Tạp chí Văn hiến số 10 năm 2008

8/9/2019 Tạp chí Văn hiến số 10 năm 2008

http://slidepdf.com/reader/full/tap-chi-van-hien-so-10-nam-2008 1/73

QUAÁ NHIÏÌU... “VEDAN”NGUYÏÎN QUANG THIÏÌU

Chó àïën khi coá bùçng chûángkhöng thïí chöëi caäi thònhûäng ngûúâi liïn quan múái

thûâa nhêån sûå nguy hiïím chïëtngûúâi cuãa Vedan. Cöng chuáng vaâ baáo chñ àaä luön luön caãnh baáo vïìsûå huãy diïåt möi trûúâng cuãa nhiïìucöng trònh, nhiïìu nhaâ maáy vaâ caãnhûäng dûå aán tûúng lai. Nhûng

hònh nhû quaá ñt ngûúâi nghe thêëynhûäng lúâi caãnh baáo àoá.Khöëi lûúång chêët thaãi cûåc kyâ

àöåc haåi cuãa Vedan àöí ra quaã laâmöåt àiïìu quaá kinh khuãng. Nhûngàêëy múái chó laâ möåt Vedan. Thûåc tïëcoân rêët nhiïìu “vedan” khaác maâ caáccú quan chûác nùng chûa kõp thúâilaâm roä.

Coá leä chûa bao giúâ raác àöí vaâoàúâi söëng cuãa ngûúâi dên Viïåt Namvúái möåt lûúång khöíng löì nhû thïë.

Töi coá caãm tûúãng haâng ngaâychuáng ta àang ngêm mònh trongmöåt biïín chêët thaãi àöåc haåi raác tûâtrùm ngaân cöng trònh vaâ trùmngaân lônh vûåc maâ töi muöën duângthuêåt ngûä “Vedan” àïí noái vïìthaãm traång naây.

Chuáng ta coá nhûäng “Vedan” bïånh viïån. Chêët thaãi tûâ möåt söë bïånh viïån khöng àûúåc xûã lyá traânvaâo àúâi söëng maâ baáo chñ àaä phaáthiïån vaâ lïn tiïëng. Nïëu veä àuáng sú àöì cuãa chuáng seä laâ möåt sú àöì maâtêët caã chuáng ta phaãi kinh haäi.Haânh trònh cuãa chuáng laâ ài thùèngvaâo möîi gia àònh chuáng ta àïí àïënnúi têåp kïët cuöëi cuâng laâ cú thïí conngûúâi tûâ treã àïën giaâ.

Chuáng ta coá nhûäng “Vedan”thûåc phêím. Bêy giúâ , àûáng trûúác bêët cûá quêìy baán thûåc phêím naâochuáng ta cuäng khöng àuã loâng tin.Ngûúâi ta laâm têët caã nhûäng gò coá

thïí miïîn laâ coá lúâi. Ngûúâi ta chïë biïën gia suác bõ bïånh, gia suác àaächïët. Ngûúâi ta boán rau quaã bùçngnhûäng loaåi thuöëc khñch thñch nguy

hiïím. Chuáng ta àaä tûâng chûángkiïën nhûäng cú súã chïë biïën thûåcphêím maâ caác phûúng tiïån thöngtin àaåi chuáng àaä àûa vúái möåt caãmgiaác haäi huâng. Coá nhiïìu cú súã laâmchuáng ta nhúá laåi nhûäng khu nhaâ vïåsinh cöng cöång trûúác kia.

Chuáng ta coá nhûäng “Vedan”giaáo duåc. Hoåc baå giaã, bùçng “giaã”

caác loaåi tûâ Phöí thöng trung hoåcàïën thaåc syä, röìi tiïën syä. Thûá raácnaây àang gêy ra nhûäng cùn bïånhhiïím ngeâo cho cú thïí dên trñ ViïåtNam. Chuáng chaãy vaâo caác cú quanNhaâ nûúác tûâ àõa phûúng àïëntrung ûúng vaâ dêìn dêìn laâm cho cú thïí cuãa xaä höåi vaâ Nhaâ nûúác trúã nïnsuy dinh dûúäng vaâ bïånh têåt.

Chuáng ta laåi coá nhûäng“Vedan” quan chûác. Tham nhuängvaâ chaåy quyïìn chaåy chûác laâ möåt

loaåi raác thaãi vö cuâng àöåc haåinhûng mêîu maä rêët haâo nhoaáng, coáthïí àaánh lûâa xaä höåi. Loaåi raác thaãinaây chûa àêìy nguy cú giïët chïët sûåvûäng maånh cuãa moåi chñnh thïí vaâ

ùn röîng loâng tin cuãa ngûúâi dên.Chuáng ta coá nhûäng “Vedan”

vùn hoáa. Múái àêy, baáo chñ àaä àûacaãnh biïíu diïîn nghïå thuêåt “kinhhaäi” cuãa möåt söë nhên viïn FPTtrong lïî kyã niïåm 20 nùm thaânh lêåpTêåp àoaân naây. Nïëu caác baån àûúåcxem nhûäng bûác aãnh göëc thò caác baån seä dïî rúi vaâo traång thaái “mï

saãng”. Nhûäng “Vedan” vùn hoáacoân nùçm trong nhiïìu taác phêím vùnhoåc nghïå thuêåt vúái “bao bò” hiïånàaåi, àûúng àaåi myä miïìu. Vaâ chuángta coân chûáng kiïën ngaây ngaây úã moåinúi cöng cöång nhûäng “Vedan” cuãalöëi söëng.

Nïëu nghiïm khùæc vaâ cöng bùçng thò chuáng ta seä nhòn thêëynhûäng àûúâng cöëng caã bñ mêåt caãcöng khai cuãa nhûäng “Vedan” úãmoåi núi, moåi luác vaâ úã moåi cêëp àöå

àaä vaâ àang xöëi xaã àöí vaâo àúâi söëngcon ngûúâi Viïåt Nam. Chuáng taàang chïët dêìn chïët moân vò nhûängthûá raác thaãi àoá, nïëu khöng kõp thúâingùn chùån chuáng.

Lûåa choån maäi múái tòm àûúåc ngûúâi kïë cêån. Tranh biïë m hoåa cuãa Hoaâng Dzûå



VÙN HIÏËNVIÏÅT NAM

Taåp chñ xuêët baãn 02 kyâ /thaángKyâ chñnh ra ngaây 25 haâng thaángKyâ chuyïn àïì Vùn hoáa - Kinh tïë ra ngaây 10 haâng thaángGiêëy pheáp hoaåt àöång baáo chñ söë 397/GP-BVHTTvaâ söë 41/GP-SÀBS

Toaâ soaån - Trõ sûå48 Hûúng Viïn - quêån Hai Baâ Trûng - Haâ NöåiÀT&Fax: 04.8210904Website: www.vanhien.netEmail: [email protected]

Vùn phoâng Ban chuyïn àïìSöë 6 - lö 12 B Trung Yïn - Trung Hoâa - Haâ NöåiÀT: (84.4) 2118229

Cú quan àaåi diïån taåi TP.HCM288B, An Dûúng Vûúng, Quêån 5, TP.HCMÀT: 08.8353878

Cú quan àaåi diïån taåi miïìn Trung vaâ Têy NguyïnTêìng 5 Khaách saån Eiffel, 117 Lï Àöå, Àaâ NùéngÀT: 0511. 647529Fax: 0511. 811972

Chuã nhiïåmGS Hoaâng Chûúng

Töí ng biïn têåpTS Phaåm Viïåt Long

Phoá Töí ng Biïn têåp Thûúâng trûåc

NB Nguyïîn Thïë KhoaPhoá Töí ng Biïn têåpNB Nguyïîn Thïë Kyã TS Nguyïîn Minh SanNB Trêìn Àûác Trung

Trûúãng ban Trõ sûåNB Nguyïîn Hoaâng Mai

Giaám àöëc àiïìu haânhNB Voä Thaânh Tên

Thû kyá toâa soaånNB Tûâ My SúnNB Töë Hoa

Höåi àöìng Biïn têåpThûúång tûúáng Nguyïîn Nam Khaánh - GS VuäKhiïu - GS.NSND Trêìn Baãng - GSTS Trêìn VùnKhï - GS Trûúâng Lûu - GSVS Höì Sô Võnh - NSVuä Maäo - GSTS Thaái Kim Lan - NSND. TSPhaåm Thõ Thaânh - NSND Àùång Nhêåt Minh - TSÀoaân Thõ Tònh - GSTS Nguyïîn Thuyïët Phong

Trònh baâyTûâ My Sún - Trõnh Tiïën Huâng

Bòa 1:Hoa cuãa àêëtAÃnh: Phuâng Triïåu

Taâi trúå phaát haânh

Doanh nghiïåp saách Thaânh NghôaTP. Höì Chñ Minh

In taåiCöng ty in Cöí phêìn Sao Viïåt, Haâ Nöåi

Giaá: 22.000à

4.Höåi tuå giaá trõ vùn hoáa truyïìn thöë ngPHAÅM THÕ NGOÅC ANH

8.Möåt thoaáng vùn hoáa Haânh ThiïånHOAÂNG CHÛÚNG

10.Vùn hoáa àïí laâm gòNGUYÏN NGOÅC

12.Quaãng baá vùn hoáaTHAÁI KIM LAN

14.Khaách quan, trung thûåc, cöng bùçngvïì caác chuáa Nguyïîn vaâ vûúng triïìuNguyïîn

PHAN HUY LÏ

18.Thûúng noâi giöë ng, thêìn tiïn giaángbuát

NGUYÏÎN XUÊN DIÏÅN

22.Àaâo Têë n - nhaâ giaáo duåc sên khêë uvaâ êm nhaåc toaân nùng

NGUYÏÎN THUYÏËT PHONG

24.Hai taác phêím cuãa vua Duy Tên

NGUYÏÎN DUY28.Vuä àiïåu cung àònh Chùmpa trïn taácphêím àiïu khùæc

HÖÌ THUÂY TRANG

30.Möåt ngûúâi Haâ Nöåi minh triïë tNGUYÏÎN HUY THÙÆNG

32.Ngöi sao saáng cuãa sên khêë u HaãiPhoâng

NGOÅC ANH

34.Khoa thi tiïë n sô voä xûaTHANH HOÂA

36.Nhûäng lúâi ca bêë t chêë p thúâi gianNGUYÏÎN THÏË KHOA

40.Nghïå thuêåt kiïë n truác chuâa cöí úãHûng Yïn

ÀÖÎ MAÅNH HUÂNG

44.Long àong phêån gaánh haâng rongNGOÅC ANH

48.Phan Cûå Àïå - nhaâ lyá luêån kiïn àõnhHÖÌ SÔ VÕNH

50.Töë caáo ngûúâi hay tûå böi bêín mònhHOAÂNG ANH

52.Nhûäng böng hoa nghïå thuêåt chúámnúã

TRÊÌN QUANG THANH

54.Tröëng Àoåi TamDIÏN KHAÁNH

56.Laäng maån vaâ hiïån thûåc Vuä TuyïnHoaâng

PHAÅM VIÏÅT LONG

60.Thaânh chim Haåc ngaây êë y, bêy giúâHAÅ HUYÏÌN

64.Trïn àónh Thònh ThònhTRÊÌN TUÊËN

66.Núi thùæp saáng ûúác mú cuãa ngûúâikhuyïë t têåt

PHAÅM NGOÅC

68.Baãn rhapsody sa maåcJUHI SINHA

70.Soãi àaá buöìn tïnhNGUYÏÎN NGOÅC TÛ



4. Converging values of traditional cul-ture

PHAM THI NGOC ANH

8. A glimpse of Hanh Thien cultureHOANG CHUONG

10. What do culture do?NGUYEN NGOC

12. Broadcast cultureTHAI KIM LAN

14. Objective, honest, just to NguyenLords and Nguyen royal dynasty

PHAN HUY LE

18. Love race, the gods do write somewords

NGUYEN XUAN DIEN

22. Dao Tan - talented stage and musi-cal educator

NGUYEN THUYET PHONG

24. Two writings of Duy Tan king

NGUYEN DUY34. Royal Champa dances on sculp-tures

HO THUY TRANG

28. Examination of martial arts doctorbefore

THANH HOA

30. A wise Hanoi personNGUYEN HUY THANG

32. Light star of Hai Phong stageNGOC ANH

36. Songs defy timeNGUYEN THE KHOA

40. Architectural art of old pagoda inHung Yen

DO MANH HUNG

44. Hard destiny of vendorsNGOC ANH

48. Phan Cu De - A firm theoristHO SI VINH

50. Denounce or smear himselfHOANG ANH

52. Flowers of art are buddingTRAN QUANG THANH

54. Doi Tam drumDIEN KHANH

56. Romantic and realistic Vu TuyenHoang

PHAM VIET LONG

60. Crane wall - before and now

HA HUYEN64. On the top of Thinh ThinhTRAN TUAN

66. The place lights dream of tallymenPHAM NGOC

68. Rhapsody of desertJUHI SINHA

70. Pebble is very sadNGUYEN NGOC TU




4

SÛ KIÏÅN BÒNH LUÊN

Ngaây höåi quy tuå sûå thamgia cuãa hún 1000 nghïå sô,diïîn viïn, nghïå nhên cuãa

20 àoaân vùn hoaá nghïå thuêåt cuãacaác tónh, thaânh phöë àaåi diïån chocaác vuâng, miïìn trong caã nûúác:Àöng Bùæc, Têy Bùæc, àöìng bùçng Bùæc

Böå, Bùæc Trung Böå, Nam Trung Böå,khu vûåc Trûúâng Sún-Têy Nguyïn,Àöng Nam Böå, Têy Nam Böå. Ngaâyhöåi laâ núi giao lûu caác giaá trõ vùnhoaá nghïå thuêåt truyïìn thöëng vúáinhûäng neát vùn hoaá àùåc trûng,trònh diïîn trang phuåc dên töåc, giúái

thiïåu lïî höåi truyïìn thöëng caácvuâng, miïìn, giúái thiïåu caác saãnphêím àùåc saãn vuâng, miïìn... Trongcaác buöíi töëi cuãa ngaây höåi, caác àoaânnghïå thuêåt seä biïíu diïîn taåi möåt söësên khêëu ngoaâi trúâi nhû sên khêëutaåi Trung têm Triïín laäm Vùn hoaá

NGAÂY HÖÅI GIAO LÛU BAÃN SÙÆC VÙN HOAÁ CAÁC VUÂNG MIÏÌN TOAÂN QUÖËC

HÖÅI TUÅ GIAÁ TRÕ VÙN HOÁA TRUYÏÌN THÖËNG

Vûa qua, taåi Haâ Nöåi, lên àêìu tiïn Böå Vùn hoáa - Thï thao vaâ Du lõch, UBND TP Haâ Nöåi vaâ 20 tónh, thaânh phöë phöëi húp töí chûác “Ngaâyhöåi giao lûu baãn sùæc vùn hoaá cac vung miïn toaân quöc”. Ngaây höåi diïîn ra tû 6 - 9/10/2008 coá quy mö lún laâ cú höåi àïí quaãng baá tiïìmnùng vùn hoáa, thûúng maåi, du lõch Viïåt Nam, thiïët thûåc chaâo mûâng 54 nùm ngaây giaãi phoáng Thu àö (10/10/1954 - 10/10/2008), laâsûå kiïån mú àêìu thuc àêíy caác hoaåt àöång vùn hoáa, thïí thao, du lõch trong caã nûúc hûúáng túi Ðaåi lïî ky niïåm 1000 nùm Thùng Long - HaâNöåi.

PHAÅM THÕ NGOÅC ANH

AÃnh trong baâi: An Khang, Minh Àûác, Anh Thaão



Nghïå thuêåt Viïåt Nam, Quaãngtrûúâng Nhaâ haát lúán Haâ Nöåi, sênkhêëu Àïìn Baâ Kiïåu, sên khêëuhuyïån Thanh Trò, sên khêëu thaânhphöë Haâ Àöng vaâ Sún Têy. Têmàiïím cuãa lïî höåi laâ chûúng trònhnghïå thuêåt àïm khai maåc trong

khöng gian röån raä êm thanh, rûåc rúäsùæc maâu vúái dên ca, dên nhaåc, dênvuä vaâ "Àïm höåi vùn hoaá ThùngLong - höåi tuå vaâ toaã saáng" vúáinhûäng àiïåu muáa, lúâi ca mang àêåm baãn sùæc vùn hoaá cuãa Thuã àö ngaânnùm vùn hiïën, coân söi àöång thïm

búãi tiïëng tñnh then Cao Bùçng, àiïåumuáa Mûâng luáa múái cuãa àöìng baâodên töåc Vên Kiïìu Quaãng Trõ, haátmuáa Apsara Ninh Thuêån, dên vuäÏàï Àùæk Lùæk... Nhaâ haát Trêìn Hûäu

Trang biïíu diïîn hai trñch àoaån caãilûúng “Chiïëc aáo thiïn nga” vaâ“Kim Vên Kiïìu”. Àêy laâ nhûängchûúng trònh “Höåi ngöå taâi nùng”caãi lûúng TPHCM cöng diïîn nùm2007 - 2008 àûúåc àêìu tû hoaânhtraáng vaâ saáng taåo. Bïn caånh àúân cataâi tûã, Trung têm Vùn hoaá TPHCMcoân töí chûác biïíu diïîn thúâi trangxûa vaâ nay, aáo daâi, aáo baâ ba, trangphuåc ngûúâi Hoa.

Taåi Trung têm Triïín laäm Vùnhoaá Nghïå thuêåt Viïåt Nam coá caácphêìn trûng baây triïín laäm chñnh, àoálaâ: Khöng gian vùn hoaá Haâ Nöåixûa vaâ nay, Baãn sùæc vuâng àöìng bùçng Bùæc Böå, Baãn sùæc caác vuângthung luäng phña Bùæc, Baãn sùæc vuâng


5

Töíng Bñ thû Nöng Àûác Maånh tùång hoa cho caác nghïå sô




6

SÛ KIÏÅN BÒNH LUÊN

ven biïín miïìn Trung, Neát àùåctrûng vùn hoaá Nam Böå vaâ khu vûåcTêy Nguyïn. Triïín laäm "Khönggian vùn hoaá Haâ Nöåi xûa vaâ nay",taái hiïån nhûäng dêëu êën vaâng son

cuãa kinh thaânh, hoaâng thaânhThùng Long, sûå múã röång cuãa thuãàö Haâ Nöåi vúái neát àùåc trûng baãnsùæc cuãa vùn hoaá Thùng Long vaâ xûáÀoaâi. Möåt phiïn chúå quï vúái thuángmuãng dêìn saâng, vúái quêìy haâng baánh töm, gioâ chaã Ûúác Lïî, võt coãVên Àònh, baánh daây Quaán Gaánh...thïí hiïån àùåc trûng vùn hoaá êímthûåc Thùng Long - Haâ Nöåi. Vùnhoaá Thùng Long - Haâ Nöåi vúái möhònh cûãa Ö Quan Chûúãng, höåi hoaxuên, phöë Traâng Tiïìn xûa, nïëpsinh hoaåt xûa cuãa ngûúâi Haâ thaânhvaâ nhûäng danh lam thùæng caãnhcuãa maãnh àêët ngaân nùm vùn hiïënàïìu àûúåc quy tuå úã núi àêy taåo nïnmöåt Haâ Nöåi linh thiïng vaâ haâohoa, Haâ Nöåi thaânh phöë anh huâng,thaânh phöë vò hoaâ bònh. Baãn sùæcvuâng àöìng bùçng Bùæc Böå vúái cöínglaâng xûa, sên àònh, cêy àa, bïënnûúác, söng quï, rùång tre, con trêu,

caánh diïìu, goác chúå quï, böå banthúâ... àïìu àûúåc taái hiïån sinh àöånghûúáng cöng chuáng túái baãn sùæc cuãa

ngûúâi Kinh vúái nïìn vùn minh luáanûúác. Baãn sùæc vuâng ven biïín miïìnTrung vúái hònh aãnh trung têm laâThaáp Chaâm cöí kñnh, xung quanhlaâ àöì nghïì chaâi lûúái cuãa ngûúâi dên

vuâng vaån chaâi quanh nùm baám biïín ra khúi vûâa dung di, laåi vûâatraân àêìy sûác söëng.

ÊËn tûúång nhêët laâ àûúåc àùæmchòm trong neát àùåc trûng vùn hoaáNam Böå vaâ khu vûåc Têy Nguyïnhoaâ trong êm àiïåu cuãa tiïëng àaânàaá, àúân ca taâi tûã vaâ daân nhaåc nguä

êm vúái tröëng, daân chiïng, daân àaântre, khaánh, êm vang söi nöíi têëu lïnnhûäng giai àiïåu quyïën ruä. Àaåi

diïån cho vuâng vùn hoaá Nam Böå laâcaác tónh Bònh Phûúác, Kiïn Giang,Caâ Mau vaâ thaânh phöë Höì ChñMinh. Khu trûng baây cuãa thaânhphöë Höì Chñ Minh thïí hiïån neát àöåc

àaáo trong àúâi söëng vùn hoaá tinhthêìn cuãa ngûúâi dên phûúng Namtûâ thuúã mang gûúm ài múã coäi luön

Trònh diïîn trang phuåc cuãa phuå nûä dên töåc Dao Àoã, Haâ Giang. AÃnh: An Khang




7

gûãi gùæm nöîi niïìm “Trúâi Namthûúng nhúá àêët Thùng Long”.Trong Ngöi nhaâ Nam Böå, gianchñnh thúâ cuáng töí tiïn, coá hoaânhphi, cêu àöëi, mêm nguä quaã, böåtraâng kyã. Bïn phaãi laâ gian lõch sûãSaâi Goân - Gia Àõnh tûâ àêìu thïë kyã

20, bïn traái trûng baây hiïån vêåt, thïíhiïån giai àoaån chuáa Nguyïîn lêåpchñnh quyïìn cai quaãn (1623 - 1679),cuâng sûå taái hiïån hònh aãnh lûu dêntûâ miïìn ngoaâi vaâo Nam cuângngûúâi Hoa, ngûúâi Chùm, ngûúâiKhmer... Phêìn “Vùn hoaá Thaânhphöë Höì Chñ Minh ngaây nay” giúáithiïåu nhûäng hònh aãnh tiïu biïíu vïìneát àeåp phong caãnh, di tñch vùnhoaá lõch sûã, caác hoaåt àöång vùn hoaálïî höåi, toaát lïn nhûäng töë chêët, veã

àeåp cuãa con ngûúâi thaânh phöë HöìChñ Minh nùng àöång, saáng taåo,nghôa tònh. Giûäa khöng gian êëy laâthanh êm cuãa cung àaân cöí nhaåc,tiïëng tú loâng hoaâ cung àiïåu cuãacaác nghïå sô thuöåc Trung têm Vùnhoaá thaânh phöë vaâ Nhaâ haát Caãilûúng Trêìn Hûäu Trang vúái baâi cacöí “Duyïn quï” do NSÛT ThoaåiMyä, NS Vuä Luên thïí hiïån vaâ cacaãnh “Bûác hoaå nuái söng” do NSÛTThoaåi Miïu, NS Lam Tuyïìn, NS

Diïîm Thanh, NS Vuä Luên, NS LïTûá, NS Àiïìn Trung, NS DûúngThanh biïíu diïîn àaä goáp phêìn taåo

nïn khöng khñ êëm aáp, raång ngúâicuãa phûúng Nam xa xöi núi àêëtBùæc.

Cuâng vúái khöng khñ tûng bûâng, röån raâng, lêëp laánh sùæc maâucuãa lïî höåi, nhiïìu tónh, thaânh trongcaã nûúác àaä giúái thiïåu vúái ngûúâi

dên Thuã àö nhûäng neát àöåc àaáocuãa quï hûúng: Möåt hûúng sùæcLaâo Cai cuãa vuâng nuái Têy Bùæc vúáinhûäng böå trang phuåc truyïìn thöëngcuãa ngûúâi Dao, nhûäng nhaåc cuåtrong vuä àiïåu tröëng Dao söi àöång,nhûäng bûác tranh thúâ cöí quyá hiïëmcoá tûâ haâng trùm nùm. Möåt BùæcNinh vúái tranh Àöng Höì, göëm PhuâLaäng, caác liïìn anh, liïìn chõ trongnïëp aáo tûá thên, noán quai thao haátquan hoå giao duyïn, luáng liïëng

múâi trêìu. Möåt Quaãng Nam vúái neátvùn hoaá gùæn kïët giûäa rûâng vaâ biïín.Möåt vuâng söng nûúác Nam Böå vúáiàùåc trûng vùn hoaá caác dên töåcChùm, Hoa, Khmer. Möåt BònhPhûúác vúái khöng gian àêåm chêëtvùn hoaá S’Tiïng. Àùæk Nöng, ÀùækLùæk, Kon Tum mang daáng dêëp nuáirûâng Têy Nguyïn huâng vô...

Baão taâng Vùn hoaá caác dên töåcViïåt Nam vaâ Baão taâng Myä thuêåtViïåt Nam tham gia ngaây höåi vúái

töíng diïån tñch trûng baây 800 m2.Baão taâng Dên töåc hoåc Viïåt Namkhaái quaát möåt caách cö àoång nhêët

vïì trang phuåc, neát sinh hoaåttruyïìn thöëng cuãa cöång àöìng 54dên töåc anh em trïn daãi àêët ViïåtNam. Baão taâng Myä thuêåt Viïåt Namgiúái thiïåu 73 bûác tranh àûúåc choånloåc tûâ haâng nghòn taác phêím trong böå sûu têåp "Tranh dên gian VN" tûâ

caác doâng tranh nöíi tiïëng: Àöng Höì(Bùæc Ninh), Haâng Tröëng (Haâ Nöåi),Kim Hoaâng (Haâ Têy cuä), laâng Sònh(Thûâa Thiïn-Huïë)... Möîi doângtranh coá möåt sùæc thaái riïng, nhûngàïìu mang tñnh giaãn dõ, tûúi saáng,àêåm àaâ phong caách dên töåc.

Trong nhûäng ngaây höåi, nhiïìulïî höåi àûúåc taái hiïån nhû: lïî höåiKatï, lïî höåi cêìu muâa miïìn nuái, lïîhöåi cêìu ngû miïìn biïín, lïî cuángtrùng, lïî höåi kïët baån cao nguyïn, lïî

höåi Ok om bok, lïî höåi kïët nghôaanh em.Möåt bûác tranh àa sùæc, núi höåi

tuå àuã nhûäng giaá trõ vùn hoaá àùåctrûng- nhûäng moán “àùåc saãn”trong àúâi söëng vùn hoaá, tinh thêìnàûúåc mang àïën tûâ nhiïìu vuâng,miïìn àûúåc giúái thiïåu vúái nhên dêncaã nûúác vaâ baån beâ quöëc tïë àaä goápphêìn tön vinh vaâ phaát huy baãn sùæcvùn hoáa vêåt thïí, phi vêåt thïí; goápphêìn giaáo duåc truyïìn thöëng yïu

nûúác, khúi dêåy loâng tûå haâo dêntöåc trong caác thïë hïå ngûúâi ViïåtNam.



DIÏÎN ÀAN VÙN HIÏËN


8

TÛÂ ÀÛÚÂNG HOÅ ÀÙÅNG - VUÄ

Chuáng töi nhêån lúâi múâi cuãa GSanh huâng lao àöång Vuä Khiïu vïì dûå lïîkhaánh thaânh nhaâ tûâ àûúâng cuãa möåtchi hoå Àùång Vuä úã laâng Haânh Thiïån.Àêy laâ möåt laâng cöí nöíi tiïë ng, núi àaäsinh ra cöë Chuã tõch nûúác, cöë Töíng Bñthû Trûúâng Chinh vaâ cuäng laâ núi sinhra nhiïìu danh nhên vùn hoaá hoå Àùång

Vuä, trong àoá coá GS Vuä Khiïu, ngûúâianh huâng lao àöång uyïn baác vaâo bêåcnhêë t, cuäng laâ ngûúâi trñ thûác cao niïnnhêë t, hiïån coân khoeã maånh duâ àaä 94tuöíi àúâi.

Sau hai tiïë ng àöìng höì vûúåt 130cêy söë àûúâng trûúâng, chuáng töi àaäàïë n àiïím têåp kïë t - UBND HuyïånXuên Trûúâng, möåt huyïån àûúâng toàeåp khöng keám gò möåt söë tónh àûúâng

khaác. Tiïë p chuáng töi laâ Chuã tõchUBND tónh Nam Àõnh Trêìn MinhOanh, cuâng bñ thû, chuã tõch huyïånXuên Trûúâng. Têë t caã àïìu nhiïåt tònhmïë n khaách, thïí hiïån roä phong caáchcon ngûúâi àêë t thaânh Nam. Chuáng töiàûúåc nghe Chuã tõch Trêìn Minh Oanhnoái vïì niïìm tûå haâo cuãa vuâng àêë t khu3 noái chung vaâ Nam Àõnh noái riïng,

núi maâ trong hai cuöåc khaáng chiïënchöëng Phaáp vaâ chöëng Myä “thoáckhöng thiïë u möåt cên, quên khöngthiïë u möåt ngûúâi”, núi maâ àaä coá haângtriïåu ngûúâi tham gia úã caác chiïëntrûúâng miïìn Bùæc cuäng nhû miïìnNam, cuäng laâ núi khúãi nghiïåp cuãavûúng triïìu Trêìn vúái haâo khñ ÀöngA... Nam Àõnh, àêë t Vùn hiïë n ngaânnùm, caái röë n cuãa vùn hoaá söngHöìng, coá Phuã Thiïn Trûúâng vúái biïë t

bao danh lam thùæng caãnh, danhnhên nöíi tiïë ng, núi coá nghïå thuêåtcheâo, coá muáa röë i nûúác, ca truâ, haátchêìu vùn, muáa luåc cuáng vaâ coá caãnghïå thuêåt hiïån àaåi nûäa.

