8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

1/71

Tap ch xut ban hang thangGiy phep hoat ng bao ch s397/GP-BVHTT

To son - Tr s:30/79A Ly Nam - Ha NiT: 04.7471896; FAX: 04.7337686Email: vanhienvietnam@hn.vnn.vn

Vn phong i din ti TP.HCM:288B, An Dng Vng,Qun 5, TP.HCMT: 08.8353878

Chu nhimHoang Chng

Tng Bin tpH S Vnh

Pho Tng Bin tp Thng trcNguyn ThKhoa

Pho Tng Bin tpNguyn ThKyNguyn Minh San

Gim c iu hnhVo Thanh Tn

Uy vin Bin tpTrn nh - Nguyn Hu Phai - Nguyn PhanTho - Nguyn Hoang Mai

Hi ng Bin tpNguyn Nam Khanh - Trn Bang - Mch QuangTrn Vn Kh - Hoang Trinh - Vu Mao - ThaiKim Lan - Pham Th Thanh - Pham Vit Longng Nht Minh - oan Th Tnh - Trng LuThanh Hng - Nguyn Thuyt Phong

Trnh byTrn Thng

B 1Anh: TTXVN

Ti tr pht hnh

Tng cng ty Hang khng Vit NamDoanh nghip sach Thanh NghaTP. H Ch Minh

In tiXng in Tin hoc, Ha Ni

Gia: 16.000

VN HINVIT NAM

VI CaC TaC GIa:Phan Thuy, Mai Thao, Bch Nguyn, THoa, Vu Hoai, Phan ng Nht, Phan Thun An, HoangChng, Thanh Thao, Nguyn Ngoc, Ly Khc Cung, Hoang Quc Hai, Nguyn Thach Giang,Trn Phong Diu, Quang Chim, Khng Vn ng, Bui Kim Xuyn, Pham nh n, Vu nThy, T My Sn, Phng Anh, L Ba Liu, Huyn Sng, Vng Tm, ng Trng Lu, TrnThng, Bch Hanh, Phng Hoang

2 Ngy hi cu ngh thut C tru8 Linh diu mun i, t T Hung Vng12 Nhng hnh nh ch bit v chin trnh VitNm14 Qung b m nhc v sn khu truyn thng

Vit Nm16 Sc sng khuyn hoc qu ti18 T Ty Thin c t n Thin Vin Truc Lm20 Nguyn Du v gic mng on Trng23 Net xun ti tre cc nh chu24 Ph c Gi Hi26 Tung - Cheo l mi mi28 Ngi tin phong Si Gon m coi30 Tng g rng gi34 t min c tch36 n Ky L li nh H Quy Ly42 Nhng nhc cng chn t44 Lng nh Li X48 Nh th vi gii hn khng

gin v thi gin50 Lm c Hin v trin lm nh"Ngi Irq"52 "Thng T" v nhng scmu be bn54 Vn miu Trn Bin56 L hi lng Vc58 Thin h nht hung qun60 Ging Son vi Co v m62 Chpptte: bim ho = hihc + chnh tr64 W. Bush: Nm din vin tinht66 Kin truc "mui bin"

Du n thing

c Disan th

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

2/71

VN HINVIT NAM2

S KIN - BNH LUN

PHAN THUY

Lin hoan thc s tr thanhmt du n khng th phai trongtm tr nhng ngi tham dlaiu khng d.ocung la vn maBTC Lin hoan lo lng. ng Vu DuyCng, quyn Trng phong Ngh

thut, Cuc Ngh thut Biu din, thanhvin BTC cho bit: Co th coi Lin hoanln nay nh mt s th nghim bi yla ln u tin Vit Nam co c mt lhi cua ngh thut Ca tru.

Hai ngay din ra Lin hoan tai VnMiu la hai khng gian thi hat khacnhau. Ngay th nht - khng gian thihat Ca tru Ca nh: sau li khai mac laching trng hi, a ao hat Thetnhac, tip n la 12 c gai dng l ttrn ban th pha sau chiu hat va ngoai sn la iu mua Bo b do 20 c gaitrong trang phuc ao dai o 5 thn, uvn khn, toc bo ui ga th hin. Chmdt iu mua Bo b, Ban giam khaotuyn b cuc thi bt u. Ngay th hai,khng gian thi hat a ao Ca quyn: m

u bng iu muaBat dt cua 32 c gai

nhm gi lai khng khngay hi u xun, tipn la cuc on khachcua gia chu. 6 nha thco hiu bit v Ca tru se

c mi sm vaikhach mi (cac nha thNg Vn Phu, NguynTrong Tao, L Huy

Quang, Nguyn S ai, Nguyn Trac,Vu Xun Hoat). Cuc th phu bt umt cach t nhin vi nhng bai th lnlt c em ra bnh phm ri trao choao nng hat. Sau o, cuc thi lai tiptuc...

Con tai Nghi Xun, ch t chc thihat Ca tru Ca nh, khng co Ca tru

Ca quyn ma thay vao o la hat nhaTro loai hnh Ca tru ring bit nngthn Bc Trung b va BTC se c gngtao dng khng gian vn hoa dn gian

Ln u tin, Lin hon C tru ton quc se c t chc ti hi im: Nghi Xun (H Tnh) trong hi ngy 26, 27/3 v Vn Miu -

Quc T Gim (H Ni) ngy 2 v 3/4. 24 CLB C tru trong c ncgp g v gio lu trong mt khng gin ly tng cho b mn nghthut to nh.

Ngay hicua ngh thutCa tru

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

3/71

VN HINVIT NAM 3

nhn h n gquan hang c xa, nhng ng vit cu i, ch nho, mt s hangthu cng my ngh, hay nhng trochi dn gian...

Cac th sinh tham d cuc thinay n t 24 CLB Ca tru cua 11tnh, thanh. Mi th sinh se d thivi hai phn: 5 kh dao u baiao hng ao tuytva mt bait chon mang c trng Ca tru aphng. Khac vi li chm thi

thng thng, khi cac th sinh hatxong, Ban giam khao co li bnh taich v giong hat, ting an, nhpphach cua ngi d thi. Bng cachnay, Ban t chc hy vong se hngdn ngi xem ngay nay nhpcuc dn vi li hat c xa. iuthu v la khng ch th sinh mangay ca Ban giam khao cung mctrang phuc c.

GS.TS Trn Vn Kh, mtngi co cng trong vic gii thiuNgh thut Ca tru VN trn khp

th gii, a noi rng Ca tru mi lang c vin sang gia nht trongdanh sach c Di san vn hoa

phi vt thnhn loai.

Lin hoan Catru toan quc

c t chc ln u tin naychnh la mt bc i quan trong vacn thit loai hnh ngh thutc ao cua dn tc c tn vinhxng ang.v

"Lin hoan Ca tru toanquc vao u xunnm 2005 la c hi cac ngh nhn,din vin cac vungkhac nhau c tuhi, gp g, trao i,hoc hoi, tip tuc phathuy kt qua cua d an"ao tao din vin Catru tre", cung nhaugop phn gn gi, phathuy vn ngh thutCa tru - mt di san vn

hoa phi vt th quybau cua dn tc. Linhoan nhm chu trongn vic khch l va cao tnh c ao,a dang v phongcach va hnh thcdin xng cua cacngh nhn, din vincua cac CLB Ca tru".

NSND - TH TRNGB VHTT L TIN THO

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

4/71

VN HINVIT NAM4

S KIN - BNH LUN

CLB Ca tru Thai Ha khi u co tn goi la nhomCa tru tre, c thanh lp vao nm 1989. nthang 5/1993 i tn la CLB Ca tru Thai Ha,

do ngh nhn trng chu Nguyn Vn Mui lam chu

Cac thanh vin CLB Ca tru Thai Ha sau bui biu din.

MAI THAO

Ca tru bt u co t khi nao? Theo Vit s Tiuancua Ng Thi S, i Ly Thai T a co canhi ao th hat hay, c ngi ng thi aim goi la ao nng. Sach Cng d Ti p kylaichep chuyn nang ao th tai lang ao ng, huynTin L (thuc Hng Yn) trong thi chng qunxm lc nha Minh, lang ng co ao nng niting hat hay, c qun Minh goi n hat, tn cncho ao nng lai m trong n. Qun Minh ngu,

tranh mui, phai chui vao bao vai nm, b aonng tm cach thu tiu, qung bao (co qun minhngu trong) xung dong nc... Sau ao nngc lp n th.

Con theo truyn thuyt, gii Ca tru th Mnng Hoa cng chua, con gai Bach inh Xa Vnglam thanh s. Cung co thuyt cho rng, t Ca tru laMn ng Hoa cng chua. Va trong Thn pha LKh do ng Cac ai hoc s ao C soan, thi Hngc, nm th 7 (1476) chep, sc vua phong n thhai v t Ca tru la inh D va Mn ng Hoa cngchua L Kh...

Cy an ay cung co truyn thuyt ly thu t cu

chuyn inh L, qu lang C am (Nghi Xun, HaTnh), c tin cho mu cy an ong. inh Lmang an y giup i. Ai bun, khi nghe, se tiu tansu mun, ai au m, nghe ting an t khoe lai...Mt hm inh L i n chu Thng Xun (ThanhHoa). Tai y, quan chu co con gai ep tn Hoa, hi10 tui b bnh va sau o th b cm, khi ang n cm,cht nghe thy ting an cua inh L, lin bo batxung, ly 2 chic ua go trn ban theo nhp cua anva noi: Ting an ai hay qua!. T o c Hoa htcm. Quan chu a ga con gai cho inh L... Quanhng trch dn va truyn thuyt trn, cha thchc chn Ca tru bt u xut hin t khi nao. Chungta ch co th khng nh, Ca tru la mt th loai nhacthnh phong truyn thng c ao cua VN va mangtnh bac hoc va m cht dn gian, a co t rt lui va rt thnh hanh cac vung chu th sng Hng,vung Trung du Bc b va vung Thanh Ngh - Tnh.Song cac ngh nhn an hat Ca tru thi xa xa uxut phat la cac nng dn c tri phu cho nngkhiu ngh thut, co thanh co sc, c mi n cacty dinh quan phu huyn hat, cung t o ma xuthin cac i hat nha T(do ch Ty ma ra) hay cmi n ca nh lang trong cac hi he. Ho va hatva mua, t o xut hin hat nha Tro. Cac ngh nhn

nay c quan vin thng tin hay c lang chohng phn rung t vai sao n vai mu, lc nayc ban cho n khi nao ngh nhn o thi hat cho

lang. Cac ngh nhn phuc vu cac chu hat hi langgoi la hat Ca nh. Trong dp nay co khi lang con tchc hat thi Ca tru. Nu hat cho cac quan vin, giiphong lu... trong cac dp mng tho, ngay gi, amci, am khao... th c goi la hat Chi. Ngoai ra

nu hat cung nh, goi la hat Ca quyn. Ban thnvua l Thanh Tng rt trong Ca tru, a bia th baca n Nguyn Bch Chu.

Theo Vu trung tu y but, cac chua Trnh nhTrnh Doanh, Trnh Cng, Trnh Sm a sang tac baithng, mt trong th loai hat Ca tru bng ch Nmtheo th th luc bat hat ni theo ui cac bai thng lut bng ch Han. Sang thi Nguyn, cac aao c tuyn lai kinh chuc h hat mng tho cacvua Thiu Tr, T c, Khai nh.

u th ky 20, thi Phap thuc xut hin giithng nhn. Ho a khai thac lp ca quan, nha hatc u, mi cac ao nng t cac vung qu ln cac th

trn, tnh ly, thanh ph. Mi nha hat co nhiu phong.Mi phong co kep an ao nng hat phuc vu. Hocon thu dung cac c gai qu tuy khng bit ha t hochat khng hay n chuc ru cho cac quan vin vaphuc vu cho cac quan vin lai m. Tuyt nhin cacao nng khng phai la phng ban phn bunhng, v tai nng ngh thut cua ho. Ngay ca chunha hat cung khng bao gi mun nh vy ca...

Cho n ngay nay, Ca tru ang dn c phuchi va tn vinh, tr thanh mt loai hnh ngh thutcng phu oi hoi phai ta tot trau chut tng hi,tng ch, phai bung, ngn, bt chnh, bt cht, bttron hay rung con kin...

Ngun gcCa tru

CLB Thai Hava ba th h Ca tru

ANH:TRNNH

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

5/71

nhim.Ngh nhn Nguyn Vn Mui sinh ra trong gia

nh co truyn thng v Ca tru (cu Nguyn Vn Xunthn sinh ngh nhn la ngh s ni ting mt thi. Bac t Nguyn Th Tuyt a tng la ca nng tai danhtrong cung nh Hu thi vua Thanh Thai). ng choc anh trng chu t khi con nho. Long say m Catru c nhn ln cung nm thang cho ti by gi khi

ng a ngoai tui 70.Ht long v ngh thut Ca tru la net ni bt cuagia nh ngh nhn Nguyn Vn Mui. Hai ngi contrai cua ng: anh Vn Khu, Vn Tin u tt nghipai hoc m nhac ri hoc tm hiu Ca tru; c con gai ut- ngh s Thuy Hoa a tng c ngh s nhn dnQuach Th H truyn day hat Ca tru mt cach baiban. c bit hai chau gai ni cua ngh nhn: ThanhThao, Kiu Anh mi hn 10 tui a yu Ca tru vac ng ni day hat. Cac chau la th h th ba a idin Ca tru, ha hen nhiu trin vong.

CLB Thai Ha c nhiu t chc nc ngoaimi sang biu din Ca tru nh Phap, B, Ha Lan, Anh,Nht, Thuy S... CLB Thai Ha a lam rang dang Catru tai nhng nc ma ho co vinh d c mi biudin.

Nhng nm qua, CLB Ca tru Thai Ha a oatc nhiu giai thng trong nc va th gii: Huychng Vang cuc thi hat dn ca toan quc cua hocsinh sinh vin (nm 1995); Giai Cu sc cua m nhactai Phap (nm 1996). CLB Ca tru Thai Ha a co tntrong danh sach Cac oan ngh thut tiu biu cuaNha vn hoa Th gii tai Phap; nm 1999, ngh nhnNguyn Vn Mui c B Vn hoa Thng tin tngHuy chng v s nghip vn hoa ; nm 2000 va 2003,ngh s Vn Khu oat Huy chng Vang; nm 2002,ngh s Thuy Hoa, Thanh Hoai gianh giai thngChung vang, cuc thi bng do ai Ting noi VitNam gi d thi tai Thng Hai Trung Quc.

Thn L Kh thuc xa Lin Ha, huyn ng Anh,Ha Ni, tn nm la lang R, trc 1945 la xa LKh, tng Ha L, phu T Sn, tnh Bc Ninh, nm1961 chuyn v Ha Ni.

Hat Ca tru L Kh co lch s phat trin gn 600nm nay. S tch truyn lai, nm 1426, inh D (con traiu cua tng qun inh L) va v la Mn ng Hoasang lp ra giao phng L Kh chuyn hat phuc vu chocung nh, hat mng tho, hat mng ng quang, mngkhao vong, ng vin binh s va hat giai su giai bnh

cho vua chua. Ngoai giao phng L Kh, inh D vaMn ng Hoa con thanh lp nhiu giao phng khacva c th lam t ngh hat Ca tru.

