cort nhiu anh cac nha s a t thiutrong phong trao u tranh phtgiao trc cuc ao chnh va haitrang anh, gm 10 tm anh rt sinhng v din bin cua cuc aochnh va cai cht cua anh emDim-Nhu. Trong b su tp cuamnh, ba Bay Nam dung ch oong khung bc anh nha chimtinh hoc Vigaud, ngi a tinoan v cuc ao chnh lt anhem Dim-Nhu ngay 1-11-1963 taiSai Gon va v "cai cht cua Tng

thng Vit Nam Cng hoa Ngnh Dim" trc khi s kin dinra nhiu thang.

Mt tin ngn trn mt trangbao trong b su tp a c baBay Nam anh du kha m net,ch co mt dong: "Lu thng tronggi gii nghim phai co giy cbit". Ti oan, co le do cng vicbiu din, phai thng xuyn i laivao gi gii nghim trong nhngngay din ra s kin chnh tr quan

trong nay, nn Bay Nam a anhdu m net mt thng tin ngn,ch co mt dong, nhng v cungNSND Bay Nam va NST Kim Cng trong v La su ring ANH: HNG NGA

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

26/76

VN HINVIT NAM26

di sanT TRONG

quan trong i vi mnh va gianh!

Trong mt cuc gp ngh sKim Cng sau khi NSND BayNam mt, ch Kim Cng a ngoli mun trao tng Trn ThanhPhng b t liu quy bau cua mach. ng rt bt ng, xuc ngtrc tnh cam va s trn trong cuach, song tht tnh ng khng damnhn, bi v theo ng, o la mtmon qua qua quy, qua ln va quathing ling. Sau ln nhn c lath trn y cua Kim Cng, ng

mi quyt nh nhn b t liu quybau nay. ng a n tn nha, trcban th ba Bay Nam, thp hngknh thnh Ngh s cho phep ngc gi gn b su tp bao ch maba lai "hu giup nhng ai cnn".

Mang v nha, ng a ra hnmt tun l phi nng tng trangva la ui, phuc hi lai cac trang baoco nguy c b mt, ng tnh 6 tp

t liu ma Ngh s nhn dn BayNam a su tp, co ti trn 6.000bai bao va hang trm bc anh v skin ao chnh si ng nay trongnm 1963 ma ca th gii u bit,se con tip tuc giup ch cho nhiungi cn n no.

By gi cha thynhng my chuc nmsau cac con mi thyquyTi c Ngh s Kim Cngcho bit, ngoai 6 tp t liu bao ch

v cuc ao chnh Ng nhDim-Ng nh Nhu nm 1963ma ch su tp ma gia nh ch traotng nha bao Trn Thanh Phng,gia nh ch cung a trao tng Hoathng Thch Giac Toan, TngBin tp bao Giac ng cua Thanhhi Pht giao thanh ph H ChMinh b su tp t liu bao ch cuama ch v phong trao u tranh cuaPht giao tai cac th min Namnm 1963 chng lai ch c taiDim- Nhu. Ch cho bit, ma ch

va ca gia nh ch u theo aoPht.

Ch nh lai, sut nhiu thanglin trong nm 1963 sang nao cungvy, gia nh ch u mua hangxp bao u cac loai moi ngicung xem. Sau khi xem xong, mach cm cui ct dan, t tay ongthanh tng quyn, lu gi nhngbai bao, bc anh ma mnh tm c.Thy ma lam cng vic o vt va,tn kha nhiu thi gian, co ln chhoi ma v sao lai lam nh th, mach tra li: "Ma mun gi lai

nhng tin tc va hnh anh vnhng s kin to ln a xay ra cho cac con, cac chau sau nay conoc, con bit. By gi cha thynhng my chuc nm sau cac conmi thy quy". Khi ch KimCng sang Phap du hoc, vit thcho ch, ma ch bao vn tip tuclu gi nhng bai bao ma ma tmc khi nao v nc ch se coc.