Chuáng töi tiïë p tuåc àïë n laâng HaânhThiïån caách cú quan huyïån XuênTrûúâng saáu cêy söë . GS Vuä Khiïu ratêån cûãa àoán khaách. Ngöi nhaâ tûâ

àûúâng thuöåc möåt chi hoå Àùång - Vuävûâa múái àûúåc khöi phuåc laåi theo kiïíudaáng cuä, göìm hai gian, hai chaái vaâmöåt sên röång, cêy coã xanh tûúi. Gianbïn traái laâ thúâ möåt nhaâ nho yïu nûúác,Cuå cûã nhên Àùång Vuä Lïî ngûúâi àaä àaâotaåo rêë t nhiïìu hoåc sinh theo cuå PhanBöåi Chêu sang Trung Quöë c vaâ NhêåtBaãn. Gian bïn phaãi laâ phoâng lûuniïåm di vêåt cuãa nhûäng ngûúâi con yïunûúác cuãa Cuå, àùåc biïåt laâ con rïí Cuå, laânhaâ caách maång Phaåm Tuêë n Taâi,

ngûúâi cuâng Nguyïîn Thaái Hoåc saánglêåp ra Quöë c dên Àaãng, sau trúã thaânhliïåt syä cöång saãn. Gian naây cuäng àöìngthúâi laâ núi lûu giûä nhûäng kyã vêåt vaâ taâiliïåu quyá cuãa GS Vuä Khiïu.

Buöíi lïî khaánh thaânh nhaâ truyïìnthöë ng cuãa chi hoå àûúåc tiïën haânh goånnheå vaâ trang nghiïm, sau lïî dênghûúng, GS Vuä Khiïu noái vïì lõch sûãdoâng hoå Àùång Vuä maâ öng Töí laâ göë choå Vuä vaâ con nuöi hoå Àùång. Àêy laâsûå gheáp hai hoå Vuä vaâ hoå Àùång àïí ghi

ên cuãa ngûúâi sinh vaâ ngûúâi dûúäng,möåt caách laâm húi khaác laå, nhûng laåithïí hiïån àûúåc truyïìn thöë ng vùn hoaáViïåt: Cöng cha nhû nuái Thaái Sún/Nghôa meå nhû nûúác trong nguöì n chaã y ra.

THÙM CHUÂA KEO HAÂNH THIÏÅN

Noái àïë n Haânh Thiïån laâ noái túáichuâa Keo, di tñch vùn hoaá àûúåc toaânquyïìn Àöng dûúng liïåt vaâo “cöí tûå”(1952) vaâ àûúåc Böå vùn hoaá Viïåt Namdên chuã Cöång hoaâ xïë p haång quöë cgia tûâ nùm 1962. Àêy laâ ngöi chuâa cöívaâo bêåc nhêë t àûúåc xêy dûång tûâ thúâiLyá vaâ cuäng coá nhiïìu caái nhêë t vïì kiïë n

Möåt thoaángVÙN HOAÁ HAÂNH THIÏåN

HOAÂNG CHÛÚNG

GS Vuä Khiïu giúái thiïåuvïì lõch sûã doâng hoå Àùång - Vuä




9

truác, truyïìn thuyïë t, vïì tñnh thiïngliïng vaâ huyïìn thoaåi ly kyâ... Vò thïë maâgiaáo sû khuyïn chuáng töi nïn àithùm chuâa Keo.

Öng trûúãng ban quaãn lyá di tñch àaäcao niïn nhûng coân nhanh nheån vaânhiïåt tònh àûa chuáng töi ài thùm chuâa

Keo caách àoá chûâng hún möåt cêy söë .Öng cho biïë t: Trïn àêìu tû cho chuâahai tyã àöìng àïí truâng tu toaân böå ThaápChuöng vaâ hai daäy haânh lang. Cöngviïåc àang gêë p ruát hoaân thaânh cho kõpngaây khai maåc lïî höåi vaâo 15 thaáng 8ÊL. Öng giaãi thñch: Chuâa Keo coân goåilaâ chuâa Thêìn Quang (Thêìn QuangTûå), chuâa àûúåc xêy dûång tûâ thúâi Lyánhûng nùm thaáng vêåt àöíi sao dúâi,thiïn tai taân phaá nïn chuâa àaä traãi quanhiïìu lêìn truâng tu phuåc dûång nhû baâi

kyá truâng tu àaä ghi:Phña trûúác duâng xaâ giang chêì u vaâo bao la vaån khoaã nh

Phña sau söng Hoaâng Giang voâng laåi baát ngaát ngaân têì m

Bïí Nam Haã i uöën quanh tûâng khuác phö hònh daã i luåa xanh

Daä y rûâng cêy tua tuã a vûún cao nhû buái toác mêy sùæ c luåc

Thiïn tai taân phaá, thêåm chñ daåt caãmöåt böå phêån ngûúâi laâng Duäng Nhuïåsang bïn kia söng Höìng vïì àêët VuäThû Thaái Bònh àïí sau àoá hoå laåi xêydûång möåt chuâa Keo khaác thaânh“Chuâa Keo Duäng Nhuïå” vaâ àïìu thúâchung möåt võ thaánh Khöng Löå, tûác

Khöíng Minh Khöng. Tûâ xa àaä nhònthêëy chuâa Keo Haânh Thiïån àûúåc xêydûång trïn möåt khu àêë t röång mïnhmöng, caãnh quang thêåt àeåp nhû baâiminh trïn bia chuâa Thêìn Quang àaämö taã:

Biïí n xanh úã phña Àöng

Söng Höì ng quanh phña Bùæ c Phña Nam söng bao boåc Nûúác lûä ng lúâ chaãy quanh Phña Têy nuái dûång thaânh Rûâng xanh xanh truâng àiïåp.Caãnh chuâa thêåt huâng vô vaâ hûäu

tònh khöng chï vaâo àêu àûúåc.Chuâa Keo xêy theo luêåt Tiïìn

Phêåt, Hêåu Thaánh. Toaâ phña trûúác thúâPhêåt, toaâ phña sau thúâ Thaánh, haidaäy haânh lang taã hûäu keáo daâi haângtrùm meát nay àûúåc dúä ra laâm múái

hoaân toaân bùçng göî lim vaâng oáng.Trûúác khi bûúác vaâo nöåi thêë t ngöichuâa, ta àûúåc chiïm ngûúäng gaácChuöng cao têìm 8 meát, vúái 8 àaåi truåvaâ 16 cöåt quên àûúåc àùåt trïn àaá taãngcoá chaåm khùæc hoa vùn caánh sen núã,thïí hiïån caái kyâ vô cuãa möåt cöng trònhPhêåt giaáo coá möåt khöng hai. Gaácchuöng naây cuäng àang àûúåc truâng tucho àöìng böå vúái hai daäy haânh lang,chùæc chùæn seä laâm thoaã maän khaáchhaânh hûúng trong kyâ lïî höåi chuâa Keonùm nay vaâ nhûäng nùm túái. Nöë i tiïë pvúái Thaáp Chuöng laâ möåt khöng gianröång lúán núi baây nhûäng hiïån vêåt nhû voi, ngûåa, kiïåu caác loaåi, thuyïìn búi

chaãi àïí phuåc vuå lïî höåi bïn ngoaâichuâa.

Bûúác vaâo toaâ Tam Baão, töi thêåtsûå kinh ngaåc trûúác nhûäng pho tûúångÀûác Di Àaâ, Quan Thïë Êm Àïë Chñ,tûúång vua Àïë Thñch, röìi tûúång NgoåcHoaâng, Bùæc Àêíu Nam Taâo, tûúång Höå

Phaáp... Tiïë p theo laâ têìng têìng lúáp lúáptûúång Phêåt thêåt sinh àöång vaâ uynghiïm, nhêë t laâ khi coá tiïë ng chuöngchuâa rung lïn àêu àoá vaâ ngên vangtrong caãnh hoang tõch thiïng liïng thòngûúâi ta caãm thêë y nhû caác pho tûúångàang “noái chuyïån” vúái mònh...

Töi ài chuâa àaä nhiïìu, chiïmngûúäng caãnh Phêåt cuäng nhiïìu,nhûng àïë n chuâa Keo Haânh Thiïån laåimang möåt caãm giaác khaác, suy nghô khaác, nhêët laâ àûúåc nghe nhûäng

chuyïån kïí vïì võ Thiïìn Sû DûúngKhöng Löå - ngûúâi coá hoåc vêë n uyïnthêm vïì Phêåt Phaáp vaâ àaä tu luyïånthaânh thêìn tiïn vaâ coân bao nhiïuchuyïån laå vïì öng... caâng nghe caângkñnh phuåc, caâng ngûúäng möå vïì conngûúâi huyïìn thoaåi naây.

Caãm ún giaáo sû, anh huâng LÀ VuäKhiïu, ngûúâi con ûu tuá cuãa HaânhThiïån àaä taåo cho töi cú höåi àûúåc àïë nvúái maãnh àêë t àõa linh nhên kiïåt, àûúåcnghe, àûúåc nhòn nhûäng gò vïì quangcaãnh thiïn nhiïn huâng vô vïì di tñchvùn hoaá, vïì con ngûúâi vùn hoaá HaânhThiïån nöíi tiïë ng tûâ xûa.

Nam Àõnh - Haâ Nöåi 04/09/2008

Höåi laâng Haânh Thiïån




10

Töi coá möåt ngûúâi baån Philippinestïn laâ Takjit Nahitmit, hònh nhû àêëy laâ biïåt hiïåu, möåt kiïíu buát

danh cuãa anh, chûá khöng phaãi tïn thêåt.Anh giaãi thñch cho töi theo thöí ngûä úãquï anh tïn êëy coá nghôa laâ “AÁnh chúápthêìm lùång”. Sau möåt thúâi gian quen vaâthên vúái anh, töi nghô töi coá thïí hiïíu vòsao anh àaä choån caái buát danh nghe húi laåêëy.

Coá veã nhû gia àònh anh thuöåc têìng

lúáp trñ thûác lúán vaâ thûúång lûu trong xaähöåi Philippines. Meå anh tûâng laâ nûä thõtrûúãng àêìu tiïn cuãa thuã àö Manila. Coânanh thò àaä töët nghiïåp tiïën sô kinh tïë úãMyä, sau àoá vïì laâm viïåc cho möåt cú quancuãa Liïn hiïåp quöëc taåi Paris gêìn chuåcnùm... Cho àïën möåt höm, anh böîng tûâ boã têët caã, danh voång, chûác quyïìn, tiïìn baåc, kinh thaânh hoa lïå, ruä aáo ra ài, quayvïì Philippines vaâ cùåm cuåi laâm vùn hoáa.

Anh coá cho töi xem möåt söë phim dochñnh anh tûå laâm àaåo diïîn, tûå quay, tûådûång, tuyïåt àöëi khöng hïì sûã duång diïînviïn chuyïn nghiïåp. Phim truyïån hùènhoi nhûng ngûúâi àoáng laâ ngûúâi thûúâng bùæt gùåp ngoaâi àûúâng, trong nhaâ maáy,trïn àöìng ruöång. Coá neát gò phaãng phêëtnhûäng phim rêët hay vaâ rêët àöåc àaáo cuãa

àiïån aãnh Iran. Thónh thoaãng anh sangHaâ Nöåi, àïën vaâ ài àïìu rêët nheå nhaâng,giaãn dõ, thûúâng ùn mùåc quêìn aáo dên töåc.Hai cêåu con trai anh coá meå laâ ngûúâiThuåy Àiïín nhûng laåi thñch ùn mùåc, thêåtlaå, giöëng ngûúâi Têy Nguyïn úã ta, thêåmchñ coá khi coân àoáng khöë, rêët àeåp.

Takjit rêët yïu caác nïìn vùn hoáa dêntöåc thiïíu söë úã quï anh. Anh coá tùång töimöåt cêy saáo khöng phaãi thöíi bùçng möìmmaâ bùçng muäi, êm thanh reáo rùæt xa xöi vaâ

mú höì, rêët laå. Lêìn naâo sang anh cuäng goåiàiïån cho töi, chuáng töi thûúâng tòm möåtchöî vùæng vaâ yïn tônh ngöìi vúái nhau coákhi suöët ngaây, noái vúái nhau vïì cöng viïåccuãa möîi ngûúâi, vïì nhûäng ao ûúác vaâ caãnhûäng lo nghô cuãa chuáng töi.

Coá höm Takjit àöåt ngöåt hoãi töi: “Theoanh, úã nhûäng àêët nûúác nhû àêët nûúácchuáng ta bêy giúâ, vùn hoáa cêìn phaãi laâmgò, coá thïí laâm gò, vai troâ cuãa vùn hoáa laâ gò,nhêët laâ trong tònh hònh söi nöíi maâ cuängàêìy thaách thûác hiïån nay?”.

Töi biïët àêëy laâ cêu hoãi vêîn khiïënTakjit day dûát vaâ quaã khöng dïî traã lúâi.Töi noái: “Takjit aå, thò chñnh anh phaãi traãlúâi cho töi cêu hoãi êëy ài chûá, chñnh anhàaä tûâng laâ tiïën sô kinh tïë úã möåt quöëc giagiaâu coá vaâ hiïån àaåi nhêët thïë giúái, tûâng


VÙN HOÁA... ÀÏÍ LAÂM GÒ?NGUYÏN NGOÅC

Hònh nhû ngûúâi ta àang hiïíu

rêët lêìm vïì vùn hoáa, ngûúâi ta

cho rùçng khi àêët nûúác àang

phaãi lao túái trong cuöåc àuöíi

bùæt kinh tïë lúán naây thò vùn

hoáa cuäng phaãi lao theo, vùn

hoáa phaãi ra sûác cöí vuä, reohoâ cho cuöåc àuöíi bùæt say mï

êë y.

AÃnh: Nguyïîn Thùæng




11

söëng vaâ laâm viïåc haâng chuåc nùmgiûäa möåt Paris hoa lïå àïå nhêët haânhtinh... Thïë maâ àöåt nhiïn anh vûát boã têët caã àïí quay vïì quï hûúng vaâchó chùm chùm laâm vùn hoáa, laåi

laâm theo caách rêët riïng cuãa anh...Vêåy, tûác laâ anh àaä suy nghô nhiïìulùæm vïì vùn hoáa, vai troâ cuãa vùnhoáa, lêu daâi vaâ ngay höm nay,chñnh anh phaãi noái vúái töi, cho töiài chûá...”.

Takjit ngöìi trêìm ngêm möåt luác,röìi hoãi: “Anh coá laái xe ö tö khöng?Anh biïët àêëy, laái xe rêët quan troånglaâ hai baân chên àaåp, möåt chên gavaâ möåt chên phanh, cuäng goåi laâchên thùæng êëy maâ. Vaâ quan troångnhêët chñnh laâ chên thùæng. Khi naâothò ngûúâi ta cêìn àïën chên thùæng,khi naâo thò phaãi giûä rêët chùåt, rêëtchùæc chên thùæng? Khöng phaãi laâkhi dûâng xe, hay khi chaåy chêåm,maâ chñnh laâ khi tùng töëc vaâ laåi quacua nûäa. Vùn hoáa, theo töi, chñnh laâcaái chên thùæng êëy àêëy, cuãa xaä höåi,cuãa lõch sûã, cuãa con ngûúâi, cuãa möåtàêët nûúác, möåt dên töåc. Chûá khöngphaãi chên ga. Kinh tïë laâ chên ga.

Kinh tïë luác naâo cuäng lao túáiphña trûúác, nhanh hún, nhanh húnnûäa, nhanh hún maäi, bao nhiïucuäng khöng vûâa, nhêët laâ àöëi vúáinhûäng àêët nûúác nhû àêët nûúácchuáng ta, àang phaãi cöë àuöíi kõpnùm chêu böën biïín cuäng àang laotúái rêët dûä döåi, phaãi cöë tùng töëc töëiàa coá thïí àïí àuöíi cho kõp. Vaâ laåiphaãi qua cua, liïn tuåc qua cua.Chñnh luác naây hún bao giúâ hïët cêìngiûä thêåt chùæc chên thùæng. Chñnh

luác naây hún bao giúâ hïët cêìn vùnhoáa. Nïëu khöng thò cuöåc xöng túáicoá rêët nhiïìu nguy cú lao luönxuöëng vûåc. Töi cho rùçng úã nhûängàêët nûúác nhû àêët nûúác chuáng tahònh nhû ngûúâi ta àang hiïíu rêëtlêìm vïì vùn hoáa, ngûúâi ta cho rùçngkhi àêët nûúác àang phaãi lao túáitrong cuöåc àuöíi bùæt lúán naây thò vùnhoáa cuäng phaãi lao theo, vùn hoáaphaãi ra sûác cöí vuä, reo hoâ cho cuöåcàuöíi bùæt say mï êëy.

Vùn hoáa phaãi ra sûác cöí vuä kinhtïë vaâ chñnh trõ, chñnh caác nhaâ chñnhtrõ vaâ kinh tïë cuäng thûúâng xuyïn

àoâi hoãi, thuác giuåc vùn hoáa nhû vêåy... Khöng phaãi àêu, hoaân toaânngûúåc laåi. Chñnh khi kinh tïë lao túáithò vùn hoáa, cöng viïåc cuãa vùn hoáalaâ phaãi giûä thùæng, chñnh luác naây

múái caâng thêëy vö cuâng cêìn vùnhoáa, cêìn phaãi coá vùn hoáa àïí nùæmchùæc caái thùæng cuãa xaä höåi.

Khi kinh tïë vaâ caã xaä höåi lao túái,thò vùn hoáa phaãi luâi laåi möåt chuát, búãi vùn hoáa laâ gò, nïëu khöng phaãilaâ sûå bònh tônh, bònh têm, sûå vûängchùæc, vûäng chaäi cuãa xaä höåi vaâ conngûúâi. Kinh tïë laâ cêìn thiïët, laâ quyïëtàõnh, chñnh trõ cuäng vêåy, chñnh trõrêët quyïët àõnh, nhûng töi cho laâvùn hoáa múái quyïët àõnh hún, búãinoá laâ caái nïìn, noá lêu daâi hún, kinhtïë vaâ caã chñnh trõ noái cho cuângcuäng chó laâ phûúng tiïån, vùn hoáamúái laâ maäi maäi, trûúâng cûãu, noá úãvúái con ngûúâi, ài cuâng con ngûúâitrïn àûúâng daâi vö têån cuãa conngûúâi; noá lo vïì caái vò àoá maâ conngûúâi söëng, leä söëng, leä haånh phuáccuãa con ngûúâi úã àúâi, caái leä vò àoámaâ con ngûúâi laâm kinh tïë vaâ laâmchñnh trõ cuâng bao nhiïu viïåc khaác.

Kinh tïë vaâ chñnh trõ têët yïëu laotúái, maâ vùn hoáa cuäng hùng haái, böìng böåt lao theo, thò laâ nguy cú,thò xe seä àöí xuöëng vûåc, röìi têët caã coáthïí chó laâ vö nghôa thöi, thêåm chñtan naát, hoùåc ñt ra cùçn cöîi caã thöi...Vêåy àoá, anh thêëy khöng, chñnh vòvêåy maâ töi àaä boã Boston, boã NewYork, boã Paris... töi trúã vïì vúái quïhûúng töi, töi lo cho caái nïìn trongcuöåc àuöíi bùæt thiïët yïëu vaâ cuöåcqua cua, cuäng laâ thiïët yïëu, cua rêët

ngùåt, rêët hiïím cuãa caác àêët nûúácchuáng ta bêy giúâ.Töi nguyïån laâm möåt aánh chúáp

im lùång, anh biïët àêëy, dêën ga thò ruálïn öìn aâo, giûä ga thò êm thêìm, imlùång, nhûng maâ khöng coá noá,khöng chùæc chên chöî naây thò coá thïíseä chùèng coân gò hïët, seä laâ vö nghôahïët, seä laâ àiïìu chuáng ta khöng hïìmong muöën...

Cuäng coá thïí noái thïë naây chùng;kinh tïë, chñnh trõ thò kïu goåi, cöí vuä,

àöång viïn, goåi ngûúâi ta àua chen,vùn hoáa thò bònh tônh vaâ canngùn... Hònh nhû úã nûúác anh, cuäng

nhû úã nûúác töi, coá möåt caái böå goåi laâBöå Vùn hoáa - Thïí thao - Du lõch.Du lõch laâ laâm ra tiïìn, huát thêåtnhiïìu khaách àïí coá thêåt nhiïìu tiïìn,thïí thao thò laâ ganh àua, cao nhêët,

xa nhêët, nhanh nhêët, sao Vùn hoáacuäng àûáng chung vaâo àoá? Töi thòtöi mong chó coá möåt caái böå goåi laâBöå Vùn hoáa, àïí lo viïåc cú baãn laâgiûä thùæng thöi. Cuäng coá thïí goåi laâBöå cuãa sûå Bònh Tônh Xaä höåi... Chûacoá àûúåc möåt böå nhû vêåy. Nïn töixin vïì laâm viïåc àoá, mong laâ möåtaánh chúáp thêìm lùång...”.

Mêëy nùm gêìn àêy ñt thêëy Takjitsang, chó thónh thoaãng àûúåc thû hay nghe àiïån cuãa anh. Töi biïëtanh àang vêët vaã lùæm, nhûng anhkhöng hïì naãn chñ. Vêët vaã cuäng laâàuáng thöi. Búãi yá tûúãng cuãa anh vïìvùn hoáa laâ khaá laå - maâ nhûäng gòthêåt sûå sêu xa, sêu sùæc thò bao giúâlaåi chùèng laå - thêåm chñ coá gò nhû laâlaåc loäng giûäa cuöåc àúâi àua chen xö böì bêy giúâ.

Töi thûúâng suy nghô vïì yá tûúãngcuãa anh, cöng viïåc cuãa anh. Töikhêm phuåc sûå dêën thên lùång leä maâ

quyïët liïåt cuãa anh. Noá khiïën tamuöën nghô laåi vïì nhûäng gò chuángta àang laâm, coá thêåt laâ vùn hoáakhöng nhûäng gò chuáng ta àanglaâm? Hònh nhû chuáng ta àang laâmrêët nhiïìu, rêët nhiïìu thûá àûúåc coi laâvùn hoáa, nhûng vùn hoáa thêåt, nhû anh baån kyâ laå cuãa töi quan niïåm vaâdêën thên, thò chuáng ta chûa laâm,khöng laâm.

Nhûäng gò goåi laâ vùn hoáachuáng ta àang laâm thûúâng rêët öìn

aâo, maâ vùn hoáa thêåt thò laåi khöngöìn aâo. Noá thêm trêìm. Caái thùængcoá öìn aâo bao giúâ àêu, trûâ khi phaãithùæng khêín cêëp vò sùæp chïët àïënnúi! Chuáng ta chûa thêåt sûå laâmvùn hoáa. Coá phaãi thêåt thïë khöng?Töi rêët mong àûúåc thûã trao àöíi,àïí cuâng suy nghô tiïëp. Vaâ àïí chocuöåc ài túái cuãa chuáng ta höm nay,vaâ caã ngaây mai nûäa, nhanh maâvûäng, maâ bïìn, vaâ noái cho cuâng,àïí cho cuöåc ài túái cuãa chuáng ta

höm nay thêåt sûå àûa àïën sûå tronglaânh cho xaä höåi vaâ haånh phuác chocon ngûúâi.





12

Cho àïën ngaây höm nay,(hònh nhû) khi noái àïën“quaãng baá vùn hoáa”,

khöng nhûäng ngûúâi laänh troångtraách vïì vùn hoáa maâ ngay caãnhûäng ngûúâi cêìm cûúng nêíy mûåcquöëc gia thûúâng tûå cho mònh coátraách nhiïåm chuã àöång trong viïåcquaãng baá vùn hoáa àïën quêìn chuángtrong vaâ ngoaâi nûúác. Tûúng quanphên caách giûäa ngûúâi chuã àöång vaâkeã nhêån sûå quaãng baá vùn hoáa àûúåchònh thaânh: möåt bïn laâ laänh àaåovùn hoáa, coân möåt bïn àûúåc hûúángdêîn vùn hoáa, möåt bïn nhêån laänhchûác vuå àûa ra yá kiïën, saáng kiïënvïì vùn hoáa, möåt bïn thuå àöångchêëp nhêån, hoùåc hûúãng thuå hay bõaãnh hûúãng.

Nhûng chñnh tûâ àêy, sûå quaãng

baá vùn hoáa coá nguy cú tûå mêuthuêîn vúái chñnh àöëi tûúång vaâ muåcàñch cuãa haânh àöång quaãng baá.

Trong baãn chêët, vùn hoáa laâ tiïìmnùng chuyïín hoáa khöng ngûângcuãa möîi caá nhên vaâ têåp thïí vûúåtlïn trïn nhûäng nhu cêìu cú baãn,chuyïín hûúáng àïën veã àeåp, àïën trêåttûå vùn minh, thoaát khoãi hoaân caãnhvêåt lyá vaâ têm lyá coân thö sú, chûaàûúåc “vun xúái”. Trong khi chûä“culture” theo tiïëng Latinh coá

nghôa nuöi dûúäng, chùm soác (cul-tura), khaái niïåm “vùn hoáa” cuãaphûúng Àöng nhêën maånh thïëàöång cuãa vùn hoáa trong biïën àöíichuyïín hoáa, maâ A. Schweizercuäng àöìng quan niïåm khi cho rùçng“vùn hoáa laâ sûå tiïën böå vïì vêåt chêëtvaâ tinh thêìn cuãa möîi ngûúâi vaâ cuãatêåp thïí” trong cuöåc mûu sinh,chung söëng.

Vùn hoáa chó àûúåc naãy núã toaândiïån trong töíng húåp nùng àöång

cuãa 4 yïëu töë: no êëm (kinh tïë), andên (àiïìu kiïån chñnh trõ), truyïìnthöëng àaåo àûác vaâ khaát voång nghïå

thuêåt, khoa hoåc. Vùn hoáa khúãi àêìusau khi moåi höîn loaån, tranh chêëp bêët öín giûäa con ngûúâi vúái conngûúâi chêëm dûát.

Thi haâo Goethe cho rùçng khaáiniïåm vùn hoáa phaãi àûúåc hiïíu röånghún, phaãi kïí àïën “caã y phuåc lêînêím thûåc, caã lõch sûã lêîn triïët hoåc, caãnghïå thuêåt lêîn khoa hoåc, caã troâchúi treã con lêîn tuåc ngûä, caã khñ hêåulêîn phong caãnh, caã kinh tïë lêîn vùnhoåc, caã chñnh trõ lêîn tû riïng...” vaângay caã hûúáng dêîn vïì nhûäng taihaåi àöën rûâng phaá nuái cuäng phaãiàûúåc nïu ra khi àïì cêåp àïën khaáiniïåm vùn hoáa.

Giaãn lûúåc noá vaâo möåt trongnhûäng yïëu töë kinh tïë hay chñnh trõ,vaâo quan niïåm àaåo àûác khö khanhay tham voång nghïå thuêåt khoa

hoåc, coá nghôa laâm chïët vùn hoáa,thay vò gêy dûång nuöi nêëng noá.Tröìng cêy sai thúâi tiïët coá thïí chólaâm thiïåt möåt vuå muâa, nhûng laâmvùn hoáa sai coá thïí haåi nhiïìu thïë hïånïëu khöng noái laâ muön àúâi nhû ngûúâi xûa àaä dùån.

Búãi vò muåc àñch cuöëi cuâng cuãavùn hoáa chñnh laâ sûå hoaân thiïån vïìtinh thêìn vaâ àaåo àûác cuãa möîi caánhên, möîi têåp thïí trong quaá trònhmaâ triïët gia Ðûác I. Kant goåi laâ quaá

trònh tiïën àïën hoaân thiïån nhên baãncuãa toaân thïí nhên loaåi.Ngaây nay tiïën trònh êëy àang

xaãy ra song song vúái tiïën trònh höåinhêåp toaân cêìu, nhûng sûå “hoaânthiïån nhên baãn” coá àaåt àûúåc haykhöng vêîn coân laâ cêu hoãi lúán. Àiïìuroä rïåt laâ xu hûúáng nhêën maånh baãnsùæc vùn hoáa àang trúã nïn thúâi sûåcho möîi quöëc gia. Chñnh Viïåt Namcuäng àang nöî lûåc khúi dêåy yá thûácvùn hoáa dên töåc àïí tûå nhêån diïån

mònh trïn thïë giúái. Nhûäng hoaåtàöång quaãng baá vùn hoáa, baão töìnvùn hoáa dên töåc àang àûúåc

khuyïën khñch trong vaâ ngoaâi nûúác,nhêët laâ trïn phûúng diïån kõchnghïå, nghïå thuêåt, êm nhaåc, nghïåthuêåt thûá baãy, thúâi trang... Tuynhiïn, viïåc àem möåt gaánh haáttuöìng haát cheâo sang Àûác, àûa möåtàoaân húåp xûúáng sang Phaáp, biïíudiïîn thúâi trang aáo daâi xûa úã HaâNöåi, Thaânh phöë HCM, hoùåc múãtiïåm phúã úã New York hay quaán buán boâ úã Sydney trûúác hïët chó laânhûäng saáng kiïën caá nhên hay cuãamöåt nhoám ngûúâi trong caãm nghôvùn hoáa riïng tû. Duâ cho nhûänghaânh àöång êëy àaánh àöång àûúåc sûåchuá yá, chûâng naâo cuöåc trao àöíi hayàöëi thoaåi chûa xaãy ra trïn bònhdiïån chuyïín hoáa yá thûác vùn hoáa tûâtruyïìn thöëng àïën hiïån àaåi, tûâ àiïìukiïån xaä höåi hiïån taåi sang viïîn caãnh

tûúng lai, trong àoá con ngûúâi coáthïí phaát huy tñnh nhên baãn cuãamònh, thò nhûäng hoaåt àöång êëy tuytñch cûåc nhûng chûa hoaân thaânhnhiïåm vuå quaãng baá vùn hoáa.