Giao phng L Kh trc y hoat ng trong mtshuyn cua tnh Bc Ninh cu, vi 12 ho phn b 12lang xa co t chc. Cach y chng 70 nm, mt sgia

nh ra sinh sng Ha Ni, m nha hat con ai b phngiao phng i hat Ca nh mt s tnh Bc b.Chng trnh hat ca nh rt phong phu, gm 4 phnni dung: Phn t t co 8 tit muc, phn mua co 4 titmuc, phn th ca hn 10 tit muc va phn din tro cua

cac ao kep. Ngay trc, hat Ca tru la mt ngh kimsng, trong gia nh, chng an v hat, cha an con hat,t nho con cai a lam quen vi ngh va khi n 18 tuivao ngh chnh thc.

Hat Ca tru L Kh my chuc nm qua a suy sut,va c may khi phuc lai Ca tru a n vi L Kh, cacngh nhn Ca tru c hoat ng tr lai mt cach haohng. Ngay 12/11/1995 CLB Ca tru L Kh chnh thcc thanh lp, vi 80 hi vin, trong s o co 20 hivin bit an hat, o la cac ngh nhn day an NguynVn Hanh, Nguyn Vn Hoan... ngh nhn day hatDng Th Nhin, Th Nguyt, Nguyn Th Vn.

Chu nhim CLB Ca tru L Kh la ngh nhn anh

trng chu Nguyn Vn Phung. Hin tai, CLB Ca tru LKh co mt i ngu ng ao th h ngh nhn. Conhng ngh nhn cao nin 70 90 tui, a tng anhat t trc nm 1945, nh cu ba Pham Th Mui 89 tui,

VN HINVIT NAM 5

600 nmCa tru L Kh

CLB Ca tru L Kh

Ngh nhn Nguyn Vn Mui

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

6/71

hin trong lang Phu Lap thuc tng C am, nay laxa C am lang Phu Lap. Trong lang co n th nhaTro, th T s Ca tru inh L va nang Bach Hoa.

Ngay 11 thang Chap hang nm dn lang thit l, giT Ca tru. khi phuc bao tn hat Ca tru cua giao phng

C am xa, c s giup cua Phong Vn hoaThng tin huyn Nghi Xun, CLB Ca tru C amc thanh lp vao nm 1995. T khi mi thanh lp,CLB a mi c cac ngh nhn Ca tru lp cui cungcua giao phng Ca Tru C am tham gia vao CLB.Mc du tui a cao, nhng cac cu vn gi cgiong hat Ca tru c ao cua vung Nghi Xun, HaTnh. Nh cac Ngh nhn Phan Th Mn (83 tui),Nguyn Th Nga (82 tui), Trn Th Gia (82 tui), HaTh Bnh (82 tui), Nguyn Th Xun (81 tui); Phan

Th Ly (68 tui). T trng u tin cua CLB la cuNguyn Phung (82 tui), mt thy giao v hu,nhng say m Ca tru.

T nhng nm u mi thanh lp, CLB a cochng trnh hoat ng thit thc, phong phu trongvic bao tn va phat trin Ca tru C am. CLB atin hanh cng vic su tm, ghi chep lai cac hoatng v Ca tru cua giao phng. ng Nguyn Ban,nguyn Trng phong Vn hoa Thng tin huynNghi Xun, cho bit: cac ba, cac me a nh lai nhngbai hat xa kia c cac ao nng giao phng tpluyn cho, i hat Ca tru. Trung tm Vn hoaThng tin huyn a giup ghi m lai cac lan iu o.Cac ngh nhn a kim tra lai nhp phach, giong hatcua mnh cho chun, sau o mi truyn ngh Ca trucho ngi khac. u tin la day can b thanh nhacC

o nhng thp ky, Ca tru b mai mt, nhngting an, giong hat va nhp phach Ca tru Cam vn c nhn dn gn gi trong mi gia

nh, dong ho va lang xa. C am, Ca tru ch xut

VN HINVIT NAM6

S KIN - BNH LUN

Ngh nhn Phan Th Mn Ngh nhn Phan Th Lin

c aoCa tru C am

cu ba Dng Th Nhin 77 tui va nhiu cu ba trn 70,c day hat t khi con be va a mt thi i khp moi nian hat. Thh th hai la cac bac t 40 - 60 tui, a sla phu n, hi nho co bit hat Ca tru t nhiu va sau oa c ao tao mt cach co bai ban, y la lc lngsung sc, lam nn cho CLB; thh th ba di 40 tui.

CLB co nhiu thanh vin c hoc lp din vin Ca trutre do Cuc Ngh thut Biu din t chc va c bit lacac chau t 10 -19 tui hin rt ng, co n 62 chauc ngh nhn tre Pham Th Mn truyn day ngh mtcach tn tnh, ch Mn cung la ngi co giong hat Ca truhay, thh th 3 - 4 nay se la tng lai vang xa cua CLBCa tru L Kh.

CLB Ca tru L Kh t khi tai thanh lp n nay a conhiu hoat ng phong phu nh ao tao din vin, dandng chng trnh biu din, ghi chep lai cac bai truynthng va sang tac cac bai ban mi... Ngoai biu din a phng, CLB Ca tru L Kh con phuc vu khan thnhgia yu thch Ca tru trong nhiu tnh thanh, a phng.

CLB Ca tru L Kh c B Vn hoa Thng tin tngHuy chng Vang cho lp n mua Bob.CLB Ca tru L Kh a co vinh d ln c biu din,

phuc vu ai hi 8 cua ang .CLB cung co nhiu thanh vin c tng thng nh

ngh nhn Pham Th Mui - Huy chng V s nghipvn hoa, ch Pham Th Mn - 4 Huy chng Vang, 2 Huychng Bac...

c bit, nh L Kh th nhiu v thn, trong o coinh D va Man ng Hoa c xp hang cp quc gia- di san vn hoa quy bau cua nhn dn L Kh va CLBCa tru L Kh.

Ngh nhn Nguyn Th Xun

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

7/71

cua Trung tm Vn hoa huyn, sau o a kp thituyn chon mt s cac c gai co nng khiu va aphn la con chau cua cac cu hoc hat Ca tru.

Hin nay, CLB Ca tru C am a co 3 th h thamgia va thng xuyn b sung nhng thanh vin mi.

Sau lp ngh nhn Ca tru cao nin, cac thanh vincua CLB nhiu tui khac nhau cung u co nngkhiu, long yu ngh nh: ba Trn Th Quang (61tui), ch Trn Th Phng (41 tui), Trn Th An (31tui), anh Trn Quc Dung (28 tui), ch Hoang ThLin (35 tui); Nguyn Th Loan (23 tui), Cao Th Ha(19 tui). Hin nay cac ngh nhn cao tui a ao taoch Dng Th Xanh (31 tui) lam Chu nhim (ch vanhiu thanh vin tre a hoc Lp ao tao din vin Catru tre do Cuc Ngh thut Biu din t chc, quyFord tai tr nm 2003).

Cac ngh nhn Ca tru cao tui hin nay ch nhntruyn ngh cho cac c gai a co gia nh ring va la

ngi cua xa C am. CLB co hai tp mua gm 8chau la tui hoc sinh ph thng, phn ln la con emcua cac ngh nhn.

CLB lun duy tr c sinh hoat, t chc hoc ha t,hoc mua ao tao lp tre hat Ca tru, phuc vu nhn dna phng va du khach gn xa mi khi co dp nNghi Xun.

Nm 1998, Hi thao Ca tru C am (do UBNDhuyn Nghi Xun phi hp vi S Vn hoa Thng tinHa Tnh t chc) a khng nh s c ao, cai hay,cai ep cua Ca tru C am. Vi trn 30 tham lunkhoa hoc, Hi thao ca tru C am a thu hut nhiunha nghin cu m nhac, cac giao s, tin s va ng

ao nhng ai quan tm n Ca tru.

VN HINVIT NAM 7

Hat Hang Hoa

Din Chu

CLB Ca tru Din Chu thuc Trung tm VHTThuyn Din Chu tnh Ngh An, thanh lpthang 9/2002 (anh Nguyn Ngha Nguyn laChu nhim) hin co 60 hi vin chnh thc va 35 hivin tan tr, phn chia lam 4 c s cac xa Din An,Din Hoa, Din Lin va Din Yn. Hat Ca tru truynthng t Ngh co net khac vi Bc b, khng goila hat Ca nh, ma goi la hat nha Tro , hat nha T,nhm phuc vu l t thn tt ca giai oan hanh l,nh: hat Rc kiu, hat T(dng hng, dng ru,bai lay, oc vn, t vn theo lan iu ring c quy

nh ro); hat Chu khi khng co t l. Cac lan iu Catru gm co: hat Noi, hat Kh, Mi mng... ca ngithn thanh, co xen vao nhng bai hat mua ai thach,Hoa ng, Bo b.

Cung bi nhng yu t truyn thng, hat Ca tru Din Chu co nhng tn goi nh hat Ca quyn, hatT gia, hat T tht, hat Ca quan... va goi chung la hatHang hoa, co ngha la hat hoa my, hat tai t. Bai banmt chu hat Hang hoa (mt m hay mt bui hat)gm 3 phn: hat M, dung lan iu Bc phan hayMu dng ; Hat chnh gm 2 bc: bc 1 la hat noi,keo dai gn mt na chu hat va bc 2 hat cac baitheo cac lan iu nhTh thng, Cung bc, Gi th,Ty ba... cac bai ban c hat ht hoc theo yu cucua khach; kt thuc hat li gia bit.

CLB Ca tru Din Chu thng xuyn biu dinphuc vu nhn dn a phng trong nhng dp lhi, mng tho; biu din phuc vu cac dp sinh hoatcua Hi Vn ngh dn gian tnh Ngh An; phuc vuchng trnh l hi khanh thanh tng ai va quangtrng H Ch Minh tai thanh ph Vinh nm 2003;tham gia hi din an hat dn ca x Ngh, t chcgiao lu vi CLB Ca tru Ha Ni... Cng tac ao taoc CLB quan tm. Quy 4/2004 CLB a m lp Catru th im tai Din Chu vi 20 hoc vin tham d.

CLB a c nhiu ngh nhn Ca tru cao tui Din Chu hat hay an gioi truyn ngh nh nghnhn Trn Hai (sinh nm 1910); ngh nhn Lu ThTng (1920); ngh nhn Nguyn Th Phan (1922)...v

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

8/71

VN HINVIT NAM8

DIN aN VN HIN

"Ti la ngi vit kch ban va ao din lun" -ba Thanh cho bit - y la mt l hi ln gnvi tm linh ngi Vit hng ti tin t,cui ngun. Chng trnh co tn: "Linh Diu muni, t t Hung Vng" gm 5 chng: Chng I -Truyn thuyt cac i vua Hung - Huyn thoai vatm linh; Chng II: Lng dn cac b tc lpnghip tai min Trung Du m ep; Chng III: PhuTho anh hung - la chn vng chc cho chin khu VitBc, hu phng ang tin cy cua tin tuyn ln;Chng IV: Bai ca chin thng mai ct vangla noi vPhu Tho hm nay; Chng V: Phu Tho mai mai langay tt linh diu cua non sng.

Chung ti mun tai hin mt qua trnh xuyn sut4.000 nm lch s vinh quang dn tc noi chung vungt T noi ring.

Trong vong 1 ting ng h, vi nhng y tng ln,tai hin 4.000 nm lch s, liu chng trnh co b quatai khng tha ba?

- Qua tht la cung rt kho khi ma 4.000 nm lch sdn tc goi gon trong vong 65 phut. Vy nn khi vitkch ban, ti a phai n o cn nhc rt ky: nn choncanh nao, nn dung canh nao... Cui cung ti cht locra nhng canh, nhng hnh anh mang tnh tiu biu vaco tnh tng trng cao. Chng han chng I noi vthi vua Hung th no gn lin vi truyn thuyt "Banhchng, banh day", ti cho kch ban co canh cac vua

Hung, canh dn cy lua, canh cac con vua dng l vt,trong o co chang Lang Liu dng banh chng, banhday va c vua chon lam ngi k v, qua o toat ln

nn vn minh c ai, nn vn minh nng nghip luanc. Thi ky o cung a gn lin vi cuc chinchng xm lc cua t tin ta vi gic n, th ti acanh Thanh Giong nh tre anh gic noi ln tinhthn yu nc, bao v T quc cua tin t... Hoc nhchng III noi v Phu Tho trong nhng cuc khangchin chng xm lc, ti a canh trn thng tiubiu cua nhn dn Phu Tho la trn sng L trn nnnhac bai "Sng L" va tai hin lai hnh anh Bac H nthm n Hung, ng vin, cn dn con chau phai gi

"Linh Diu mun i,t T Hung Vng"

L hi n Hung nm ny se clm vi quy m ln, honh trngdin r trong sut 5 ngy, khi hibt u t 06/3 n ngy gi chnh10/3 m lch. Chng trnh nghthut trong m khi mc do o

din, NSND Phm Th Thnh thc hinvi s co mt cu gn 2.500 dinvin.

NSND - ao dinPham Th Thanh

aNH:Na

aNH:TL

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

9/71

VN HINVIT NAM 9

gn di san quc gia...

Chng trnh ln nay cua ba co g khac vi tt ca cacchng trnh ba a lam?

- Ti a tng lam rt nhiu cac chng trnh ngh thutvi nhiu dang l hi khac nhau. y la l hi n, timun lam l hi nay khac vi tt ca l hi khac. V l hinay la l hi cua t T vua Hung, nn phai lng c tnhlinh thing vao o. Tnh linh thing y phai da vaotruyn thuyt va tm linh cua con ngi Vit Nam ngaynay. Nhng canh u la nhng canh vua Hung vi nhngtruyn thuyt v chang Lang Liu th nhng canh kt cungmang net vn hoa chung cua dn tc Vit Nam va cuaring Phu Tho, o la hnh anh khoang 1.000 ngi se xphnh con Rng, mau sc rt rc r va mt con Loan (conPhng cai). T mau sc o lai c anh en roi chuynmau, tao nn hnh anh lung linh, huyn hoc tao nn y

tng con rng chau tin cua ngi Vit Nam. Ti tin lakhan gia se cam nhn c khng kh linh thing y se baotrum t u n cui chng trnh.

Vy chng trnh ngh thut nay co s bt ng, thu vnao cho khan gia khng, tha ba?

- Trong man kt thuc, trn sn vn ng, khoang 1.000ngi xp hnh banh chng. Luc u la mau xanh buc lato, sau o banh chng c boc ra, co mau trng cua gaonp im sc xanh, ct ra th l ra mau vang cua nhn .Tt ca u c t trn a, quay xung quanh nh mimoi ngi. Chic banh chng la net vn hoa m thc rtring cua ngi Vit Nam ma khng nc nao co. Banhchng cung gn vi thi ai vua Hung, rt thn thuc,bnh d ma lai rt Vit Nam nn ti a tao bao a hnhanh chic banh chng vao phn kt. Chc hn la khan giase b bt ng. Ngoai ra th hnh anh mt Thanh Gio ng rtdn gian nhng lai c s h tr bi ky thut hin ai,nn khan gia se rt thu v khi thy hnh anh Thanh Giongnh bui tre ng nga anh gic, bui tre se bung ra nhngtia la, va nga va phi va khac ra la. Luc Thanh Giongbay v tri, th t chic b trn chic t c nng lncao...

co c1

kch ban va co cai chung cua ci ngundn tc, va co c cai ring cua Phu Tho, chc ba phaibo cng vao rt nhiu?