Ch cung cho ti bit, b t liubao ch ma ch su tm v cucao chnh Ng nh Dim-Ngnh Nhu cung a giup ch chomt s nha vn, nha bao trongcng vic cua mnh. Khi ma chcon sng, ba a cho hoc gia TrnBach ng mn b su tp tliu nay nghin cu khi ng vitcun tiu thuyt Van bai lt nga,sau o a chuyn thanh kch banb phim truyn nhiu tp tng thu

hut hang triu ngi xem.Khng la ky luc nhngla chuyn him hoiNSND L Th Nam, ngh danh

Bay Nam, sinh ngay 10-7-1913 taiMy Tho trong mt gia nh co 9ngi con th co ti 7 ngi langh s sn khu, trong o co haingi, ngh s Nm Ph va ngh sBay Nam, c phong tng danhhiu Ngh s nhn dn. Ba Bay

Nam tr thanh din vin sn khut nm 14 tui, vi vai u tinong c gai cm trong v X an

Bang Quy Phi. Ba la ngi phu nu tin lam chu mt ganh hat cailng t nm 19 tui, la n tac giakch ban cua gn 20 v cai lngni ting Sai Gon, trong o conhng v din n nay nhiungi vn nh, nh: Ni au longme, Ngi an ba Vit Nam,Gm vang mau o, iu TamXun, Tiu Anh Phung... Trcnm 1945, ba la n ngh s SaiGon u tin c HangIntermondial Film cua Phap miong vai c thn n Vit Nam

trong b phim Mort en Fraude cuaao din Marcel Camus. Trn snkhu kch noi, ba la mt tn tuidin vin lng danh, la ngi quacac vai din c sc v cac ba mevi nhiu s phn eo le trong cacv La su ring, Di hai mau ao,Bng hng cai ao, Nhn danh cngly..., a ly khng bit bao nhiunc mt cua ngi xem. Ba cNha nc ta phong tng danh hiuNgh s nhn dn nm 1993 vacung Ngh s nhn dn Phung Hala hai ngh s tai danh, tiu biutrong lang ca kch Vit Nam trongth ky trc tho ngoai 90 tui.

Co le v nhiu cai u tin y,ma trong tp sach "Nhng ky lucVit Nam 2005" (Vietnam recordsbook 2005) do Nha xut banThng tn xa n hanh, phn Danhmuc xut ky luc Vit Namtrong lnh vc Con ngi, Ngh s

nhn dn Bay Nam a c xut la "N bu ganh tre nht, nsoan gia cai lng va ong phimu tin tai Vit Nam".

Ring hai b su tp t liu baoch quy gia ma Ngh s lai dukhng phai la ky luc th y cungla mt vic lam, mt cu chuynhim hoi, quy bau moi ngicang thm thng nh, yu quy vaknh trong NSND Bay Nam, mtgng mt ngh s tiu biu cuaVit Nam, ung vao dp gi lnth 2 cua ngi ngh s tai danhnay.q

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

27/76

VN HINVIT NAM 27

HA HUYN

Xom ti co mt ng lao b mu.

Me ti noi ngi mu khng nhn thy g nhng ho

co i tai tht tuyt vi. Ho nhn bng tai. Ho lngnghe ting ng xung quanh ri mng tng ra s

vic. Nhng ng lao mu nay hnh nh khng phai th.

Mt bui chiu ranh ri ti ang giup ng don dep

trong nha t nhin ng bao ti:

- Mua thu n ri y chau a. Ti nhn ra sn. Gian

mp he he nhng ai hoa vang. Cy na ng cui

vn chiu nay co ve b mt. No ang chi tro tha

hng thm cung cac cy khac trong vn. Mi cy la

mi ngi. Mi cy la mi c Tin. C tin Th, c tinHng, c tin Bi... Cac c ao dai tha tht, tay xach

bnh ng hng thm ang t t m np bnh cho

lan hng bay ra ngy ngt khp khu vn.

Mua thu, mua mm qua chn cua lu tre chung ti

bay c on trng... nhng ng lao mu noi vi ti y

cha phai la hng mua thu. y mi ch la hng

vn on mua thu. Ti ngac nhin hoi ng:

- ng i, chau ngh hng g cung phai ngi c

ch a?

ng lao khe mm ci, ban tay vn vchom ru bac nhe nhe giai thch:

- Ngi ta bit hng mua thu la do

cam nhn thi. Chau th nhm mt lai. Co

th chau sec thng thc hng mua

thu.

Ti th nhm mt theo li ng lao mu.

Ti khng nhn thy g na. Nhng trong

ti vn mn mt hin ra nhng ngo lang

xao xac la vang rung. Rng tre qua muamng la a tia ta i sang mau vang hoe.