Quaãng baá vùn hoáa trûúác hïët laâmöåt haânh àöång vùn hoáa trongnghôa àñch thûåc cuãa “vùn hoáa”nhùçm khai phoáng vaâ chuyïín hoáacon ngûúâi, hûúáng dêîn con ngûúâitûå yá thûác vïì khaã nùng saáng taåo cuãachñnh mònh, ngay caã con ngûúâi

àang laâm vùn hoáa hay “laänh àaåovùn hoáa”. Quan àiïím cuãa Goethecho thêëy, con ngûúâi laâ möåt thûåcthïí vùn hoáa. Bïn caånh baãn nùng tûånhiïn vúái nhiïìu tuyâ thuöåc nhu cêìu,con ngûúâi coá tûå do trong viïåc sûãduång chñnh nùng lûåc cuãa mònh àïíchuyïín hoáa vaâ nêng cao àúâi söënghiïån taåi. Nùng lûåc chuyïín hoáatrong saáng taåo laâ khaã nùng vùn hoáanùçm sùén trong con ngûúâi, theo triïëtgia I. Kant, noá laâ khaã nùng cuãa lyá

trñ bïn caånh baãn nùng tûå nhiïn.Noá chñnh laâ biïíu hiïån tûå do.Khöng phaãi laâ thûá tûå do muöën laâm

QUAÃNG BAÁ VÙN HOÁATHAÁI KIM LAN



13VÙN HIÏËN

VIÏÅT NAM

gò thò laâm, buöng thaã theo nhûänglïå thuöåc baãn nùng thö lêåu. Ngûúåclaåi noá laâ sûå tûå do thûåc hiïån giaãiphoáng - úã àiïím naây tû tûúãngphûúng Têy gêìn vúái quan àiïím

cuãa Phêåt hoåc - yá nghôa tûå do nùçmtrong khaã nùng giaãi phoáng nhûängraâng buöåc võ kyã, chïë ngûå nhûängnhu cêìu thêëp keám àïí vûún lïntrong caách thïë “laâm àeåp mònh”,àûa àïën hoaâ nhêåp vaâ hoaâ àöìng vúáitêåp thïí bùçng nhûäng bûúác ài kyãcûúng qua phûúng phaáp huêënluyïån cú thïí vaâ tinh thêìn. Tûúngtûå nhû phûúng phaáp reân luyïånthiïìn sinh trong buöíi hoåc thû phaápveä voâng “KHÖNG”, nhêët cûã nhêëtàöång, möîi àûúâng neát veä ra àïìu coásûå thêím xeát cuãa thiïìn sû cho àïënluác chñn muöìi, sûå quan saát nghiïmkhùæc àûúåc giaãi thïí, thiïìn sinhphoáng buát trong tûå do, saáng taåonïn taác phêím.

Cuäng thïë, quaãng baá vùn hoáacêìn àûúåc thûåc hiïån trïn truyïìnthöëng vïì kyã cûúng thên xaác vaâtrau döìi tinh thêìn cuãa möåt nhoámngûúâi hay cuãa möåt dên töåc. Kyã

cûúng thên xaác àem àïën veã àeåpnghïå thuêåt, trau döìi tinh thêìn àemàïën veã àeåp giaãi thoaát, thong dong.

Hiïån traång xaä höåi Viïåt Namngaây höm nay àang baáo àöång phaásaãn vïì vùn hoáa tûâ cung caách ùn úã,ûáng xûã ngay trïn àûúâng phöë, maânhiïìu thûác giaã àaä lïn tiïëng vïìnguy cú vong thên baãn sùæc vùnhoáa nùçm trong 4 yïëu töë noái trïn.

Coá thïí noái nhû triïët gia I. Kant,muåc àñch cao nhêët cuãa vùn hoáa

àûúåc thïí hiïån trong möåt hiïënchûúng dên sûå toaân haão, trong àoátñnh àöìng nhêët vùn hoáa hay baãnsùæc vùn hoáa àûúåc àuác kïët tûâ nhûängtrao àöíi ön hoaâ hay àêëu tranh camgo giûäa caá nhên vaâ thiïn nhiïn,giûäa caá nhên vaâ têåp thïí nhû möåtvùn kiïån hoaâ bònh. Vùn hoáa caonhêët laâ saãn phêím cuãa möåt baãn hiïënchûúng quöëc gia àûúåc soaån thaãocùn cûá vaâo nhûäng khaái niïåm vïìquyïìn lúåi vaâ nghôa vuå cuãa ngûúâi

dên, maâ Nguyïîn Traäi goåi laâ möåt“nïìn vùn hiïën lêu àúâi”, khi xaácàõnh nïìn vùn minh àêët Viïåt.

Trong sûå hònh thaânh baãn vùnhiïën êëy, vêën àïì giaáo duåc con ngûúâiàoáng möåt vai troâ quan troång:chñnh qua sûå uöën nùæn giaáo duåc tûâtònh traång thö thiïín vuång vïì trong

caách ûáng xûã, tûâ nhûäng nhu cêìu coátñnh baãn nùng ñch kyã, con ngûúâiàaåt àïën trònh àöå vùn hoáa. Conngûúâi vûâa laâ taác nhên vùn hoáa vûâalaâ keã tham dûå vaâo vùn hoáa têåp thïí.Vùn hoáa nhaâo nùån con ngûúâi nhêåpcuöåc trong xaä höåi vaâ con ngûúâi coánùng khiïëu thûåc tiïîn vïì vùn minhnhúâ vaâo vùn hoáa.

Möîi ngûúâi mang trong mònh baãn sùæc vùn hoáa cuãa núi chöën noáàûúåc sinh ra, lúán lïn vaâ trûúãngthaânh, àoá laâ têëm gûúng phaãnchiïëu baãn lai diïån muåc hay tñnhàöìng nhêët vùn hoáa cuãa möîi caánhên. Con ngûúâi mang trong mònhdoâng söng vaâ nuái rûâng vùn hoáa maânoá àaä lùån löåi traãi qua. Vûúåt biïínkhúi hay bùng rûâng àïën núi khaác,con ngûúâi tûå nhêån diïån mònh núitêëm theã cùn cûúác vùn hoáa maâ noáàem theo trong khi àöëi diïån vúáimöåt nïìn vùn hoáa khaác. Chñnh trïn

àûúâng phöë laå, cung caách ûáng xûãvùn hoáa àûúåc nhêån roä vaâ àaánh giaá.Trong quaá trònh höåi nhêåp vaâo thïëgiúái, noá laâ têëm baãng quaãng caáo lúánnhêët vïì möåt nïìn vùn hoáa mang

nhûäng yïëu töë khaã dô àûúåc thûâanhêån vaâo trong gia saãn vùn minhnhên loaåi.

Nhûäng yïëu töë naây khöng thïí laâ baåo àöång, tröåm cùæp, giïët ngûúâi, bêëtchêëp phaáp luêåt, têåp quaán, phongtuåc baãn àõa, maâ ngûúåc laåi phaãi laânhûäng dêëu hiïåu “thiïån myä” tñchcûåc cho sûå an laåc cuãa thïë giúái.

Phaãi chùng tû tûúãng cuãa ÐûácPhêåt vaâ I. Kant coá àiïím tûúngàöìng khi cho rùçng ÐEÅP laâ biïíutûúång cuãa haânh àöång àaåo àûáctrong nghôa tu thên vaâ têm, chñnhveã àeåp thïí xaác vaâ tinh thêìn thoaátra tûâ möîi con ngûúâi - cuäng laâ veãngoaâi “mai cöët caách”, veã trong“tuyïët tinh thêìn” maâ Nguyïîn Dutêm àùæc cho voác daáng Viïåt Nam -coá thïí àem haâo quang tö àiïím chomöåt thïë giúái an bònh vaâ haånh laåc?

Tûâ àoá möîi ngûúâi chñnh laâ sûágiaã cuãa nïìn vùn hoáa mònh!

AÃnh: VNP




14

Thúâi kyâ caác chuáa Nguyïîn vaâvûúng triïìu Nguyïîn tûâ thïë kyãXVI cho àïë n thïë kyã XIX laâ möåt

trong nhûäng thúâi kyâ lõch sûã àaä traãiqua nhûäng caách nhòn nhêån vaâ àaánhgiaá hïë t sûác khaác nhau, coá luác gêìnnhû àaão ngûúåc laåi...

Sau caách maång thaáng 8 nùm1945 cho àïë n nùm 1975... àaä xuêë t

hiïån möåt khuynh hûúáng phï phaángay gùæt caác chuáa Nguyïîn vaâ àùåc biïåtlaâ vûúng triïìu Nguyïîn thïë kyã XIX.Khuynh hûúáng naây phaát triïín úã miïìnBùæc trong thúâi gian tûâ 1954 phaãn aánhtrïn möåt söë luêån vùn trïn taåp chñ Vùnsûã àõa, Àaåi hoåc sû phaåm, Nghiïn cûáulõch sûã vaâ biïíu thõ têåp trung trongnhûäng böå lõch sûã, lõch sûã vùn hoåc, lõchsûã tû tûúãng Viïåt Nam...

Möîi taác giaã vaâ taác phêím tuy coámûác àöå khaác nhau, nhûng tûåu trung

àïìu phï phaán caác chuáa Nguyïîn(cuäng nhû caác chuáa Trõnh) àaä chiacùæt àêë t nûúác, vûúng triïìu Nguyïîn múãàêìu bùçng haânh àöång cêìn viïån tû baãnPhaáp, phong kiïë n Xiïm àïí tiïë n haânhcuöåc chiïë n tranh chöë ng Têy Sún vaâkïë t thuác bùçng sûå àêìu haâng quên xêmlûúåc Phaáp. Thúâi kyâ nhaâ Nguyïîn bõkïë t aán laâ thúâi kyâ chuyïn chïë phaãnàöång nhêë t trong lõch sûã phong kiïë nViïåt Nam. Khuynh hûúáng àoá gêìn nhû trúã thaânh quan àiïím chñnh thöë ng

trong biïn soaån saách giaáo khoa àaåihoåc vaâ phöí thöng.Cöng cuöåc Àöíi múái khúãi àêìu tûâ

nùm 1986, bùæt àêìu tûâ àöíi múái tu duykinh tïë , sau àoá dêìn dêìn àûúåc múã

röång sang caác lônh vûåc khoa hoåc xaähöåi vaâ nhên vùn. Nùm 1988, HöåiKhoa hoåc lõch sûã Viïåt Nam àûúåc töíchûác laåi trïn phaåm vi caã nûúác vaâ möåttrong nhûäng hoaåt àöång khoa hoåc àêìutiïn laâ töí chûác cuöåc Höåi thaão khoahoåc "Sûã hoåc trûúác yïu cêìu Àöí i múái cuã a àêë t nûúác" taåi Haâ Nöåi nùm 1989vaâ taåi thaânh phöë Höì Chñ Minh nùm1990 vúái sûå tham gia cuãa nhiïìu nhaâsûã hoåc vaâ nhûäng ngaânh liïn quancuãa khoa hoåc lõch sûã nhû khaão cöí

hoåc, dên töåc hoåc, baão taâng vaâ baãotöìn hoåc, vùn hoáa hoåc. Höåi thaão àaäàaåt àûúåc sûå àöìng thuêån cao trong

khùèng àõnh nhûäng thaânh tûåu cuãa nïìnsûã hoåc hiïån àaåi Viïåt Nam, vai troâ vaâ

cöë ng hiïën cuãa sûã hoåc trong thùæng lúåicuãa sûå nghiïåp giaãi phoáng dên töåc,thöë ng nhêë t àêë t nûúác, trong cuöåcsöë ng xaä höåi àöìng thúâi nghiïm khùæcnïu lïn nhûäng mùåt haån chïë , nhûängyïë u keám vaâ khuyïë t têåt àïí khùæc phuåc.Vïì mùåt naây, höåi thaão àaä nïu lïn bamùåt yïë u keám quan troång nhêë t vïì tû duy sûã hoåc laâ: - Khuynh hûúáng giaáo àiïì u, cöng thûác trong vêån duång caác nguyïn lyá cuã a chuã nghôa duy vêåt biïån chûáng vaâ chuã nghôa duy vêåt lõch sûã, -

Khuynh hûúng "chñnh trõ hoáa lõch sûã ",duâng lõch sûã àïí minh hoåa möåt söë quan àiïí m chñnh trõ coá sùé n, tûå haå

TÛ TRONG DI SAÃN

Khaách quan - trung thûåc - cöng bùçng vïìCAÁC CHUÁA NGUYÏÎN VAÂ VÛÚNG TRIÏÌU NGUYÏÎNGS PHAN HUY LÏ

Trong hai ngaâ y 18 vaâ 19/10/2008, Höåi thaão quöëc gia vïì "Chuáa Nguyïîn vaâ vûúng triïìu Nguyïîn trong lõch sûã Viïåt Nam tûâ thïë kyã

XVI àïën thïë kyã XIX" àaä diïîn ra taåi Thanh Hoáa quy tuå hún 450 nhaâ khoa hoåc trong nûúác vaâ quöëc tïë àem àïën 91 baãn tham luêån. Àêy

àûúåc coi laâ möåt bûúác àöåt phaá quan troång àaánh giaá laåi möåt caách cöng bùçng, khaách quan, khoa hoåc vai troâ, cöëng hiïën vaâ nhûäng mùåt tiïu

cûåc, haån chïë cuãa thúâi kyâ Caác chuáa Nguyïîn vaâ Vûúng triïìu Nguyïîn, möåt thúâi kyâ phûác taåp nhêët trong tiïën trònh lõch sûã dên töåc. VHVN

xin trñch giúái thiïåu baáo caáo àïì dêîn cuãa GS Phan Huy Lï, Chuã tõch Höåi Sûã hoåc VN taåi höåi thaão.

Nguyïîn Phuác AÁnh - Vua Gia Long Nguyïîn Phuác Àaãm - Vua Minh Maång




15

thêëp tñnh àöåc lêåp, vai troâ saáng taåo cuã a khoa hoåc lõch sûã, - Khuynh hûúáng "hiïån àaåi hoáa lõch sûã" theo yánghôa laâ trònh baây lõch sûã quaá khûá nhû hiïån àaåi, khöng tön troång tñnh àùåc

trûng cuã a tûâng thúâi kyâ lõch sûã .Möåt loaåt vêë n àïì, trong àoá coánhûäng giai àoaån lõch sûã nhû triïìu Höì,triïìu Maåc, caác chuáa Nguyïîn, triïìuNguyïîn àûúåc àûa ra phên tñch àïíminh chûáng cho nhûäng nhêån àõnhphiïë n diïån, thiïë u tñnh khaách quan,khoa hoåc trûúác àêy.

Tûâ cuöë i nhûäng nùm 80, nhêët laâ tûânhûäng nùm 90 cuãa thïë kyã XX trúã laåiàêy, cöng viïåc nghiïn cûáu vïì thúâi kyâcaác chuáa Nguyïîn vaâ vûúng triïìuNguyïîn àaä àûúåc triïín khai vaâ àaåtnhiïìu thaânh tûåu múái theo xu hûúángtû duy khaách quan, trung thûåc. Phaåmvi nghiïn cûáu dêìn dêìn àûúåc múã röångtrïn têë t caã lônh vûåc cuãa thúâi kyâ lõch sûãnaây, tûâ kinh tïë , xaä höåi àïë n chñnh trõ,vùn hoáa, tön giaáo, nghïå thuêåt... Möåtsöë hoåc giaã nûúác ngoaâi cuäng quantêm nghiïn cûáu thúâi kyâ naây vaâ khaánhiïìu cöng trònh àaä àûúåc cöng böë ,trong àoá coá möåt söë cöng trònh àaäàûúåc dõch vaâ xuêë t baãn taåi Viïåt Nam...

Caác nguöìn tû liïåu vaâ kïët quaãnghiïn cûáu cho àïën nay àaä taåo lêåpmöåt cú súã khoa hoåc vûäng chùæc àïí

giúái sûã hoåc vaâ caác nhaâ khoa hoåc trïncaác lônh vûåc liïn quan cuâng nhaunhòn nhêån vaâ àaánh giaá möåt caáchcöng bùçng àöë i vúái vai troâ vaâ cöë nghiïë n cuãa caác chuáa Nguyïîn vaâ vûúng

triïìu Nguyïîn trong lõch sûã Viïåt Namtûâ thïë kyã XVI àïë n thïë kyã XIX, phêntñch möåt caách khaách quan mùåt tñchcûåc vaâ caã mùåt haån chïë , mùåt maånh vaâcaã mùåt yïëu. Àoá chñnh laâ lyá do vaâ yïucêìu cuãa cuöåc Höåi thaão khoa hoåc têìmcúä quöë c gia cuãa chuáng ta töí chûácnhên dõp 450 nùm chuáa NguyïînHoaâng rúâi quï hûúng xûá Thanh vaâomúã coäi phûúng Nam.

VÏÌ THÚÂI KYÂ CAÁC CHUÁANGUYÏÎN

Nhûäng kïë t quaã nghiïn cûáu àaächo pheáp khùèng àõnh cöng lao múãmang búâ coäi tûâ Thuêån Hoáa, QuaãngNam vaâo àïën vuâng àöìng bùçng söngCûãu Long cuãa caác chuáa Nguyïîn úãÀaâng Trong trong thúâi gian tûâ giûäathïë kyã XVI àïë n giûäa thïë kyã XVIII.Cöng cuöåc khai phaá vúái nhûäng chñnhsaách vaâ biïån phaáp tñch cûåc cuãa chñnhquyïìn chuáa Nguyïîn, àaä biïë n vuângThuêån Quaãng coân hoang sú vaâo giûäthïë kyã XVI, trúã thaânh möåt vuâng kinh

tïë phaát triïín laâm baân àaåp cho cöngcuöåc múã mang búâ coäi vïì phña nam.

Vaâo thïë kyã XVII-XVIII, vuâng àöìngbùçng söng Cûãu Long laâ möåt vûåa luáacuãa Àaâng Trong vúái nùng xuêë t àaåt túái100, 200, 300 lêìn nhû Lï Quyá Àönàaä ghi cheáp. Caác nghïì thuã cöng,

quan hïå haâng hoáa tiïìn tïå trong nûúácvaâ quan hïå mêåu dõch vúái nûúác ngoaâiàïìu phaát triïín nhanh choáng.

Möåt loaåt àö thõ, thûúng caãng raàúâi thu huát nhiïìu thuyïìn buön vaâthûúng gia nûúác ngoaâi, kïí caã caáccöng ty tû baãn phûúng Têy nhû HaâLan, Anh, Phaáp...trong àoá nöíi lïncaác caãng thõ Phuá Xuên-Thanh Haâ(Thûâa Thiïn-Huïë ), Höåi An (QuaãngNam), Nûúác Mùån (Bònh Àõnh), VuängLêë m (Phuá Yïn), Gia Àõnh (thaânh phöë Höì Chñ Minh), Cuâ Lao Phöë (ÀöìngNai), Myä Tho, Haâ Tiïn... Caác chuáaNguyïîn Hoaâng (Chuáa Tiïn, ÀoanQuêån cöng: 1558-1613), NguyïînPhuác Nguyïn (Chuáa Saäi, Thuåy Quêåncöng:1613-1635), Nguyïîn Phuá Lan(Chuáa Thûúång, Nhên Quêån cöng:1635-1648), Nguyïîn Phuá Têìn (ChuáaHiïìn, Duäng Quêån cöng: 1648-1687)...coá cöng lúán trong sûå nghiïåpkhai phaá vaâ phaát triïín vuâng àêë t múái,múã röång laänh thöí phña nam bao göìmcaã caác haãi àaão ven búâ vaâ quêìn àaãoHoaâng Sa, Trûúâng Sa trïn BiïínÀöng.

Vêë n àïì cêìn ài sêu laâm saáng toã laâphûúng thûác khai phaá coá hiïåu quaãkinh tïë cao kïë t húåp vúái viïåc xêy dûångvaâ cuãng cöë chuã quyïìn quöëc gia trïnvuâng àêë t múái cuãa caác chuáa Nguyïîn.Àöë i vúái vuâng àêë t Nam Böå, cêìn chuátroång vai troâ cuãa caác lúáp lûu dênngûúâi Viïåt, sûå tham gia cuãa möåt söë ngûúâi Hoa vaâ caác cöång àöìng cû dêntaåi chöî nhû ngûúâi Khmer, ngûúâi Maå,

Xtiïng, Chú Ro... cuâng quaá trònhcöång cû vaâ giao thoa vùn hoáa taåonïn sùæc thaái àùåc trûng cuãa vuâng àêë tphûúng nam naây.

VÏÌ VÛÚNG TRIÏÌU NGUYÏÎN

Tûâ khoaãng giûäa thïë kyã XVIII,chñnh quyïìn chuáa Nguyïîn thúâi chuáaNguyïîn Phuác Thuêìn (Àõnh vûúng,1765-1776) trúã nïn suy yïë u vaâ bõphong traâo Têy Sún lêåt àöí. Nhûngcuöåc chiïë n tranh giûäa Têy Sún vúái

ngûúâi kïë tuåc chuáa Nguyïîn laâ NguyïînAÁnh vêîn tiïëp tuåc vaâ cuöë i cuâng kïë tthuác bùçng thùæng lúåi cuãa Nguyïîn AÁnhnùm 1802. Höåi thaão khöng ài sêu

Kiïë n truác triïìu Nguyïîn (Cung An Àõnh, aãnh chuåp trûúác nùm 1945)




16

vaâo lõch sûã Têy Sún, nhûng khöngthïí khöng àïì cêåp vaâ xem xeát möåt söë vêë n àïì liïn quan vúái Têy Sún, cuå thïílaâ ba vêë n àïì sau àêy:

- Cùæt nghôa sûå thaânh baåi cuãa möîi

bïn trong cuöåc chiïë n tranh giûäa TêySún vúái chuáa Nguyïîn. Tûâ nùm 1771khúãi nghôa Têy Sún buâng nöí vaâ choàïë n nùm 1777 àaä àaánh baåi toaân böåhïå thöë ng chñnh quyïìn chuáa Nguyïînúã Àaâng Trong maâ àaåi diïån cuöë i cuânglaâ chuáa Nguyïîn Phuác Thuêìn vaâNguyïîn Phuác Dûúng. Àêy laâ cuöåcchiïë n tranh giûäa möåt bïn laâ phongtraâo Têy Sún tiïu biïíu cho sûác maånhquêåt khúãi cuãa nhên dên Àaâng Trongvaâ bïn kia laâ thïë lûåc suy àöìi cuãa möåtchñnh quyïìn phong kiïë n àaä bõ nhêndên oaán gheát, bêë t bònh. Thùæng lúåicuãa Têy Sún trong thúâi gian naây laâthùæng lúåi cuãa möåt cuöåc khúãi nghôanöng dên, möåt phong traâo àêë u tranhmang tñnh nhên dên röång lúán, àangtêåp húåp àûúåc caác lûåc lûúång cuãa moåitêìng lúáp xaä höåi bêë t bònh vúái chïë àöåchuáa Nguyïîn thúâi suy vong.

Trïn cú súã thùæng lúåi cuãa phongtraâo Têy Sún, möåt vûúng triïìu phongkiïë n múái àûúåc thiïë t lêåp göìm chñnhquyïìn Àöng Àõnh vûúng Nguyïîn Lûäúã Gia Àõnh, Trung Ûúng Hoang àïë Nguyïîn Nhaåc úã Qui Nhún vaâ BùæcBònh vûúng Nguyïîn Huïå úã PhuáXuên. Trong ba chñnh quyïìn TêySún, chó coá chñnh quyïìn NguyïînHuïå töìn taåi vûäng vaâng nhûng sau khivua Quang Trung Nguyïîn Huïå mêë tnùm 1792, vûúng triïìu NguyïînQuang Toaãn suy yïë u rêë t nhanh.Cuöåc chiïë n tranh Nguyïîn AÁnh - TêySún àaä thay àöíi tñnh chêët vaâ chuyïínhoáa thaânh cuöåc àêëu tranh giûäa hai

thïë lûåc phong kiïën maâ thêë t baåi cuãaNguyïîn Lûä, röìi Nguyïîn Nhaåc vaâQuang Toaãn laâ thêë t baåi cuãa nhûängchñnh quyïìn phong kiïë n àaä suy yïë uvaâ mêë t loâng dên.

- Trong cuöåc àêë u tranh chöë ngTêy Sún, thúâi gian bõ thêë t baåi nùångnïì úã trong nûúác, Nguyïîn AÁnh phaãinhúâ vaâo sûå cûáu viïån cuãa nûúác ngoaâibiïíu thõ têåp trung trong Hiïåp ûúácVersailles kyá kïë t nùm 1787 vúái Phaápvaâ viïåc cêìu cûáu vua Xiïm àûa 5 vaån

quên Xiïm vaâo Gia Àõnh nùm 1784.Duâ cho Hiïåp ûúác Versailles khöngàûúåc thûåc thi vaâ lûåc lûúång viïån trúå do

Baá Àa Löåc vêån àöång khöng baonhiïu, quên xêm lûúåc Xiïm cuäng bõquên Têy Sún do Nguyïîn Huïå chóhuy, àaánh tan trong trêån Raåch Gêìm-Xoaâi Muát àêìu nùm 1785, nhûng

haânh àöång cuãa Nguyïîn AÁnh cêìnàûúåc àùåt trong böë i caãnh cuå thïí luácbêë y giúâ vaâ phên tñch, àaánh giaá möåtcaách cöng minh.

- Giûäa nùm 1786 quên Têy Súndo Nguyïîn Huïå chó huy tiïë n ra bùæc,àaánh baåi quên Trõnh vaâ phong traâoTêy Sún àaä laâm chuã caã nûúác. Vêë n àïìàùåt ra vaâ àaä tûâng gêy cuöåc tranh luêåntrong nùm 1960, 1963 laâ cöng laothöë ng nhêë t àêët nûúác cuãa Têy Sún vaâNguyïîn AÁnh. Luác bêë y giúâ xuêë t hiïånhai quan àiïím hoaân toaân àöëi lêåp, phuãàõnh hay khùèng àõnh cöng lao thöë ngnhêë t thuöåc vïì Têy Sún hay NguyïînAÁnh. Hai quan àiïím àöë i lêåp theo löë icûåc àoan àoá khöng coá sûác thuyïë tphuåc cao...

Phong traâo Têy Sún àaä àaánh baåichñnh quyïìn chuáa Nguyïîn úã ÀaângTrong, chñnh quyïìn vua Lï - chuáaTrõnh úã Àaâng Ngoaâi vaâ àaä xoáa boãtònh traång phên chia àêë t nûúác keáo daâitrïn hai thïë kyã, àaánh tan quên xêmlûúåc Xiïm úã phña nam vaâ quên xêmlûúåc Thanh úã phña bùæc, àoá laâ nhûängthaânh tûåu vô àaåi cuãa Têy Sún àaä àùåtcú súã cho cöng cuöåc khöi phuåc quöëcgia thöë ng nhêë t maâ sau naây NguyïînAÁnh vaâ triïìu Nguyïîn àaä kïë thûâa. Nhû vêåy laâ hai keã thuâ khöng àöåi trúâi chunglaåi goáp phêìn taåo lêåp nïn sûå nghiïåpthöë ng nhêë t àêët nûúác cuãa dên töåc, bïìngoaâi nhû möåt nghõch lyá nhûng laåinùçm trong xu thïë phaát triïín khaáchquan cuãa lõch sûã vaâ yïu cêìu bûác thiïë tcuãa dên töåc.

Vûúng triïìu Nguyïîn trong thúâigian töìn taåi àöåc lêåp tûâ khi thaânh lêåpcho àïë n khi bõ thêë t baåi trong cuöåckhaáng chiïën chöë ng Phaáp, àaä coánhiïìu cöë ng hiïë n tñch cûåc trïn nhiïìuphûúng diïån. Thúâi phaát triïín cuãavûúng triïìu bao göìm caác àúâi vua GiaLong (1802-1820), Minh Mïånh(1820-1841) vaâ Thiïåu Trõ (1841-1847), tûác khoaãng nûãa àêìu thïë kyãXIX, thúâi thõnh àaåt nhêë t laâ dûúái triïìuvua Minh Mïånh.

Nûúác Viïåt Nam, quöë c hiïåu àùåtnùm 1804, vaâ Àaåi Nam nùm 1838, laâmöåt quöë c gia thöë ng nhêë t trïn laänh

thöí röång lúán gêìn nhû tûúng ûáng vúáilaänh thöí Viïåt Nam hiïån nay. Trïnlaänh thöí thöëng nhêë t àoá, triïìu Nguyïînàaä xêy dûång möåt cú chïë quên chuãtêåp quyïìn maånh meä vúái möåt böå maáy

haânh chñnh vaâ möåt thiïë t chïë vêånhaânh qui cuã, chùåt cheä, nhêë t laâ sau caãicaách haânh chñnh cuãa Minh Mïånhnùm 1831-1832. Caác cöng trònhnghiïn cûáu gêìn àêy àïìu àaánh giaácao cöng lao thöë ng nhêët àêë t nûúáccuãa triïìu Nguyïîn vaâ hïå thöë ng töíchûác chñnh quyïìn vúái qui chïë hoaåtàöång coá hiïåu lûåc cuãa nhaâ Nguyïîn.Trong lõch sûã chïë àöå quên chuã ViïåtNam, caãi caách cuãa vua Minh Mïånhnùm 1831-1832 vaâ vua Lï ThaánhTöng nùm 1471 laâ hai caãi caách haânhchñnh coá qui mö toaân quöëc vaâ àaåthiïåu quaã cao nhêë t.

Caác nhaâ nghiïn cûáu cuäng ghinhêån möåt söë thaânh tûåu khai hoang,thuãy lúåi, phaát triïín nöng nghiïåp thúâiNguyïîn, nhêë t laâ vuâng àöìng bùçngNam Böå vaâ vuâng àöìng bùçng ven biïínBùæc Böå. Hïå thöëng giao thöng thuãy böåphaát triïín maånh, nhêët laâ hïå thöë ngkïnh àaâo úã Nam Böå vaâ hïå thöë ngàûúâng dõch traåm nöë i liïìn kinh àö Huïë vúái caác trêë n/tónh thaânh trïn caã nûúác.Caác traåm dõch àûúåc töí chûác rêë t chùåtcheä vúái nhûäng qui àõnh vïì thúâi haånchuyïín vùn thû phên laâm ba loaåi: töëikhêín, khêín, thûúâng. Vñ duå loaåi "töëikhêín", tûâ kinh àö Huïë vaâo àïë n GiaÀõnh laâ 9 ngaây, ra àïë n Haâ Nöåi laâ 4ngaây 6 giúâ.