- Ti c tnh Phu Tho mi ln t cui nm 2003 ban v chng trnh nay. Ti a i tm hiu thc t tai PhuTho 4 ln. Ln n Hung, n Quc Mu, ln oan Hungni co trn chin thng sng L, i mt s khu di tch, baotang, thm nhng di tch t thi Hung Vng nh bn Got(got chn ba u C con truyn tung lai), ao Tru, nQuc Mu (n ba u C xa), xem mt s tro chi, l hidn gian va oc sach, xem nhiu t liu co lin quan. Sau3 thang lam vic, kch ban a hoan chnh va c thng

qua. o la mt kch ban da vao nhng yu t v a ly,vn hoa, huyn s, lch s cua Phu Tho va cua dn tc.vBUI KIM XUYN (Thc hin)

VU TUYN HOANG

V qu meLoanh quanh ng dn v qu me (1)

Qua sng Thu Bn in bong tre

Go Ni la y con mi bitMn yu theo me dt con v.

Mt i mong i xa qu hngMe vit nhiu th bao nh thngn hm nay vn con rung ngHang cy xao xac gio bn ng.

Con a v y, me cua con!Nng ln toa sang ca tm hnXanh xanh tran khp min qu me

Nha mi, trng xy thm ngoi son.Qu hng la th, ban i iXao xuyn long ta chng th nguing i lai tr v qu meCon nh trng thy me con ci

(1) N s Hng Phng me nha th Vu Tuyn Hoang,qu Go Ni, Quang Nam

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

10/71

VN HINVIT NAM10

DIN aN VN HIN

C DI SAN TH GII

Thanh, baiva nhng tic nui

Nm 1991, Vit Nam c lin1 luc 4 di san C Hoa L,Vn quc gia Cuc Phng,Vnh Ha Long, va chua Hng nhngdo t kinh nghim nn h s lam rts sai. Khi c ln, cac chuyn giaUNESCO a vao tn ni "thmnh" va tra lai h s cua chuaHng cung Vnh Ha Long, kem theoli ph rng cha at yu cu, cnphai b sung, hoan chnh.

3 nm sau, nm 1994, Vnh Ha

Long a hoan chnh h s va ccng nhn la Di san thgii. Con hs chua Hng, sut 3 nm o, vnan binh bt ng.

T nm 1994 tr i, khi chuaHng c xet n, th bt u conhng biu hin ln xn trong l hi y. S ln xn tip tuc tng ln,n nm 1997 th tnh cht thngmai hoa a pha hong nhng ntng tt ep cua du khach quc tv no. Ri nan dung mn pha a

m thm hang ng, nan bun thnban thanh vi 42 chua gia, nggia...

Nhng "tai ting" o u khnglot qua c "tai mt" cua cacchuyn gia UNESCO, va o cungchnh la ly do khin cho cac c quanchc nng quyt nh tam gac laivic c di san nay.

Theo S Vn hoa Thng tin HaTy, qun th di tch chua Hng

hin ang c lp, b sung h s trnh UNESCO cng nhn la Disan vn hoa thgii.

Vn quc gia Cuc Phng b

Vit Nm thnh cngtrong vic c c nhngdi sn vn ho th giinhng cung gp phi khngt tht bi v tic nui.

ANH:VNCHC

Vn Cuc Phng. Chua Hng.

Ao dai.

Mua Thai.

ANH:TTXVN

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

11/71

VN HINVIT NAM 11

trt trong t xet nm 1991 v luc o y cha giai quyt c thoaang vn bao tn. Ngay giatrung tm Vn, ngi ta chng linui ng vt hoang da nh s thu,khng am bao yu cu i vi mt

Vn quc gia la "cy g, con g phai nguyn y".C Hoa L cung trt v mt

li tng t. Nhng du tch vt chtcua C Hoa L khng u scthuyt phuc v tnh toan ven va tnhnguyn gc cua di tch, hn na,theo y kin cua mt schuyn gia,cung khng nn tip tuc c C Hoa L.

Theo PGS.TS Trng QucBnh, Uy vin Hi ng Di san Qucgia, gianh c danh hiu Di sanvn hoa thgii th cac di tch phaiam bao c 2 yu t la co gia trni bt toan cu va co cac bin phapquan ly hu hiu.

ng Bnh cho bit, qua trao ivi cac chuyn gia v Di san cuaUNESCO, ng thy vn con rtnhiu di san co th "chin thng"mt cach khng my kho khn. V dunh phc h hang ng co du tchnn vn hoa Hoa Bnh - Bc Sn niting, cac di ch cua nn Vn hoang Sn rc r, mt sdi tch khaoc hoc, cac vn quc gia; c bit,

khng nn bo qua cac di tch cngnghip nh Nha may Xi mng HaiPhong - cum cng nghip u tincua Phap ng Dng...

Hin Vit Nam co 19 di san a vaang c c Di san vn hoa thgii, trong o co 11 ng c Di san vtth la Phc Ha Ni, Hoang thanhThng Long, Vnh Ha Long (ln 3),Hoa L, Vn quc gia Cuc Phng,

chua Hng, Bai a c Sapa, H BaB, C Hu (ln 2), Vn qucgia va khu di tch Cat Tin, Nha tuCn ao vi ngha trang HangDng. 8 ng c Di san phi vt th laCng ching Ty Nguyn, S thi TyNguyn, Mua ri nc, Quan ho BcNinh, Ca tru, Mua Thai, Hat cheoTau va Ao dai.

Tuy nhin, theo ng Bnh, cnphai xac nh c th manh vaim yu cua tng di san co thgianh chin thng.

c cng nhn Di san thgii ln 2, h s c cua Hu trongthi gian ti cn phai khng nhc v tr "truc quy hoach khnggian" cua con sng Hng i vi c va thuyt minh c nhng giaiphap han ch nhng tac ngtiu cc ln sng Hng, i VongCanh va nui Ng.

i vi Bai a c Sapa, mc dua c phat hin t nm 1927,nhng cho n nay, ngi ta vncha lam ro c gia tr ni bt cuano so vi cac bai a khac Vit Nam

cung nh trong khu vc, va nht lavic bao tn va phat huy Bai a conht sc s sai, Bai a hin ra te nhattrc du khach.

Phc Ha Ni tr thanh Di sanquc gia t u nm nay, nhng vncon mt khoang cach rt xa n Disan thgii, v vic khoanh vung ditch 100ha dng nh khng co giatr trong cng tac bao tn khi co qua

nhiu kin truc hin ai xen ln vapha v, ng thi giai phap bao tnhu nh cha co.

Hoang thanh Thng Long -Thanh c Ha Ni, c ca ngi la"ep hn C Nara, Nht Ban; cokin truc rng 17m, dai 67m, dai hnca in Thai Hoa trong T CmThanh, Trung Quc (dai 63,96m)",cung a c Thu tng Chnh phuch ao lp h s c Di san thgii.

Nhng cho ti thi im nay cacc quan hu quan vn cha quytc giai phap gi gn mt "goc" cuadi tch, o la 20.000m2 khai qut Ba nh; cha quy hoach cThanh c, cha am bao c tiuch v tnh toan ven va tnh nguyngc cua di tch.

5 di san vn hoa phi vt th trongdanh sach c chnh thc Cngching Ty Nguyn, S thi TyNguyn, Mua ri nc, Quan ho BcNinh, Ca tru u co thun li la tnhc ao, song ca 5 di san nay urt kho xac nh "khng gian in

hnh", tc la mt khu vc nao o matng di san co s tn tai ro net nht,m c nht.v

CTV

Cng ching Ty Nguyn.

ANH:DNGM

INHLONG

Ph c Ha Ni.

ANH:NGD

Vnh Ha Long.

ANH:NHT

ANH

Bai a c Sa Pa.

ANH:NGUYNTHO

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

12/71

BCH NGUYN

Nhng thi th chay xem, nhng ngi b tnhnghi la Vit Cng b ap giai ln may bay trcthng tra tn, nhng lang mac, ph xa chaybung trong lan bom napan, nhng ngi lnh My bt lat nha cua ngi dn thng v ti than nhin nh trecon chi chi, nhng oan phim tuyn truyn nhi socac lnh mi cua qun i My... Co le nhng hnh anh yvn cha ht am anh nhng ai a ngi trc v tuyntruyn hnh vao luc 22h cac ti 10, 17 va 24/3/2005, khixem b phim tai liu Nhng hnh anh cha bit vchin tranh Vit Nam. iu ang noi la nhng hnh anho khng h c dan dng, khng h s dung mt chutky xao nao cua in anh ma la nhng g chn thc, trntrui nht v cuc chin tranh Vit Nam, va c bit, noc ghi lai bi chnh nhng ngi lnh My.

Nhng hnh anh cha bit v cuc chin tranh VitNamc cht loc t hn 20.000 cun bng do nhngngi lnh My ghi lai trong khoang thi gian t nm 1960

n 1975. Nhng hnh anh t liu nay vn la nhngthc phim t liu thuc v b mt a b bo qun nhiunm trong cac kho lu tr cua qun i My. Trung tmNghe nhn Quc gia Phap (INA) va ai Truyn hnhQuc gia Phap a mua lai va giao vic dng phim cho

ao din phim tai liu hang u nc Phap - DanielCostell. Vao trung tun thang 2/2005, ai Truyn hnhVit Nam a mua lai ban quyn t Phap vi mt gia khau ai phat song b phim nay.

B phim Nhng hnh anh cha bit v cuc chintranh Vit Namgm 3 tp, mi tp thi lng 52 phut,c phat song mt ln duy nht trn knh VTV1. Tpu tin, B mt cuc chin, vi nhng bi canh cu thcua cuc chin tranh, nhng trang thai tm ly trai ngc,nhng sinh hoat i thng trong qun i My tai Vi tNam. Tp hai cua b phim co tn goi B mt vu kh acung cp tt ca nhng b mt pha sau vic dc tng lc

vao chin tranh cua qun i My, t vic nhng vu khti tn, hin ai, tn kem nht a c mang vao VitNam nh th nao, qun i My a th nghim nhng vu

VN HINVIT NAM12

DIN aN VN HIN

Nhng hnh anh

cha bitv chin tranh Vit Nam

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

13/71

VN HINVIT NAM 13

kh mi nht trong chin trng Vit Nam ra sao... Trongphim co canh miu ta chi tit vic qun i My chthoa hoc - chu yu la cht pht pho - trong rut qua bom

bng tay khng, khng h co bao h, canh bt khoi chtc hoa hoc trng xoa di canh may bay... ng thi,

tp phim nay cung cho thy s kho khn, khn kh malnh My phai i mt vi a hnh, kh hu cua Vit Nam- nhng yu t c coi la vu kh cua ngi dn VitNam i pho vi vu kh ti tn, hin ai cua My. Tp

ba, B mt con ngi la tp phim bc l ro nht y cua ao din. No lt ta chn thc tm trang chan chng,hoang loan cua lnh My trc tinh thn chin u cuanhng con ngi Vit Nam khat khao c lp, t do. Shoan h, vui mng cua lnh My khi tuyn b chin tranhkt thuc vi hnh anh ho v tay hoan nghnh, m ch mly nhau trn may bay... cho thy mt kha canh tm lycua ho khi tham gia cuc chin: ho hoan toan khng co

nhn thc ro rang v nhng g a xay ra Vit Nam, taisao ho sang Vit Nam va tai sao ho chin u. Vi nhngngi lnh My, i lnh ch ng ngha vi c tr cp

nhiu tin, c b tr vic lam ngay khi xut ngu.

Cung v tai chin tranh Vit Nam, b phim Sinh

ngay mng bn thang bay cua ao din ngi My

Oliver Stone (va c phat lai vao ngay 6/3 va qua

trn song VTV1) a gy cho d lun th gii nhng phan

anh manh me v s phi ngha trong chin tranh VitNam cua chnh quyn My. Tht kho so sanh gia hai

b phim vi hai th loai khac nhau, nhng ro rang, vi

tai chin tranh, bng nhng hnh anh hoan toan

khng t ve, dan dng, Nhng hnh anh cha bit v

chin tranh Vit Namcung cp cho ngi xem mt cai

nhn xac ang, chn thc, chi tit hn nhiu. Xem nhng

hnh anh rt thc, rt ro rang c ghi lai bi nhng

ngi lnh My khi ma chin tranh a lui xa tron ba mi

nm, nhng ai a tng i qua cuc chin o cang cam

thy trn trong cuc sng bnh yn hn bao gi ht. Vachung ti, lp tre c sinh ra trong hoa bnh, thm mt

ln bit v ti ac chin tranh...v

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

14/71

Tha ng, vi cng v la Chu tch Uyban i ngoai Quc hi, mt uy vin T

ang, ng thi cung la mt nhac s chcng quan tm nhiu n m nhac va snkhu truyn thng Vit Nam. Vy theo ng,ngi nc ngoai ho cam nhn th nao vm nhac va sn khu truyn thng VitNam?

- i vi lnh vc m nhac va sn khutruyn thng, ti danh rt nhiu tm huyt,s ham thch cung nh tm toi hoc hoi

nghin cu. Cung nh c thu cng tac cuamnh ma ti co iu kin lam vic ncngoai kha nhiu. V th, ti a tm hiu vaquan sat c i chut nn m nhac th giicung nh nn vn hoc ngh thut cua ho vaphn nao hiu c nhng cam nhn cua hov m nhac va sn khu truyn thng VitNam. Nu so sanh v cng tac tuyn truyn,quang ba m nhac va sn khu truyn thngVit Nam vi cac nc, chung ta vn conyu. Noi nh vy khng phai la phu nhnht nhng g chung ta a lam c bichung ta a lam ht nhng g co th trong

kha nng cua mnh va iu o la rt angtrn trong. Thng qua nhng chuyn ludin cua cac oan trong va ngoai nc,nhng cuc ving thm cua ai biu cac

VN HINVIT NAM14

DIN aN VN HIN

u xun 2005, Trung tm Botn v Pht huy Vn ho Dntc t chc Hi tho quctm nhac va Sn khu

truyn thng Vit Nam ncngoai. ng Vu Mo, Chu tchUy bn i ngoi Quc hi, rtqun tm n ni dung Hitho ny. Di y l cuc troi vi ng v nhng vn c cp ti Hi tho.

Quang ba m nhacva sn khutruyn thng Vit Nam

Nhng ngay vn hoa VN tai Nht Ban.