Nhng chum qua xoan t mua xun cung

a luc lu mau vang bong. Bui ti vng trng thu

vanh vanh vang tha xung th gian nhng tm lua

vang mn mang. Mt nc long lanh lao xao sc vang

trng m. Nghe ti ta lai nh th ng lao mu lai ci:

- y la sc thu con hng thu khac kia.ng lao im lng mt luc lu. i mt m uc cua

ng ngc nhn ln ve xa xm.

- Tri xanh vt phai khng chau? Ting gio nghe

mm mai lm. ng tri thng mt t vt va nn moi

c ch u tr ln du dang. Nng sanh lai thanh mt

ngot rot vao cho qua chn. ng nghe thy tnh nhn ai

t tm long thin nhin thng nhau. o la hng

mua thu.

Ti a bit hi th mua xun php phng khi t

tri ging m ma bui, cac canh cy kh lm tm sc

hoa. Ti a bit mua he nng la, thin nhin khoe sc

manh thn b siu pham. Ti a bit mua ng hun

hut gio bc lanh, my tri vn vu xam xt. Co mua nao

thin nhin bit cam thng chia se cho nhau. Ch mua

thu. Mt t dng trai ngot. Bu tri tha trng vang.

o cung la mt th hng thm thao. Hng mua

thu. Hng cua ng lao mu a day ti...q

HNG

MUA THU

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

28/76

VN HINVIT NAM28

di sanT TRONG

NGUYN C XUN

Cho mai n u thp ninbay mi, tn tui BuCh (1948-2002) mi nvi ti trong vung chin khuTha Thin Hu vi cac tranhbut st dung lam ba cac c sant Lanh (Sinh vin Lut Khoa

Hu, thang 3/1969), Tin Tng(oan SVPT Hu, S 1, Phtan 2515, 1971), t Nc Ta(oan Cng tac xa hi SVHSHu, 1971). Qua nm 1972, cxem tm anh Bu Ch nho thoi mu ni nghing nh CheGuevara ng ve tranh bim hoachng My trn tng Morin (aihoc Vn khoa Hu), anh HoangPhu Ngoc Tng nh ra Bu Chla hoc tro cu cua anh trngQuc Hoc Hu. Khng th ngcon ngi hoang tc nho tho ylai co thve nhng bc bim hoa

n tngBU CHBu Ch la ngi co tnh cach c bit. Caitnh cach ma ai cung nhn thy ni Bu Chla "chng", "ngao", "cc oan", va i khi "taobao". i vi nhng ngi khng co ca tnh,khng co ban lnh, hay a-dua, thiu trungthc Bu Ch dt khoat "khng chi". Ma a"khng chi" la to thai ro rang ch khngup m, mau me anh la ngi khac...

Hoa s Bu Ch

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

29/76

VN HINVIT NAM 29

u tranh manh me n nh th!Khng lu sau o, chung ti laic tin Bu Ch cung vi mtngi ban cung va tt nghip ai

hoc Lut khoa Hu la Nguyn DuyHin b bt, chung ti rt xucng. Thanh uy Hu b mt vnng sinh vin hoc sinh Hu utranh oi tha Bu Ch Nguyn DuyHin, ng thi ch ao nhngngi cm but giai phong chungti vit bai gi ai Phat thanh Giaiphong va bao ch Ha Ni t caochnh quyn Sai Gon bt b giamcm nhng sinh vin yu nc vti.

Cung xut thn phong traotranh u, vi s cam phuc nhausn co, ngay thng nht t nc(1975), ti gp Bu Ch ln uma nh gp lai mt ngi ban cunh Trnh Cng Sn, inh Cng,Tn Tht Vn... Ri t y, chungti cung hoat ng vn ngh BnhTr Thin, cng tac vi tap chSng Hng, cung phu trach HiVn Ngh Thanh ph Hu (1988-

1900)... trong mt thi gian dai.Gia chung ti, ngi nao cung coca tnh, i khi cc oan, cho nn

nhiu luc xay ra chuyn p banp gh cai nhau tng chng nhkhng bao gi con nhn mt nhauna. Nhng ri u lai vao o,

gia chung ti "bun t hn vui",lai chi vi nhau. Vao u nhngnm 1980, co ln ti a cao hngvit bai gii thiu hoa s Bu Chtrn Bao Anh Vit Nam. ap lai,Bu Ch la ngi ve ba cun sachTriu Nguyn va Hu xa u tincua ti (Hng Giang C S,1986) va mt s u sach khac doti bin soan sau o.