Vïì phûúng diïån vùn hoáa, giaáoduåc, triïìu Nguyïîn cuäng lêåp Quöë c tûãgiaám, múã khoa thi Hûúng vaâ thi Höåiàïí àaâo taåo nhên taâi. Tûâ khoa thi Höåiàêìu tiïn nùm 1822 àïën khoa thi cuöëi

cuâng nùm 1919, triïìu Nguyïîn töíchûác àûúåc 39 khoa thi Höåi, lêë y àöî292 Tiïë n sô vaâ 266 Phoá baãng, cöång558 ngûúâi. Khu Vùn Miïë u taåi kinh àöHuïë coân lûu giûä 32 têë m bia Tiïë n sô thúâi Nguyïîn. Cuâng vúái caác kyâ thituyïín choån Tiïë n sô Vùn, nhaâ Nguyïîncoân nêng cêëp àaâo taåo voä quan tûâ Cûãnhên lïn Tiïën sô Voä. Taåi khu Voä Miïë ucoân baão töìn hai têë m bia Tiïë n sô Voä.Cöng viïåc biïn soaån quöë c sûã, caác böåchñnh sûã cuãa vûúng triïìu, caác böå

tuâng thû vaâ àõa chñ àûúåc àùåc biïåtquan têm vaâ àïí laåi möåt di saãn rêë t àöìsöå. Coá thïí noái, trong thúâi quên chuã,

TÛ TRONG DI SAÃN




17

chûa coá Quöëc sûã quaán cuãa vûúngtriïìu naâo hoaåt àöång coá hiïåu quaã vaâàïí laåi nhiïìu cöng trònh biïn soaån àïë nnhû thïë .

Trong böë i caãnh chuã nghôa tû baãn

phûúng Têy àang àe doåa chuã quyïìncuãa caác nûúác trong khu vûåc, vua GiaLong vaâ Minh Mïånh yá thûác sêu sùæcvïì nguy cú àoá vaâ àaä tiïë n haânh nhûänghoaåt àöång àiïìu tra, thùm doâ, àöìngthúâi lo cuãng cöë quöë c phoâng, cöë gùængtiïë p thu thaânh tûåu kyä thuêåt phûúngTêy. Tûâ thúâi chiïën tranh vúái Têy Sún,Nguyïîn AÁnh àaä hoåc têåp àûúåc khaánhiïìu kyä thuêåt phûúng têy, nhêë t laâ kyäthuêåt xêy thaânh, àoáng taâu, àuác vuäkhñ, phaát triïín thuãy quên. Vua MinhMïånh laâ ngûúâi coá têìm nhòn xa vaâhûúáng biïín khaá cao. Nhaâ vua àaä cûãnhiïìu phaái àoaân vûúåt biïín àïë n caáccùn cûá phûúng Têy úã Àöng Nam AÁnhû Batavia (Jakarta, Indonesia),Singapore, Pinang (Malaysia),Semarang (Java), Lucon(Philippines), Tiïíu Têy Dûúng; úã ÊËnÀöå nhû Bengale, Calcutta; úã TrungHoa nhû Macao... Nhûäng chuyïë nvûúåt biïín àoá, bïì ngoaâi laâ mua haânghoáa cho triïìu àònh nhûng chuã yïë unhùçm thùm doâ tònh hònh.

Cêìm àêìu caác phaái àoaân thûúânglaâ nhûäng quan chûác cao cêëp, nhûängtrñ thûác coá têìm hiïíu biïë t röång nhû LyáVùn Phûác, Haâ Töng Quyïìn, PhanThanh Giaãn, Phan Huy Chuá, Cao BaáQuaát...Vua Minh Mïånh cho ào àaåcàöå sêu caác caãng biïín, lêåp hïå thöë ngphoâng thuã ven biïín, chïë taåo vuä khñ,àoáng thûã taâu húi nûúác kiïíu phûúngTêy, phaát triïín thuãy quên, cho dõchmöåt söë saách kyä thuêåt phûúng Têysang chûä Haán, ào àaåc, veä baãn àöì vaâ

cùæm cöåt möë c trïn quêìn àaão HoaângSa, tùng cûúâng quaãn lyá caác haãi àaão...Hònh nhû vua Minh Mïånh àang nuöidûúäng möåt yá tûúãng canh tên naâo àoá,nhûng àang úã trong tònh traång hònhthaânh, chûa thûåc hiïån àûúåc baonhiïu.

Nhûäng cöë ng hiïë n tñch cûåc cuãavûúng triïìu Nguyïîn àaä àûúåc nhònnhêån vaâ àaánh giaá laåi möåt caách khaáchquan, cöng bùçng. Nhûng bïn caånhàoá, coân töìn taåi möåt söë vêë n àïì cêìn

nghiïn cûáu vaâ thaão luêån àïí ài àïë nnhûäng nhêån xeát toaân diïån:- Nhaâ Nguyïîn chuã trûúng phuåc

höåi vaâ cuãng cöë hïå tû tûúãng Nho giaáo.Khöng ai phuã nhêån trong hoåc thuyïëtNho giaáo chûáa àûång nhiïìu nöåi dungtñch cûåc, nhêët laâ vïì mùåt giaáo duåc vaâxûã thïë , coi troång hoåc vêë n, àïì cao

nhên caách, nhûng àûáng vïì phûúngdiïån tû duy triïë t hoåc, vaâo thïë kyã XIXcoá coân khaã nùng giuáp con ngûúâinhêån thûác vaâ giaãi thñch thïë giúái trongböëi caãnh múái cuãa thúâi àaåi haykhöng? Vïì vêë n àïì naây coân nhûängquan àiïím khaác nhau. Coá ngûúâi choàïë n thïë kyã XIX hïå tû tûúãng Nho giaáoàaä trúã nïn baão thuâ vaâ chuã trûúngphuåc höìi Nho giaáo cuãa triïìu Nguyïînàaä caãn trúã sûå tiïë p nhêån nhûäng tû tûúãng vaâ thaânh tûåu múái cuãa thïë giúái.Nhûng cuäng coá ngûúâi cho rùçng vêë nàïì khöng phaãi laâ baãn thên Nho giaáomaâ laâ ngûúâi vêån duång hïå tû tûong àoá.

- Möåt thûåc traång cêìn lûu yá khinghiïn cûáu vïì vûúng triïìu Nguyïîn laâduâ ban haânh nhiïìu chñnh saách khêínhoang tñch cûåc, kïí caã möåt söë chñnhsaách giaãm nheå tö thuïë , nhûng xaä höåithúâi Nguyïîn khöng öín àõnh. Tronggêìn nhû suöët thoâi Nguyïîn, khúãinghôa nöng dên nöí ra triïìn miïn vaâtriïìu Nguyïîn khöng thïí naâo giaãiquyïë t nöíi. Taåi sao vaâ àaánh giaá thûåctraång àoá nhû thïë naâo cho thoãa àaáng?

- Tûâ triïìu Tûå Àûác (1848-1883),vûúng triïìu Nguyïîn caâng ngaây caângböåc löå nhiïìu haån chïë , bêë t cêåp, laâmcho thïë nûúác caâng ngaây caâng suyyïë u vaâ cuöëi cuâng thêë t baåi trûúác cuöåcxêm lûúåc cuãa thûåc dên Phaáp. ÚÃ àêycoá hai vêën àïì quan troång àùåt ra laâthaái àöå cuãa triïìu Nguyïîn àöëi vúái xuhûúáng canh tên phaát triïín khaá maånhdûúái triïìu Tûå Àûác vaâ traách nhiïåm cuãatriïìu Nguyïîn trong kïë t quaã bi thaãm

cuãa cuöåc khaáng chiïë n thêë t baåi. Canhtên àêët nûúác vaâ chöë ng chuã nghôathûåc dên laâ hai yïu cêìu bûác xuác,quan hïå mêåt thiïë t vúái nhau. Vêë n àïìàùåt ra khöng chó úã Viïåt Nam maâ gêìnnhû caã phûúng Àöng vaâ khi phêntñch cuäng cêìn nhòn röång ra trong goácnhòn so saánh vúái möåt söë nûúác tûúngtûå trïn phaåm vi phûúng Àöng, nhêë t laâkhu vûåc gêìn guåi cuãa Àöng Nam AÁ vaâÀöng AÁ.

Vïì di saãn vùn hoáa

Thúâi kyâ lõch sûã naây coân àïí laåi möåtdi saãn vùn hoáa àöì söå bao göìm caãvùn hoáa vêåt thïí vaâ phi vêåt thïí. Di saãn

àoá möåt phêìn àang hiïån hûäu trïn àêë tnûúác Viïåt Nam vúái nhûäng di tñch kiïë ntruác, thaânh luäy, lùng möå... vaâ têë t caãàaä hoâa àöìng vúái toaân böå di saãn dêntöåc cuâng àöìng haânh vúái nhên dên,

vúái dên töåc trong cuöåc söë ng höm nayvaâ maäi maäi vïì sau, goáp phêìn taåo nïnbaãn sùæc vaâ baãn lônh dên töåc, sûácsöë ng vaâ sûå phaát triïín bïìn vûäng cuãaàêë t nûúác.

Cöë àö Huïë laâ núi höåi tuå vaâ kïë ttinh caác giaá trõ vùn hoáa dên töåc trongmöåt thúâi kyâ lõch sûã khi maâ kinh àö naâylêìn àêìu tiïn trong lõch sûã dên töåc trúãthaânh trung têm chñnh trõ, vùn hoáacuãa möåt quöë c gia vúái laänh thöí thöëngnhêë t traãi daâi tûâ bùæc chñ nam, tûâ àêë tliïìn àïë n haãi àaão. Quêìn thïí di tñch cöë àö Huïë àaä àûúåc UNESCO cöngnhêån laâ Di saãn Vùn hoáa Thïë giúáingaây 11-12-1993 vaâ ngaây 7-11-2003Nhaä nhaåc cung àònh laåi àûúåc cöngnhêån laâ Kiïåt taác truyïìn khêíu vaâ Disaãn vùn hoáa phi vêåt thïí cuãa nhênloaåi.

Trong söë caác àö thõ hònh thaânh vaâphaát àaåt trong thúâi kyâ naây, Höåi An laâcaãng thõ tiïu biïíu nhêë t vaâ Khu di tñchphöë cöí Höåi An cuäng àaä àûúåcUNESCO cöng nhêån laâ Di saãn Vùnhoáa Thïë giúái ngaây 4-12-1999...

Vïì di saãn chûä viïë t, thúâi kyâ caácchuáa Nguyïîn, nhêë t laâ thúâi kyâ vûúngtriïìu Nguyïîn, àïí laåi möåt kho taâng rêë tlúán vúái nhûäng böå chñnh sûã, nhûängcöng trònh biïn khaão trïn nhiïìu lônhvûåc, nhûäng saáng taác thú vùn cuãanhiïìu nhaâ vùn hoáa lúán, nhûäng tû liïåuvïì Chêu baãn triïìu nguyïîn, vùn bia,àõa baå, gia phaã, hûúng ûúác, nhûängsùæc phong, cêu àöë i trong caác kiïë ntruác tön giaáo, tñn ngûúäng, nhûäng vùn

khùæc trïn hang nuái, vaách àaá...Caác chuáa Nguyïîn vaâ vûúng triïìu

Nguyïîn àaä ài vaâo lõch sûã, nhûng disaãn vùn hoáa maâ thúâi kyâ lõch sûã àoá àaätaåo dûång nïn, kïë t tinh nhûäng giaá trõlõch sûã vaâ vùn hoáa cuãa dên töåc, thòmaäi maäi trûúâng töìn cuâng non söngàêë t nûúác. Àoá laâ böå phêån quan troångcuãa di saãn vùn hoáa dên töåc luön luöngiûä vai troâ àöång lûåc tinh thêìn nöåi taåicuãa cöng cuöåc phuåc hûng dên töåc,cuãa sûå phaát triïín bïìn vûäng cuãa àêë t

nûúác, nhêë t laâ trong thúâi kyâ cöngngiïåp hoáa, hiïån àaåi hoáa vaâ höåi nhêåpcuãa àêë t nûúác hiïån nay.




18

TÛ TRONG DI SAÃN

NGUYÏÎN XUÊN DIÏÅN

Trong caác nghi lïî cuãa ngûúâi Viïåt thúâi trûúác, coá möåt khöng gian nghi lïî khaá àùåc biïåt rêëtàaáng àïí yá laâ thiïån àaân. ÚÃ àêëy diïîn ra möåt hònh thûác sinh hoaåt vùn hoáa têm linh àöåc àaáo laâ

giaáng buát - möåt hiïån tûúång vùn hoaá têm linh coá thûåc trong xaä höåi Viïåt Nam, tûác laâ cêìu

Thaánh - Thêìn - Tiïn - Phêåt cho mònh nhûäng baâi thú, thöng qua möåt ngûúâi coá nùng lûåc àùåc

biïåt. Song vò nhiïìu lyá do maâ giúái nghiïn cûáu àaä coi àoá laâ möåt vuâng cêëm vaâ khöng daânh cho

noá möåt sûå quan têm thñch àaáng, ngoaåi trûâ hai hoåc giaã laâ Nguyïîn Vùn Huyïn (Tuåc thúâ cuáng

thêìn tiïn úã Viïåt Nam, 1944) vaâ Àaâo Duy Anh (Höìi kyá Nhúá nghô chiïìu höm, 1989).

Àïìn Ngoåc Sún - truå súã Höåi hûúángthiïån, cú súã in êë n taâng baãn vaâ cöng cuöåc

chêë n hûng vùn hoáa dên töåc

Thûúng noâi giöëng

THÊÌN TIÏNgiaáng buát

Haåc buát cuãa tiïn cuâng

vúái mêm àöìng




19

Giaáng buát laâ hiïån tûúång “nhêåpthêìn” trong àoá thûåc hiïån nghilïî cêìu cuáng àïí mong muöë n

coá sûå phaán truyïìn daåy döî cuãa thêìnlinh thöng qua vùn tûå maâ thû viïån

Viïån Haán Nöm hiïån àang lûu trûä 254cuöë n thú vùn giaáng buát, vúái haâng vaånbaâi thú, baâi vùn.

Taâi liïåu coá niïn àaåi súám nhêë t laânùm 1825 àûúåc in taåi àïìn Haâ Khêíu,huyïån Thoå Xûúng, nay laâ di tñch ViïåtÀöng höåi quaán, söë nhaâ 22 HaângBuöìm, Haâ Nöåi. Vïì niïn àaåi xuêë t hiïånnhiïìu baãn giaáng buát nhêë t laâ caác nùm1870 - 1898 vaâ 1906 - 1911.

Thïë nhûng, Phaåm Àònh Höí (1768- 1839), nhaâ khaão cûáu nöíi tiïë ng thúâicuöë i Lï àêìu Nguyïîn, trong ÀûúângAn Àan Loan Phaåm gia thïë phaã(A.909) coá thuêåt chuyïån öng ngoaåicuãa mònh nhû sau: “Cuå coá thuêåt boáitiïn, thûúâng lêë y caânh àaâo laâm thaânhhònh moã haåc treo lïn möåt cêìn truác,lêë y möåt caái soåt tre àûång àêìy ùæp caátsaåch, àùåt cêìn truác bïn caånh röìi àöë tbuâa àoåc pheáp, caái moã haåc tûå nhiïnchuyïín àöång, vaåch thaânh chûä trïncaát”. Lúâi thuêåt naây roä raâng cho biïë töng ngoaåi cuãa Phaåm Àònh Höí laângûúâi thûåc hiïån nghi lïî giaáng buát cêìuvùn tûå. Qua àêy cho thêë y, chuáng tacoá thïí vêîn tòm thêë y caác vùn baãngiaáng buát coá niïn àaåi súám hún nùm1825 laâ baãn xûa nhêë t coá trong thû viïån Viïån Haán Nöm.

Hoåc giaã Viïåt Nam àêìu tiïn quantêm àïën giaáng buát coá leä laâ Lï QuyáÀön. Trong khi ài sûá nhaâ Thanh(Trung Quöë c) öng àaä quan têm tòmhiïíu, sûu têìm àûúåc saách Êm chêëtvùn chuá. Nùm 1839, Êm chêët vùnchuá àûúåc khùæc in theo baãn cuä do Lï

Quyá Àön mang vïì tûâ Trung Quöë c.Saách daây chûâng 350 trang in. Nhûngbaãn Êm chêë t vùn chuá in nùm 1839khöng phaãi laâ baãn in giaáng buát súámnhêë t maâ ta thêë y àûúåc trong kho saáchHaán Nöm.

Ngay tûâ nùm 1825, taåi àïìn HaâKhêíu, huyïån Thoå Xûúng (Haâ Nöåi) àaätöí chûác khùæc in böå saách Quan Phu tûãkinh huêë n húåp khùæc (AC. 408), 150trang in. Saách naây cheáp lúâi giaáng buátcuãa Quan Thaánh àïë quên (Quan

Phu tûã, Quan Vên Trûúâng).Suöë t nûãa cuöë i thïë kyã XIX, àaä coánhiïìu Thiïån àaân àûúåc múã ra úã hêìu

khùæp caác tónh úã Bùæc böå: Haâ Nöåi, NamÀõnh, Haâ Àöng, Sún Têy, Haãi Dûúng,Bùæc Ninh, Bùæc Giang, Thaái Bònh,Thaái Nguyïn, Haãi Phoâng, Ninh Bònh,Hûng Yïn, Phuác Yïn...

Nöåi dung vaâ hònh thûác thú cagiaáng buát caâng vïì sau caâng khaác luácban àêìu. Thúâi gian àêìu laâ giaáng buátcuãa caác võ thêìn cuãa Àaåo giaáo TrungQuöëc nhû Vùn Xûúng Àïë quên,Quan Thaánh Àïë quên... Caác baâi thú vùn giaáng buát naây àûúåc in trong möåtquyïín saách vaâ chuáng khöng phaãi laâvùn baãn coá àûúåc sau möåt cuöåc giaángbuát cêìu vùn taåi Viïåt Nam. Hay noáikhaác ài, noá chó nhû möåt cuöë n danhngön maâ nhûäng ngûúâi tu àaåo têmniïåm. Nöåi dung, do vêåy mang tñnhchung chung. Vùn giaáng buát úã àêyàïìu bùçng chûä Haán, àûúåc diïîn àaåtbùçng thú luêåt. Vïì sau, do yïu cêìumúái cuãa àúâi söëng xaä höåi, thú giaángbuát àaä thay àöíi. Caác võ thêìn linhgiaáng buát khöng chó laâ coá nguöìn göë cTrung Quöëc nûäa, maâ coân coá caác tiïnnho liïåt thaánh Viïåt Nam, nhû TrêìnHûng Àaåo, Phaåm Nguä Laäo, TrûngVûúng, Liïîu Haånh vv… Thú do yïucêìu phaãi àïë n vúái quaãng àaåi quêìnchuáng nïn àaä coá nhiïìu thú luåc baát,song thêë t luåc baát. Vùn giaáng buátcuäng phêìn nhiïìu khöng duâng chûäHaán maâ duâng chûä Nöm. Caác baãnsaách vùn giaáng buát cuäng àûúåc sûutêåp ngay tûâ àaân giaáng buát vaâ àûa àikhùæc in ngay.

Coá tònh hònh êë y laâ do böë i caãnhchñnh trõ, xaä höåi Viïåt Nam àaä coánhiïìu thay àöíi...

Thûåc traång kinh tïë , xaä höåi ViïåtNam tûâ khi Gia Long lïn ngöi àïë n khiTûå Àûác cùæt ba tónh miïìn Àöng Nam

Kyâ cho Phaáp tuy àang trong giaiàoaån xêy dûång kiïë n thiïë t nhûng àaädêìn àûúåc cuãng cöë . Viïåt Nam laâ möåtnûúác àöåc lêåp, thöë ng nhêë t vaâ phaáttriïín coá àûúâng hûúáng. Triïìu àònh TûåÀûác sau nhiïìu “khûå nûå” àaä hoaân toaânbêë t lûåc trûúác sûå lêë n lûúát cuãa Thûåcdên Phaáp vaâ sûå “àe doåa” cuãa vùnminh phûúng Têy. Trong triïìu àònhêëy, nöåi böå cuäng àaä coá sûå phên hoáa,chia ra laâm hai phaái roä rïåt: Chuã chiïë nvaâ chuã hoâa. Vua Tûå Àûác thò úã phaái

chuã hoâa. Chó sau khi Tûå Àûác bùng,thò phaái chuã chiïë n trong àaám quêìnthêìn múái dêìn trúã nïn chiïë m ûu thïë ,

búãi àûúåc vua Haâm Nghi vaâ möåt troångthêìn quyïìn thïë laâ Trûúng Àùng Quïë laâm hêåu thuêîn. Nùm 1885 phongtraâo Cêìn Vûúng àûúåc phaát àöångchñnh thûác vaâ phaát triïín sêu röång

khùæp Trung kyâ, Bùæc kyâ.Phong traâo Cêìn Vûúng ài vaâo suythoaái bùçng sûå thêë t baåi cuãa cuöåc khúãinghôa Hûúng Sún do nhaâ sô phu khoabaãng Phan Àònh Phuâng laâm thuã lônh.

Àoâi hoãi cuãa lõch sûã vïì cûáu nûúác,giaânh laåi giang sún töí quöë c trúã nïncêë p baách hún bao giúâ hïë t.

Thú vùn yïu nûúác thúâi kyâ naâynhùçm àïën möåt quêìn chuáng nhên dênàöng àaão. Vaâ àïí phuâ húåp vúái viïåckïu goåi loâng yïu nûúác vaâ tûå haâo dêntöåc, caác hònh thûác diïîn àaåt quenthuöåc vúái àöng àaão bònh dên àûúåclûåa choån. Thú luåc baát vaâ song thêë tluåc baát àûúåc ûa duâng. Nhûäng löë i noáiêín duå vïì noâi giöë ng, töí quöëc, giangsún... giaâu sûác biïíu caãm àûúåc duângphöí biïë n trong caác lúâi vùn giaáng buát.Caác sinh hoaåt vùn hoaá, vùn nghïåtrong dên gian coá löìng gheáp thïmnhûäng nöåi dung múái, nhùçm thûác tónhlong yïu nûúác.

Trong caác sinh hoaåt vùn hoaá, vùnnghïå dên gian, thò kï àaân giaáng buátlaâ möåt hoaåt àöång tñn ngûúäng àùåc biïåt.ÚÃ àoá con ngûúâi giao tiïë p vúái thïë giúáicuãa Thaánh - Thêìn - Tiïn - Phêåt quamöåt ngûúâi coá biïåt nùng. Ngûúâi naâyseä chuyïín caác thöng àiïåp bùçng vùnthú coá nöåi dung khuyïn baão, rùn daåy,kïu goåi cuãa Thaánh, Thêìn cho conngûúâi trïn coäi trêìn gian. Hún nûäagiaáng buát laåi laâ möåt hoaåt àöång tñnngûúäng ngûng kïë t nhiïìu thaânh töë àùåc sùæc cuãa vùn hoaá dên gian nhû:

Möåt caãnh

cêìu tiïn úãgiûäa àïìnBñch Cêu




20

thú ca dên gian, muáa dên gian, nghithûác tñn ngûúäng...Tham gia vaâogiaáng buát laâ tham gia vaâo tñn ngûúäng,tham gia vaâo saáng taåo vùn hoaá vùnnghïå dên gian.

Sûác söë ng cuãa giaáng buát cuäng úãàêë y. Vaâ sûác söë ng cuãa viïåc tuyïntruyïìn yïu nûúác cuäng úã àêë y. Noánûúng vaâo tön giaáo, tñn ngûúäng,nûúng vaâo cöng xaä nöng thön àïíhoaåt àöång vaâ thuác giuåc quêìn chuáng.

Thûåc dên Phaáp thûåc sûå hoangmang vaâ böëi röë i khi phaãi xûã trñ vúái tònhhònh núã röå cuãa caác Thiïån àaân vaâ caáchoaåt àöång giaáng buát úã khùæp núi.Khöng tòm àûúåc chûáng cúá khaã dô kïë ttöåi, àaân aáp, thûåc dên Phaáp àaä mêë t ùn

mêë t nguã vúái caác hoaåt àöång nûãa töngiaáo, nûãa caách maång àang lan traânvaâ phaát huy taác duång vaâ thanh thïë úãkhùæp núi.

GS Àaâo Duy Anh, trong baâi Tòmhiïíu phong traâo Thiïån àaân àöë i vúáicuöåc vêån àöång aái quöë c trong têåp höìikyá Nhúá nghô chiïì u höm (Nxb Treã,1989) coá cho biïë t: "Öng NguyïînNgoåc Tónh kïí laåi rùçng trong thúâi giangiaáng buát vaâ êën haânh baãn kinh naâythò Lyá trûúãng vaâ Phoá lyá xaä Haåc Chêu

súå liïn luyå nïn àaä baáo caáo cho quanlaåi súã taåõ. Chñnh quyïìn thûåc dên giaocho Buâi Bùçng Àoaân bêë y giúâ laâm Triphuã Xuên Trûúâng àiïìu tra. Buâi BùçngÀoaân cho vúå coá sai nha ài theo àïë nàaân àïí thûã, viïët möåt túâ súá boã vaâophong bò kñn. Haâng ngaây khaách thêåpphûúng qua laåi àïí lïî vaâ xin kinh rêë tàöng, nhiïìu ngûúâi sang troång, chonïn chùèng ai àïí yá àïë n àoá laâ baâ phuãXuên Trûúâng. Theo lïå thò ngûúâi àïë nlïî àùåt phong bò kñn lïn baân thúâ,

Thaánh phaãi giaáng buát chó tïn ngûúâiêë y, coá àuáng thò ngûúâi ta múái tin.Thaánh beân giaáng buát cho ngay möåtcêu thú rùçng: Cön dûúåc thiïn truâng thûúng haã i ngoaåi/Bùçng Àoaân vaån lyátûã tiïu gian.

Thïë laâ chó roä tïn Buâi Bùçng Àoaânra bùçng möåt cêu thú, maâ caác nhaâ Nhohoåc gioãi àïìu nhêån laâ rêë t hay, bònhthûúâng khoá coá ngûúâi tûác tõch laâm raàûúåc, huöë ng chi ngûúâi cêìm kï àêy laângûúâi sûác hoåc cuäng têìm thûúâng.

Buâi Bùçng Àoaân do àoá tin laâ coá tiïnthaánh giaáng buát thûåc, baáo caáo lïn tónhrùçng àoá laâ viïåc tön giaáo thûåc chûákhöng phaãi laâ hoaåt àöång chñnh trõ nhû

hûúng lyá baáo. Sau àoá aán saát NamÀõnh laâ Mai Toaân Xuên cuäng cho vúåàïë n lïî àïí àùåt phong bò kñn vaâ thûã nhû thïë . Buâi Bùçng Àoaân laâ ngûúâi Nho hoåccoá tiïë ng cho nïn àûúåc giaáng buát möåtcêu thú chûä. Mai Toaân Xuên xuêë tthên laâ böìi Têy nïn ñt hoåc, chó àûúåcgiaáng buát möåt cêu thú Nöm, nhûngcuäng vaåch roä caã ba chûä hoå tïn nhû veära: Àêì u caânh Mai múái àiïí m hoa/ Non söng böë n bïí àêu maâ chùè ng Xuên?

Sau àoá tónh baáo caáo lïn Thöë ngsûá rùçng àêy chó laâ möåt hoaåt àöång töngiaáo, khöng nïn ngùn cêë m. Vò thïë maâ baãn kinh in xong vaâo muâa Àöngnùm 1923 àûúåc phaát haânh úã Bùæc kyâ,röìi sau àoá àûúåc phaát haânh bùçngquöë c ngûä úã Nam kyâ. Caác muâa heânùm 1924, 1925, 1926, öng NguyïînNgoåc Tónh àïìu àûúåc Àöìng LaåcKhuyïë n Thiïån àaân úã Nam Àõnh múâiàïë n giaãng kinh Àaåo Nam cho tñn àöìcuãa àaân êëy nghe. Nhûng àïë n nùm1929, trong cuöåc àaân aáp àöë i vúái caácàaãng bñ mêåt tiïë n haânh úã khùæp Bùæc kyâ,chñnh quyïìn múái soaát nhaâ maâ tõchthu têë t caã baãn kinh coân laåi vaâ caác têë mvaán in àïí huyã ài vaâ bùæt àaân chuã laâöng Nguyïîn Àûác Kinh vaâ chuã buát laâöng Nguyïîn Ngoåc Tónh laâm aángiaám". (Sàd tr.200-224)

Coá möåt thûåc tïë laâ chñnh nhúâ vaâohònh thûác giaáng buát, nhû möåt hoaåtàöång mï tñn dõ àoan, caác baâi haát baâithú yïu nûúác thûúng noâi vaâ nùångloâng vúái vùn hoaá dên töåc àaä àûúåc lûutruyïìn. Caác thaânh viïn cuãa caácphong traâo yïu nûúác àêë u tranh caáchmaång cuäng nhúâ àoá maâ thoaát khoãi sûå

rònh rêåp vaâ àaân aáp cuãa keã thuâ.