ANH:TNCHN

ng ch Vu Mao va GS.TS Trn Vn Kh

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

15/71

VN HINVIT NAM 15

nc, m nhac va sn khu truynthng Vit Nam a c gii thiucho ban be th gii, mt iu angquy la ho a on nhn nng nhit,thm ch yu thch, tm hiu v no.

m nhac va sn khu truynthng Vit Nam co nhng netring rt c sc bi no mang mca tnh c sc cua no la rt phananh tm hn cua ngi Vit Namcung nh ghi lai lch s u tranhdng nc va gi nc cua dn tcta. Net c sc cua no la rt uynchuyn va bin hoa. Ch tnh ringtrong lnh vc m nhac, chung tacung co nhiu loai hnh m nhackhac nhau nh Dn ca, Quan ho,Nha nhac... Con v sn khu

truyn thng, chung ta co Cheo,Tung, Cai lng... Theo y kinchu quan cua ti, mt trong nhngngi co ong gop to ln trongvic gii thiu nn m nhac va snkhu truyn thng Vit Nam choban be quc t tai cac hi ngh, cachi thao vn hoa chnh la Giao sTrn Vn Kh. ng la mt Vitkiu xa T quc a bao nm rinhng lun mt long yu nc,yu ngh thut truyn thng cuadn tc va rt am hiu v no. ng

lun tm cach gii thiu m nhacva ngh thut truyn thng cuanc nha cho th gii bit va thmyu quy, trn trong vn hoa VitNam.

Bn canh o chung ta con conhng nhac cu rt c ao. an bu chnh la mt nhac cu ctrng cua Vit Nam bi nhng mthanh ma no tao ra. Khi cy an bu c dung m cungnhng bai dn ca th cang lam toatln gia tr ngh thut va gia trtruyn thng cua m nhac VitNam. Chnh v th ma ban be thgii rt yu thch cy an bu cuachung ta. Ngoai lnh vc m nhacra th cac lnh vc nh vn hocngh thut, hi hoa va sn khucua chung ta cung co rt nhiuim c ao. Noi v lnh vc snkhu ti khng phai la mt chuyngia nhng ti cung co nhng camnhn ring cua mnh. Ngh thutmua Ri nc Vit Nam a gysay m va thu hut s quan tm chuy cua rt nhiu ban be th gii. Hon Vit Nam, c xem mua Rinc Vit Nam th gn nh khng

th qun. Vit Nam chung ta coTung, Cai lng con Trung Qucth co Kinh kch, tuy nhng loaihnh sn khu nay tng i gingnhau nhng trong cai chung yu co nhng cai ring rt ro net,mang m ban sc cua tng qucgia.

Vy theo ng, chung ta cnlam g gii thiu co hiu quahn na vn hoa Vit Nam cung

nh ngi nc ngoai hiuc y u va su sc hn mnhac va sn khu truyn thngVit Nam?

- Theo ti,mun lam nh vychung ta co ththc hin theohai cach. Mt lagii thiu mtcach nguyn banngh thut truynthng Vit Nam. Hai lagii thiu co cai bin, cai tin vanng cao. Ca hai cach u conhng u im ring, mt thin vtruyn thng con mt lai kt hptruyn thng vi xu hng thiai tao nn s mi me. Va chungta nn lam th nao kt hp chai hoa ca hai cach o. Mt imang chu y na la chung ta cnu t nghin cu bi hin nayvic gii thiu su rng m nhac

va ngh thut truyn thng VitNam ra cac nc con gp tr ngaiv mt ngn ng. Nu u t vaco chin lc tt, chung ta se gy

c ting vang v vn hoa.Nhng nha quan ly vn hoa cn conhng bin phap tt va hiu quahn trong vic xy dng chinlc, an phat trin. Tip o la

vai tro cua nhng t chc vn hoaxa hi nh Hi Nhac s Vit Nam,Lin hip cac Hi VHNT VitNam, Hi Ngh s Sn khu... Cachi cn i mi phng thc hoatng va nhng ngi tham gia cnphai ht sc tm huyt vi vn hoatruyn thng Vit Nam. Ngoai racung cn hoan nghnh va ung hkp thi i vi cac t chc nghthut t nhn v du nh vic biudin Ri nc, o la mt cachtruyn ba va gii thiu rt tt.

Chung ta cn co mt sc manhtng hp y phat huy. Nhngchung ta cung khng th pho mctrach nhim y cho nhn dnc, Nha nc cn co nh hngro rang phat ng phong trao, va bao tn va phat huy cvn quy truyn thng dn tc. giup cng ng ngi Vit Nam nc ngoai phat huy tt hn vaitro cung nh s h tr i vi mnhac va sn khu truyn thngVit Nam, chung ta nn thng qua

cac ai s quan Vit Nam tai cacnc s tai giup nh hng kpthi. Ti cho rng, trong vic nay,nhng nha quan ly vn hoa tnc co trach nhim va vai tro lnlm. Vi t cach la Chu tch Uyban i ngoai Quc hi, ti cangthy ro hn vai tro cua cng taci ngoai. Ngay trong nc chung

ta cung cn co s

kt hp cua cacban nganh quan ly, nh hngva co k hoach hiu qua hn. Ttnhin kinh ph u t la quantrong nhng o cha phai la iukin tin quyt. Cai chung ta cnby gi vn phai la mt ng liung n va chc chn.

Xin trn trong cam n ng v

cuc tro chuyn nay.T HOA

(thc hin)

ANH:NHT

ANH

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

16/71

VN HINVIT NAM16

DIN aN VN HIN

VU HOAI

Nm 1502, khi y h thng giao duc chnh quycha hnh thanh th bng y ch kh hoc, kh luyno ma ng Bui Duc Tai a "t pha khai khoa" " nh giap tin s" tai ky thi nh di triu vua L Hin

Tng. Thanh cng cua ng em lai ve vang cho ca "xang trong" va la tm gng sang cho con ngi QuangTr.

Ngi hoc n lc, gia nh - dong ho - cng ngkhuyn hoc a la mt thc tcua bao lang qu. T nm1774, hng c cua lang Phu Kinh (Hai Lng) a la mtquy c lam ngac nhin ca nhng ngi hin ai: "Ai cungphai hoc, hoc ch, hoc ngh, hoc lngha".

Cung cach y 400 nm, ngi dn xa Hai Thin (HaiLng) a th hin y ch khuyn hoc trong hng c: "Hoctro ngheo c lang tr cp. i thi c cp tin, gao, lph i ng nhm giup con em chu tm vao en sach,ng th thanh at". Mt xa hi khac, quy c rt cu th: "Aitin s, ban xa lam l ta tam sinh(tru-ln-d), lai cmng 10 quan, gia thng mt mu rung canh tac suti. Ai cnhn, ban xamtru lta, thng 8 quan,gia thng 5 sao rung canh tac sut i...".

"Cy khuyn hoc" c "gieo" vao manh t mau mnh vy nn phat trin vi mt sc sng tht nhiu hahen.

Him co mt t chc nao c toan xa hi ung h vahng ng manh me nh t chc khuyn hoc. Chnh vvy ma cha y 3 nm (2002 n cui nm 2004), mangli khuyn hoc a phu kn toan tnh vi 9/9 huyn, th xa,137/138 xa, phng, th trn co Hi Khuyn hoc; 1.213thn, ban, khu ph, c quan, trng hoc co Chi HiKhuyn hoc; 563 dong tc co Ban Khuyn hoc. Trong

tng s61 van dn a co 95.010 ngi la hi vin khuynhoc (15%). T cac ban lang dn tc n cac thn xomng bng, t cac trng hoc n cac c quan, doanhnghip... cac hoat ng khuyn hoc a lam nn sc sng

mi cua mt phong trao xa hi. Lam khuyn hoc khngch cn tin nhng "khng co bt" kho "gt nn h" nn dui sng ngi dn qu ti con ngheo, cac doanh nghipth be nho va ang thi im kho khn nhng QuyKhuyn hoc vn khng ngng phat trin t nhng chtchiu, ong gop cua mi ngi. (Nm 2002: Quy toan tnh6 ty ng. Nm 2003: 9 ty ng va nm 2004: 11 ty ng,ring Tnh Hi huy ng c 2 ty ng). ng tin trongcanh ngheo kho nng bit bao nhng tm long khuynhoc.

i tng cn "khuyn" u tin cho s "hoc" chnh latre em ngheo. V ngheo ma cha th n trng hoc an trng nhng nguy c bo hoc thng xuyn e doa,va nu khng bo hoc th cung ht sc kho khn. Qu ti

con 15% h ngheo nn i tng nay nhiu lm. Ch tnhring vi s tt nguyn a co trn 6.800 hoc sinh la concac lit s, thng binh hn 2.300, hoc sinh m ci ca chaln me 514, hoc sinh la con cac h ngheo trn 25.000...

Sc sngkhuyn hoc qu ti

Hoc tro ngheo c lang tr cp - Hng c xa HaiTriu, Hai Lng, Quang Tr.

S thc cu lch s l: binh o khoi l,thin ti lin tuc v c nhng xo trn chict cp i cu ngi dn qu ti rt

nhiu th nhng co mt th khng bo gicp i c o l nim tin v kht vongsng. V vy m y ch kh hoc, kh luynv tinh thn khuyn hoc t lu l mtphm cht quy gi cu mnh t ny.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

17/71

VN HINVIT NAM 17

"Thng ngi nh th thng thn" ma trc ht la"thng ngi vt va, thng ngi b v" vn la truynthng nhn ai Vit Nam. Hi khuyn hoc a vn ng cacdong ho, cng ng, trng hoc co nhng giup thitthc nht (gao, qun ao, xe ap nu qua xa trng, sachv... nhng bn vng hn ca la "chng trnh u daihan" (mi thang 100.000). Quy t x scua Hi Khuynhoc tnh a u 80 chau, cac trng hoc mi giao vintnh nguyn gop mi thang 5.000 u dai han 2-3 hocsinh cua trng mnh, cac doanh nghip mt s t chcquc t, mt sc quan oan th tham gia...Vy la hn300 hoc sinh ph thng va hn 10 sinh vin ngheo kho a

co th "chu tm vao en sach" ma khng phai thp thoms bo hoc.Khuyn hoc trong ban cht a la khuyn tai. Vi

nhng ngi lam khuyn hoc "tai" la t nhng nng khiu,nhng thanh qua hoc tp ngay t u th cn c ngvin, nng niu. Th la: gia nh, dong ho, lang xom, xa,huyn, n c quan, doanh nghip, oan th... mt nm2 ky phat thng cho cac chau. Toan tnh co 19 van hocsinh thi hang nm a co hn 5 van chau c cac cpkhuyn hoc ng vin. Sinh hoat ho tc qu ti vnc xem rt trong nhng xa nay tp trung vao vic thcung, hiu ngha th net ep rt mi la ng trng ho tuynkhen cac chau hoc gioi, con cac chau c vinh d dnghng bao cng vi ng ba. Cho n nay, vic phatthng khuyn hoc a tr thanh mt vic lam ph bin tnhin nh mt le thng. Nhng vi ngi dn qu ti xucng va n tng nht la vic "tip sc n trng" chocac sinh vin ngheo nhp ai hoc va l trang trong traogiai thng Bui Duc Tai vao ngay 2/9 hang nm.

"khuyn" cho vic "hoc" phai bt u t gia nh.Thla cuc vn ng xy dng gia nh hiu hoc a ccac cp Hi Khuyn hoc t chc su rng t c s. Tronghn 120.000 gia nh toan tnh a co hn 9.569 gia nhc t chc khuyn hoc c s cng nhn gia nh hiuhoc. Vi nhng c thu cua qu ti, kh nht la cac gianh ma ngi chng a mt, ngi me mt mnh cheochng lo toan cho con hoc tht vt va. Trong bui gp mt

biu dng 55 gia nh hiu hoc tiu biu cua toan tnh,khi ch H Th iu (Triu Lang, Triu Phong), ban thn lathng binh, chng cht, lai mt me gia tm thn va 6a con, ch tng nh khng sng ni. Th ri vi s

um boc cua chom xom va s n lc manh me cua ch maln lt cac chau u thanh c nhn. Nghe ch k caicanh mi ngay ganh trn vai 2 can nc mm i ban khpmoi vung nui an con n hoc ma bao ngi ri nc mt.c bit la ch H Th Lanh, ngi dn tc Vn Kiu,chng mt, ban thn v hu vi ng lng y ta t oi, a

nui 6 con ca 6 u hoc xong hoc sp xong ai hoclam ngi ta ngh n mt iu nh trong m: mt gia nhVn Kiu a tr thanh mt gia nh tr thc. thit thch tr nhng gia nh nay, Hi Khuyn hoc ng vin mtphong trao tr giup vi tinh thn: "Cho cn cu ch khngcho con ca", mi nha c cp mt con ln nai ging vatai liu hng dn nui ln, cung vi 10 cy n qua va tailiu hng dn trng cy. a co hn 200 gia nh vingun h tr nay ang cht chiu nui con n hoc tngngay.

Khuyn hoc khng th khng gn lin vi "khuynday", nht la khi ao ly tn s trong ao vn la mt tnhcam trong long dn. La vung qu ngheo, ngi thy qu

ti cung gp khng t kho khn. T khp cac vung qutrong tnh a co bit bao vic lam cu th, thit thc chm lo cac thy c. T khi co t chc Khuyn hoc ra i,cung vi s chm lo chung th cac ngun lc huy ngc a tp trung vao yu cu "nong bong" nht danh chocac c giao mm non ngoai bin chva cac thy c cacvung ban dn tc. Cung vi quyt nh cua Hi ng

Nhn dn tnh tr cp cho i ngu giao vin mm nonngoai bin ch, cung vi nhng ong gop y c gngcua ba con tai cac thn ban, t chc T thin Xa hi Phtgiao h tr thm hn 200.000/c/thang vung khokhn... cac c a bt kho khn chuyn tm vao dayhoc.

Nh mt s tp hp va lan toa, cai tm khuyn hoccua ngi dn qu ti a lam xuc ng va c s tipsc t bao tm long cua nhng t chc va ca nhn haotm.

Mua xun, nhn nhng dong nha ang vn chuynln canh cy tao nn lc cua thin tao, ti ngh ndong nha nhn tao t khuyn hoc cua qu mnh. Ti connh li noi tm huyt cua ng Chu tch Hi Khuyn hoctnh "nhng g a lam khuyn hoc la kha nhiu nhngnhng g cn phai va co th lam con nhiu hn na". Va

v vy, ti tin rng: Sc sng khuyn hoc qu ti chcchn se con manh me hn na. Cai lc o chnh la cai lccua con ngi qu ti t tao ra cho chnh mnh vy.v

Cac gia nh hiu hoc Quang Tr thm bia Tin s Bui Duc Taitai Vn Miu - Quc T Giam, Ha Ni.

Ham hoc.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

18/71

PHAN NG NHT

Chung ti n Thin Vin TyThin khi tc xy dng angc y manh khn trng. Conng ln nui a xong cng oan u,a s dung c, ng dc ln nh250m, co oan phai xe hn mt ngon

nui. Thng toa Thch Kin Nguyt,ngi thay mt Hoa thng Thch ThanhT chu tr y, cho bit: Luc u nhm ng 3m, vi d kin 3 ty. Sau vmt ng o, nhng ch gp khuc xetai khng ln c, phai m rng longng thm, t 6m n 8m, theo d anchung, tn gn ht 10 ty. Tuy vy, vncon nhng oan dc ng, gp khuyutay. Nu khng co ng ang hoang thkhng chuyn c hang nghn tn vtliu ln nh cao va s i lai cua khachthp phng cung b han ch. Do oThin Vin phai quyt tm m rng

ng.Gach ngoi, xi mng, t a con ngnngang. Nhiu cng trnh ang tin hanh.Nha khach, nha trng bay, lu chung,lu trng, cng tam quan, a ln khung.Ring tht Hoa thng a hoan thanh,

chnh in sp mai..., cng vic conb bn, ngn ngang.

ng ch Trn Vn Quang, Giamc S Vn hoa Thng tin tnh VnhPhuc cho bit, chua Ty Thin trn aban xa ai nh, th trn Tam ao (VnhPhuc) vn la mt qun th gm nhiucng trnh: chua Thng - tn ch la TyThin C T, chua Thong - Thin nThin T, chua Phu Ngh. Ni xy dngThin Vin, xa la Thin n Thin T.Nn chua vn con, S VHTT a phihp vi Bao tang lch s Vit Nam khaosat khao c, tm thy rt nhiu di vt Ly- Trn.