Trong am ban be vong nincua ti, Bu Ch la ngi co tnh

cach c bit nht. Cai tnh cachma ai cung nhn thy ni Bu Chla "chng", "ngao", "cc oan",va i khi "tao bao". i vinhng ngi khng co ca tnh,khng co ban lnh, hay a-dua,thiu trung thc Bu Ch dt khoat"khng chi". Ma a "khng chi"la to thai ro rang ch khng upm, mau me anh la ngikhac. Bu Ch la mt Hoang tc,

chau 5 i cua vua Minh Mang,nhng anh t khi tham gia cac l latcua Nguyn Phc tc, cua Phu

Tuy Ly. Nm ri (2002) khngthy Bu Ch tham d l ky vuaTh T nhn 200 nm t ninhiu Gia Long, ti hoi ly do, Ch

bao: "Chuyn triu Nguyn a quari, ti khng mun gp mt sngi t cach rt kem ma xun xoecon vua chau chua, chng lm!"Thai cc oan cua Bu Ch alam cho nhiu ba con trong hoangtc khng hai long. i vi hoangtc ma con nh th, cho nn xa hikho tm c s chan hoa ni anh.

Ti lam nha va xong, Bu Chln thm. Thy cai phong khachep ma cac bc tng chung

quanh ang trng, Bu Ch chvao bc tng chnh gia nha vabao ti: "ng danh cho ti bctng ny, ti se mng nha micua ng mt bc tranh a trin lam Hng Kng rt thch hp vi conngi nghin cu Hu cua ngnhng vi iu kin ng khngc treo thm bt c tranh cua aitrong cai phong khach ny na".Tht la chuyn bt ng i vi ti,

ti ng y. My hm sau bcNgi Mang Dang C Thanh"ng" ln phong khach nha ti.

Cy an Chn dung Pham Duy

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

30/76

VN HINVIT NAM30

Cac con ti rt quy bc tranh cuaBu Ch nhng khng bit a comt "cam kt" gia ti va Bu Chnh th nn chung a treo thm phong khach mt tranh cua imPhung Th tng ti t hi ba mi Phap v. Ln chi, thy co thmbc tranh cua ba im (ng Buim cung mt cu c vi BuCh), Bu Ch khng dam phan i

nhng gin ti a khng gi liha. Ti phai giai thch mai anhmi chu bo qua.

Bu Ch xut thn trong mtgia nh gioi Phap ng. Thn mucua hoa s la ba giao Nguyn ThTrm (1906) - ngi tng dchtruyn Kiu sang Phap ng, dayting Phap cho Bu Ch t khi Chmi noi bp be. Ch la em th 14trong gia nh (em ut), cac anh chcua Ch cung u gioi Phap ng.Nh gioi Phap ng, Bu Ch a

oc c cac sach hi hoa th giitrong tu sach ngh thut cua thnsinh - cu ng Thuyn (1900), nn

anh co kin thc v hi hoa khavng, nhiu hoa s cung la tui

kho ui kp anh. T hi hoc Tiuhoc trng Th Da va trngTrung hoc Quc Hoc, hoc mnsinh vt, Bu Ch ve rt ep. Lnln nghin cu cac trng phai cin (classicisme), ta thc (real-isme), siu thc (surealisme),tng trng (symbolisme), lp th(cubisme), n tng (impression-nisme), cac mn phai Flammand,Florence, Padoue... Bu Ch bitmnh ng u va phai lam g

tao ra "trng phai Bu Ch" ringcho mnh. Va, Bu Ch khng chnghin cu hi hoa, anh con saym oc sach chnh tr, oc KinhDch, va cui i con nghin ngmsach Pht. Trong tranh cua BuCh sau nay ta thy co mt trixut hin cung vi mt trng, mauo i bn canh mau en. o labiu tng cua m dng trongKinh Dch. Va, khng ch chuynsach v, Bu Ch rt nhay bentrc cac vn thi s chnh trtrong va ngoai nc. La mt nghs, rt am m, duc tnh manh,nhng trong cac cuc hi thao, caccuc hop, bao gi Bu Ch cungtrnh bay y tng cua mnh mtcach hung bin (eloquence), khucchit va tr tu. Bu Ch t vit,mi khi cn phai vit th anh vitnh mt ngi cm but thc thu,vn hay, y tng mi va dung cam.