Nhûäng nùm àêìu thïë kyã 20, trûúáctònh hònh bõ giùåc Phaáp àaân aáp nùångnïì, möåt söë cú súã vêån àöång yïu nûúáctaåi Haâ Nöåi vaâ caác àö thõ phaãi chuyïín

vïì vuâng nöng thön phuå cêån. Möåttrong nhûäng cú súã coá hoaåt àöångmaånh laâ Vùn Hiïë n àûúâng úã laâng HaåMöî, xaä Haå Möî, huyïån Àan Phûúång(Haâ Têy). Vùn Hiïë n àûúâng hoaânthaânh vaâo muâa xuên nùm Kyã Dêåu(1909), laâ núi thúâ Thaái uyá Tö Hiïë nThaânh vaâ caác võ tiïn hiïìn cuãa laâng.Thûåc ra thò trûúác àoá, vaâo nùm 1907,Thiïån àaân úã àêy àaä cho khùæc in böåsaách Cöí kim truyïìn luåc àïì tuyïntruyïìn vêån àöång yïu nûúác. Böå saách

göìm 4 têåp Nguyïn - Hanh - Lúåi -Trinh vúái gêìn 400 baâi thú vùn, baogöìm nhiïìu thïí loaåi, viïët bùçng chûäHaán, do têåp thïí taác giaã àïìu laâ ngûúâiàõa phûúng saáng taác. Vùn Hiïënàûúâng hiïån coá àöi cêu àöë i vïì viïåcgiaáng buát vaâ khùæc in kinh:

Kinh àiïí n baã n taâng Tiïn hiïì n giaáng buát thuyâ kinh àiïí n

Cöí kim truyïì n luåc Vaä ng thaánh di thû diïåu cöí kim

(Kinh àiïín baãn khùæc Tiïn hiïìn

giaáng buát truyïìn kinh àiïínCöí kim truyïìn luåc Thaánh hiïìn dicaão saáng cöí kim)

Taåi Haå Möî, khöng chó Vùn Hiïë nàûúâng laâ núi coá giaáng buát maâ giaángbuát coân àûúåc töí chûác trong chuâa HaãiGiaác nûäa. Vaâ Cöí kim truyïìn luåc chñnhlaâ têåp thú vùn àûúåc têåp húåp sau gêìn4 thaáng giaáng buát. Vïì caách phaáthaânh thò phaát cho moåi nhaâ, biïë u tùångcaác núi vúái muåc àñch: Thû lai àõa àõa,tuyïn truyïìn vaån vuä (saách àïë n moåi

núi, tuyïn truyïìn khùæp chöë n. VùnHiïë n àûúâng cuäng coân laâ núi böë cthuöë c chûäa bïånh cho nhên dên.Thaáng 4 nùm 1996, khi vïì Haå Möî àïílêë y taâi liïåu töi coân thöë ng kï àûúåc 14tïn saách / böå saách Haán Nöm taåi VùnHiïë n àûúâng...

Vaâo cuöë i thïë kyã XIX àêìu thïë kyãXX, ngûúâi Phaáp àaä àùåt xong nïìn àöhöå lïn Bùæc Kyâ, Trung Kyâ. Sûå phênhoáa giai cêë p diïîn ra nhanh choángtrong toaân böå xaä höåi. Luên lyá cöítruyïìn cuâng caác giaá trõ àaåo àûáctruyïìn thöë ng raån nûát trûúác sûå xêmthûåc cuãa vùn minh phûúng Têy.Nhiïìu tónh lyå, huyïån lyå àûúåc moåc lïn

TÛ TRONG DI SAÃN

Baâ chuáa Liïîu Haånh trúã vïì trúâi




21

bïn caånh nhûäng truåc àûúâng giaothöng lúán nhoã, keáo theo quaá trònh “Êuhoáa” rêë t maänh liïåt.

ÚÃ nöng thön böå maáy lyá dõch àaä trúãnïn tha hoáa. Bûác tranh nöng thön Viïåt

Nam trong suöë t thúâi gian haâng thïë kyãlaâ möåt khoaãng töë i tùm vúái möåt àúâisöë ng khöí cûåc vaâ nhûäng aáp bûác nùångnïì cuãa böå maáy cûúâng haâo, lyá dõch.

Trong tònh hònh xaä höåi nhû vêåyviïåc gioáng lïn tiïë ng tröë ng thûác tónhcaách maång, kïu goåi chêë n chónh nïë psöë ng theo mêîu mûåc truyïìn thöë ng laâmöåt cöng viïåc coá yá nghôa.

Caác thiïån àaân àaä moåc lïn úã khùæpmoåi núi vaâ hoaåt àöång khaá söi nöíitrong cuöåc chêë n hûng vùn hoaá dên

töåc. Caác buöíi giaãng thiïån àûúåc thûåchiïån àuáng theo lõch àaä àõnh sùén, coáàöng àaão nhên dên tham dûå. Viïåc tuböí vaâ tön taåo caác di tñch àûúåc nhiïìungûúâi hûúãng ûáng, vaâ rêë t nhiïìu vùnbia hiïån àùåt trong caác di tñch àaä ghilaåi viïåc sûãa chûäa, tön taåo naây.

Trong söë caác thiïån àaân àaä biïë t thòàïìn Ngoåc Sún laâ möåt cú súã tiïu biïíunhêë t. Àïìn Ngoåc Sún khöng nhûäng laâmöåt cú súã àûúåc thaânh lêåp súám nhêë t,coá àoáng goáp toaân diïån nhêë t, laâ möåt cú

súã in êë n vaâ taâng baãn lúán nhêë t, maâ coâncoá vai troâ nhû laâ möåt trung têm coá sûáclan toaã rêë t lúán, trong phaåm vi khùæp caãàöìng bùçng chêu thöí Bùæc böå, nïë ukhöng muöë n noái laâ trong caã miïìn Bùæc.

Theo baâi vùn bia Ngoåc Sún àïë quên tûâ kyá do Tiïë n sô Vuä Töng Phansoaån nùm 1843 thò àïìn Ngoåc Sún dohöåi Hûúáng Thiïån taåo dûång nùm1842. Ngoaâi muåc àñch thúâ thêìnthaánh, àêy coân laâ núi cho “sô phu kïë tbaån vúái nhau yïu caãnh naây, vò mïë ntïn höì naây viïåc tu dûúäng, du ngoaån,nghó ngúi àïìu coá núi coá chöë n”.

Tûâ sûå thöëng nhêët trong höåiHûúáng Thiïån, chuã trûúng chêë n hûngvùn hoaá cuãa Höåi àûúåc caác nhaâ khoabaãng coá uy tñn trong höåi vaâ khùæp Haâthaânh taán dûúng vaâ coi laâ muåc àñchcao nhêë t cuãa höåi. Viïåc àêìu tiïn maâcaác nhaâ Nho hûúáng àïën laâ hûúángdêîn cho möåi ngûúâi tu dûúäng chñnhbaãn thên mònh, trûúác hïët laâ ngay laâsûå chñnh têm vaâ ngùn chùån nhûängduåc voång xêë u naãy sinh trong ngaychñnh loâng mònh.

Àïìn Ngoåc Sún laâ núi maâ àïìu àùånvaâo caác ngaây 2 vaâ 16 êm lõch haâng

thaáng höåi töí chûác giaãng thiïån. Cuängtaåi àêy àaä tiïë n haânh caác buöíi giaángbuát àïí xin nhûäng lúâi daåy cuãa Thaánhnhên qua möåt ngûúâi trung gian.

Möåt khña caånh khaác trong viïåc

chêë n hûng vùn hoaá dên töåc cuãa höåiHûúáng Thiïån úã àïìn Ngoåc Sún laâ tuböí tön taåo caác di tñch lõch sûã vùnhoaá. Taåi khu vûåc xung quanh HöìGûúm, höåi Hûúáng Thiïån àaä tön taåoTrêë n Ba àònh, truâng tu àïìn NgoåcSún, xêy Thaáp Buát vaâ Àaâi Nghiïn...Khu vûåc Höì Gûúm coá àûúåc khuönmùåt nhû ngaây nay laâ do nhûäng lêìn tuböí tön taåo naây. Khöng nhûäng thïë, vúáitònh caãm yïu mïë n Thùng Long, caácnhaâ nho trong höåi Hûúáng Thiïån coân

saáng taác biïët bao aáng vùn thú àïìvõnh trïn nhûäng di tñch danh thùængHaâ Nöåi.

Àïìn Ngoåc Sún laâ möåt cú súã in êë nvaâ taâng baãn lúán nhêët trong suöëtkhoaãng 100 nùm (1845 - 1945). Múáiàêy, Vûúng Thõ Hûúâng dûåa vaâo haicuöë n saách Caác àùèng kinh baãn NgoåcSún thiïån thû lûúåc sao muåc luåc(A.1116), Cao Vûúng kinh chuá giaãi(AC.438) cho chuáng ta biïë t danhmuåc saách Haán Nöm in taåi àïìn Ngoåc

Sún göìm 246 tïn saách (möîi tïn saáchcoá thïí laâ möåt böå vúái nhiïìu cuöë n)thuöåc nhiïìu mön loaåi khaác nhau nhû tön giaáo, vùn hoåc, sûã hoåc... (Xem taåpchñ Haán Nöm söë 1 -2000).

Nhû vêåy laâ trong suöë t möåt trùmnùm àïìn Ngoåc Sún àaä laâ möåt cú súãin êë n taâng baãn lúán cuãa caã vuâng chêuthöí Bùæc böå, núi àùåt truå súã cuãa höåiHûúáng Thiïån vúái caác hoaåt àöång thiïëtthûåc trong viïåc chêë n hûng vùn hoaádên töåc. Cuäng chñnh vò leä àoá maâ cuöë inùm 1945, Höì Chuã Tõch àaä àïë n thùmhöåi Hûúáng Thiïån, troâ chuyïån vúái caáchöåi viïn cuãa höåi vaâ cùn dùån: “Caác cuåàaä cao tuöíi maâ vêîn coân giaãng Thiïåncho baâ con theo, thïë laâ rêët quyá. Töixin pheáp gúåi thïm vaâi yá. Töi nghô àiïìuThiïån lúán nhêë t laâ yïu nûúác, yïu dênchuã, àiïìu aác lúán nhêë t laâ xêm lûúåc, aápbûác. Töi àïì nghõ caác cuå khi giaãngThiïån nïn chuá yá khuyïn àöìng baâobaão vïå àöåc lêåp, tûå do vaâ tùng gia saãnxuêë t, xêy dûång dên chuã” (Theo Nhêndên, 22 - 8 - 1990).

Kïu goåi loâng yïu nûúác thûúng noâilaâ möåt chuã àïì lúán cuãa thú vùn giaángbuát noái riïng vaâ thú vùn yïu nûúác

caách maång noái chung. Trong thú vùngiaáng buát, àiïìu naây àûúåc thïí hiïån úãnhûäng khña caånh sau:

- Giaáng buát lúâi cuãa caác võ anhhuâng, liïåt nûä cuãa dên töåc nhû: Trêìn

Hûng Àaåo, Phaåm Nguä Laäo, Hai BaâTrûng, Baâ Triïåu, Baâ Liïåt nûä “Tiïë thaånh khaã phong” úã laâng Àöng Ngaåc.

- Giaáng buát lúâi cuãa caác võ thêìntiïn trong thêìn àiïån Viïåt Nam nhû:Taãn Viïn Sún Thaánh, Phuâ ÀöíngThiïn Vûúng, Liïîu Haånh Cöng chuáa,Tûâ Àaåo Haånh...

- Giaáng buát lúâi caác tiïn nho, caácnhaâ vùn hoaá cuãa Viïåt Nam nhû: TöHiïë n Thaânh, Nguyïîn Bónh Khiïm,Phuâng Khùæc Khoan, Baâ töí nghïì thao

úã Triïìu Khuác...Nöåi dung chêë n hûng vùn hoaá dêntöåc, xêy dûång nïë p söë ng múái thûúângàûúåc biïíu hiïån nhû sau:Àïì cao viïåcnêng cao dên trñ; Baâi baác huã tuåc; Àïìcao phuå nûä (giaáng buát lúâi Thaánh mêîucho phuå nûä); Khuyïn söë ng lûúngthiïån, thûúng yïu àuâm boåc nhau; Inêë n kinh saách vïì tön giaáo, lõch sûã, vùnhoåc, ngön ngûä...

Vúái 98 Thiïån àaân hiïån biïë t taåi caácàõa phûúng trong hêìu khùæp caác tónh

miïìn Bùæc cho thêë y sûå hoaåt àöång söinöíi cuãa caác Höåi Hûúáng Thiïån, Thiïånàaân trong khoaãng möåt trùm nùm tûâ1845 àïë n 1945. Nöåi dung thú vùngiaáng buát cuäng chñnh laâ nöåi dung,muåc àñch hoaåt àöång cuãa caác Thiïånàaân. Àoá laâ möåt chûúng trònh tuyïntruyïìn röång khùæp trong suöë t thúâi giannûãa cuöë i thïë kyã XIX vaâ nûãa àêìu thïë kyã XX têåp trung vaâo hai vêë n àïì: Kïugoåi loâng yïu nûúác thûúng noâi vaâChêë n hûng vùn hoaá dên töåc.

Vùn thú giaáng buát caâng vïì saucaâng sûã duång nhiïìu chûä Nöm vaâ caácthïí thú ca dên gian àïí thïí hiïån caáclúâi daåy döî cuãa caác thêìn linh àêë t Viïåt.Möåt giaá trõ rêë t àùåc biïåt cuãa thú vùngiaáng buát cuöë i thïë kyã XIX àêìu thïë kyãXX, laâ dûúái aãnh hûúãng cuãa caác phongtraâo yïu nûúác, àaä laâm phaát khúãinhûäng biïíu tûúång múái trong vùn hoáaViïåt Nam maâ trûúác àoá ñt khi àûúåcnhùæc àïë n. Àoá laâ nhûäng biïíu tûúång vïìQuöë c Höìn, Quöë c Tuáy, Quöë c Dên, NoâiGiöë ng, Giöë ng Laåc Höìng, Con RöìngChaáu Tiïn àûúåc nhùæc àïë n rêë t nhiïìu,rêë t khêín thiïë t vaâ nhùçm àïë n àöë i tûúånglaâ caác têìng lúáp nhên dên lao àöång.




22

TÛ TRONG DI SAÃN

ÀAÂO TÊN - NHA GIAÁO DUÅC SÊN KHÊËU

VA ÊM NHAC TOAN NÙNGGS.TS NGUYÏÎN THUYÏËT PHONG

ÚÃ nûúác ngoaâi, tûâ nhiïìu thêåp niïn qua, chuáng töi trong ngaânh

Ethnomusicoloy (Dên töåc nhaåc hoåc thïë giúái) àaä quan têm àùåc biïåt

vïì vai troâ cûåc kyâ quan troång cuãa Àaâo Têën trong lõch sûã nghïå thuêåt

haát böåi (tuöìng) Viïåt Nam. Chuáng töi àaä dêîn luêån vaâ àûa danh muåc vïì öng trong caác Tûâ àiïín baách khoa êm nhaåc thïë giúái nhû Garland

Encyclopedia of World Music (Hoa Kyâ), The New Grove Dictionary

of Music and Musicians (Anh Quöëc), Iwanami Shoten (Nhêåt Baãn),

taåp chñ Journal of Asian Theater (Sên khêëu chêu AÁ) cuãa Àaåi hoåc

Hawaii... Àùåc biïåt trong êën baãn àêìu tiïn cuãa taåp chñ Nhaåc Viïåt - The

Journal of Vietnamese Music taåi Myä (1989) do chuáng töi chuã

trûúng àaä vinh danh danh nhên Àaâo Têën qua möåt baâi viïët vïì sûå

nghiïåp cuãa öng. Ñt ra nhiïìu hoåc giaã trong giúái nghiïn cûáu bùçng Anh

vaâ Phaáp ngûä àïìu biïët àïën danh nhên Àaâo Têën.

Vùn hoáa khöng coá biïn giúái. Nghïå thuêåt khöng coáchöî dûâng. Àaâo Têë n thïí hiïån àiïìu naây nhû möåt têë mgûúng saáng cho têë t caã chuáng ta. Taâi nùng vaâ àoáng

goáp cuãa öng àaáng trên troång suöë t moåi thúâi àaåi. Nghiïn cûáuvïì danh nhên Àaâo Têë n laâ möåt cöng taác khöng phaãi nhoã vaâ

cuäng khöng phaãi chó úã möåt thïë hïå. Chuáng ta coá thïí nhêåndiïån àoáng goáp cuãa öng tûâ nhiïìu goác nhòn khaác nhau. Vúáihiïíu biïë t khiïm töë n, höm nay töi chó xin maåo muöåi baây möåtgoác àöå nho nhoã vïì vai troâ to lúán cuãa Àaâo Têën vúái nïìn giaáoduåc êm nhaåc vaâ sên khêë u Viïåt Nam. Coá hai nhêån àõnh cuãariïng töi vïì öng nhû sau:

ÀAÂO TÊË N - DANH NHÊN CUÃA NHÊN LOAÅI

Trong lõch sûã sên khêë u thïë giúái, caác kõch taác gia coásaáng taåo phong phuá nhû Àaâo Têë n khöng nhiïìu. Àaâo Têë nsöë ng vûúåt lïn khaã nùng cuãa möåt con ngûúâi chó biïë t möåtnghïì, thïí hiïån möåt chiïìu, laâm möåt àiïìu. Töi caãm nhêånnhiïìu con ngûúâi trong möåt con ngûúâi cuãa öng. Töi caãmnhêån möåt caách sêu sùæc cöng lao cuãa öng, möåt võ quan cêë pcao, möåt nhaâ biïn soaån tuöìng, möåt nhaâ vùn, nhaâ thú, nhaâgiaáo duåc sên khêë u, vaâ theo thiïín yá cuãa töi, öng coân laâ möåt

thiïìn sû àaä thêë m nhuêìn tinh thêìn vaâ phong caách söë ng àaåovõ cuãa Phêåt giaáo.

Biïn soaån vaâ tu chónh hún 40 pho tuöìng vúái haâng trùmàïm diïîn, öng àaä laâm möåt viïåc maâ chûa möåt ai trong lõchsûã sên khêëu Viïåt Nam coá khaã nùng. Àöë i vúái têìm quöë c tïë ,öng coá thïí saánh vai, nïë u khöng noái rùçng àaä vûúåt xa nhiïìukõch taác gia thïë giúái. Chuáng ta coá thïí so saánh Àaâo Têë n vúáimöåt Shakespeare (1564-1616) cuãa Anh Quöëc, möåtClaudio Monteverdi cuãa YÁ, Tang Xianzu (Thang Hiïín Töí,1550-1616) cuãa Kunqu (Cön kõch) Trung Quöë c, hayChikamastu Monzaemon (1653-1725) cuãa Kabuki (Ca vuäkyä)... Nïë u caác vúã Vua Lear, Macbeth, hoùåc Hamlet àûúåcxem nhû thïí hiïån veã àeåp cao sang nhêë t cuãa tiïëng Anh,chuáng ta cuäng phaãi cöng nhêån, qua caác vúã tuöìng cuãa ÀaâoTêë n, ngön ngûä Viïåt àa êm, àa àiïåu, àa nghôa, vêån duångvùn tûå, vaâ yá tûúãng phong phuá àaä àûúåc öng tinh loåc vaâmang àùåc tñnh biïíu trûng nhêët cuãa vùn hoáa Viïåt Nam maâchuáng ta phaãi tûå haâo.

Möåt hiïìn taâi àa àoan viïåc quan, viïåc dên, sinh ra trïnmaãnh àêë t coá nhiïìu khuãng hoaãng, thiïëu àiïìu kiïån saáng taác

Danh nhên Àaâo Têë n. Tûúång: Kim Thanh




23

nhû úã nûúác ta maâ laåi laâm àûúåc cöng trònh nhû thïë quaã tònhkhöng buát mûåc naâo coá thïí taã hïë t àoáng goáp ngoaåi haång cuãaöng trong lônh vûåc vùn hoåc nghïå thuêåt. Nïë u chuáng ta biïë ttrên troång con ngûúâi vaâ taác phêím cuãa caác danh nhên thïë giúái, chuáng ta cuäng phaãi ghi nhêån vaâ tön vinh Àaâo Têë n laâ

möåt hiïìn taâi cuãa nhên loaåi.ÀAÂO TÊËN - NHAÂ GIAÁO DUÅC SÊN KHÊË U, ÊM NHAÅC

Nhû chuáng ta àaä biïë t, triïìu àònh trong thúâi àaåi cuãa ÀaâoTêë n àûúng nhiïn vêîn coá àaåi nhaåc, tiïíu nhaåc, cuäng nhû nhiïìu thïí loaåi khaác nhùçm phuåc vuå nhu cêìu sên khêë u vaâêm nhaåc cung àònh. Hiïån thïí cuãa noá vêîn nùçm möåt möthûác chung nhû kõch haát Nö (Nùng) hay Nögaku (Nùngnhaåc) hay Gagakku (Nhaä nhaåc) úã caác vûúng triïìu NhêåtBaãn, hay Opear úã Venice, YÁ. Nghïå sô àûúåc sûå baão trúå cuãatriïìu àònh, phaãi têåp dûúåt kyä lûúäng cho biïíu diïîn. Muåc àñchlaâ têåp dûúåt àïí diïîn. Hoå khöng coá möåt trûúâng súã riïng, möåtphûúng phaáp hoåc. Hoå coá lûúng lêîn böíng löåc coá thïí rêë t caocuäng nhû àûúåc lúâi khen cuãa triïìu àònh vaâ khaán giaã, nhûngkhöng bao giúâ coá möåt cú chïë àaâo taåo ñt ra àûúåc cöng nhêånnhû möåt ngaânh hoåc sau möåt quaá trònh hoåc têåp. Àaâo Têënmaånh daån àûáng ra lêåp Hoåc böå àònh. Töi baâng hoaâng vïìsaáng kiïën vaâ haânh hoaåt cuãa cú súã giaáo duåc nhû thïë . Chûaai biïë t roä giaáo trònh cuãa Hoåc böå àònh nhû thïë naâo. Nhûngñt ra vïì phûúng diïån chuã trûúng vaâ böå oác töí chûác cuãa möåttû nhên vaâo thúâi àoá laâ chuyïån àöåc nhêë t vö nhõ, möåt sûå canàaãm hiïë m coá.

Àoá laâ nhu cêìu cuãa àêë t nûúác ta. Chuáng ta coá thïí tûå hoãi,quy trònh giaáo duåc cuãa nûúác ta vïì sên khêë u vaâ êm nhaåcdên töåc tûâ trûúác àïë n nay àaä coá möåt võ trñ ngang haâng vúáihïå thöë ng giaáo duåc phöí thöng chûa? Àoá laâ möåt trong nhûängcêu hoãi töi muöë n nhên àêy, suy nghô vïì öng, àùåt ra cho têë tcaã chuáng ta úã ngay ngûúäng cûãa cuãa thïë kyã 21. Hay laâchuáng ta xem viïåc giaáo duåc nghïå thuêåt sên khêë u vaâ êmnhaåc chó laâ möåt ngaânh nghïì nùng khiïë u hoùåc thuã cöng?Töi thiïín nghô, vúái têìm cúä lyá thuyïë t, hoåc thuêåt, vaâ àõa võquan chûác cuãa Àaâo Têë n khi múã ra möåt trûúâng nghïå thuêåttuöìng nhû thïë khöng chó àún giaãn laâ möåt trûúâng chó biïë tdaåy nghïì, àaâo taåo kyä nùng.

Mùåt khaác, khi nghô vïì nghïå thuêåt Viïåt Nam, möåt söë ngûúâi trong chuáng ta vò khöng nùæm vûäng tû duy Viïåt vaâcho rùçng sên khêë u vaâ êm nhaåc dên töåc laâ hai viïåc khaácnhau, phaãi daåy úã hai núi khaác nhau. Thêåm chñ coá ngûúâicoân cho rùçng maãng êm nhaåc chó laâ thûá yïë u, àûáng sau àiïåumuáa, y trang, kõch baãn. Àoá laâ tû duy theo phûúng Têy. Hoåthûúâng taách rúâi sên khêë u opear ra khoãi lônh vûåc àaâo taåoêm nhaåc, àïí röìi khi cêìn hoå seä raáp vaâo nhau.

Quaã tònh, êm nhaåc vaâ sên khêë u truyïìn thöëng Viïåt Namlaâ möåt. Böå phêån vaâ yïë u töë êm nhaåc khöng thïí taách rúâi khoãidêë u gioång cuãa cêu haát nam, haát khaách. Möåt àöång taác vuäàaåo khöng thïí taách rúâi khoãi tiïë ng tröë ng chêìu, tröë ng chiïë n.Möåt cêu noái löë i khöng thïí taách rúâi, phaãi àûúåc höî trúå, àûahúi búãi tiïë ng coâ, tiïë ng keân bêìu, hay roi tröë ng àiïím.

Claude Debussy, nhaâ soaån nhaåc nöíi tiïëng cuãa Phaáp,baâng hoaâng trong tiïë ng tröëng chêìu, tröë ng chiïë n, tiïë ng keânsong hó, maâ öng cho rùçng noá laâm rung àöång loâng ngûúâihay coá khaã nùng saáng taåo ra trúâi àêët sêë m seát. Thêåt rêë t laå

khi möåt nhaâ soaån nhaåc lúán úã trúâi Têy may nhúâ coá möåt cú höåi nhû Exposition Universelle úã Paris (1898) maâ tiïë p cêånàûúåc nghïå thuêåt haát böåi Viïåt Nam, àöìng thúâi öng cuängtrên troång noá, ghi laåi trong kyá sûå. Truyïìn thöë ng phûúngÀöng, vò thïë , cuäng àaä thûåc sûå taác àöång tû duy êm nhaåc ÊËn

tûúång (Impressionisme) cuãa öng qua nhiïìu taác phêím nöíitiïë ng.Nïë u taách rúâi giaáo duåc êm nhaåc ra khoãi caái khung sên

khêëu, chuáng ta seä khöng coá möåt hiïåu quaã töë t nhû thïë . Doàoá, töi tin rùçng chuáng ta khöng thïí daåy êm nhaåc riïng leã.Möåt nhaåc cöng khöng thïí hoåc möåt baâi nhaåc riïng röìi sauàoá raáp vaâo vúái àöång taác muáa, hoùåc cêu haát, àùåc biïåt trongtrûúâng húåp cuãa haát böåi. Caái tñnh giao thoa, giao lûu, hoâaquyïån giûäa êm nhaåc vaâ sên khêë u hùèn nhiïn laâ phûúngphaáp têë t yïë u. Taåi Hoåc böå àònh chùæc chùæn phaãi coá möåt giaáotrònh àaâo taåo êm nhaåc rêë t vûäng, song song vaâ kïë t húåp vúáigiaáo trònh haát muáa.

Töi cuäng thêë y àiïím khaác biïåt giûäa Hoåc böå àònh vúái caáccú súã àaâo taåo Kabuki úã Nhêåt Baãn. Cú súã naây laâ nhaâ haát,goåi laâ “za” (toåa). Böë n za àûúåc chñnh thûác cho pheáp thiïë t lêåptûâ thaáng 10 nùm 1670 göìm Murayama-za (Thön sún toåa),Ichimura-za (Thõ thön toåa), Morita-za (Lêm àiïìn toåa), vaâYamamura-za (Sún thön toåa). Àêy laâ caác nhaâ haát truyïìnthöë ng nhêë n maånh vïì nghiïåp vuå biïíu diïîn. Hoåc böå àònhàûáng riïng nhû möåt cú súã giaáo duåc tuöìng hún laâ möåt nhaâhaát. Maäi àïë n nay ta vêîn thêë y trong viïåc giaãng daåy vïì tuöìng,caác thêìy daåy vêîn thûúâng nhêë n maånh vïì lyá thuyïë t vaâ kyänùng vïì húi, gioång, vuä àaåo, voä thuêåt lêîn vùn chûúng quatûâng giai àoaån hoåc têåp.

Nhaâ nghiïn cûáu laäo thaânh Mõch Quang thûúâng àïì cêåpqua caác taác phêím cuãa öng möåt caách sinh àöång vaâ xaácthûåc vïì lyá thuyïë t cuãa tuöìng. Trûúác àêy, nhaâ biïn kõch,danh nhên vùn hoáa Ûng Bònh Thuác Giaå Thõ hùèn nhiïncuäng àaä nùæm àûúåc toaân böå lyá thuyïë t lêîn nghïå thuêåt biïíudiïîn tuöìng múái àûa ra àûúåc nhûäng taác phêím tuyïåt haytrong êë y coá vúã Le Cid/Löå Àõch. Àùåc biïåt, vúã tuöìng naây laâmöåt thaách thûác lúán mang tñnh hiïån tûúång trong thúâi cêån àaåivaâ hiïån àaåi. Vò leä nïë u khöng nùæm vûäng lyá thuyïë t lêîn triïë tthuyïë t sên khêëu dên töåc, Löå Àõch chó laâ möåt sûå lùë p gheáprúâi raåc giûäa Têy vaâ Ta nhû nhiïìu kõch phêím àûúng thúâicuãa ta thûúâng mùæc phaãi. Ngûúåc laåi, Löå Àõch àaä trúã thaânhmöåt tuyïåt taác Viïåt Nam, chñnh nhúâ sûác maånh cuãa nïìn taãngnghïå thuêåt lêu àúâi, coá quy cuã, suác tñch vaâ vûäng vaâng. Tûâthûåc tïë naây, chuáng ta coá thïí tin àûúåc rùçng Hoåc böå àònh vaâothúâi êë y laâ nguöìn giaáo duåc sên khêë u chùåt cheä, toaân diïån vúáimöåt giaáo trònh göìm caã Lyá luêån lêîn Thûåc haânh (göìm haiphên khoa: sên khêë u vaâ êm nhaåc).

Nïë u ta nhòn nhêån rùçng Àaâo Têë n coá kïë hoaåch vaâ àaäxêy dûång Hoåc böå àònh nhû thïë , thò quaã tònh öng laâ nhaâ giaáoduåc êm nhaåc vaâ sên khêë u gûúng mêîu, àaáng trên troångcho caác thïë hïå mai sau.