Thy Kin Nguyt dn ti ln icao, pha sau chnh in, ch cho tiquan sat phong canh. Bn trai, co tathanh long, bn phai co hu bach h,hai canh m ly khu Thin Vin. ngsau, chanh in da lng vao mt snnui la chm n. Pha trc, ni thuy tu,

co cn minh ng, trung minh ngva xa xa la vin minh ng.c tip kin Hoa thng Thch

Thanh T, ti t vn : Hoa thng axy dng nhiu Thin Vin ni ting nhThng Chiu, a Lat, Chua Ln -Yn

VN HINVIT NAM18

DIN aN VN HIN

T Ty Thin c tn Thin Vin Truc Lm

Hoa thng Thch Thanh T

mai chnh in Thin Vin Truc Lm Ty Thin.

Thng toa Thch Kin Nguyt.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

19/71

VN HINVIT NAM 19

T... Nay ngai a nhp tht tnh tu, khng con lamPht s na. Thma ni y, co iu g c bit,khin Hoa thng, trn 80 tui, lai phai nhoc cng?

Thong tha, t tn va ti tn, Hoa thng chobit, sut i ng nghin cu Pht hoc, oc, giangva vit nhiu. Trong qua trnh nghin cu, Hoa

thng c bit, vua A Duc (Asoka), n ,khoang nm 200 trc Cng nguyn, co c 9 oancao tng sang cac nc, trong o co oan th 8, dongai Sona va Uttara dn u n Min in, cacnc ng Dng, Vit Nam truyn ao. Trongoan co mt ba cng chua n. oan n chn nuiThach Ba, Tam ao, dng thap th Pht. V vy,nghe n tn Ty Thin, ti lin ngh n cac nhas n n nc ta u tin truyn ba ao Pht.Trong kinh, ch Ty Thin ch n , con ng la ch Trung Hoa. Nay chung ti xy dng ThinVin Truc Lm trn vung danh thng di tch TyThin la co nhiu ham y.

Cng trnh mun nhc nh moi ngi trongnc va thgii rng ni y a tng co oan caotng n , cung cng chua n, con vua Asoka,n truyn ao, xy thap va lp chua. Nh vy, tthi cac vua Hung i cui, a co s bang giaogia ta va nc ln n . Va Pht giao a ctruyn n Vit Nam rt sm, t ci ngun tPht, khng phai ch sau mi truyn sau nay, quaTrung Quc. Sau nghn nm Bc thuc, sach v lai, thng b lp thng tr Trung Quc xoa nhoacng lao cua ngi khac, t m vic lam cua ho.Do o cng trang cua ch tng ngi n, t trcCng nguyn, ln li sang nc ta, xa xi him tr,b bo qun. Va chung ta cung bo qun hoc khng

bit n. Xy dng Thin Vin ly tn Ty Thin,trn t Ty Thin con co y ngha ghi nh cng laocua cac v cao tng va ba cng chua n.

t nc ta, t lu i vn co tinh thn ci m,khng nhng tip thu vn hoa t Trung Hoa la nign gui, ma con tip thu vn hoa, trit hoc Phtgiao n , xa xi, cach tr. Quan lai Trung Qucem vn hoa cua ho sang, chu yu vi m mung hoa, di ngon roi va li giao thng tr, conngi n em vn hoa n Vit Nam vi tnh hoahao ma chung ta t nguyn tip nhn. Vit Namung la ni Giao Ch. Ti hiu Giao Ch la ni giaolu hai nn vn hoa n va Trung Hoa. Ti rtkhng ng tnh vic giai thch Giao Ch la hai ngonchn queo lai vi nhau, nh mt th tt nguyn.Trong ch Han, ch co hai cach vit vi hai ngha.Ch b th, ngha la ni chn, nh trong a ch.Ch b tuc, mi la ngon chn. Bon xm lc xoabo ch ch la ni chn, v no nu mt c imnhm tn vinh dn tc ta va ngc lai, ho nhnmanh, ph bin ch ch, ngon chn, t m mtnet khng ep v c th trong mt s b phn naoo cua ngi xa. a n luc chung ta phai lam ros bi bac nay, nu bt ban cht cua ngi Vit, tthi c, a la mt dn tc phong khoang, ci m,nh ngay nay noi, sn sang lam ban vi moingi.

Ti mun tm hiu v quy hoach xy dng tngth y. Hoa thng nhng li cho Thng toaThch Kin Nguyt.

Trc mt chung ta la nhng cng trnh ang

xy dng ma GS a thy, nh chanh in, nha t,nha khach, nha trng bay, cng tam quan, luchung, lu trng... Ngoai ra, chung ti con co quyhoach xy dng khu ni vin gm: tng ng (nich tng ), thin ng (ni toa thin), trai ngva cac tht chuyn tu. ng thi, con co th vin,

se xy hnh bat giac trn i, d kin vai ty. Trnnh i cua th vin la mt tng Pht cao 35m.Toan b din tch Thin Vin la 4,5 ha, rng ngoaivi rng 50 ha.

Cng vic qua la to ln, nhng chung ti tintng se thanh cng v ngoai uy tn cua Hoathng, cgng cua ch tng bn ao, con co song gop v cung ln lao cua Pht t va nhn dnca nc cung kiu bao nc ngoai. iu c bitlam chung ti v cungcam kch la s ung hva giup ch tnh cuaang b, chnh quyn,

cac c quan cua tnh,huyn, xa, ma trc tipla S VHTT. Chung tia lam vic vi nhiua phng, cha thyni nao co tm longcao ep, v ngha canh y.

Ti va anh Quang,Giam c S VHTT ira hin trng, nichnh in, ang mai. Mt quang canhtp np, rn rang, nao

nhit din ra trcmt. Hang nghn ngitp trung vao vic mai. Cac thy chobit, Thin Vin khngku goi ma con sny trn 1.000 ngi,trong Nam ngoai Bc.Hang my chuc tn ximng c trn,chuyn ln mai caochng 6m, rngkhoang 300 m2. Holam vic khn trng kp hoan thanh trc 12gi, khng qua ngo. Tr mt s th, tt ca ukhng co tin lng. Tt ca u lam cng qua.Khng ai bao ai, moi ngi thy vic la bt tay vao,rt vui ve va t nguyn. Nhn canh trc mt, tingh, iu ma thy Kin Nguyt tin tng, a cchng minh hin nhin.

Ti hoi anh Quang: Bit bao gi cng vic vnhoa cua chung ta c nhn dn hng ng nh y?. Anh khng tra li, ti noi tip: La thay, cungnhng con ngi y, cung trn manh t nay matinh thn th khac nhau xa. Tai sao nh vy?.

Chung ti t bit khng tra li c, vn thuc v cp v m. Trong s hoan h chung, ti

va vui mng va suy t, c tm ra ci ngun cuasc manh tinh thn y, vn dung vao caccng vic cua Nha nc.v

Mt goc chua Ty Thin.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

20/71

VN HINVIT NAM20

T TRONG DI SaN

HOANG CHNG

Vy Tung Cheo la mai mai langha g? Theo ti, o la tnh vnhcu, la sc sng lu bn vi thi

gian, ma ch co nhng tac phm Tung Cheo truyn thng mi la bt t nhnguyn Tng B th L Dun noi: Vtung Sn Hu se sng mai ti Chungha Cng san. Theo cac nhanghin cu, Cheo c a sng quamy trm nm, vy con Cheo hinai th sng c my nm, khi coy kin cho rng: Cheo ch tn taiva phat trin khi phan anh cucsng ng ai?

H Chu tch a noi Tung(k ca Cheo) tt (hay) y,nhng cn cai tin, songcung ng co gieo vng rang. D nhin khng aidai g i gieo vng lyng, i bin Tung, Cheothanh kch b ph phan lapha Tung pha Cheo...Nhng trong thc t cung

khng t ngi v nhn thcsai khai nim va ni ham haich dn tc hin ai, caitin va cach tn ma lam sailch ban sc dn tc, chngqua ch v mun li keo nhiukhan gia v vi Cheo. Tuy vycung co ngi v khng nmvng c trng cua tng loaihnh ngh thut truyn thngma a co nhng sang tao lamt, la tai trn sn khuTung - Cheo thoa man th

hiu mt b phn khan gia bt mach truyn thng vn hoadn tc nhng ngi do b

n qua nhiu nhng mon n tinh thn c hai

t phng Ty du nhp vao...Tai Hi thao quc t v m nhac va Snkhu truyn thng VN vi nc ngoai doTrung tm Nghin cu Bao tn va Phat huy

Vn hoa Dn tc (BT&PHVHDT) va t chcu thang 1 nm 2005, ba Lona Thweile phu

nhn ai s Australia (Hi nhng ngiyu Di san VN) a nu ykin, mun bao tn va

phat huy tt ngh thuttruyn thng VN, trc htphai keo th h tre n vi

sn khu dn tc keo yco ngha la tuyn truyn gii

thiu cai hay, cai ep cua nghthut truyn thng ch khng

phai chiu theo th hiu cua homa lam mi, lam bin dang loai

hnh, lam m ban sc ngh thuttruyn thng. Tin s MercedesDujunco (ai hoc New York HoaKy) sau nhiu nm nghin cu nghthut sn khu Triu Chu (TrungQuc) thng bao rng: Cach mangvn hoa trong nhng nm 60 (TK 20)

a lam bin dang ngh thut snkhu truyn thng Triu Chu vchu trng phuc vu cng nngbinh, v hin ai hoa ngh thutdn tc, nhng gn y, Chnhphu Trung Quc lai chu trngphuc hi sn khu truyn thng

Triu Chu va ly Triu Chulam im xut phat cua con

ng phuc hi ngh thutdn tc toan Trung Hoa.

Va, theo thng bao cua cacgiao s, nha nghin cu

Francisco Englis(Philippin), MotohiTaguchi (Nht Ban)... th

o l tn bi vit cu TS Vt ly antoli Prkhnp, Chu nhim CLB Sn khuMtxcv, mt ngi thch Tung ti mc xch vli theo mt on Tung i lu din nhiu nc Cng ho trong Lin bng X Vit cui nm 1981 v su o con sngtn Vit Nm xem Tung Cheo, d nhin l ch xem Tung, Cheo truyn thngri vit bi vi nhn trn, ng bo Vn ho X Vit v bo Vn ho Vit Nm.

Tung-Cheola mai mai

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

21/71

VN HINVIT NAM 21

nhiu nc chu A a b vn hoa phng Ty pha vtruyn thng vn hoa ban a, mai n gn y cacnc nay mi tm moi bin phap i pho va phuc hitruyn thng sn khu va m nhac. Cung co ncang phai i hai chn song song truyn thng va

hin ai.Nhn lai thc trang nn vn hoa dn tc Vit Namhin nay chc khng ai co th an tm c khi b nnkinh t th trng va xu hng ngoai lai tac ng ddi hang ngay hang gi. Vy lam th nao gi nghthut Cheo mt hat ngoc, mt di san quy cua dn tcvn lanh ln va vn lp lanh trc mt chung ta nhno a tn tai t my trm nm trc?

iu bn khon y dng nh trai vi y kin chorng: Ngh thut Cheo mun khng nh s tn taicua mnh th nht thit phai xy dng thanh cngnhng tnh cach mi, nhng hnh tng mi cua conngi ng thi va nhn manh: o khng ch la

nhng oi hoi cua khan gia ng thi ma con chnhla oi hoi tt yu cua ban thn ngh thut Cheo trnng phat trin. Cung theo quan im nay th: Chco i vao hin thc mi xy dng hnh tng conngi mi, cp n nhng vn cp thit cua conngi va cuc sng ng ai, ngh thut Cheo mico th t hoan thin mnh trong mi quan h k thava phat trin truyn thng; mi co th chng minh khanng tn tai va phat trin (Cheo) trong xa hi hmnay.

T nhn thc o, nh hng o ma Nha hat CheoVit Nam a ch ao muc tiu cua Hi thao u nm2005 la trao i mt cach khoa hoc tao nn nhng tin xy dng bng c nhng tac phm Cheo hay thhin c con ngi va nhng vn cua cuc sngng ai.

Trc ht phai hoan nghnh y va chu trngcua Nha hat Cheo Vit Nam la mun lam cho snkhu Cheo cp nht vi cuc sng, phan anh chin thc cuc sng va ap ng long mong i cuakhan gia ng thi (ung hn la mt b phn khan

gia thi, v a s vn thch xem Cheo c).V vn Cheo vi tai hin ai, theo ti cbit chung ta a ban i xi lai rt nhiu ln va cung aco nhng kt lun ro rang, thoa ang t nhng nm60, 70 (TK 20)... Tt ca ni dung nhng hi thao ou vn ban hoa, a c in thanh ky yu, nh vykhng kheo co ngi lai ku: Bit ri kh lm, noimai... Co iu noi mai ma chng my ai nghe, nhtla cp trn chung ta va k ca nhng ngi trc tip lamCheo. Co le v th ma chung ta lai c noi mai. Noi vs tn vong cua vn hoa dn tc. a co ngi cho rngluc nay rt cn co nhng ng bao thu nh MchQuang, Hoang Chu Ky, Trn Bang... chng

nhng cn bao cach tn trong sn khu dn tc.Co mt iu ma ti cho la c ban nht, o la ctrng ngh thut Cheo, vn ma chung ta a tn rtnhiu cng sc nghin cu, trao i t din an hithao n trn mt bao va a co nhng kt lun mangtnh cht khoa hoc rng Cheo cung nh Tung - hailoai hnh sn khu c in va bac hoc, mi loai hnhu co c trng ring, co th manh va co nhng han

ch ring, cu th laCheo co u th i vao tai dn gian va mtphn tai lch s vahin ai thch hp, tc

la m cht t s, trtnh hn. Theo ti,Cheo kho bc l htcht Cheo trong nhngv tai hin ai. o lacac yu t cach iu,c l va tng trng,lam th nao chongi xem khng cocam giac la kchCheo, v Cheo la ca

kch dn tc, la ngh thut tng hp: ca, mua, nhac. Cole v th ma nhng ngi yu Cheo ch thch xemnhng v Cheo c, hoc nhng trch oan Cheotruyn thng, hoc dn gian, con Cheo hin ai th cove th !

Trong bai Chiu cheo vn vt cuc trao i vthc trang cheo hm nay gia GS Trn Bang va nhacs n Truyn ng trn Tap ch Vn Hin Vit Nam(s thang 9/2004) a th hin ni bn khon su sctrc thc trang cua nganh Cheo ang m dn bansc. y khng phai la ni bun cua ring ai ma la cuas ng ngi yu Cheo.