Bai v Trnh Cng Sn va nhngca khuc phan chin cua anh cuaBu Ch ng trong sach TrnhCng Sn (1939-2001) Cuc im Nhac, Th, Hi Hoa va SuyTng (Nxb Vn Ngh TP HCM,2001) la mt tiu lun (essai) rtc ban oc quan tm. Qua tiulun ny Bu Ch a ra y nimnhac phan chin cua Trnh CngSn la ting noi cua lng tm.Ngay nay du chin tranh a i qua

hn th ky ri, "... Chung ta vnang cn n lng tm, long nhnai cho nhng vic ln ln vic nho.

Thi gian

di sanT TRONG

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

31/76

VN HINVIT NAM 31

Va chung ta ng bao gi nhn v bi kchcon ngi bng mt cai nhn n gian."(Sd. tr. 26).

Ti khng ranh hi hoa, ti nhn BuCh di con mt cua ngi cm but. Chivi Bu Ch ti co cam giac anh ve theolun . Tc la y tng co trc va anh tmhnh tng va mau sc ve y tng ythanh tranh. Y tng thi tranh u ve bngbut st mc en la ngi dn b ap bc vungln pha v gng xing, oi cm ao, hoabnh, c lp. Luc tai nng chn mui tronghoa bnh vi cht liu mau du anh ngh vthn phn lam ngi hu han trong cai v

han cua khng gian va thi gian. Anh hnhdung n nhng ngoc ngach phc tap cuathn phn lam ngi. Con ngi mongmanh, sinh ra va mt i ri lai hoa kip.Trn thn tng a gia ci nt ne ny sinhnhng chum hoa ngu sc xinh ep (Ngaa), bc cthanh khep cht qua kh onga chic qua lc ng h, mang ca d vangi vao tng lai (Ngi mang dang cthanh). Con ngi khng th tranh cvc thm cua huy dit. Nhng cai vc thmhuy dit cua Bu Ch chu anh hng cua

ao Pht nn khng bi at nh trit hoc hinsinh (existentialisme) cua Albert Camus,cua Jean P.Sartre. Di cai vc thm cua sphn i khi loe ln mt chm son la vngdng hy vong. Va khng ch co huy dit,Bu Ch con co mt s lng tranh thhiny tng sinh thanh rt ln. Nhiu ngi cngh o la tranh nuy (nu), tranh loa thkhiu dm. Co ln ti nghe Bu Ch traoi vi mt nhac s rng : "i vi nhaPht, ham mun la ti li, nhng ngh thut

ma ht ham mun th coi nh kt thuc. Conngi phai chu ti ham mun con tntai." Bc tranh cui cung cua mt i taihoa, Bu Ch ve con d danh cho nm QuyMui. Bu Ch bao ti : "Con d hi sex mtchut ma gm hoa, s thnh vng cua tnc se sinh si cng y nh bu sa mevy". Nhng y tng v Bu Ch trong ti -mt ngi xem tranh khng chuyn, co thung va cung co thkhng ung vi BuCh. Nhng mi ln ti ngh v s nghipngh thut cua Bu Ch ti thy sang trong,

chn tht, co nhiu tnh ngi, khin cho tiham sng nhng bnh than trc s ithay, huy dit.q

Cai bnh

D

Nga a

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

32/76

VN HINVIT NAM32

AO TIN AT

Co 1474 anh cua 149 tac giat 10 tnh thanh gm Bnhnh , Quang Nam, QuangNgai, a Nng, Phu Yn, KhanhHoa, Gia Lai, Kon Tum, Dak Lakva Dak Nng gi d thi.

Qua 5 vong chm, Hi ng

Giam khao a chon 153 tac phmcua 79 tac gia tham d trin lam,trong o 23 tac phm xut sc nht

a c trao giai. Huy chngvang thuc v tac phm Thm phccua Huynh Ha (Quang Nam); 4huy chng bac c trao cho cactac phm: Vo c truyn cua Phamvn Dung (Bnh nh), ngua cua Mai Thanh Chng (aNng), Tranh tai cua NguynThanh Hai (Khanh Hoa), Sc sng

cua Bao Hng (Dak Lak), ngoai racon co 10 huy chng ng cung8 giai khuyn khch va 3 giai ng

Ngay hicua Nhip anh Ngh thutNam min Trung - Ty Nguyn

hm nayTRONG I SNG

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

33/76

VN HINVIT NAM 33

i c trao cho Bnh nh, a Nng,Khanh Hoa la nhng n v co nhiu tacphm tham gia d thi at thanh tch xutsc.