GS Hoaâng Chûúng vaâ töi mêë y nùm qua hïë t loâng mongûúác sao coá thïí phaát huy tinh thêìn Àaâo Têë n möåt caáchmaånh daån vaâ cuå thïí hún nûäa. Coá thïí chùng möåt Hoåc böåàònh ngaây naâo cêìn àûúåc taái hiïån bùçng möåt Àaåi hoåc ÀaâoTêë n thúâi höåi nhêåp quöë c tïë hiïån àaåi taåi Viïåt Nam? Möåt àaåihoåc nhû thïë múái xûáng àaáng nhên võ cuãa ngaâi.




24

TÛ TRONG DI SAÃN

NGUYÏÎN DUY (giúái thiïåu)

HAI TAÁC PHÊÍM

CUÃA VUA DUY TÊN

Traã lúâi phoãng vêën cuãa chuáng töi, thaáng 3-2008, nhaâ vùnNguyïn Ngoåc kïí möåt kó niïåm "khöng thïí naâo quïn" vïì cûåuhoaâng Duy Tên: "Ngaây coân hoåc úã quï, mònh àûúåc àoåc möåt

baâi vùn Phaáp ngûä cuãaDuy Tên, in trïn túâbaáo chuyïn lûuhaânh trong caác nhaâ trûúâng, kiïíunhû túâ Hoåc baáo.Baâi vùn hay àïënmûác mònh thuöåc loâng, àïën nay vêîn coân thuöåc,Ce que dit lavoix des choses

(Tiïëng noái cuãavaån vêåt...). Vaâ öng àoåc vanh vaách möåt

àoaån daâi.Töi àïì nghõ öng dõch

thaânh vùn baãn àïí duâng trong phim "Ài tòm dêëu tñch bavua lûu àaây". Öng hûáa seä dõch.

Thaáng 6, túái àaão Reunion, laä nh àõa haãi ngoaåi cuãaPhaáp úã nam ÊËn Àöå Dûúng, thuöåc chêu Phi, chuáng töi àûúåc nghe khaá nhiïìu chuyïån hay vaâ laå, thêåm chñ kyâ laå,cuãa hai cha con cûåu hoaâng Thaânh Thaái - Duy Tên thúâi hoå bõ lûu àaây taåi àêy. Vua cha Thaânh Thaái laâ ngûúâi bêët húåp taác vúái Phaáp, ñt giao du, khöng sinh hoaåt cöång àöìng.

Coân Duy Tên thò khaác, höåi nhêåp vúái thïë giúái hiïån àaåi, hoåc gioãi tiïëng Anh, tiïëng Phaáp, kyä thuêåt àiïån tûã, lùæp raáp radio, chúi àua ngûåa, chúi àaân vô cêìm, laâm thú, viïët vùn àùng baáo vaâ tham gia nhiïìu hoaåt àöång xaä höåi, giao thiïåp röång raäi... Riïng vïì thaânh tûåu vùn chûúng, Duy Tên àaä tûâng àoaåt giaãi nhêët cuöåc thi vùn nùm 1924 cuãa Viïån Haânlêm Reunion vúái taác phêím Variations sur une lyre briseáe (Khuác biïën têëu trïn cêy àaân lia vúä naát). Coân "baâi thú vùn xuöi" Ce que la voix des choses thò àûúåc lûu haânh trong nhaâ trûúâng Phaáp ngûä nhû möåt baâi vùn mêîu.

Chuáng töi àaä chuåp aãnh nguyïn baãn caã hai taác phêím noái trïn, gûãi cho nhaâ vùn Nguyïn Ngoåc, vaâ àaä nhêån

àûúåc baãn dõch Viïåt ngûä cuãa öng keâm theo lúâi phên trêìn: "Khöng thïí naâo dõch hay bùçng nguyïn taác àûúåc!".Xin giúái thiïåu cuâng baån àoåc hai taác phêím cuãa vua Duy Tên qua baãn dõch cuãa nhaâ vùn Nguyïn Ngoåc.

Vua Duy Tên höìi nhoã

Vua Duy Tên trong möåt cuöåc mittinh uãnghöå Mùåt trêån Bònh dên Phaáp nùm 1936 taåiàaão Reáunion



TIÏËNG NOÁIcuãa vaån vêåtDUY TÊN - VÔNH SAN

Töi yïu tiïëng rò raâo cuãa gioá khi gioá haát hay than khoác trong caác caânhcêy. Töi yïu nhûäng lúâi têm sûå du dûúng cuãa gioá vúái cêy rûâng, vúáisoáng biïín, vúái sao trúâi.

Nhûng coân hún thïë nhiïìu, ru àûa höìn töi, khiïën töi raåo rûåc, yïu thñch,laâ tiïëng noái lúán cuãa àaåi dûúng, lúâi than thúã lan khùæp vuä truå cêët lïn trongvùæng lùång cuãa àïm khuya tûåa möåt baãn tuång ca bêët têån.

Giûäa muâa heâ, khi töi lûu laåi bïn baäi biïín, nhûäng àïm thao thûác, töi rêëtthñch àûúåc nghe caác biïën têëu cuãa tiïëng noái êëy. Trong nhûäng àïm thanhvùæng, tûúãng nhû àêëy laâ tiïëng thúã cuãa möåt võ thêìn Leáviathan àang thiïmthiïëp, vaâo nhûäng luác khaác, tiïëng noái êëy böîng vang lûâng, gaâo theát, àêìy àedoaå trong cún gêìm ruá cuãa baäo töë.

Tiïëng ru àûa hay tiïëng thúã than cuãa vuä truå phaãi chùng chñnh laâ êmvang döåi laåi cuãa nhûäng duåc voång trêìn thïë, tiïëng ca haâo huâng vaâ tiïëng theátcuãa möåt thïë giúái tiïìm êín? Chuáng biïíu löå, luác thò niïìm vui hay nöîi àau, luácthò nöîi lo súå hay sûå hung baåo, khi laâ niïìm dõu daâng hay cún giêån dûä.

Àêëy laâ möåt baãn hoaâ têëu hên hoan hay àau àúán traâo dêng thaânh nhûängrung àöång, nhûäng àúåt soáng truyïìn lan cho àïën coäi vö têån àïí röìi hoaâ tantrong baãn giao hûúãng vô àaåi nhûäng ngûúâi trai treã trïn khùæp thïë gian vaâkhúi nguöìn caãm hûáng cho bêåc thiïn taâi. Chñnh vò thïë maâ chuáng gêy cho ta

nhûäng caãm giaác khöng sao coá thïí cùæt nghôa vaâ sêu xa, búãi chuáng taái hiïånvaâ thêu toám toaân böå cuöåc söëng cuãa con ngûúâi trong nhûäng hoaá thên vônhcûãu cuãa noá.

Toaân böå tûå nhiïn mïnh möng laâ möåt nguöìn phaát löå cho têm höìnnhûäng ai biïët nhòn thêëy, biïët caãm nhêån, biïët thêëu hiïíu. Nhûäng húi thúã cuãaàêët vaâ cuãa nûúác, nhûäng phaát xaå cuãa thïë giúái caác thiïn haâ, têët caã àïìu noái vïìniïìm bñ êín cuãa cuöåc söëng vaâ söë phêån vônh hùçng.

Nhûng chñnh trong niïìm an tõnh cuãa cuãa nhûäng luác cö àún, nhûängtiïëng noái bñ êín kia múái thöí löå hïët vúái nhûäng ai biïët chùm chuá vaâ trêìm tû.Chñnh vò thïë maâ caác nhaâ thú, caác nhaâ vùn, caác nhaâ tû tûúãng thûúâng thñchlui túái caác ngöi àïìn cuãa tûå nhiïn, nhûäng chöën êín dêåt giêëu kñn, xa caác àöthaânh, núi nguöìn caãm hûáng buâng lïn vaâ sûå thêìn giao trúã nïn sêu kñn hún

caã. Gioá noái gò kia khi khua àöång caânh laá? Ngoån nuái cao coá vêìng traán kiïuhaänh kia, chiïëc höì kia, khu rûâng kia, gioâng thaác kia àang noái vúái ta nhûänggò? Têët caã àïìu cêët cao lúâi: "Haäy ngúåi ca Thûúång àïë, húäi Linh höìn conngûúâi, vaâ haäy gùæng sûác maâ vûún cho àïën àûúåc núi Ngûúâi!". Vûún cho àïënàûúåc vúái Ngûúâi, àêëy laâ muåc àñch cuãa sûå söëng vaâ cuãa moåi cuöåc àúâi, haäyhoåc lêëy tònh yïu, àêëy laâ bñ mêåt cuãa haånh phuác, haäy hoåc biïët àau khöí, àêëylaâ bñ quyïët cuãa sûå thanh loåc, cuãa con àûúâng àïën vúái aánh saáng. Nöîi àau laâchõ em cuãa niïìm vui, caã hai hoaâ taåo nïn sûå haâi hoaâ, böí sung vaâ laâm àeåpcho nhau.

Haäy hoåc lêëy nghïå thuêåt tûå nhêån thûác vïì mònh vaâ laâm chuã nhûäng nùnglûåc tiïìm taâng vaâ êín dêëu. Bùçng con àûúâng àoá, ngûúi seä khaám phaá ra àiïìu

bñ êín cuãa Vuä truå vaâ caác àöång lûåc cuãa noá. Veã traáng lïå cuãa cöng trònh thêìnthaánh seä böåc löå trong chñnh ta vaâ trong moåi vêåt".


25



TÛ TRONG DI SAÃN

Öi, tiïëng roác raách ró raã cuãa voâi nûúác múái khiïën töiday dûát laâm sao! Trong àïm khuya tiïëng àöång êëy traânvaâo àêìu töi, goä vaâo tai töi, naåo vaâo thêìn kinh töi nhû möåt caânh möåc tùåc... Töi buöìn... YÁ nghô cuãa töi quaycuöìng.

Vêìng saáng troân khiïm nhûúâng núi ngoån àeân nhoãcuãa töi àûáng yïn möåt chöî nhû cöë sûác laâm cho loâng töiyïn tônh. Hoaâi cöng thöi, töi muöën àùæm mònh trong bñêín cuãa Koenigsmark, vùn xuöi cuãa Pierre Benoit cuängkhiïën töi chaán chï chùèng khaác gò nhûäng cêu thú trûúângphaái Parnasse cuãa Leconte de Lisle maâ töi àaä cöë uöënglêëy cho say.

Ngûúâi àaân baâ àiïn trong nhaâ khöng coân úã àêëy nûäa; baâ ta, laâ ngûúâi àaä trang sûác cho caác cêu vaâ àiïím tö chocaác tûâ veã àeåp ta vêîn mong tòm, àaä boã ài àêu mêët röìi.

Múái luác naäy àêy thöi, baâ coân chùmchuá theo roäi caác trang saách cuãa

töi... Vêåy maâ àöåt nhiïn, baâ boãra ài.

Möåt con choá tru lïn úã àêuàoá. Möåt con choá lai gheã lúã,gêìy àeát vò phaãi nhõn bûäa suöëtàúâi. Thûúâng nhòn thêëy noá,nguã trïn möåt àöëng raác hayngúâ vûåc roäi theo nhûäng cûãchó cuãa möåt ngûúâi quaàûúâng. Hai sûúân chaãy sïåcuãa noá àaä bao lêìn phaãichõu nhûäng cuá àaá, àêìu noáchi chñt vïët seåo laâ bùçng

chûáng huâng höìn cuãa

nhûäng lêìn bõ neám àaá.Noá vûâa tru lïn,con choá êëy. Vòsao? Noá than

thúã nöíi bêëtcöng cuãa söë

phê ånv ú á i

a i

kia vêåy, noá tin úã àiïìu gò khi theát lïn tiïëng kïu caângkhiïën hai sûúân noá thïm àau?

Vò sao maâ noá tru lïn thïë?Öi, naâo ta coá biïët àûúåc!Bao giúâ cuäng vêåy trong ta coá möåt keã khaác êu lo vaâ

tòm kiïëm.Coá thïí àêëy chñnh laâ cuöåc haânh trònh àïën chöën hoaân

thiïån, búãi chuáng ta àaä bõ kïët aán laâ coá thïí trúã nïn hoaânthiïån.

Tiïëng choá tru àaä tùæt.Doâng suy nghô cuãa töi àaä trúã laåi. Quêín quanh trong

cùn phoâng naây. Töi vêîn buöìn.Laå quaá chûâng!Bñ êín cuãa möåt con ngûúi mùæt múã ra quaá röång àang

nhòn ta, giêëu sau hai haâng mi, möåt nuå cûúâi ta khöng biïët muöën noái gò àêy hay tiïëng kïu cuãa möåt con vêåt,traân àêìy hy voång hay àau àúán hay caã tiïëc nuöëi nûäa, chóchûâng àoá thöi àaä àuã àïí khiïën ta buöìn, möåt nöîi buöìnkhöng sao tòm ra àûúåc nguyïn cúá.

Tuy nhiïn, ai biïët àûúåc àêy?Trong tiïìm thûác tùm töëi núi àöi luác caái töi toaân veåncuãa ta êín naáu, coá chùng möåt nöîi niïìm naâo àoá maâ kyá ûácnhuöëm trñ oác ta möåt maâu u töëi?

Ta nhúá laåi...Vêng, bêy giúâ ta àaä hiïíu vò sao traái tim ta àêåp nhõp

uã ï thïë naây trong löìng ngûåc ta.Noá nhúá laåi nöîi àau do nhûäng nan löìng àaä chùån

àûáng caánh bay tung cuãa noá ra bêìu trúâi àêìy traân aánhsaáng.

Vêng, vêåy àoá...Ta ngöìi dûúái chên möåt thên cêy àêìy rïu, caânh laá

coân giûä nhûäng gioåt sûúng, rung rinh trong gioá súám.Toaân böå caánh àöìng quï treã laåi sau möåt giêëc nguã àïm,traãi ra giûäa caác àöìi nuái nhû möåt têëm aáo choaâng ngaâyhöåi. Trong giêy phuát êëy, ta têån hûúãng möåt niïìm vui thuáàûúåc tham dûå vaâo cuöåc bûâng thûác cuãa coã cêy vaâmuöng thuá.

Tûåa vaâo tay meå, cö gaái êëy ài qua...Khi aánh toác àen nhaánh cuãa cö khuêët sau khuác

quanh cuãa con àûúâng thön daä, ta vêîn coân doäi theotrong khoaãng tröëng khöng khuön mùåt thoaáng hiïån cuãacö. Lùång ngûúâi, ta höín hïín àuöíi theo möåt aão aãnh. Tiïënghoát nheå nhaâng cuãa möåt con chim àêu àoá úã bïn trïn

khiïën ta ngûúác mùæt nhòn lïn.Möåt ngûúâi àaân öng ài qua vaâ phaá tan mêët niïìm

hûáng khúãi...

BIÏËN TÊËU TRÏN CÊYÀAÂN LIA VÚ ÄNAÁT

DUY TÊN - VÔNH SAN


26




27

Ta rúâi boã niïìm cö àún cuãa cêy cöëi àïí trúã vïì trongniïìm cö àún cuãa con ngûúâi.

Ngaây thaáng theo nhau rúi chòm vaâo höë sêu cuãa quaákhûá...

Möåt buöíi súám, trûúác khi mùåt trúâi coân chûa raång, ta

hñt thúã khöng khñ trong maát vaâ mú maâng chùèng biïëtàïën àiïìu chi, àïën möåt àiïìu gò àoá xa xöi, vaâ tuy vêåy dosûå hiïån diïån cuãa noá laåi laâm dõu búát boáng töëi àûúåmxanh cuãa buöíi chúám bònh minh. Trïn vêìng trúâi cao kia,nhûäng ngöi sao run rêíy, caãm thêëy àaä gêìn àïën luácchuáng khöng coân long lanh àûúåc nûäa.

Möåt con gaâ tröëng cêët tiïëng gaáy vang lûâng, möåtkhuác hoan ca mûâng tònh yïu, sûå söëng vaâ aánh saáng.

Nhûäng con gaâ tröëng khaác, àûúåc tiïëng keân súám êëyàaánh thûác, àaáp lúâi.

Moåi vêåt àïìu yïn tônh; quêën möåt vêën khùn mêy, caácngoån nuái tröng nhû nhûäng hiïåp sô trang troång trongmöåt höåi nghõ baân troân kyâ diïåu vaâo àïm thûác thuåphong kyå sô, hay nhû nhûäng thuã lônh thöí dên Nam Myäàang hoåp höåi àöìng tûúáng lônh chiïën tranh, hoå ngöìitrong laân khoái toaã ra tûâ chiïëc öëng àiïëu daâi. Chungquanh caác thuã lônh, nhûäng ngoån nuái nhoån hoùæt laânhûäng vïå sô àûáng canh.

Moåi ngûúâi coân àang yïn giêëc. Trong giêëc nguã, nhênloaåi quay vïì caái thúâi kyâ khi nhûäng duåc voång ngöëcnghïëch coân chûa huyã hoaåi sûå haâi hoaâ cuãa con ngûúâi vaâtaåo vêåt.

An tõnh mïnh möng...

Mêy tûâ tûâ saáng lïn vaâ taãn ra; khöng khñ trong suöëthún vaâ bêìu trúâi búát töëi ài.Àöåt ngöåt, úã phña bïn traái, möåt àónh nuái nhuöëm maâu

höìng vaâng rûåc, röìi lêìn lûúåt têët caã caác àónh nuái nöëi tiïëpcuâng saáng lïn möåt maâu long lanh.

Dêîu chùèng muöën, têm trñ con ngûúâi böîng múã röångra trûúác caãnh bònh minh êëy, möåt baãn giao hûúãng sùæcmaâu trong àoá têët caã caác pha àïìu gúåi lïn cuâng möåt caãmgiaác huâng vô vaâ nguöi ngoai.

Khöëi nuái oai nghiïm núi têìm nhòn cuãa töi dûâng laåilêìn lûúåt trúã maâu tñm, röìi höìng, röìi àoã, vaâng oáng vaâ cuöëicuâng choái loåi möåt maâu trùæng trong veo chùèng gò saánh

àûúåc.Vaån vêåt àïìu thûác dêåy; khu rûâng, múái luác naäy, chókheä rò raâo, bêy giúâ dang röång caác caânh cêy cho aánhsaáng vuöët ve.

Ta roäi nhòn...Àûúåc tham dûå sûå bûâng núã cuãa ngaây, ta caãm thêëy

vûúåt qua àûúåc moåi nöîi thöëng khöí cuãa thïë gian.Àöi mùæt ta, vui mûâng, ngùæm nhòn caác sùæc maâu rûåc

rúä cuãa nhûäng àoaá hoa trïn nïìn xanh traân trïì cuãa caãnhvêåt. Ngay saát hai bïn möåt löëi ài, hai haâng raâo hoa àaâogai keáo daâi möåt daãi trùæng.

Ta roäi nhòn...

Möåt run rêíy nheå... nhû laâ möåt möëi hiïím nguy bêëtngúâ hay möåt mong ûúác quaá àöîi böìn chöìn.Giûäa löëi ài, kia laâ naâng àang thûác dêåy ...

Song, coá ai biïët, suöët nhûäng ngaây qua tûâ khi sûå xuêëthiïån cuãa naâng giûäa nhûäng haâng cêy khiïën ta chuá yá, yánghô cuãa ta chùèng mêëy vêën vûúng niïìm mong ûúácàûúåc gùåp laåi naâng...

Àöëi vúái möåt söë ngûúâi, löëi moân cuãa bïånh hoaâi nghi

vaâ thoái quen móa mai têët caã, khiïën cho taác àöång cuãaxuác caãm trúã nïn khoá khùn. Trong thïë tûå vïå àaåo àûác,hoaâi nghi laâ tûå khoaác cho mònh möåt chiïëc aáo giaáp, móamai laâ giûä lêëy tay khiïn. Nhûng khöng thïí cûá luác naâocuäng trang bõ àêìy vuä khñ; seä àïën möåt luác naâo àoá ta caãmthêëy mònh àaä an toaân, ta cúãi boã aáo giaáp, maâ thêåt kiïncûúâng ta tûâng àïën ngaåt thúã trong êëy maâ vêîn cûúâi, vaâtúái luác àoá ta seä rêët dïî bõ töín thûúng duâ chó búãi möå t caáichñch nheå hay möåt vuöët ve thoaãng qua.

Ngoaâi ra coân coá nhûäng phuát maâ veã traáng lïå mïnhmöng cuãa bêìu trúâi buöåc ta quïn bùéng ài mùåt àêët, vaâ laåicuäng coân coá nhûäng giêy phuát khi tiïëng rïìn rô cuãa möåtchiïëc phong cêìm laãi nhaãi möåt baãn tònh ca nghe àûúåc tûângaây xûa böîng khiïën ta núái loãng cuöåc canh giûä quyïëtliïåt tûâng böë trñ chùåt cheä quanh têm höìn mònh. Buöíisaáng höm àoá ta bõ tûúác hïët vuä khñ. Nhûäng caánh hoaàang bûâng núã raåo rûåc trûúác mùæt ta kia laâm traâo lïn trïnàöi möi ta niïìm khaát khao àûúåc nïëm chêët mêåt tuyïåtdiïåu, êín sêu trong nhûäng àoaá hoa, múái meã xiïët bao saumöåt àïm say nguã.

Nhòn thêëy naâng laâ hoaân têët taác àöång cuãa buöíi bònhminh.

Ta tòm giûäa maâu xanh àoán mûâng ngaây múái êëy àiïìu

bñ êín cuãa sûå tûúng cêån khiïën con ngûúâi mú tûúãng trûúácnhûäng vêåt thïí cêm lùång kia vaâ böîng nhiïn cöång vaâo bñêín cuãa vaån vêåt laåi coá thïm bñ êín cuãa con ngûúâi.

Taåi sao trûúác khuön mùåt nhòn nghiïng naâo àaä roäkia ta böîng caãm thêëy khaát khao vö cuâng àûúåc àûáng bïn khung cûãa söí noå, úã àêëy maäi, maäi suöët bao nhiïuthïë kyã vaâ ta mong ûúác biïët bao moåi sûå seä vônh viïîntuyïåt àöëi bêët àöång, àïí cho úã núi êëy caái boáng nhoã nhoikia seä chùèng bao giúâ biïën mêët?

Cuäng giöëng nhû nhûäng ngûúâi lïn cún söët nghe àaunhûác trong mònh maâ àoaán àûúåc cún kõch phaát àangàïën gêìn, ta caãm thêëy àiïìu gò seä àïën vúái ta tûâ buöíi saáng

úã nûúác Têy Ban Nha röång lúán naây núi ta xêy nhûäng lêuàaâi.Dêîu giûäa caác haâng thöngCoá möåt noâng suáng tõtThò núi kia caác con thoãVêîn rïn ró: Thöi hïët röìi!RostandCoân khaáng cûå laâm gò nûäa, khi ta àaä truáng àaån mêët

röìi?Töët hún caã laâ àïí cho cún àau cûá thïë maâ tiïëp diïîn vaâ

búãi vò ta biïët noá chùèng laâm chïët ngûúâi àêu, thöi thò cûámùåc vêåy.

Àêìu oác ta cûá vêåy maâ lyá leä, sùén saâng khoãi ngay moåicùn bïånh, nhûng laâ theo löëi cuãa nhaâ giaãi phêîu beã àimöåt caái xûúng, lêëy cúá laâ àïí nùæn cho noá thùèng laåi!




28

TÛ TRONG DI SAÃN

Trong nghïå thuêåt àiïu khùæc àaá Chùmpa, hònh tûúångngûúâi muáa àûúåc khùæc taåc nhiïìu. Loaåi hònh naâythûúâng àûúåc gùæn úã traán cûãa hay trïn caác daãi bùng

trang trñ cuãa nhûäng ngöi thaáp Chaâm… Bònh Àõnh tûâng laâmöåt trong nhûäng trung têm lúán cuãa vûúng quöë c Chùmpacöí (trung têm Vijaya). Nùçm chung trong truyïìn thöë ng cuãanïìn vùn hoáa naây, giöëng nhû nhûäng núi khaác, hêìu hïë t caáctûúång àïìu thïí hiïån nhûäng àiïåu muáa mang hònh thaái töngiaáo, tñn ngûúäng (caác thêìn) vaâ muáa cung àònh (lïî nghi,chuác tuång, àoán khaách). Bïn caånh caác àiïåu vuä cuãa thêìnSiva, nûä thêìn Uma, nûä thêìn Sarasvati… thò vuä àiïåu tiïn nûäApsara cuäng laâ möåt hònh tûúång quen thuöåc maâ chuáng tathûúâng bùæt gùåp. Theo truyïìn thuyïë t Chùmpa, tiïn nûäApsara laâ vuä nûä chuyïn muáa haát trïn coäi trúâi do thêìn Indra(thêìn sêë m seát) cai quaãn. Hònh tûúång tiïn nûä Apsara àûúåcthïí hiïån theo nhiïìu böë cuåc khaác nhau: tiïn nûä muáa têåpthïí, tiïn nûä àöåc diïîn… Vaâ úã möîi phong caách taåo hònh, vuäàiïåu cuãa caác tiïn nûä Apsara mang nhûäng neát sinh àöång,linh hoaåt khaác nhau.

Bûác phuâ àiïu bùçng àaá sa thaåch, khùæc taåc hònh vuä nûäApsara trong "àiïåu muáa thêìn thaánh" hiïån àang trûng baâytrong Baão taâng Bònh Àõnh, thïí hiïån vuä nûä trong tû thïë àang nhaãy muáa bay lûúån trïn khöng trung. Xung quanh laânhûäng àaám mêy. Àêìu vuä nûä àöåi muä choáp nhoån nhiïìutêìng, mùåt nhòn nghiïng. Thên hònh uöë n uyïín chuyïín, böångûåc núã cùng àêìy sûác söë ng. Hai tay tiïn nûä vûún lïn;quanh buång quêë n sampoát nhiïìu lúáp, taâ bay uöë n lûúån mïìmmaåi. Hai chên nhuán nhaãy, chên phaãi húi co lïn, chên traáinhuán hêë t vïì phña sau trong tû thïë àöång. Hònh aãnh tiïn nûäàûúåc diïîn taã sinh àöång, àêìy sûác söëng. Phña bïn trïn cuängcoá möåt hònh vuä nûä nûäa àûúåc khùæc taåc tûúng tûå nhûng àaäbõ sûát meã. Chó coân laåi möåt caái chên.

Hònh aãnh vuä nûä muáa têåp thïí ta coân thêë y trïn mùåt àûángphiïë n àaá aáp trang trñ chên thaáp Baánh Ñt (Tuy Phûúác), thïíhiïån 4 vuä nûä trong tû thïë nhaãy muáa, böå ngûåc to núã cùng

sûác söë ng, möîi caánhtay thïí hiïån möåtphong caách khaác nhau:tay phaãi chöë ng nheå vaâo höng, tay traái giú cao. Thên hònhtroân goån àïí trêìn, quanh buång quêë n sampoát vúái nhiïìuvoâng, taâ sampoát bay ra phña sau. Möîi vuä nûä thïí hiïån möåttû thïë, kïë t laåi thaânh möåt bùng trang trñ hoaân chónh, àûúåcthïí hiïån àeåp vaâ àêìy sûác söë ng.

Cuäng vúái àöång taác muáa, nhûng phuâ àiïu vuä nûä úã HaãiMinh (Quy Nhún) laåi diïîn taã àöåc diïîn, coá choaâng khùnmoãng, hai tay giú voâng lïn àónh àêìu keáo theo daãi voan phñasau tröng nhû caánh bûúám, hai chên chuâng xuöë ng rêë t àïìu.

Trong nghïå thuêåt muáa Chùmpa cöí, àöång taác muáa xoaäichên ra hai bïn vaâ chuâng xuöë ng àöí döìn troång lûúång cú thïí trïn àêìu muäi chên laâ rêë t phöí biïë n. Coá leä taác phêím àiïukhùæc vaâo loaåi àeåp nhêë t cuãa nïìn àiïu khùæc cöí Chùmpa laâbûác phuâ àiïu phaát hiïån úã nuái Cêë m (Bònh Nghi - Têy Sún).Hònh tûúång àûúåc thïí hiïån laâ nûä thêìn Mahisamandhi coániïn àaåi thïë kyã XII (möåt trong nhûäng tñnh nûä cuãa thêìnSiva). Nûä thêìn àang muáa trong tû thïë hai chên chuângxuöë ng, húi àûa möng vïì bïn traái, tay traái chöë ng höng, tayphaãi cêìm muäi tïn. Taám tay phuå nhû moåc ra tûâ phña saulûng vuä nûä, uyïín chuyïín nhõp nhaâng trong nhûäng àöångtaác muáa khaác nhau vaâ laâm àöång taác nhû àang dêng vêåt gòàoá ngay phña trïn àêìu; saáu tay phuå kia, möîi tay cêìm möåtvêåt : tuâ vaâ, caánh cung vaâ cakra (cêy trûúång) úã bïn traái,chuöng nhoã, àoaãn kiïë m vaâ chiïëc giaáo úã bïn phaãi. Ngûúâiphuå nûä àang muáa trïn mònh hai con thuãy quaái makara.

Bûác phuâ àiïu phaát hiïån úã thaáp Dûúng Long laâ hònhaãnh tûúng tûå. Phuâ àiïu thïí hiïån thêìn Brahma (thêìn Saángtaåo) coá niïn àaåi thïë kyã XII. Võ thêìn àûáng trong tû thïë haichên chuâng xuöë ng, baânh hai àêìu göë i khaá maånh ra hai

bïn, hai tay chñnh àang bùæt quyïë t trûúác ngûåc. Tûâ phña haibùæp tay, möîi bïn coân moåc ra thïm ba tay phuå cêìm nhûängvêåt khaác nhau: tay dûúái cêìm möåt con dao gùm, tay trïn

HÖÌ THUÂY TRANG

Ngaây nay, khi caác tû liïåu thaânh vùn vïì lônh vûåc mua cua ngûúi Chùmpa cöí rêët haån chïë, thòviïåc nghiïn cûáu nhûäng di vêåt cöí chaåm khùæc ngûúi mua seä goáp thïm nhûäng tri thûác vïì vu àaåotruyïn thöëng Chùmpa cung nhû vai tro cua noá trong àúi söëng vùn hoáa cua cöång àöìng cûdên Chùm trong quaá khû. Ngön ngûä àiïu khùæc laâ nguöìn tû liïåu àaáng tin cêåy, tûâ nguöìn tûliïåu cêm lùång naây coá thïí cho ta biïët chùæc chùæn àûúc rùçng, ngûúi Chùmpa cöí tûâ tronglõch sûã hoå àaä coá möåt nïìn nghï thuêåt mua phaát triïín àa daång.