Trc thc trang o, Nha hat Cheo VN a quantm ti vn Cheo vi cuc sng ng aila cnthit, song vn ang quan tm hn vn la bao tnva phat huy v din mang m cht Cheo, ung nhhng cua ang ta la Xy dng mt nn vn hoa VitNam tin tin m a ban sc dn tc.v

ANH:NHT

ANH

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

22/71

VN HINVIT NAM22

T TRONG DI SaN

Ph c

Gia HoiGi Hi ni ting mt thi l khu ph thng mism ut m phn ln c dn l ngi Ho. Cho nn,by gi, co th xem y l ph th ngi Ho Hu,ging nh ch Ln cu thnh ph Si Gon vy. Trnmt bn Hu c ve vo khong u nm

1886, mt tc gi ngi Php ghi ro khu vc GiHi lVille marchande(Ph thng mi).

PHAN THUN AN

Nhn lai lch s hnh thanh va phat trin th Hutna sau thky 17 n cui thky 19, chung ta thyphn th pha ng Bc cua phn a ln ltc dch chuyn theo hng ngc dong sng Hng, tgiang cang Thanh Ha ln Bao Vinh, ri Gia Hi, va cuicung la ng Ba (tc la khu ch ng Ba, phTrn Hngao va phPhan ng Lu hin nay). Nh vy cung co

ngha la phn th a tin cang sat phn hn phucvu cho nhu cu i sng cua no. Xet v cac mt a ly, lchs, kinh tva xa hi, y la mt s dch chuyn t nhin cuatrung tm thng mai ln nht y cua th Hu. Nhng,xet v mt a danh, tn goi phGia Hi ch la tn goi saucung cua mt a ban vn mang tn ch Dinh.

Mt trong nhng ban c nht ve v vung Hu laGiap ngo nin bnh nam do oan Qun cng Bui That thc hin vao nm Giap Ngo (1774). Trn ban nay, me pha ng cua dinh phu Phu Xun thi cac chuaNguyn, tac gia co ghi ro hai ch Han Dinh th, ngha lach Dinh. Ngoai giang cang Thanh Ha hi xa v pha halu sng Hng am trach vic xut khu ni a va ngoaithng cho a ban Phu Xun. Ch Dinh chnh la phn thu tin va tng quan gn gui nht i vi phn cuathu phu Phu Xun.

T by n nay, v nhiu ly do khac nhau, ch Dinh adn thay i a im t nga ba ng Chi Lng - NguynDu n nga ba Chi Lng - Cao Ba Quat va gn cu chDinh hin tai.

Trong sach Phubin Tap luc(vit nm 1776), L Quyn cho rng, vao thi im o, y a co bn o chDinh Xun Dng. Co ch th phai co o la iu tt nhin.Bn ch nay la ni xut phat chng nhng cua tuyn ongang ma con cua cac tuyn o doc xui ngc sngHng, va ca tuyn o doc kh hi t ch Dinh ra n chSai, ch Cam L... x Cu Dinh (tc Quang Tr).

Vao hai thp nin u cua thky 19, khi vua Gia Longcho xy dng Kinh thanh Huva ao sng ng Ba lam h thanh Ha, ngha la ct phn t me pha ngphu Chua ngay xa ra thanh mt cai ao, th phn t y

Cu Gia Hi.

ANH:TL

Bn trong n Quang ng (155 Chi Lng-Gia Hi).

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

23/71

VN HINVIT NAM 23

a c thuyn trng Phap Le Rey (n thm Hunm1819) goi la ao ch Dinh (He de Keu Digne).

Ngay t nm 1808, thun tin trong vic qua laibng ng b gia Kinh thanh va ao ch Dinh, triunh nha Nguyn a cho xy dng 3 chic cu bc quaoan sng ao va noi vi ba cai tn theo th t t Nam

ln Bc nh sau: cu An Hi, cu ng Gia, cu ThanhTc; n thi Minh Mang va Thiu Tr, chung c itn thanh cu Gia Hi, cu ng Ba va cu ng Hi.

Vic ao sng ng Ba di thi Gia Long a tao ramt thuy l mi va rt quan trong v mt giao thngbng ng sng pha ng Kinh thanh. T by gi, doi t pha Nam cua ao ch Dinh, tai nga ba sng ngBa gp sng Hng, gn u cu Gia Hi hin nay, dnchung trn b di o tu tp bun ban va lp thanh mtcai ch, c goi tn la ch c (con goi la ch Mung) va n thi Minh Mang th goi la ch Gia Hi. Sinhhoat thng mai v tr thun li cho vic i lai bngng thuy nay ngay cang phn thnh, cho nn ch c

thay thdn vai tro cua ch Dinh.Trong quyn hi ky Souvenirs de Hue (Ky nim vHu), mt chng nhn ngi Phap lai Vit sng tai Kinh

t thi Gia Long qua u thi Minh Mang la Michel cChaigneau a m ta ch c la ngi ch sm ut vanhn nhp nht vung ven Kinh thanh.

Du sao, mai n gia thi Minh Mang (1820-1840),ch c va ch Dinh cung ch la nhng ngi ch, chcha phai la nhng day ph. n nhng nm cui thiv vua nay, triu nh mi cho quy hoach va xy dng nhaca ngn np tao nn cac day ph, nh phGia Hi,ph ng Ba, phng Hi, ph ch Dinh. Trong hai bsach cung mang tn ai Nam nht thng chthuc thiT c va thi Duy Tn, Quc S Quan triu Nguyn avit v vic nng cp ch c va cng cuc thit lp cacday phxut phat t ch y chay doc theo b sng ngBa va b sng Hng, nh sau:

Ch Gia Hi pha cu Gia Hi, tuc goi ch Mu ng,mt dai ven sng, nha tranh cua dn xen nhau, thngco hoa hoan. Nm Minh Mang th 18 (1837), sai Ththng chVuLm L Vn Thao, c binh sydng nha lpngoi, gm 89 gian. Ch nhn ra sng, dng nh goi lanh Quy Gia, nh lam hai tng.

T cu Gia Hi n chi ngang trc trn Bnh ai

(tc Mang Ca ), dng mt day ph gm 399 gian, dai 2dm linh, dn tnh nguyn dng la 149 gian, ct nha uxy bng gach, mt trc t canh ca, c 3 gian lai cotng gach xy ngang; mt sau xy tng trca tron.

T pha Bc cu Gia Hi n Nam cu ng Ba goila phGia Hi. T pha Bc cu ng Ba n pha Namcu ThLai goi la phng Ba. T pha Bc cu ThLain goc trn Bnh ai goi la phng Hi. B sng xylan can bng gach....

Lai t ch Gia Hi thng n p Ha ch Dinh, chia t

lam 8 hang, la cac hang Gia Thai, Hoa My, Phong Lac,Doanh Ninh, Hi Hoa, MyHng, Thuy Lac, Tam ng, goila tam hang ven sng (Hng), dai 3 dm linh, gia lang ph, tahu nha ngoi lin nhau, bun ban tp np,sng thuyn bun thuyn chai i lai nh mc ci. Phnay cung con c goi la phch Dinh. So vi ba phtrnkia, phch Dinh hoat ng bun ban nhn nhp hn, vc dn y a sla ngi Hoa.

Lam n phat at, ngi Hoa tu tp va phat trin ngaycang ng. Trong thky 19, ho lp ra cac bang ly tnban quan Trung Quc, nh Phuc Kin, Triu Chu,Quynh Phu (Hai Nam). Mi bang lp ra mt hi quan(thng c ngi Vit goi nm na la chua Tau) dung

lam ni sinh hoat tp th va thc hin tn ngng cua cngng. Mi hi quan la mt cng trnh kin truc co gia tr vlch s, vn hoa va ngh thut. Nhng cng trnh kin truc

nay a tr thanh nhng im chnh trong tour du lch phGia Hi do ngi Phap t chc t u thky 20.

n nay, phn ln din mao cua hi quan y vn contng i nguyn ven, nhng a snha ca, phxa cuangi Hoa cung nh ngi Vit y u a b xungcp, b cai tao, nng tng. Tuy nhin, Gia Hi cung conlai mt t nha c.

Tom lai, tn cu cua vung Gia Hi la Ch Dinh (aoCh Dinh). T khi co tn cu Gia Hi, phGia Hi, chGia Hi (1837), sinh hoat kinh txa hi y manh hnln, cho nn a danh Gia Hi thay thdn a danh chDinh. Co mt ban mang tn Huva vung phu cn dongi Phap ve nm 1907, ca vung ao ch Dinh xa kiaa c i thanh ao Gia Hi (lle de Gia Hoi). Sau o,ph ch Dinh cung c chnh quyn thanh phHuithanh ng Gia Hi (nay la ng Chi Lng).

Nhng, k t nm 1899, khi ch ng Ba c di ttrc ca ng Ba n v tr hin nay va cu Trng Tin,ph Trng Tin (nay la phTrn Hng ao) c xydng xong, trung tm thng mai cua Hua chuyn dchdn t Gia Hi qua ch ng Ba va ph Trn Hng ao

nh chung ta ang thy. Va, Gia Hi a tr thanh tn cuamt phc nh cach goi cua chnh quyn s tai t thiim chun b Festival Hu2002.v

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

24/71

VN HINVIT NAM24

T TRONG DI SaN

NGUYN THACH GIANG

Cuc i Thuy Kiu a traiqua hu ht nhng kh aucua con ngi trn th, nn

chi ai cung co th tm thy mtphn i cua mnh trong nhngcanh ng khac nhau cua thn phnThuy Kiu, khi yu ng trngngong, hy vong, i ch, khi hoannan b cha ap phu phang...

T khi Mng Lin ng chunhn vit li ta oan TrngTn Thanh: Co tai ma khng

gp c tai, co tnh ma khng hac tnh... Trong mt t p thuychung ly bn ch Tao vt

tai tom ca mt i Thuy Kiu...Vui, bun, tan hp mi my nmtri, trong mt cun vn ta ra htnh, khng khac g mt bc tranhvy, th bao nhiu th vn vit voan Trng Tn Thanh uda dm than th cho cai tai, caitnh theo thoi quen trc giac cuanhng tm hn vn a su a camo.

Chung ta b cun hut vao tngoan vn Kiu. Ta b thi min makhng thy c toan cuc TruynKiu, khng t hoi cu Nguyn Du

ta mt c Kiu hay nh vy lamg? Cung nh chung ta, cu NguynDu cung tm c mnh trongnhng manh i cua Kiu, gi

c tm s mnh vao o! Nhngcu la tac gia, cu phai co y cao xathit k cun truyn cua cu, khngch gi gm tm s, bc bach lydo cn ai ao mu ra phung s tntriu cua mnh.

Cac tac gia Trung Hoa, k tThin Hoa Tang chu nhn ngu bai ta cun Kim Vn Kiutruyncua Thanh Tm Tai Nhn,cung ch loanh quanh trong caitnh va cai tai: Cam v tnh nang,tam vit vai hang, thay li ngngm. Nu ly tnh cua th tuc noi

rng hanh vi nang la tin nhnhuc con ngi, th ti y se vnang ma khoc loc tham thit trongngan xa vy. Va ca bai t ucun truyn cung ch th thanring cho s phn giai nhn eomnh bac, hng nhan gp skhng may, chng qua la tao hoaghet s hoan toan, hn iu no ttphai kem iu kia...

Cac tac gia Vit Nam cung theoiu o ma than th cho tai, tnhcua thn phn Thuy Kiu, va hu

nh oan Trng Tn Thanhc vit ra la minh hoa chochu o. Cu Pham Quy Thchcho rng: oan trng mng tnh

oan Trng Tn Thanhl mt kit tc, mtkhuc nm m tuyt xng. Li le xinh xn m hovn, m iu ngn vng m tron tr. Noi tnh th ve

c hnh trng, hp ly, cm kh, m tnh khngri cnh; t cnh th by ht thu v tuyt nguytphong ho, m cnh th t vng tnh, khin ngici, khin ngi khoc, khin ngi gi i gi lingn ln, cng oc thuc, li cng khng bit chn(o Nguyn Ph), t hng vu qun, kho bngn ngi dn u nhit lit c ngi.

Nguyn Duva gic mngoan Trng

Sinh cang nh dai nh ngyGiot dai giot ngn chen y chen vi.

Nan xa trut sach lu lu.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

25/71

VN HINVIT NAM 25

cn duyn liu/Bac mnh cmchung oan hn trng/Nht phin tai tnh thin c luy/Tnthanh ao v thuy thng.

Trc o, Tin Phong Mng

Lin ng chu nhn cung a co yy: Xem n ch gic mng oantrng tnh dy ma cn nguynvn g cha ri, khuc an bacmnh gay xong, ma oan hn vncon cha ha.

C cho cac cu vit ung nhth, th cac cu cung ch nhn thytng manh i Thuy Kiu, xettoan cuc Truyn Kiu ma vit nhvy la khng thoa ang. TheoKim Vn Kiu truyncua ThanhTm Tai Nhn va oan Trng

Tn Thanhcua Nguyn Du, th tsau khi trm mnh, i Thuy Kiua khac:

Tuc khin a ra lng lngsach ri

Nhe nhang n trc n biduyn sau....

Va ting an cung vy, a khacxa:

Xa sao su tham, nay sao vuivy

Tre vui bi tai long nayHay la kh tn n ngay cam

lai.Nh vy lam g co chuyn:oan trng mng tnh, cnnguyn vn g cha ri, khuc anbac mnh gay xong ma oan hnvn con cha ha....

Tr nn la cach nhn cua nhaNho vn quen t duy trc giac, chthy cai trc mt khng thy caichu y mun nhn gi cua tac giang sau nhng t ng hay cai y ngoai li cua no.

Ta th xet lai Taiva Tnh cuaThuy Kiu. Taith co tai th va taian. Noi v tai th cua Kiu, theonhng bai a chep trong KimVn Kiu truyn, ch tr mt srt t bai co y tng ring, con laihu ht la th cu lac b, tai ancung vy, chc la cung u, liu, x,cng, liu. Va ca hai tai u mangtrang thai tm hn su tham, naorut bi thng. Mt c gai mi lnma a oan trng, tao vt tai, nghn thu bac mnh mt i

tai hoa.... By nhiu iu u

phai c nay mm t nhng hatging gia nh my i trctruyn lai, nh Kiu a noi:

Nh t nm hay th ngyCo ngi tng s oan ngay

mt li.Anh hoa phat tit ra ngoaiNghn thu bac mnh mt i

tai hoa....

Tai, sc nh vy ma thi trcch n c vi mt anh th sinhKim Trong, nn chi thc t th taisc y cung ch mc khim tn.