Trin lam do Hi VHNT Bnh nhphi hop vi S VH-TT Bnh nh, Hi

NSNA Vit Nam tchc, Cng ty TNHHQuc t Minh Vit Fujifilm tai tr, a ktthuc ngay 5-9 va qua.q

Ngay 29-8-2006 , Lin hoanAnh ngh thut Khu vc Nammin Trung - Ty nguyn lnth XI khai mac trong th vahoanh trang tai Trung tmThng Mai Qui Nhn (Bnhnh). V d co Lanh aoUBND Tnh Bnh nh, HiNSNA Vit Nam, cac HiVHNT, NSNA cua 10 tnh thanhNam min Trung - Ty Nguynva ng ao cng chung yungh thut nhip anh.

Thm ph c- Huynh HaSc sng -Bao Hng

CAC TAC PHMOAT GIAI NG

- Thiu n cua Chnh Hu ( Dak Lak)- Hn Ty nguyn cua Pham Dc ( Gia Lai)- Cung c m vi bu tri cua Ngoc Li(Bnh nh)- Phut giy cng thng cua Trang Xun Chi(Bnh nh)- T bao Chan Chu trvcua Nguyn ThanhLong (Quang Ngai)- Di san Vn hoath gii cua Pham Huynh(Dak Lak)- Vu khuc Chm cua Bui Quc Tu (Khanh Hoa)- Hanh phuc cua Trn Phong (Gia Lai)- Ong an chau nghe cua Nguyn Tra Thanh(Bnh nh).- Hanh phuc cua Thn Nguyn (a Nng).

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

34/76

VN HINVIT NAM34

Nhom thQuy NhnNGUYN VIT LAMMau bin I--nin thnthoai nay cung xanhm nh bin QuyNhn, mau xanh a Trung Hai

lng sc tri tra mua ha. Cangxung pha Nam, chung ti cangnh i ngc dong lch s, mibc chn chung ti u nh bcln mt a ch, nhng n HyLap c, nhng cng thanh La Mathp hep, nhng ging a thanhging con in vt mon do dy gaucua cac c gai trc cng nguynlai...Mau xanh cua bin, nhngvin gach ru phong mau c aiu tha thit gi nh Qui Nhn.

Quy Nhn co bin c bit

Mua he 1973, Ch Lan Vin va ti c sng trongnhng giy phut thu v bt ng trn b bin nghmat Durres, mt thanh ph min nam Albani...Ch Lan Vin va ti cang i xung pha Nam ncban cang nh Quy Nhn. Quy Nhn! Quy Nhn!Thanh ph s ky, thanh ph tui th, thanh phcua nhng mi tnh u, cua nhng trang thchp chng bt u cuc i sang tac cua chungti. Lam sao qun c cai thanh ph bin thnyu y!

hm nayTRONG I SNG

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 9 nm 2006

35/76

VN HINVIT NAM 35

xanh, co vong hai ai cua Ty Sn,co nhng ct g lim to tng consot lai cua in Thai Hoa cuaNguyn Nhac, co ca Th Nai, niNguyn Hu a ghi mt chincng lng ly. Quy Nhn co nhiuthap Cham. Nhng thap Cham lloi, ru phong, ng trm t hangth ky trn cac ngon i, sao ma cosc khu gi tm hn ti n nhvy!

Ti nh nhng m chung tingi oc th cho nhau nghe tronggian nha trai cua mt ngi chua

bn b sng Th Nai, ni Ch LanVin tro hoc. Cai tui mi lmmi sau hay tng tng, haymng m. Ngay y, nhn m tocxoa tron trn tran va i mt thngminh cua anh, ti c ngh o lamt anh hoc tro ngheo i tro hoc mt ngi chua nao o pha Tykinh thanh thng gp trong Liutrai ch d. Canh tr ngi chua cvao nhng m oc th y cungkho qun.

Ngoai sn, tri ti mt mung,gio t mt sng Th Nai hun hutthi vao, lay lt ngon en du nho.Gian nha trai cang mnh mng.Nhng bai th cua anh v thapCham, v ma hi, v chim ncang tao nn mt khng kh liutrai huyn hoc va lanh leo. Anhoc cho ti nghe nhng cu th nlanh ma y thng tic i viqua kh huy hoang cua mt dn

tc tai hoa.Anh hng cua sng nui QuyNhn, cua thap Hi va anh hngcua th Ch Lan Vin a in mvao tm hn ti, vao th chung