VUÄ ÀIÏÅU CUNG ÀÒNH CHÙMPA TRÏNTAÁC PHÊÍM ÀIÏU KHÙÆC

Tûúång thêìn Brahma, cuöë i TK XII (Dûúng Long, Têy Sún), trûng baây trong Baão taâng Bònh Àõnh




29

cêìm àoáa hoa sen, tay giûäa cêìm möåt vêåt gò àoá àaä bõ vúä nïnkhöng nhêån ra àûúåc. Thêìn coá ba àêìu : möåt àêìu chñnh giûäanhòn thùèng, hai àêìu kia nhû cöë nhö ra àïí nhòn vïì phñatrûúác. Caã ba àêìu àïìu coá khuön mùåt vuöng vûác, nghiïmnghõ vaâ àêìu àöåi chiïë c muä hònh choáp noán trún. Thêìn khöng

mùåc aáo, nïn caã phêìn thên trïn hiïån ra lûåc lûúäng, cûúângtraáng. Y phuåc duy nhêë t cuãa thêìn laâ chiïë c quêìn cöåc àûúåcgiûä laåi úã buång bùçng möåt dêy thùæt röång baãn trang trñ caáchònh caánh sen. Chiïë c dêy thùæt coá möåt vaåt daâi ruã tûâ phñatrûúác buång xuöë ng. Quanh võ thêìn laâ nhûäng tia haâo quanghònh caánh sen.

Nhû vêåy àöång taác choaäi chên hai bïn àûúåc thïí hiïånlùåp ài lùåp laåi nhiïìu trong àiïu khùæc Chùmpa, àiïìu àoáchûáng toã trong vuä àiïåu cöí Chùmpa, àöång taác àöi chêndûúâng nhû khöng coá sûå thay àöíi àaáng kïí. Tuy nhiïnkhöng vò thïë maâ noá mêë t ài tñnh biïíu àaåt cuäng nhû veã linhhoaåt trong sûå phöë i húåp vúái àöi tay vaâ toaân böå cú thïí trong

caác vuä àiïåu. Àïí coá thïí àõnh hònh cho tûâng àöång taác taymang yá nghôa gò laâ möåt àiïìu rêë t khoá, búãi caác vùn baãn noáivïì yá nghôa cuãa caác àöång taác tay trong vuä àaåo Chùmpa hêìunhû khöng coân. Tuy nhiïn, àïí tòm hiïíu, khai thaác nhûäng gòliïn quan àïë n vuä àaåo Chùmpa truyïìn thöë ng, khöng thïíkhöng tòm vïì cöåi nguöìn xuêë t phaát àiïím cuãa noá, àoá laâ vùnhoáa ÊËn Àöå noái chung vaâ vuä àaåo ÊËn Àöå noái riïng.

Tûâ rêë t súám trong lõch sûã, vûúng quöë c Chùmpa àaä chõuaãnh hûúãng sêu sùæc cuãa nïìn vùn minh ÊËn Àöå, nhûäng di vêåttòm thêë y àûúåc trïn vuâng àêë t Chùmpa cuä àaä phêìn naâo noáilïn àiïìu naây. Theo àoá, nghïå thuêåt muáa ÊËn Àöå cuäng àûúåcdu nhêåp vaâo Chùmpa, nhûng cuå thïí vaâo thúâi àiïím naâo thòkhöng coá tû liïåu naâo nhùæc àïë n. Tuy nhiïn, hònh tûúång caácvuä nûä trïn bïå thúâ úã Traâ Kiïåu àûúåc trûng baây úãBaão taâng àiïu khùæc Chùm Àaâ Nùéng (thïë kyãVII - VIII) àaä chûáng minh cho sûå xuêë t hiïånmöåt lônh vûåc nghïå thuêåt cuãa vùn hoáa ÊËn Àöåúã Chùmpa luác bêë y giúâ. Chuã àïì taác phêím laâminh hoåa taác phêím Bhayavatapurana cuãa ÊËnÀöå. Lônh vûåc ca muáa vaâ nhûäng ngûúâi tiïë p thunïìn vuä àaåo ÊËn Àöå trûúác hïët chñnh laâ têìng lúáp quñ töåcbïn trïn. Nhû vêåy, tûâ chöî àoáng vai troâ nghïå thuêåtphuåc vuå tön giaáo trong vùn hoáa ÊËn Àöå, vuä àaåo àaä trúãthaânh loaåi hònh nghïå thuêåt àûúåc coi troång trong cung àònhChùmpa cöí. Àiïìu naây hoaân toaân traái vúái quan niïåm cuãa

caác triïìu àaåi phong kiïën Àaåi Viïåt úã phûúng Bùæc, àùåc biïåtlaâ tûâ triïìu hêåu Lï trúã vïì trûúác, vöë n rêë t coi khinh nhûängngûúâi haânh nghïì ca muáa, nhû trûúâng húåp Àaâo DuyTûâ chùèng haån. Viïåc nghïå thuêåt muáa àûúåc coitroång trong cung àònh Chùmpa cöí cuäng phêìnnaâo lyá giaãi vò sao phêìn lúán caác taác phêímngûúâi muáa àïìu àûúåc trang trñ úã phêìn thûúångtêìng caác kiïë n truác cuãa thaáp Chùmpa.

Vaâo àêìu Cöng nguyïn, trong cuöë nLyá thuyïë t vïì muáa haát Natyashatra cuãaBharata àaä liïåt kï coá àïë n 24 àöång taácmöåt tay, 13 àöång taác hai tay; coân cuöë n

Abhinaya Darapanam cuãa Nadikesvarsthò cho biïë t coá àïë n 28 àöång taác möåt tay vaâ23 àöång taác hai tay. Àiïìu àoá chûáng toã, trong

vuä àaåo ÊËn Àöå, àöi tay thïí hiïån têë t caã sùæc àöå tinh tïë cuãa tû duy, tònh caãm; möîi vuä àiïåu coá nhûäng caách biïíu àaåt khaácnhau. Tuy vêåy, coá thïí suy àoaán rùçng, trong buöíi àêìu tiïë pnhêån nghïå thuêåt muáa ÊËn Àöå, nghïå thuêåt muáa Chùmpacuäng khöng ngoaâi muåc àñch thïí hiïån tön giaáo vaâ vûúng

quyïìn. Àöë i vúái caác võ thêìn linh, yá nghôa cuãa tûâng àöång taáctay vaâ nhûäng binh khñ, mang biïíu trûng quyïìn lûåc; coân àöë ivúái nhûäng tiïn nûä Apsara laâ sûå dêng lïî, kñnh chaâo thêìnhoùåc chuác mûâng. Coá thïí noái, trong caác phuâ àiïu Chùmpa,àöi tay laâ sûå biïíu àaåt cao nhêë t trong viïåc thïí hiïån nöåi dungvaâ phong caách cuãa möåt vuä àiïåu. Nhêån xeát vïì àöång taác àöitay trong vuä àaåo phûúng Àöng, möåt nhaâ nghiïn cûáuphûúng Têy cho rùçng "àoá laâ möåt khoa hoåc àïí phuåc vuå sênkhêë u". Theo nghôa àoá, tûâng àöång taác tay trong vuä àiïåumang möåt yá nghôa tûúång trûng vaâ biïíu àaåt vö cuâng to lúánmaâ àïí hiïíu àûúåc noá möåt caách cuå thïí vaâ sêu sùæc, cêìn phaãicoá sûå tòm hiïíu vaâ àöë i chiïë u tûâ nhiïìu nguöìn tû liïåu.

Vïì quan àiïím thêím myä, cuäng nhû caác vuä nûä ÊËn Àöå,vuä nûä Chùmpa àûúåc diïîn taã bao giúâ cuäng phö diïîn caái àeåpkiïìu diïîm cuãa cú thïí, duâ chó laâ nhûäng taác phêím bùçng àaáthöi, nhûng ta cuäng caãm nhêån àûúåc phêìn lúán caác vuä nûä khimuáa àïìu àïí mònh trêìn, phö diïîn caái àeåp nhêët maâ thûúångàïë ban phaát cho hoå, têët caã chó àûúåc che giêë u dûúái lúáp vaãimoãng.

Ngûúâi Chùm hiïån nay àaä trúã thaânh möåt thaânh viïntrong cöång àöìng caác dên töåc Viïåt Nam. Phêìn lúán ngûúâiChùm cû truá chuã yïë u úã Ninh Thuêån, Bònh Thuêån, möåt söë úã thaânh phöë Höì Chñ Minh, àöìng bùçng Nam Böå. ÚÃ BònhÀõnh chó coá khoaãng trïn 2.000 ngûúâi cû truá úã Vên Canh

(nhoám Chùm H’roi). Mùåc duâ hiïån nay coá thïínhûäng àiïåu muáa cung àònhChùmpa khöng coân töìn taåinhûng tinh thêìn vuä àaåo vêîn

laâ dêë u êë n in àêåm trong àúâisöë ng cuãa ngûúâi Chùm. Trong

nghïå thuêåt muáa Chùm phêìnlúán àaä mang tñnh dên gian,

song trong phong caách biïíu diïînta vêîn thêë y yïëu töë xûa coân àûúåc giûä

laåi : yïë u töë ÊËn Àöå hoáa vêîn coân, vñ duånhû vai troâ cuãa phuå nûä trong caác lïî

höåi taåi àïìn thaáp, tñnh àöåc diïîn cuãa tûâng

vuä nûä, caác àöång taác biïíu diïîn… Ngoaâi ra,möåt söë àiïåu muáa dên gian nhû muáa àöåi nûúác…Tuy nhiïn, khi so saánh qua caác taác phêím àiïukhùæc ta thêë y, ngûúâi Chùm hiïån nay chûa thïí

àaåt àïë n trònh àöå muáa cuãa caác thêìn linh àûúåcdiïîn taã trong caác taác phêím àiïu khùæc.

Nhûng möåt àiïìu ghi nhêån laâ nghïå thuêåtbiïíu diïîn cuãa ngûúâi Chùm höm naycoá sûå tiïë p nhêån, baão lûu nhûäng neátvùn hoáa cöí xûa cuãa ngûúâi

Chùmpa cöí trong nghïå thuêåtbiïíu diïîn cuãa mònh, nhûng

khöng coân laâ nguyïn baãn maâàaä bõ hoâa nhêåp, hoâa tan sau caãngaân nùm töìn taåi.




30

TÛ TRONG DI SAÃN

Cha töi laâ nhaâ vùn NguyïînHuy Tûúãng. Nùm 1942,khi cha töi lêìn àêìu tiïn

gùåp öng Long Àiïìn Nguyïîn VùnMinh thò ngûúâi 30 tuöíi. ÖngLong Àiïìn tuöíi bao nhiïu thò töikhöng roä, nhûng chùæc laâ hún chatöi nhiïìu vò trong nhêåt kyá thêëyöng ghi laâ cuå (cuå Quaãng VaånThaânh, goåi theo tïn nhaâ xuêët baãn

cuãa cuå).Höm êëy laâ möåt ngaây àêìunùm 1942, cha töi, vaâ coá leä caã öngLong Àiïìn nûäa, àûúåc möåt ngûúâiúã Haãi Phoâng múâi dûå bûäa cúmtiïëp Tiïn Àaâm Nguyïîn TûúângPhûúång úã baáo Tri tên tûâ Haâ Nöåixuöëng chúi. Tan tiïåc, cha töi vïìcuâng cuå Quaãng Vaån Thaânh vaâhai öng àaä ngöìi noái chuyïån maäiàïën khuya. Àûúåc biïët cuå àaä êm

thêìm daânh ra àïën taám chñn nùmàïí laâm böå “Tûâ àiïín vùn liïåu”,cha töi vö cuâng thaán phuåc, nhû öng àaä ghi trong nhêåt kyá: “Caáigûúng nöî lûåc laâm viïåc trong boáng töëi thûåc àaáng khen”. Möåttuêìn sau, cha töi gùåp laåi cuå, coá leädo möåt sûác huát tûå nhiïn vêînthûúâng keáo öng àïën vúái nhûängngûúâi àaáng kñnh, vaâ öng caâng toãra quyá troång cuå. Àoá laâ möåtngûúâi, theo cha töi, laâm viïåc “võmònh maâ khöng võ danh lúåi”, vaâtêëm gûúng àoá caâng khiïën öng

muöën noi theo.Tiïëc laâ sûå giao thiïåp giûäa cha

töi vaâ öng Long Àiïìn NguyïînVùn Minh keáo daâi khöng lêu, vòsau àoá cha töi àûúåc àöíi vïì súãÀoan (súã thuïë quan) Haâ Nöåi.Thïë röìi caách maång, röìi khaángchiïën, cha töi lïn chiïën khu maäiàïën Tiïëp quaãn Thuã àö múái trúãvïì Haâ Nöåi. Ngaây 10-10-1954, öng

tûå haâo àûáng dûúái chên Cöåt Cúâchûáng kiïën cuöåc diïîu haânh“quên ài nhû soáng” cuãa böå àöåichiïën thùæng trúã vïì.

Hún mûúâi ngaây sau, khi HaâNöåi coân àang tûng bûâng vúáicuöåc àöíi thay, cha töi àûúåc möåtvõ khaách cöí kñnh àïën thùm: öngLong Àiïìn Nguyïîn Vùn Minh.Cuå àïën tùång cha töi cuöën Viïåtngûä tinh nghôa tûâ àiïín - vêng,

chñnh laâ cuöën saách àûúåc giúáithiïåu trïn trang web noái trïn.Cuöën saách coá in lúâi àïì tùång thêåtcaãm àöång cuãa taác giaã: “Kñnhtùång caác Chiïën Syä theo àuöíicöng cuöåc xêy àùæp àöåc lêåp Quöëcgia, tûå do Dên töåc vaâ thöëng nhêëtViïåt ngûä”. Cuäng nïn nhúá rùçng,àoá laâ möåt êën phêím xuêët baãndûúái thúâi Haâ Nöåi taåm chiïëm, vaâchûä “chiïën sô” úã àêy, rêët coá thïíàûúåc taác giaã haâm yá caã nhûängngûúâi àang chöëng nhau vúái giùåcúã trêån tiïìn. ÚÃ dûúái doâng chûä in

êëy, cuå viïët nhûäng lúâi àïì tùångriïng cha töi, neát chûä nghiïmngùæn nhûng cuäng thêåt khoaángàaåt: “Kñnh tùång öng NguyïînHuy Tûúãng vúái têëm loâng kñnhmïën cuãa ngûúâi baån cuä - Haâ Nöåi,21.10.1954 - Long Àiïìn”.

Tûå nhêån laâ “ngûúâi baån cuä”,song roä raâng caách xûng hö úãmêëy lúâi àïì tùång naây coá húi khaách

khñ - àoá chñnh laâ caãm nhêån àêìutiïn cuãa töi khi cêìm trïn taycuöën saách múái tòm àûúåc trongnhûäng gò cha töi àïí laåi. Phaãichùng thúâi gian xa caách túái troånmöåt giaáp àaä khiïën cho cuå QuaãngVaån Thaânh coá phêìn deâ dùåt vúáicha töi, hay vò möåt lyá do naâokhaác, nhû cha töi laâ ngûúâi àikhaáng chiïën vïì, cuå laâ ngûúâi úã laåitrong thaânh, chùèng haån? - Töi

vêîn nghô.Nùm 1956, cha töi vaâ nhaåc sôNguyïîn Xuên Khoaát - taác giaã cakhuác Thùçng Búâm - coá yá àõnhcöång taác vúái nhau viïët möåt vúãnhaåc kõch vïì àïì taâi “Chuá Cuöåi”.Hònh aãnh “Chuá Cuöåi ngöìi göëccêy àa” tûâ lêu àaä khöng coân xalaå gò vúái moåi ngûúâi Viïåt Nam.Nhûng khi viïët kõch baãn àïí chonhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát phöínhaåc, cha töi thêëy cêìn tòm hiïíuthêåt kyä vêën àïì àïí viïët cho thêëuàaáo. Vaâ öng àaä nhúâ túái cuå Quaãng

MÖÅT NGÛÚÂI HAÂ NÖÅI MINH TRIÏËTNGUYÏÎN HUY THÙÆNG

Möåt ngaây cuöëi tuêìn, àûúc luc thû nhaân, töi lûút web vaâ bùæt gùåp möt thöng tin vïì saách khaá thu võ. Trïn möåt trang webnoå, ngûúi ta giúi thiïåu ba cuöën saách quy, àïìu laâ tûâ àiïín, coá niïn àaåi àaä hún nûãa thïë kyã. Àoá laâ cuöën Tûå võ chñnh taã (1948)cua Lï Vùn Hoâe, Tû àiïn Viïåt Nam (1958) cua Thanh Nghõ vaâ Viïåt ngûä tinh nghôa tûâ àiïín (1950) cua Long Àiïn. Àùåc biïåt,

caái tïn saách cuöi naây vaâ taác giaã cua no caâng khiïën töi chu yá, vò vêîn hay thêëy xuêët hiïån trong di caão cua cha töi vaâ möåt sö kyvêåt öng àïí laåi.




31

Vaån Thaânh, möåt ngûúâi thöng kim baác cöí maâ öng vêîn kñnh phuåc. Möåtngaây cuöëi thaáng 6 nùm 1956, cuåviïët cho cha töi möåt bûác thû, thöng baáo àaä “tòm àûúåc ñt taâi liïåu vïì

“Cuöåi” àûa öng duâng” - “ñt taâiliïåu” àoá laâ ba trang viïët tay àùåc kñntrïn nhûäng túâ giêëy in rönïö möåtmùåt. Àöìng thúâi cuå cuäng noái cha töicoá thïí xem thïm muåc “Cuöåi cungmêy” trong quyïín Tûâ àiïín vùnliïåu cuãa cuå. Hún möåt tuêìn sau, cuålaåi viïët möåt bûác thû, cho biïët múáitòm àûúåc thïm ñt taâi liïåu nûäa àïícha töi duâng; búãi nhû cuå noái, “caâng

nhiïìu tû liïåu, caâng hay”. Lêìn naây,taâi liïåu cuå cho laâ hai trang viïët tayvúái àuã nhûäng tñch, nhûäng àiïín.Riïng hai laá thû àûúåc cuå viïët trïnmöåt loaåi giêëy thûãa riïng, maâu ngoåcrêët trang nhaä, úã goác trïn bïn traái coáàoáng dêëu riïng cuãa cuå, con dêëuvêîn àûúåc in trïn caác saách do cuåviïët hoùåc xuêët baãn...

Vúái nhûäng taâi liïåu cuå LongÀiïìn cho cuâng nhûäng lúâi àöångviïn söët sùæng cuãa cuå, cha töi àaä

khöng thûåc hiïån àûúåc kõch baãnnhû dûå kiïën; thûåc tïë trong danhmuåc caác nghïå phêím cuãa Viïåt Namthúâi gian àoá khöng coá vúã nhaåc kõchnaâo laâ sûå húåp taác giûäa Nguyïîn

Huy Tûúãng vaâ Nguyïîn XuênKhoaát. Cuäng dïî hiïíu thöi. Bêëy giúâàang diïîn ra nhûäng cuöåc àêëutranh tû tûúãng quyïët liïåt trong giúáivùn nghïå. Möåt nhên vêåt àa diïån,àa nghôa nhû Cuöåi, duâ laâ nhên vêåtdên gian, rêët dïî gêy e ngaåi chonhûäng ngûúâi coá thêím quyïìn, vaâtöët nhêët laâ khöng nïn khuyïënkhñch!

Nhûng vúái cha töi thò xem ra

öng àaä coá àûúåc möåt sûå húåp taác“phaái sinh” rêët thuá võ vúái cuå LongÀiïìn. Àuáng hún, àoá laâ sûå chia seãsuy nghô giûäa hai con ngûúâi caãnghô vaâo möåt thúâi àiïím coá rêëtnhiïìu àiïìu àïí suy nghô. Vúái cuåLong Àiïìn thò cuäng laâ dõp àïí giaäi baây têm sûå. Toaân quöëc khaángchiïën, cuäng giöëng nhû moåi ngûúâiViïåt Nam yïu nûúác chöëng Phaáp,cuå rêët muöën ra ài theo tiïëng goåi

cuãa àêët nûúác. Thûåc tïë cuå àaä àikhaáng chiïën möåt thúâi gian vaâ leä raàaä lïn Viïåt Bùæc, nhûng ngùåt nöîi meågiaâ, nïn àaânh quay vïì thaânh. Lyádo thêåt dïî hiïíu vaâ thöng caãm, songcuå vêîn tûå nhêån laâ heân. ÚÃ trongthaânh, ài laâm lûúng khöng àuãnuöi caã nhaâ, cuå xoay ra buön baánvaâ laâm tranh baán (hay nhû caáchnoái ngaây nay, “kinh doanh vùnhoáa”). Buön, cuå nhêët àõnh chó buönhaâng nöåi hoáa; tranh, cuå nhêët àõnhchó kinh doanh tranh quöëc sûã – bêëtchêëp bõ vúå phaãn àöëi, bõ nhaâ chûáctraách nghi ngúâ thaái àöå! Nhûng röìicuå àaä thaânh cöng: tranh cuå àûúåc caãnûúác duâng, vaâ cuå thò phaát taâi...

Tûâ chuyïån mònh àïën chuyïånàúâi, cuå cuäng hay nhêån xeát vúái chatöi vïì nhên tònh thïë thaái. Bêëy giúâ laâquaäng nùm 1956-57, thúâi cuãanhûäng sûãa sai sau caãi caách ruöångàêët, cöng tû húåp doanh, phong

traâo Nhên vùn Giai phêím... Nhiïìuhöìi kyá vïì thúâi kyâ naây töi àûúåc àoåcthûúâng noái nhûäng chuyïån quyïët

liïåt, cùng thùèng trong àúâi söëng xaähöåi cuäng nhû trong suy nghô cuãamöîi con ngûúâi. Coân vúái cuå LongÀiïìn, nhû cha töi coá ghi laåi trongnhêåt kyá, thò: “Luác naây nhû buöíi

hoaâng hön, thùæp àeân cuäng àûúåc,khöng cuäng àûúåc" (22-5-1957). Bêëygiúâ ngûúâi ta cuäng hay noái vïì dênchuã, “chïë àöå dên chuã nhên dên”.Nhûng theo cuå Long Àiïìn thò dûátkhoaát “khöng bònh àùèng àûúåc. Vñnhû caái cùèng: mang gaánh nùång cuãatoaân thên, thïë maâ caái chên laâ caái bõaáp bûác, khinh bó nhêët... Nûúác trongthò àem rûãa mùåt, nûúác àuåc thò rûãachên, coá ai nghô àïën viïåc rûãa nûúác

trong cho caái chên àêu?”Hay noái àïën chuyïån kyã niïåm,xaä höåi cuäng coá nhûäng ngaây kyãniïåm maâ ngûúâi ta ai nêëy cuäng àïìucoá nhûäng ngaây àïí kyã niïåm. Thöngthûúâng nhêët laâ ngaây sinh vaâ ngaâytûã. Song theo cuå Long Àiïìn thò“khöng nïn kyã niïåm hai caái ngaâyêëy, [vò ngûúâi ta] coá biïët gò àêu. Maângaây àaáng kyã niïåm nhêët laâ ngaâycûúái”.

Giûäa nhûäng ngaây nùång trôu ûuphiïìn vúái cha töi cuäng nhû nhiïìuvùn nghïå sô khaác, khi phaãi thamgia hïët lúáp hoåc têåp naây àïën lúáp hoåctêåp khaác, nhû Thaái Haâ 1 vaâ ThaáiHaâ 2..., nhûäng cuöåc noái chuyïån vúáicuå Long Àiïìn chùæc chùæn àaä àem laåicho öng sûå dïî chõu trong loâng.Nhû öng tûâng ghi trong nhêåt kyá:“Noái chuyïån vúái öng Long Àiïìn.Gaân gaân möåt caách thuá võ”.

“Thuá võ” thò hùèn röìi, coân “gaângaân”, theo töi chó laâ möåt caách noáicuãa cha töi, ngûúâi thûúâng khöngthñch duâng nhûäng tûâ àao to buáalúán. Àûúåc coá ngûúâi cho laâ coá ñtnhiïìu khaã nùng “giaãi maä” nhêåt kyácuãa cha mònh, töi vêîn nghô yá öngmuöën noái úã àêy laâ sûå minh triïët, sûåminh triïët cuãa möåt ngûúâi cöí, coá veãlöîi thúâi, nhûng thûåc ra vêîn rêëtchuêín vaâ yá võ. Phaãi chùng àoá cuänglaâ àaåi diïån cuãa möåt lúáp ngûúâi Haâ

Nöåi xûa maâ ngaây nay, duâ ngûúâi tavêîn luön noái cêìn phaãi àûúåc nhênlïn, cuäng khöng boái ra àûúåc?!




32

TÛ TRONG DI SAÃN

Hoaâng Anh sinh ra úã TP

Vinh (Nghïå An), sau àoátheo cha meå vaâo ThanhHoáa vaâ nùm 13 tuöíi gia nhêåp àöåiÀöìng êëu cuãa Àoaân Caãi lûúng TêënDûúng (Thanh Hoáa). Sùén niïìmàam mï sên khêëu, laåi àûúåc söëngtrong caái nöi gia àònh laâ nghïå sô,Hoaâng Anh nhanh choáng thaânh taâichó sau mêëy nùm hoåc nghïì. Öngtrúã thaânh möåt trong nhûäng diïînviïn chuã chöët cuãa Àoaân Caãi lûúngTêën Dûúng vaâ sau nùm 1945, öng

tham gia àoaân vùn cöng HoaânChêu biïíu diïîn taåi Nghïå An. Sauàoá, öng tham gia caách maång vaâ

àûúåc chuyïín sang Liïn àoaân ca

kõch khu IV, biïíu diïîn phuåc vuå caácphong traâo dên cöng, giaãm tö, caãicaách ruöång àêët. Nùm 1955, öngtham gia tiïëp quaãn thaânh phöë HaãiPhoâng, àûúåc giao nhiïåm vuå thaânhlêåp Àoaân Caãi lûúng Phûúng Àöng(nay laâ Àoaân Caãi lûúng HaãiPhoâng). Kïí tûâ àêy, öng tham giacöng taác laänh àaåo Àoaân, àaåo diïînnhiïìu vúã lúán vaâ vêîn laâ möåt diïînviïn chñnh saáng giaá àaãm nhiïåmcaác vai mang tñnh mêîu mûåc maâ ñt

coá nghïå sô naâo thay thïë àûúåc.Trïn sên khêëu, öng thûåc sûå toãa

saáng búãi nghïå thuêåt biïíu diïîn coá

sûå chùæt loåc vaâ kïët húåp taâi tònh caác

thuã phaáp cuãa sên khêëu truyïìnthöëng, thöíi vaâo sên khêëu caãi lûúngmöåt húi thúã múái, sûác söëng múái.Öng àaä kïët húåp rêët haâi hoâa kiïíucaách trònh baây nhên vêåt theo löëicaách àiïåu cuãa ca kõch dên töåc vúáilöëi thïí nghiïåm cuãa sên khêëu kõchtaã thûåc. Vò thïë, vai diïîn cuãa öngluön chên thûåc vaâ sinh àöång,khiïën khaán giaã quïn rùçng khöngphaãi hoå xem nghïå sô biïíu diïîn maâàang chûáng kiïën möåt nhên vêåt,

möåt söë phêån, möåt con ngûúâi vúáinhûäng tònh huöëng, hoaân caãnh traáingang. Coá leä, àoá chñnh laâ neát àöåc

NSND Hoaâng Anh laâ ngöi sao saáng cua sên khêëu Haãi Phoâng vaâ laâ möåt nghïå sô söëng àûúc trong loâng cöng chung, àûúåc nhên dên yïuthûúng àum boåc. Tònh caãm àoá àûúc thïí hiïån roä nhêët khi öng qua àúi, nùm 1983. Haâng nghòn ngûúi àïën tiïîn biïåt öng vïì núi an nghóngaân thu, doâng ngûúi chêåt cûáng tû raåp Caãi lûúng Àai Quan àïn tên vûún hoa bïn bú söng Lêëp daâi haâng km. Caã thaânh phöë buöìn thûúngvaâ luyïën tiïc öng. Êu cung laâ phêìn thûúng quy baáu àöëi vúi ngûúi nghïå sô coátaâi, coá têm vúi nghïì, vúi àúi.

PHAÅM NGOÅC ANH

NSND HOANG ANH

NGÖI SAO SAÁNG CUÃA SÊN KHÊËU HAÃI PHOÂNG

NSND Hoaâng Anh Trong möåt söë vai diïîn




33

àaáo riïng maâ öng àaä taåo àûúåcphong caách êën tûúång cho mònh.Nhùæc túái nghïå sô caãi lûúng laâ noáitúái gioång ca, tiïëng haát. Ngûúâinghïå sô àûúåc khaán giaã yïu thñch,

mïën möå cuäng laâ nhúâ coá gioång catruyïìn caãm trúâi phuá. Nhûng thïëmaånh cuãa NSND Hoaâng Anhkhöng phaãi úã gioång ca maâ laâ úãlöëi diïîn tûå nhiïn, chên thûåc, sùæcneát. Voác daáng àeåp, kïët húåp vúáilöëi diïîn coá höìn, vuä àaåo nhuêìnnhuyïîn, sûác diïîn khoãe cuãa öngàaä taåo àûúåc sûác huát maänh liïåtvúái khaán giaã. Ngûä khñ àaâi tûâchuêín, tû thïë diïîn sang troång,haâo hoa cöång vúái taâi diïîn xuêëttuyïåt vúâi, NSND Hoaâng Anh àaächinh phuåc àûúåc caã nhûäng khaángiaã vöën khöng thñch caãi lûúng.