Qua thc, oan Trng TnThanh c vit ra minh hoacho Tai mnh tng , tao vt tainh quan nim thng tucdn gian qua mt c Kiu kh au,ay oa; mt vn tm thngnh vy th khng lam nn cmt cai g ca. ng sau oanTrng Tn Thanh cua Nguyn

Du hn phai co mt cai g o surng hn mi lam nn mt kit tac.Tri xanh, tao vt tai trong

Thuy Kiu, thc cht la xa hi, lanhng con ngi bng da bngtht, v ghen ty ma lam kh nhau,ma cha ap Kiu... Nguyn Dunhiu ln noi n y tng:

Phuc hoa ao triCi ngun cung long ngi

ma ra....Trong tt ca cac kh nan cua

Kiu u co phn cua con ngi,

cua Kiu tao ra. Nguyn Du nhnmanh n y nay nhiu ln matrong Kim Vn Kiu truyncua

Thanh Tm Tai Nhn khng co. long ngi ma ra, Nguyn Dumun noi cu th ro rang v vicKiu t gy ra kh nan cho imnh trong nhng ln Kiu nng

ca Pht.Ln u, Kiu Quan m Cac:Pht tin tham lp su vuiNgay pho thu t m nhi tm

hng.Quan phong then cht li

mauNoi li trc mt ri chu vng

ngiGac kinh vin sach i niTrong gang tc lai gp mi

quan san.Ro rang au kh gy ra cho

mnh t sau ln i tu Quan mCac la do Kiu tu ma cha thctm tu, con vng vu qua nng ntrn luy. Tham su vn connguyn o. Noi li trc mt khigp ngi khac nhng khi mtmnh i din vi mnh th lai richu, ngha la con thy mnh btui nhuc, vn con mong mun gpngi yu cu Thuc Sinh. au khcua Kiu sinh ra t o. Gia nhKiu dt hn, c tuyt tnh yu oth Kiu vn c an toan, yn vui

Quan m Cac.Ln th hai Chiu n Am:nu Kiu y gi thn cchn am my ma khng cochuyn pham gii chung vang,khanh bac, th lam g co chuynb la ao bi Bac Ha, Bac Hanh?

Ln th ba am bn sng, tuvi Giac Duyn, Thuy Kiu thutlai:

a em mnh bo am myTui nay gi vi co cy cung

vaMui thin a ben mui daMau thin n mc a a nu

sngS i a tt la longCon chen vao chn bui hng

lam chi...Trung sinh n nng b triLong nao n dt ngha ngi

ra i.Ln nay, sau vu t trm sng

Tin ng Nan xa trut sachlu lu, Kiu thc s tu loc co ktqua, a chuyn hoa c nghipcua i mnh, tao nn bui oanvin. Theo Tam Hp ao c, s dco nh vy la nh:

Ao xanh i ly ca saPhap danh lai i tn ra Trac Tuyn.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

26/71

VN HINVIT NAM26

T TRONG DI SaN

Xet trong ti nghip ThuyKiu

Mc iu tnh ai, khoi iu tadm

Ly tnh thm tra ngha thm

Ban mnh a ng hiu tmn triHai mt ngi, cu mun

ngiBit ng khinh trong, bit li

phai chngThu cng c y ai bngTuc khin a ra lng lng

sach ri.Sau ln tu nay, trong cuc Kim

Kiu tai hp, Nguyn Du nhnmanh lam ni ro s tu hoc co ktqua thc s cua Kiu:

m ng phong du dtchen mi, Kiu c tuyt vic myma ma Kim Trong phai Mt liquyt hn mun phn knh thm.Trong nguyn truyn, Kiu noiquyt lit hn: Song ring chuynmy ma non Vu nh Gia p ththn nay a nh vt tan ta, nucon coi nh oa hai ng mnmn m th th y la a lamthen thip, nhuc thip. Thipkhng sao tun mnh c. Va,cai trinh cua thip sau khi chu

nhuc, ch con lai mt chut xu nay,nu chang c c tnh lam nhucnt ch chut xu y th thip anhphai tan xng nat tht, ch khngcon dam d vao vic nng khnsa tui na.

Nh vy, Kiu khng con phaitu gii na ma gii vn c ginghim nh kt qua tu hoc, mtlong theo Pht.

Trong bui Thong dong laihoi ngon an ngay xa, ting anc Kiu by gi khac hn, v caitm a c giac ng.

Nguyn Du nhn manh ykhng co trong nguyn truyn:

Nng vi chut ngha by lu,Trn am c gi hng du

hm mai.Nguyn Du mun noi trong

sut phn i con lai, Kiu vnmt long tu Pht.

Sau khi an ln cui cho KimTrong nghe, Kim Trong con thomthem khng qun c ngh thutcao siu cua Kiu, Kiu ben noi:

Chang khng qun thip ththip xin trnh bay ngh thutkhac i v cho chang. Ben

10 bai th tng Kim Trong: y latnh cua thip, xin chuyn mi tnhcua chang cho sat vi tnh cuathip.

Bai th 1:Nh xa gp qun tKhng bit la co sng

Mi bit nhi n tnhTc la nhi n tnh.Va bai th 10, bai cui:Ngay nay gp lai changKhng bit la co chtXin chang sm nh tnhTrc sau cho ging ht.T bai 2 n bai 9 trnh bay ly

do, thanh minh cho cach hanh xcua mnh trong tng canh ngmt.

Co th noi y la li Kiu trnhbay ca qua trnh au kh tng trai

cua i mnh ma bai u noi stht la sng theo dong i vinhng hng nhan bac mnh,tai mnh tng ngha la sngngup ln theo thoi tuc ma khngbit t do, hanh phuc, khng bitco sng. Va bai cui la noi cucsng sau khi tu hoc co kt qua, avt qua khoi s sng cht, nghala sng t do, t mnh lam chucuc i cua mnh bng cach taora nhng thin nghip, nng lcchuyn hoa moi cai thanh cai tt.

Ta quen nhn tng quang iKiu nn ch thy cuc va trit lyKiu co nhiu mu thun. Trong

oan kt, Nguyn Du vit:Ngm hay mun s tai triTri kia abt u lam ngi

co thnBt phong trn phai phong

trnCho thanh cao mi c phnthanh cao.

o la thuyt nh mnh. Conngi hoan toan la th chitrong tay tao hoa, cho sao cvy. Nhng lai co ca nghip:

a mang ly nghip vao thnCung ng trach ln tri gn

tri xaThin cn tai long taCh tm, kia mi bng ba ch

tai.

Trong mt oan kt ma muthun n ky la cua hai khai nimtrit ly: nh mnh cua nha nho vanghip cua nha Pht.

oan kt oan Trng TnThanh chung ta phai hiu rng:Th mi bit, ngi i thngcho rng: Mun s tai tri... lakhng ung. Do ch thy nhngtrng hp ca bit biu hin ra bnngoai. Con ngi t tao ra nghip,ch khng ai khac, ngha la chnhmnh la tac gia cua i mnh, t

tm ta ca. Thin cn tai long ta,phuc hoa ao tri, ci ngun cung long ngi ma ra ca. o la liday cua Pht: mi chung ta la mtv Pht sp thanh. Phai tr v vichnh ta, khng cu mt cai gngoai ta.

Nh vy, vit oan TrngTn Thanh, Nguyn Du muntrao gi cho hu th s tu hoc tmc cua mnh: Tu la coi phuc, tnhla dy oan. Thc tm theo Pht, ban thn ta c bao v an toantrong moi hoan canh.

Vn Kiu qua hay, cun hutchung ta nn ch thy vn chngma qun tm hiu cai hin tngc ph din ngot ngao ra omuc ch noi cai g. Vn nghng phng vn gi y, chkhng khuc trit. oc vn phailnh hi cai y... c gi gm cuatac gia ng sau nhng t ngmy miu o. Cai y quan xuyn maNguyn Du mun trao gi chochung ta la: mun co t do vahanh phuc thc s, ch co mt conng duy nht la tu Pht, v chco ao Pht mi day ta chuyn hoa

Ch trinh con mt chut nay....

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

27/71

VN HINVIT NAM 27

o la nhng nang vu n, tuykhng co khun mt yn nhng i ma y n,b ngc n, bung mm ba ngn.Net thiu n thu xa nay lamngi xem hin nay phai git mnh,v y la tiu chun cac cuc thisc ep chu u va My nm 1993-1994. Vu n tht lng bung dai,

vay ngn kiu mini, sau lng co icanh nho, tai eo hoa tai "giot l"cao sang. Mtnang mc ymla si, mt nangmc yn la sen,khun mt hindu...

n Gia(Thai Nguyn)co khc canh bac gai angkhoa thn tm

h Sen. Mingi mt t th,nhng ai cungl ra thn hnhrn chc, hpdn, gi cam.Canh ngi anng t ngi vle ln ui, ngiv ca ng canhgi nhiu lin tng. Tuy ca bacung ci nhng mi nu ci ncha ba ni nim khac nhau, ykch tnh. n Phung (Ha Ty)

trang tr ngay di ban th mtmanh tron, bn di la ai sen.Trn ai sen la cac c gai khoathn. Ngi ng, ke ngi, net mtv t. n Tam (Nam nh)cung co hoat canh 3 c gai khoanthn. C ng nghing, c ngthng. Nhng net ep l ra khngloa l ma y t, khu gi, b him.Co anh chang mc ao thung xnhxang nm tay c, mt tay s "traiao tin" i vao chn vnh hng. n Phu Lao co canh ngi phun ngi xm, khoa thn, th hinmt tr lng nng m va n cnthn thanh v bin cua ngi an

ba. Sui toc dai chay vt qua ngcbn phai, l ra cai bung n trony. Nang va th hin tn ngngphn thc xa xa va la c mcua con ngi mun thu.

Bc tranh thiu n cham khc n Phu Lao (Lang Giang) mangsc thai rt hin ai: Ngi an bamc vay cun ln tn ngc, hai

chn dai dang ra, qup ly hai bnhng ngi tnh, xung quanh la

an, sao veovon. Nha vnhoa Phap AndleMalraux a phaitht ln: Mangg iu khcep, xn ranhng mingngon cho cuci...

Con rt

nhiu, rt nhiunhng mangiu khc "thntnh", na cacn chua. Nhngmang khut,nhng hnh khicao thp tao nnnhng thn thaingh thut iu

khc cha ng nhng tm t, tnhcam, khat vong sng cua conngi, cua xa hi mt thi. y lanhng tac phm thc s co gia tr

vt thi gian i vao bt t. Khngnh iu o, Tin s my hocSamodey (Indonesia) noi: Thitqua chng c ao! Ti a i nhiunc, khng u lai co nhng bctram tr co y nhng net tiu biu,ao va i c qun qut ly nhau rica hat ln nh vy. Sinh ng, codong chay tung hoanh, ngnngang ma ngh thut. Chung vaco tit tu va co giai iu vu tru".Hy vong rng cac nha nghin cungh thut Vit Nam sm phathin, su tm va duy tr nhng disan c ao o.v

VL

Net xunti tre cac nh chua

nhng cai khng tt ta thanhnhng cai tt, t ta lam chu cuci cua ta, khng mt th lc bnngoai nao khac lam thay ta.

Ly mt i Kiu ra ma xet th

mt phn i trc, Kiu ch sngtheo thoi tuc ngup ln trong vongtai mnh tng , hng nhan bacmnh, b nhng th lc xa hi ayoa. Phn i sau la phn i atu hoc co kt qua, thanh tm itheo Pht ma c sng t do,hanh phuc, lam chu ly cuc icua mnh.

oan trng la noi ni aukh do ca hai nguyn nhn (xahi, tu ma khng thc tm tu) lamay oa Kiu; con Tn Thanh la

ting mi, la li giai thch mi, las quan chiu v cai nguyn nhnch khng phai Tri Mnh nhdn gian thng tuc. Ca hai nguynnhn, Thanh Tm Tai Nhn vaNguyn Du u co, song thi phmT Nhca hai u c khc hoasc net, m a hn va ringNguyn Du y sang tac oanTrng Tn Thanh noi cainguyn nhn Tu la ro rt, su scnh mt iu tm c cua ca itu hoc cua mnh.

Qua oan Trng TnThanh, Nguyn Du a th thmchn ly v ai o vi chung ta,Nguyn Du th thm chung tathm thm tha li day ma chnhcu a th hi su sc qua cuc iphong trn cua cu trong hoancanh t nc cn nha nho xydng, kin thit, trong mt mitrng xem Pht gia thoat ly cuci, trn tranh trach nhim xa hima lanh vao ca Thin, khng bitrng Pht gia v i ma i tu theoPht nhp th.

Ly tng thm my Pht giaoong vai tro chu ao trong khidin tac oan Trng TnThanh. Va, nh vy, chnhNguyn Du a t hoc i mnhtheo Nho, theo ao, theo Thintng hp nhng trong cai goi laao hoc (neoconfucianisme),ngun cam hng cho sang taongh thut cua nhng ngh s lnphng ng.

Ti tin by nhiu iu munhim nh khi trm ngm lnh hicai ep tr tu cua cu th Kiu:Tri con co hm nay....v

ANH:NA

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

28/71

THANH THAO

Ngi o la Ta qun L Vn

Duyt, Tng trn Gia nhthanh t nm 1812 cho tingay mt 1832 (tr 4 nm gian oant 1816 1820). Lch s Vit Namkhng him nhng tng tai, nhngngi cm qun gioi qua cac triuai. Tng L Vn Duyt a tng lamt tng tai, mt ngi cm qungioi trong s nghip pho NguynAnh ln ngi vng. Nhng nuch nh th, ng se b lch s t nhngay, v bi rt nhiu ly do. Nhngnc i rc ri cua lch s khinnhiu luc ngi ta tng no ng hn

v pha vua chua, pha thng tr, vmt le n gian trong nhiu le, lanhng ngi chep s lun c nlng cng chc, ma a n cmchua th phai mua... th nao ch?Nhng cui cung, hoa ra, sau nhiunc bin phc tap cua mt van cbt tn, lch s lai nga v vi nhndn, nhng ngi quan trong lam ralch s, va lin tuc chu ng lch s.Va nhn dn cung la nhng ngichep s mt cach v thc, t phat,nhng ngi a lam nn da s cn i vi chnh s, nhng ngia lam cho lch s lun sng ng vacng bng qua ky c cng ng.Chnh cai nhn dn s nay a ghinhn va anh gia ung cng lao LVn Duyt vi t cach la ngi ngu khng ch thanh Gia nh ma cac khu Nam b, gm lun ti BnhThun. Qu quan tai M c(Quang Ngai) nhng theo cha vaolp nghip tai Rach Gm (My Tho,nay la Tin Giang), L Vn Duytthuc mt dong ho a hai ln Namtin, ma Quang Ngai la ni dng

chn ln u, va Nam b la ni dngchn ln sau. Nh thL Vn Duyt,cung nh bao nhiu lu dn khac, amang trong mnh truyn thng m

coi, cai truyn thng a lam nn mtnc Vit Nam hnh ch S nh bygi. Du Sai Gon - thanh Gia nha chnh thc c thanh lp t nm1698, va L Vn Duyt la v Tngtrn th bao nhiu, sau ngay sinhSai Gon nhng 114 nm, nhng coth noi, thi cai tr cua L Vn Duytla thi bnh cua Sai Gon va Nam b,sau hang th ky chin tranh, loanlac. ng u vung t mi, thanhphmi trong nhng nm hoa bnh

la mt li th cho L Vn Duyt ng thc thi chnh sach i ni va ingoai cua mnh. Gia Long a tintng ng, Minh Mang a rt v nng, du thm tm khng co t tngcat c, nhng lun co nhng suyngh c lp, co nhng cn nhc vaquyt nh tm chin lc. Trongi ni, t tng chu ao cua L VnDuyt la t tng v dn. Ai cungbit, thu Sai Gon va Nam b lavung t mi rt ln xn, lai thmbao nm chin tranh loan lac keodai, nn long ngi dn cha tu, va

cha th an c. Cha an c th lamsao lac nghip? Vy th vic u tinphai lam i vi v Tng trn la phaian dn. Chnh im nay, ky c

nhn dn a ghi nhn nhng cnglao to ln cua L Vn Duyt. ngva la ngi thit k, va la ngitrc tip thi cng chnh sach an dn.Tt nhin, bng phap lut. Nhngy la mt phap lut co long nhn,long v tha... y cung la mt chutrng ung n cua L Vn Duyt:Duyt t ra nhng iu lut ngncm minh bach, ra lnh cho cacquan cho s tai mt bao quan bitnhng tn gic cp bt ngaychung v trng tr, lai khng thngcao cho gic cp bit la nu chungt mnh ra u thu se c trngdung. T o tri, gic cp mi ht,dn c nh th c yn. (dn lai

theo L Nguyn, trch t Ban triuban nghch lit truyn cua KiuOanh Mu). Lam c chuyn o,trc ht nh L Vn Duyt rt hiui sng cung nh tnh cam cua ludn Nam b, vn la nhng nging hng vi ng, nhng ngicung canh ng vi ng. Hiu su tnhcach lu dn Nam b, ca mt manhva mt yu, ca cai tt va cai xu cuaho, tm c cach ti u giao hoa,hng thin ho, lam cho ho c anc, khi dy ho mt khat vong lpnghip vung t mi, Tng trn L

Vn Duyt a hn mt v quan cai trtt, ng la ngi a tm ra ng lccua s phat trin ca vung t mi.ng lc y trc tin nm y chquyt lit, tnh cach cng cngcua ngi dn trong cuc mu sinhy him nguy va gian kh. Hoancanh cang kho khn th khat vonglp nghip cang manh me, cang kchthch ho nhng sang kin nhmkhai thac va chung sng vi thinnhin, cang hun uc ngh lc cungnh lam cho tm tnh cua ho khoang

at, v ngha. Khi dy c cai timnng long ngi y la mt thanhcng ln trong chnh sach cai tr cuaL Vn Duyt. o la chu trng m

VN HINVIT NAM28

T TRONG DI SaN

Ngi tin phonga Sai Gon M COI

L Vn Duyt (1763-1832)

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

29/71

ca u tin cua ng, m ca longngi, long dn. T chu trng mca long ngi y, L Vn Duyt aco nhng chu trng m ca v kinht, khuyn khch nhn dn Gia nhlam n, bun ban. Phi thng btphu, co th noi thi L Vn Duyt lathi Sai Gon co tc th hoaang k. Va mt khi ni thng a

phat trin, tt dn ti nhu cu phattrin ngoai thng. Co th noi, sphat trin ngoai thng thi L VnDuyt gn lin vi chnh sach ingoai ma ng thc thi, mt chnhsach c coi la m ca nht, trongiu kin chnh quyn trung ngnha Nguyn bt u co nhng chutrng b quan toa cang va cmao (y la ao Thin chua). Chnht chu trng i ngoai ci m nay,L Vn Duyt a co nhng muthun tuy ngm ngm nhng susc vi triu nh Minh Mang. Co

cam giac thi o, Sai Gon mi thcthi la ca ngo m ra th gii, vinhng phai b phng Ty thngxuyn ghe thm va trao i, giaolu, vi tau thuyn A, u bun ban

tp np, vi mi bang giao c bitcung Chn Lap (Campuchia), hoahiu trn thmanh vi Xim La (ThaiLan). Ca Min in (Mianma) cunggi s b sang kt giao. Va c bit,L Vn Duyt co chu trng khngphn bit tn giao trong hoan canhMinh Mang ang thc thi vic cmao Thin chua rt rao rit. ung la

co nhng ke a li dung Thin chuagiao m ng cho nhng hoatng xm lc, nhng khng phai ttca nhng ngi truyn ao u comanh tm. Va a sgiao dn ngiVit lng thin, lam sao co th yho sang chin tuyn i nghch vit nc, vi dn tc trong luc cnoan kt toan dn xy dung mtt nc Vit phu cng? Quanim n hoa vi ao Thin chua cuaL Vn Duyt khng phai da trnnhng quan h ca nhn cua ng vimt s giao s, giam muc phng

Ty ma da trn nhng suy ngh cuang v giao dn ngi Vit Nam trnt Nam b. Chnh nh quan imy cua L Vn Duyt ma sau naynhng cuc tan sat gia lng va

giao t xay ra, va khng gay gt Nam b. Tic thay, tm nhn rngcua L Vn Duyt khng co nhiutac ng tch cc n triu nh nhaNguyn, n chnh sach i ni, ingoai cua quc gia, ma ch co tacdung tch cc trong pham vi han hepcua Gia nh thanh trong mt thigian. Co th noi, L Vn Duyt la

ngi lanh ao tin phong a SaiGon m ca. Nhng trong thi buiy, ng va t tng cua ng qua cc. Va nhng suy ngh cung nhvic lam cua ng thng b hiu saibi chnh triu nh. Ch nh cng laova uy tn qua ln cua ng ma sinhthi ng cha b triu nh bt ti.Nhng sau khi ng cht (1832) thvic g n a n. Mt cach thm tva au xot. Ban an tan khc nm1835 ma Minh Mang danh cho ng(bay nm cht chem, hai ln chttreo) va gia nh ng (cac chau trai

goi ng bng bac rut t 13 tui trln u b git sach trong o congi chau c lp t cho ng),khng n gian ch v cuc ni dycua L Vn Duyt va triu nh MinhMang. o la ban an giang vao chnht tng m ca, vao nhng quanim rt thoang mang tnh cach tncua v Tng trn thanh Gia nh. Chco nhn dn thanh Gia nh la thuhiu iu o. Va ky c cua nhn dn,da s cua nhn dn a ghi lainhng cng lao khng th xoa,

khng th tram cua L Vn Duyti vi vung t Nam b. Ngay migiai phong Sai Gon, thang 5 nm1975, ti c mt ngi ban gai an thm lng ng. Thu tht luc bygi ti cung cha bit y la lng cuang nao. Nhng thy rt ngngi n ving, xin xm va nhn thai thanh knh cua ho, ti oan ophai la lng m cua mt ngi phithng, va cua mt ngi co quan hmt thit vi nhn dn, yu thngnhn dn. Sau nay, khi hiu thm vL Vn Duyt, ti hiu s thanh knh

o xut phat t s cam thng cuanhn dn i vi mt con ngi lngly nhng co sphn bi kch.v

VN HINVIT NAM 29

L Vn Duyt co cng, bng chng la nhn gian ngng m va knh trongng. Trn tnh trang chung nh th, ng khng thkhng co thiu sot -thiu sot cua mt v tng lnh, mt ai cng thn nhiu ca tnh... Co thchung ta cha i su hiu mi mu thun phat sinh gia vua MinhMang va L Vn Duyt, noi cach khac, phat sinh t quan im truyn ngicua Gia Long, khi L Vn Duyt c Tin dn do theo pho Tn vng.

Nu dng lai chL Vn Duyt mun con cua dong ch, tc dong cuahoang tCanh ln ngi - v ng va hoang tCanh co mi giao tnh trongbui trm bgian nan th ly do o nu co cung cha phai la ly do chnh.Gia Long chon hoang tam kv, ly nin hiu Minh Mang, khng gingngi chau cua mnh, con cua hoang tCanh. Hoang tCanh c Ba aLc ra ti. o la cach nhn vn nc cua Gia Long khac L Vn Duyt.Chnh sach cua Minh Mang i vi ao Thin chua la sai lm, nht la ivi tn ngi Vit. Nhng, chnh sach y khng phai khng co c slchs. V mt nay, trong khi chung ta tan thanh thai cua L Vn Duyt lalam du hay tranh ky th ngi theo ao Thin chua, th ng thi chung tacung lu y mt tnh cua vn . anh gia cng ti cua ng, chung takhng theo li tuyt i hoa. Thao phat cac cuc ni dy cua cac ngbao dn tc t ngi pha Bc hay a Vach - Quang Ngai, phn lamtng chc khng ai lam khac L Vn Duyt, bi by gi cac quan va ca

nn vn hoa cha co khai nim khi ngha, nht la s an toan, s nnh ginc lun la nhu cu s1 cua moi ch....

TRN BACH NG

ANH:TL

Lng L Vn Duyt.

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

30/71

NGUYN NGOC

- V Str chi i - ng ru v tmt ng la va ung ru cn.

Ru cn Pleiku cung co,nhng mt ng la th chu. Nhagach, tng xi mng, san lat trnlang, t la vao u? ng gia them

la. Ru cn bn bp la.Ai khng bit gia tr cua la trongi sng th khng bit g v ngiTy Nguyn. Mt gia nh trong langTy Nguyn khng goi la mt h, mala mt bp. Khng phai ch nunng. Khng nu nng g ca cungphai t cai bp gia nha san. ongon la sng, luc bung ln, luc m, sut m, trong khi bn ngoai bnb la rng m u, mt mung, b n. Ty Nguyn, rng la tt ca, baotrum, am anh, m hoc, nhn chm.

Con ngi va b hoa tan trong rng,va c phn bit mnh vi rng.Bng ngon la.

Hi mi tp kt ra Bc sau nm

1954, sut my nm, ng Nup tngmc mt chng bnh rt la: lun khoth va mt c m i, bao nhiu bacs tai ba khng chun oan ni bnhg, thuc thang chay cha kiu naocung v hiu. V sau, ngi trngng theo hoc (hi o ng hoc mttrng vn hoa danh ring cho can

b dn tc) t Ha Ni chuyn lnHoa Bnh. Hoa Bnh cha co in,nui rng lai lanh, cac phong phai tla ngay m, th la ng khoi bnhngay. Ngi lai vam v. Mt sangtrng. Th ra ng b thiu rng va

VN HINVIT NAM30

T TRONG DI SaN

Mt ln, lu, ti i

cung ng Nup v lng Strcu ng. My mi nmho bnh, qu bo nhiuchc tc ri, m ng giy vn khng so quenc vi thnh th. C m nh lng. V nh rng.

rng gia

8/9/2019 Tp ch Vn hin s 3 nm 2005

31/71

VN HINVIT NAM 31

thiu la...- V t la ung ru cn Str

i! - ng th thao du d.Rt kho t chi mt vu ru r nh

vy.Pleiku Str: 90 cy s. Chic

U-oat mn cua Mt trn tnh.Chung ti c mt phen hu va.Chic xe ca - la - tang va chay varung toan thn va rn h h nh mt-ngi ln cn st ret rng. Anh taix, cung la ngi Bana Alakng, tccung mt b tc vi ng Nup, lai mtkiu ht sc ky quc: eo MangGiang ni ting nguy him la vy, maanh c cho xe chay nh mua, htquanh sang bn nay lai ln bn kia,ca hai bn u sat mep vc suhom. Sut hn chuc ki-l-met. Ti

chn eo, dng xe ri, anh ta mituyn bxanh rn: chic xe nay vnmt phanh, eo phai chay vongveo kiu o mi ham bt c tc!

ng Nup khen:- Cu rt tai.Ri ng bao:- Thi by gi kim cai bui nao

kn bn ng, giu xe i.Ti ngac nhin:- Con xa mi ti Str ma?ng nheo mt:- Mnh ghe v lang Ha Tam chi

a, mai hay mt i tip.Ti chng ly lam la lm. Hnnm mi nm quen bit nhau, tibit tnh ng ri. Cung nh tt ca anng Bana, ng khng bao gi chac cai tnh i lang thang, nh ngongio. Gp u ghe o, v muc ch.Hay ung hn, co mt muc ch:lang thang! Khng bao gi nh trciu g, cu n iu g a nh. Phomnh cho s tnh c. Va inh ninhmt iu: cai tnh c bao gi cunghay hn cai sp t. Tng theo ngtrong mt scuc ngao du tuy hng,ti bit ng gia tng trai y co ly. xem, bit u theo ng ln nay na,ti se c gp mt iu g o ky la,thu v khng ng...

ng keo tay ti th thao:- Trong lang Ha Tam nay co

thng bit lam men ru ngon lm.Mnh ghe nm th coi. Va xin mt t.Mai hay mt v Str cung c, vig!

Lai mt vu ru r kho cng laini.

Ti khng phai dn sanh ru,

nhng a t nhiu dnh lu n TyNguyn, t khng th bit g v rucn. Va nu mi th ru u cha

ng b mt ring cua no, th b mtcua ru cn chnh la b mt cuarng. Rng t no thi, ch minguyn la rng thi, cha chbing ht, a la ru ri. Hung naru cn lai la tnh cht tp trungnht cht ra t rng.

Ngi ta chmen ru cn bngnhng loai la, r, vo cy g o trong

rng, pham la ngi Bana ai cungbit. Nhng mi ngi u co mt bquyt ring, mt kiu ch men thnao o tao ra mt cach say ring,hoc t t, chm rai, m thm, ngotngao nh khng ma ri n mmui, cht ngi, hoc quyt lit nhset anh mt phat guc ngay, hocln ln keo dai, tng chng co g cama dt ra, tnh ra c... Ngha laht nh an ba, tnh yu cua an ba,mi ngi mt kiu khin ta mui, mun i chng ai ging ai.

- lang Ha Tam co thng bitlam men say la lm, co mun nmth khng? - ng Nup nheo mt hoi.

Tt nhin khng th t chi!Lang Ha Tam cach ng 19 non

cy sng chim bay, qua hai consui a lm chm trn trt va myngon i l nh toan cy sim va cymua dai.

ng Nup bao:- Lang mi chay v hn thang

nay, cha kp lam u nha.Lang chay i ri chay v, chuyn

o th ti co bit. Nguyn do thnay:

dao y, t lu sau nm 1975, co chutrng vn ng cac lang bo lam rytrn nui cao, xung thp, dn hang

chuc cac lang nho lai thanh mt langln, v t, lam rung nc. Chngmy ngi ng. Nhng khng ngcung khng c. Goi la vn ng,t nguyn, nhng ai dam cngkhai nghe theo. Cung co ngi m

thm cng lai. Hoc khi tp trungri lai pha ra, luc i ba bp, luchang chuc, trn chay ln nui cao. Btv, lai chay. Chi b, cac oan th,nong ct kim im, ph bnh, canhcao, ky lut, ca khai tr... Vn khngsao yn.

Ti Ty Nguyn a lu, tikhng thy ai t do bng ngiBana. Co le la dn tc ngh s nhttrong cac dn tc ngh s. Ham chi,thch lang thang, ngao du, ca hat vayu ng. Thm trong mau, nh

thanh ban tnh. Hay cung co th, mttrit ly: lam va u n, thiu i chutcung chng sao, con th gi machi: o la hanh phuc. Chc g asai, cai trit ly y?

Va nhng trit ly cu th khac na:lam ry th pha rng? Hang ngannm nay, ngi Bana vn lam ryma co b pha u? Pha rng d dnnht, tan hai nht vai chuc nm nayla ngi Kinh, u phai ngi Bana.

Lam rung nc, , cung c.Nhng co ch lam c, co ch laiphai lam ry. Rng cho con ngi cai

n, nh ngi me cho con bu sa.Va cho ta cai ru cn say, nhan ba... Vic g lai bo rng, dn ttca lai thanh mt cai lang to b,ngang ngay s thng nh phma rirac, n ao ma lai bun. Xa rng rith se bo ru cn,