Hún 40 nùm dûúái aánh àeânsên khêëu, NSND Hoaâng Anh laâmöåt diïîn viïn àa nùng àoángnhiïìu loaåi vai, vaâ úã vai naâo, öngcuäng taåo àûúåc êën tûúång khoáphai múâ trong loâng cöng chuáng.Àoá laâ caác vai tiïu biïíu: Nguä TûãTû (Phaåm Laäi - Têy Thi ), Bao

Cöng (Bao Cöng tra aán Baâng Quyá Phi ), Nhaåc Phûúác (Sún haâxaä tùæc ), Cao Hoaâi Àûác (Àaâo TamXuên loaån traâo ), Taâo Thaáo (Huï Dung tiïíu löå), Trûúng Phi (ÀaãCöí thaânh), Cuå Thaânh (Mêåt àùæng gûúm thiïng ), Phaåm Höìng (Loâlûãa giùåc Têìn), Maånh Lûúng (ÀaãMaånh Lûúng ), Hoaâng HoaThaám (Àïì Thaám), Haân Nhên(Tiïìn vaâ Nghôa), Sùm (Hoân àêët ),cuå Hoaân (Baâ meå söng Höìng)...

Trong àoá, vai Maånh Lûúng vaâvai Sùm, vai cuå Hoaân àûúåc xemlaâ nhûäng vai diïîn àïí àúâi cuãaNSND Hoaâng Anh. Caác àöångtaác moâ vaâo chuöìng ngûåa, bùætngûåa, bõ ngûåa àaá, cûúäi ngûåa, ngaängûåa àûúåc biïíu diïîn khaá taâi tònhkhiïën ngûúâi xem khöng thïí naâoquïn. Hay nhû úã vai trung uáySùm, tûâ àöång taác, haânh vi àïënngûä khñ àaâi tûâ do öng thïí hiïån,ngûúâi xem àïìu caãm thêëy nhênvêåt àoá rêët àúâi, rêët thêåt. Vai diïînnaây àaä mang laåi cho Hoaâng Anhhuy chûúng Vaâng vaâ gêy tiïëng

vang trong Höåi diïîn Sên khêëunùm 1970.

Öng coân laâ möåt àaåo diïîn taâi ba vúái möåt söë vúã diïîn êën tûúånggoáp phêìn quan troång khùèng

àõnh võ thïë cuãa Àoaân Caãi lûúngHaãi Phoâng. Cuâng sûå húåp taác cuãaNSND Àaâo Möång Long, NSNDHoaâng Anh àaä dûång 2 vúã diïîn bêët huã cuãa Àoaân, àoá laâ vúã: Kïucûáu, Tiïìn vaâ nghôa, trong àoá vúãKïu cûáu àaåt mûác kyã luåc lïn túáihún nghòn suêët diïîn. Vúái nhûängàoáng goáp quan troång cho nïìnnghïå thuêåt sên khêëu nûúác nhaâ,öng àûúåc phong tùång NSÛTnùm 1988 vaâ danh hiïåu NSNDnùm 1997.

Coá thïí noái, NSND HoaângAnh laâ möåt têëm gûúng àaåo àûácvïì nghïì nghiïåp vaâ trong cuöåcsöëng àúâi thûúâng. Öng luön söëngàûác àöå, hiïìn laânh, chan hoâacuâng khaán giaã, àöìng nghiïåp, baån beâ vaâ baâ con xoám phöë, àûúåcnhên dên yïu mïën. Möåt àúâi gùæn boá vúái caãi lûúng, 2 ngûúâi vúå cuãaöng cuäng laâ nhûäng nghïå sô xuêët

sùæc cuãa sên khêëu caãi lûúng vaâcon gaái öng - NSÛT Thu Huyïìncuäng nùång loâng vúái nghiïåp cêìmca. Öng àaä ra ài, nhûng caác thïëhïå hoåc troâ cuãa öng àûúåc dòu dùætnhû NSND Phi Nga, NS MinhNghôa, NS Hoaâng Vûúång, NSNgoåc Thú, NS Höìng Cùn, NSÛTThanh Tuâng, NSÛT Töë Hoaân...àaä vaâ àang kïë tuåc goáp phêìn gòngiûä sûå nghiïåp Caãi lûúng trïn àêëtcaãng... Tre giaâ mùng moåc, caác thïë

hïå hêåu sinh cuãa öng laâ NSÛTÀùng Toaân, NSÛT ThanhThuêën, NSÛT Nhû Haãi, NSXSThanh Tuá, NSXS Töë Hoaâi, NSXSMaånh Haãi... cuäng àang hoåc têåp,tiïëp bûúác giûä gòn phaát huytruyïìn thöëng cuãa Àoaân Caãilûúng Haãi Phoâng, xûáng àaáng vúáinhûäng bêåc tiïìn böëi àaä coá cönglao àoáng goáp cho sûå nghiïåp cuãaÀoaân hiïån nay. Àoá cuäng laâ sûåthïí hiïån loâng biïët ún, yïu mïën,kñnh troång cuãa caác nghïå sô treãàöëi vúái ngûúâi thêìy, ngûúâi anh,ngûúâi nghïå sô taâi hoa...

GIAO LÛU CAÁC CLB CA TRU Â

LÏ BAÁ LIÏÎU

Trong khuön khöí nhûäng hoaåt àöångbaão töìn vaâ phaát huy vùn hoaátruyïìn thöë ng, ngaây 17/10/2008

taåi àïìn Phûúång Lõch, xaä Diïîn Hoahuyïån Diïîn Chêu (Nghïå An) Trung têmVHTT Diïîn Chêu phöë i húåp vúái Trungtêm VHTT Thanh Chûúng töí chûác buöíigiao lûu haát ca truâ nhùçm trao àöíi, hoåchoãi nhûäng baâi baãn ca truâ cöí hiïån àangàûúåc sûu têìm vaâ phöí biïë n trong sinh

hoaåt cuãa caác CLB Ca truâ hiïån àanghoaåt àöång thûúâng xuyïn taåi hai huyïånThanh Chûúng vaâ Diïîn Chêu - Nhûängàõa phûúng àûúåc xem nhû laâ nöi cuãa haátCa truâ truyïìn thöë ng úã Nghïå An trongnhûäng nùm gêìn àêy.

Tham gia biïíu diïîn taåi cuöåc giao lûucoá 50 diïîn viïn laâ nhûäng ca nûúng,nghïå nhên ca truâ caác lûáa tuöíi àïë n tûâ caácCLB Ca truâ tiïu biïíu úã Thanh Chûúngvaâ Diïîn Chêu.Trong chûúng trònh biïíudiïîn giao lûu, caác ca nûúng, nghïå nhên

àaä àûa àïën cho àöng àaão khaán giaãnhûäng baãn ca truâ cöí àùåc sùæc hiïån àangàûúåc lûu giûä trong dên gian laâm söë ng laåimöåt khöng gian vùn hoaá àêåm àaâ baãnsùæc dên töåc cuãa miïìn quï Nghïå An.Àêylaâ buöíi biïíu diïîn giao lûu haát ca truâ lêìnàêìu tiïn àûúåc töí chûác. Àûúåc biïë t, tûâbuöíi biïíu diïîn naây, haâng nùm caác CLBCa truâ taåi àêy seä àûúåc luên phiïn töíchûác vúái hònh thûác giao lûu hoåc hoãi traoàöíi kinh nghiïåm giûäa caác CLB Ca truânhùçm àûa böå mön nghïå thuêåt àùåc sùæcnaây vaâo sinh hoaåt àúâi söë ng vùn hoaá cuãaàõa phûúng mònh.

Tiïë t muåc biïíu diïîn cuãa caác nghïå nhên CLB Catruâ Diïîn Chêu trong buöíi giao lûu




34

TÛ TRONG DI SAÃN

KHOA THI TIÏËN SÔ VOÄ XÛATHANH HOAÂ

Trong lõch sû 143 nùm töìn taåi, triïìu Nguyïn àaä tö chûác àûúc 39 khoa thi tiïën sô vùn nhûng chó töí chûác àûúc3 khoa thi tiïën sô voä. Khoa thi tiïën sô voä cuöëi cung àûúc tö chûác vao nùm Ky Ty (1869), tûác àaä caách àêy 140nùm. Viïåc töí chûc song song hai kyâ thi vùn tiïën sô vaâ vo tiïën sô thúi êëy àaä cho thêëy neát vùn hoaá àùåc sùæc trongviïåc dung vùn trõ vaâ vo cöng cua caác võ hoaâng àï nûúc Nam xûa.

Quan chaánh khaão chuã trò khoa thi

Àêë u trûúâng khoa thi vúái sûå giaám saát cuãacaác giaám khaão

Rûúác voä traång nguyïnAÃnh trong baâi: Àinh Cöng Hoan

Khoa thi luön tûng bûâng vúái sûå goáp cöngcuãa àöåi nhaåc voä




35

Sûã cuä coá ghi, trong têëu trònhvïì viïåc thiïët lêåp Voä Miïëu vaâonùm Minh Maång thûá 16

(1835) coá ghi roä: “Àûúâng löëi trõnûúác vùn voä àïìu troång... trong

kinh ngoaâi tónh àïìu coá laâm nhaâVùn Miïëu.Vêåy nghô nïn lêåp Voä Miïëu àïí

cho nhûäng ngûúâi theo viïåc àaocung biïët hûúáng tröng mong, cuänglaâ caái yá do nghôa lyá naãy ra lïî nghi”.

Àaáp laåi lúâi thónh cêìu cuãa baáquan vùn voä, vua Minh Maång àaäàöìng tònh vaâ coá baâi duå vïì viïåc lêåpVoä Miïëu. Nhû vêåy, viïåc lêåp VoäMiïëu chûáng toã vua töi nhaâNguyïîn àaä xoaá boã àûúåc quanniïåm troång vùn khinh voä.

Xuêët phaát tûâ quan niïåm naâymaâ triïìu Nguyïîn àaä cho töí chûáccaác kyâ thi tiïën sô voä àïí tuyïín choånnhên taâi cuäng nhû àïí phaát huytinh thêìn voä hoåc cuãa dên ta.

Sûã cuä cuäng ghi roä laâ dûúái triïìuTûå Àûác, triïìu àònh nhaâ Nguyïîn úã

kinh àö Huïë àaä töí chûác 3 khoa thitiïën sô voä, àoá laâ khoa thi nùm ÊËtSûãu (1865), khoa thi nùm MêåuThòn (1868) vaâ khoa thi cuöëi cuânglaâ khoa thi nùm Kyã Tyå (1869).

Lïå thi tiïën sô voä thúâi êëy quyàõnh roä, nhûäng thñ sinh tham dûå

kyâ thi tiïën sô voä ngoaâi viïåc thïí hiïånxuêët sùæc caác baâi thi nhû quyïìncûúác, cön, àao, kiïëm, kñch, bùænsuáng, xaách taå chò... coân phaãi tó thñcuâng luác vúái hai voä sô cuãa triïìuàònh, hai ngûúâi naây thûúâng laâ caácvõ àöåi trûúãng cuãa àöåi cêëm y vïå, tûáclaâ nhûäng ngûúâi coá khaã nùng voä

hoåc xuêët chuáng. Sau khi thùængàûúåc hai voä sô naây thñ sinh laåi phaãithi khaã nùng àiïìu khiïín trêån phaápcuäng nhû sûå hiïíu biïët vïì binh thû,thúâi sûå... Noái toám laåi, tiïën sô voä

khöng phaãi laâ ngûúâi “vai u thõt bùæp” chó gioãi vïì voä maâ coân phaãiam tûúâng caã vïì vùn. Chñnh vò vêåy,ngûúâi naâo àöî tiïën sô voä ngoaâi viïåcàûúåc vua ban chûác tûúác, aáo maäo,voäng ngûåa coân àûúåc ghi danh biaàaá dûång úã Voä Miïëu àïí àúâi àúâi ghicöng.

Ngaây nay, àïí laâm saáng toã húnnûäa vïì thïí lïå, quy caách cuãa caác kyâthi tiïën sô voä xûa cuäng nhû àïí khúidêåy tinh thêìn voä hoåc cuãa dên töåc,vûâa qua, taåi kyâ Festival Huïë 2008,Ban töí chûác àaä phuåc dûång laåi kyâthi naây khöng chó àaä taåo nïn àûúåcmöåt neát vùn hoaá àeåp trong truyïìnthöëng khoa cûã cuãa ngûúâi Viïåt Nammaâ coân àem àïën cho cöng chuángnhûäng khaám phaá thuá võ vïì vöën voähoåc àùåc sùæc cuãa ngûúâi Viïåt.

Voä sinh ûáng thi àang thûåc hiïån baâi àêë u vúái2 voä sô triïìu àònh

Ban nguä àao cuãa Vuacho voä traång nguyïn




36

Theo nhaåc sô Àûác Miïng, hiïån àang cöng taác taåiTrung têm VHTT Bùæc Ninh, ngûúâi àaä coá nhiïìunùm nghiïn cûáu dên ca quan hoå, thò baâi ca tiïu

biïíu nhêët trong dên ca quan hoå laâ baâi “Em laâ con gaái Bùæc Ninh”:

Àöi tay nêng lêëy cúi trêìuTrûúác múâi quyá khaách sau hêìu àöi bïn

Em laâ con gaái Bùæc Ninh...Nhaåc sô Àûác Miïng cho rùçng àêy laâ baâi ca chñnhluöìng nhêët, höåi tuå àêìy àuã nhêët caác yïëu töë êm nhaåc dênca Quan hoå, laâ möåt àaåi diïån tiïu biïíu cuãa êm nhaåcquan hoå. Riïng vïì ca tûâ, ta cuäng coá thïí coi baâi naây laâmöåt caách xûng danh, möåt caách àõnh danh àêìy tûå haâocuãa dên ca quan hoå.

Chuáng ta coá thïí dïî daâng àöìng yá rùçng khöng úã àêumaâ “chêët” Kinh Bùæc, “àiïåu têm höìn” Kinh Bùæc, phongvõ vùn hoaá Kinh Bùæc àûúåc thïí hiïån möåt caách quyïën ruänhû úã sinh hoaåt vùn hoaá quan hoå, úã dên ca quan hoå.

Cho àïën nay, chûa coá con söë chñnh thûác cuöëi cuâng

vïì nhûäng vùn baãn lúâi ca quan hoå àaä sûu têìm àûúåc.Nhûng theo söë liïåu chuáng töi taåm töíng húåp tûâ cöngtrònh sûu têìm cuãa nhaåc sô Höìng Thao, cuãa Trung têm

vùn hoaá quan hoå, cuãa Viïån Nghiïn cûáu êm nhaåc, Àoaândên ca quan hoå Bùæc Ninh, thò coá trïn 500 baãn lúâi caquan hoå àaä àûúåc sûu têìm, ghi cheáp laåi. Tiïëp xuác vúáinöåi dung 500 baãn lúâi ca quan hoå ta nhû àûúåc múã cûãaài vaâo thïë giúái tinh thêìn nhên aái phong phuá, röång múã,tinh tïë, lõch duyïåt laå thûúâng cuãa con ngûúâi Kinh Bùæc.

Ta gùåp úã àêy möåt tònh yïu quï hûúng möåc maåc,

chên chêët nhûng vö cuâng àùçm thùæm, sêu nùång. Ngûúâiquan hoå rêët tûå haâo vïì quï hûúng mònh, duâ núi àoá coá laâ“Àöìng Lõch Sún, àöìng chua nûúác mùån” nhûng vêîn laânúi “sún thuyã hûäu tònh” , núi “Àêìu laâng coá caái giïëng khúi/Ngûúâi ngoan rûãa mùåt, ngûúâi hiïìn soi hûúng”,núi “Caãi maãnh tre giaâ/Caái göëc tre giaâ/Caâng ngêmcaâng deão/Höåt thoác hoa vaâng/Haåt gaåo hoa vaâng/Thöíi cúm caâng deão/Caái hoa soái têìu/Caâng heáo caâng thúm”.Àêy laâ núi maâ chaâng Tûâ Thûác may mùæn gùåp tiïnnhûng chó lïn thûúång giúái múái coá ba nùm àaä vöåi vaä trúãvïì búãi chùèng coá xûá tiïn naâo bùçng quï hûúng haå giúáithên yïu cuãa mònh. Àêy laâ núi böën muâa àïìu coá cuãa

ngon vêåt quyá vaâ caác thuá vui coá thïí têån hûúãng “Muâaxuên chúi höåi thung dung/Muâa heâ tùæm maát úã söng Luåc Haâ/Muâa thu rûúåu cuác ngêm nga/Muâa àöng

TÛ TRONG DI SAÃN

NHÛÄNG LÚÂI CA

BÊËT CHÊËP THÚÂI GIANNGUYÏÎN THÏË KHOA

AÃnh: TL






38

Ai àan ngûúâi àöåi höm rùçm thaáng Giïng.Trong nhûäng lúâi ca trïn kñn àaáo êín chûáa nöî i hên

hoan khi nhòn thêëy nhûäng cö gaái àeåp quï mònh vaâo höåivúái nhûäng neát àeåp do mònh goáp phêìn taåo nïn, nhûäng“khùn thêm”, “aáo lûúng nùm cuác viïìn taâ”, nhûäng “noán

ba têìm”. Nhûäng cêu hoãi “ai may”, “ai àan” àaä thêìmsùén cêu traã lúâi “töi àêëy” àêìy möåt niïìm vui vaâ haånhphuác bònh dõ nhûng thêåt cao vúâi.

Coá thïí noái yïu mïën thiïn nhiïn, thûúng ngûúâi, vòngûúâi laâ caách söëng, caách chiïëm lônh cuöåc söëng, caáchlaâm chuã cuöåc söëng cuãa ngûúâi Kinh Bùæc. Àêy laâ chiïëcchòa khoaá giuáp chuáng ta hiïíu vò sao trong thïë giúái tinhthêìn cuãa hoå coá sûå gùæn boá tha thiïët, sûå hoaâ húåp kyâ diïåugiûäa con ngûúâi vaâ thiïn nhiïn, giûäa con ngûúâi vúái conngûúâi, àêìy ùæp loâng kñnh troång, biïët ún töí tiïn, thêìnlinh, thùæm thiïët tònh gia àònh, tònh baån, tònh yïu, traânngêåp sûå thên thiïån, loâng hiïëu khaách...

Hoåc giaã Vuä Ngoåc Phan cho rùçng "Dên ca quan hoåchuã yïëu laâ xêy dûång tònh baån" . Cao Huy Àónh cuängnhòn nhêån: "Haát quan hoå laâ löëi haát tiïëp baån lõch sûå vaâtïë nhõ úã trong nhaâ. Möåt löëi haát tiïëp baån têåp thïí rêët lõchsûå vaâ tïë nhõ àaä coá phêìn thuêìn vùn hoaá vaâ nghïå thuêåt”.Chñnh vò quan hoå laâ nghïå thuêåt xêy dûång tònh baån nïnkhöng coá gò laå khi quan hoå laâ dên ca noái vïì tònh baånnhiïìu nhêët vaâ hay nhêët trong dên ca Viïåt Nam.

Caác ngaây höåi quan hoå laâ nhûäng ngaây höåi kïët baån,nhûäng ngaây “Tûá haãi giao tònh”:

Höm nay tûá haãi giao tònh

Tuy rùçng böën bïí nhû sinh möåt nhaâHöm nay ba huyïån giao hoâaTuy rùçng ba huyïån hoáa ra möåt laâng.Sûå thên thiïån, cúãi múã, tin cêåy, loâng hiïëu khaách,

luön luön laâ cöåi nguöìn vaâ laâ möåt “àaãm baão bùçng vaâng”cho moåi tònh baån. Nhûäng àiïìu êëy thò ngûúâi quan hoå rêëtsùén:

Mêëy khi baån àïën chúi nhaâLêëy than quaåt nûúác pha traâ ngûúâi xúi Cheâ naây tinh khiïët ngûúâi úi Baån hiïìn úi, múâi ngûúâi ngöìi chúi xúi nûúác àïí töi

bùçng loâng...

Àïën àêy thò úã laåi àêy Hûúng traâ àaä àûúåm, trêìu cay laåi nöìng Chó múái laâ buöíi sú giao maâ àaä tha thiïët thïë, têån tuyå

thïë, tin cêåy thïë laâm sao maâ möåt tònh baån àeåp khöng thïí bùæt àêìu. Vaâ quaã thêåt, àùæm mònh trong thïë giúái huyïìnhoùåc cuãa quan hoå, ta coá thïí caãm nhêån “Möåt ngaây sumhoåp truác mai/Tònh chung möåt khùæc nghôa daâi trùmnùm” nhû ngûúâi quan hoå caãm nhêån.

Tònh baån quan hoå caâng thùæm thiïët laâ caái tònh cuãa baån quan hoå, trong möåt boån quan hoå, möåt àöi quan hoå,giûäa caác boån quan hoå kïët nghôa vúái nhau, àöëi àaáp cuângnhau, thi thöë vúái nhau trong caác buöíi haát höåi haát canh

thêu àïm suöët saáng. Trong ca tûâ quan hoå luön xuêëthiïån tûâ “böën töi”, “böën em” nhû möåt àaåi tûâ nhên xûngchó coá trong quan hoå:

Böën em nhû thïí con tùçmCuâng ùn möåt laá, cuâng nùçm möåt nong Böën em nhû thïí con ong Con quêën, con quñt, con trong con ngoaâi...

Nhêët vui bùçng töëi höm nay Vui bùçng àaám höåi vui taây böën töi...

Dêy naâo xe böën chuáng töi Se chñn lêìn keáp, se mûúâi lêìn àún...

Böën töi nhû thuyïìn dûúái ao Loâng töi àùæm, daå töi àuöëi...Quan hoå cöí truyïìn luön laâ haát àöi cuâng giúái, möåt

àöi quan hoå liïìn anh hay liïìn chõ luön luön laâ möåt àaäàaânh. Nhûng àöi àoá húåp cuâng àöi àöëi thuã trong thi taâihaát àöëi cuäng àûúåc “se chñn lêìn keáp, se mûúâi lêìn àún” àïí trúã thaânh möåt thò thêåt kyâ laå. Hoaá ra, ngûúâi ta thi thöëvúái nhau khöng nhùçm phên roä sûå hún thua, cao thêëpmaâ chó àïí àûúåc chia seã, àöìng caãm, hoaâ húåp tuyïåt àöëivúái nhau, àïí trúã thaânh möåt“böën töi” nhû thïë.

Àiïìu thuá võ vaâ àöåc àaáo trong nöåi dung quan hoå laâtònh baån bao giúâ cuäng hïët sûác “gêìn” vúái tònh yïu hoùåcnhû nhêån xeát tinh tûúâng cuãa GS dên töåc hoåc Lï ThõNhêm Tuyïët, trong dên ca quan hoå coá möåt sûå “úäm úâ”,“uáp múã”, “múâ toã” (chûä duâng cuãa GS Tuyïët) rêët àùåctrûng giûäa tònh baån vaâ tònh yïu. Rêët nhiïìu cêu haátdûúâng nhû khöng thïí àoaán àõnh àûúåc àang noái vïì tònh

caãm gò, tònh baån hay tònh yïu. Coá ngûúâi noái caái tònhcaãm múâ toã àoá nïëu cêìn phaãi coá möåt caái tïn thêåt chñnhxaác thò nïn goåi laâ “tònh quan hoå”.

Thûåc sûå thò lúâi ca quan hoå laâ caã möåt baách khoa thû vïì tònh yïu àöi lûáa. Nhûäng nêëc thang vaâ nhûäng cung bêåc vônh cûãu, muön maâu, muön veã cuãa tònh yïu àöilûáa: giao tiïëp laâm quen, tòm hiïíu, ûúám hoãi, tûúng tû, toãtònh, heån ûúác, hy voång, nhúá thûúng, traách moác, húânghen, sêìu hêån, tuyïåt voång, haånh phuác vaâ bêët haånh...àûúåc thïí hiïån thêåt phong phuá, tinh tïë, quyïën ruä trongca tûâ quan hoå.

Toã tònh û? Thûúâng laâ bùçng caách xa xöi, kñn àaáo, e lïå

ngêåp ngûâng möåt chuát:Ai laâm àûúâng saá xa xöi Naâo ai coá biïët rùçng töi nhúá ngûúâi...

Cöí tay ngûúâi trùæng nhû thïí gûúng taâuCon mùæt böì cêu laâm cho phaãi khöí...

Chim khön mùæc phaãi lûúái höìng Muöë n bay em gúä buái tú höìng cho chùng...

Bùæc Nam àöi ngaã àöi núi Chim khön chïët mïåt vïì nhúâi nhoã to...

Nùm canh saáu khùæc ngûúâi úi Ngûúâi cûúâi nûãa miïång em vui nûãa loâng...

TÛ TRONG DI SAÃN




39

Nhûng cuäng coá thïí bùçng caách roä raâng hún, tûå tinhún, cuäng laâ cêu hoãi nhûng àaä ngêìm yá khùèng àõnh:

Ngûúâi nhû cêy göî xoan baâo Töi nhû cêu àöëi daán vaâo nïn chùng? Ngûúâi nhû têëm voác àaåi höìng

Töi nhû kim tuyïën thïu röìng nïn chùng?...Ngûúâi quan hoå yïu nhau, phaãi loâng nhau, vò caái“cöí kiïu mùæt phûúång”, “rùng àen haåt êë u”, vò “muäi chó àûúâng khêu”, vò “caái buát nghiïn öng àöì”, vò nhûäng“nhúâi nhoã to”, vò caái àeåp caái taâi caái kheáo àaä àaânh,nhûng son sùæt, bïìn chùåt chñnh laâ nhúâ caái “duyïn” :

Coân duyïn keã àoán ngûúâi àûaHïët duyïn ài súám vïì trûa mùåc loâng Coân duyïn ngöìi göëc cêy thöng Hïët duyïn ngöìi göëc cêy höìng haái hoaCoân duyïn buön nuå buön hoaHïët duyïn ngöìi göëc cêy àa àúåi chúâVaâ quan troång hún caã laâ nhúâ tònh thûúng, sûå chia

seã, chõu àûång, hy sinh vò nhau:Gioá àûa cêy caãi lïn trúâi Cêy dùm úã cöîi chõu nhúâi àùæng cay Cêìu tre ai bùæc gêåp ghïìnhNgûúâi ài kheáo ngaä lêëm mònh em nêng Quan hoå hay nhêët, phong phuá, tinh tïë, aám aãnh nhêët

laâ khi diïîn taã caái tûúng tû, niïìm nhúá nhung, nöîi nghingaåi, húân traách. Tûúng tû trong quan hoå laâ caái tûúng tû xuyïn thúâi gian, xuyïn khöng gian, dùçng dùåc, mïnhmöng:

Sêìu vïì möåt tiïët thaáng Giïng May aáo cöí kiïìng ngûúâi mùåc cho ai Sêìu vïì möåt tiïët thaáng hai Böng chûãa ra àaâi ngûúâi àaä haái hoaSêìu vïì möåt tiïët thaáng baCon mùæt la àaâ daå noå tûúng tû Sêìu vïì möåt tiïët thaáng tû Con mùæt lûâ àûâ cúm chùèng buöìn ùnSêìu vïì möåt tiïët thaáng nùmChûa àùåt mònh nùçm gaâ gaáy chim kïu...

Nùm thûác rau em nêë u nùm muâi

Em àúm nùm baát àúåi ngûúâi àaâng xaÀïm nùm canh em nguã coá baCoân hai canh nûäa em ra tröng giúâi...Thûúng nhúá, böìn chöìn da diïët, thêåm chñ “thaãm

thiïët” thïë, tin tûúãng àinh ninh vaâo lúâi thïì non heån biïínthïë, nhûng vêîn thoaáng nöîi nghi ngaåi húân traách duâ coáthïí laâ khöng àêu. Búãi thïë múái coá chuyïån “Gûãi bûác thû sang” khuyïn ngûúâi àûâng “ngaã ngaã nghiïng nghiïng”, àûâng “àûáng nuái naâ y tröng nuái noå cao hún/àûáng söng naây tröng söng noå sêu hún”, àûâng“tham vaâng boã ngaäi, tham phuá phuå bêìn” , àûâng “camhûúng quñt chñn ngûúâi chï” , nhùæc nhúã ngûúâi rùçng

“ngoåc coân coá vïët nûäa laâ chuáng em àêy”, nhùæn nhuãngûúâi rùçng “àêu hún ngûúâi kïët àêu bùçng ngûúâi chúâàúåi em”.

Tûâ rêët lêu, ngûúâi Viïåt Nam vaâ caác àöi lûáa caác thïë hïåViïåt Nam àaä söëng, lao àöång, chiïën àêëu vaâ thûúng yïunhau trong êm vang cuãa giai àiïåu vaâ lúâi ca quan hoå.“Tröëng cúm”, “Hoa thúm bûúám lûúån”, “Cêëy truác xinh”, “Ra ngoä maâ tröng”, “Xe chó luöìn kim”, “Chaâng

buöng vaåt aáo em ra”, “Qua cêìu gioá bay”, “Ngöìi tûåamaån thuyïìn”, “Coân duyïn”, “Khaách àïën chúi nhaâ”,“Ngûúâi úã àûâng vïì”... àaä vûúåt khoãi khöng gian caác laângquan hoå Kinh Bùæc àïën vúái moåi miïìn àêët nûúác vaâ vûúåt biïn giúái àêët nûúác àïën vúái baån beâ thïë giúái vaâ àûúåc chaâoàoán nöìng nhiïåt.

Cêìn noái roä rùçng phêìn lúán caác baâi quan hoå vûâa nhùæctrïn àïìu laâ caác baâi quan hoå àaä àûúåc möåt söë nhaåc sô nöíitiïëng ghi êm, tên nhaåc hoaá àïí dïî truyïìn baá, phöí biïën,vïì mùåt êm nhaåc “hûúng àöìng gioá nöåi” àaä bõ “bay ài rêëtnhiïìu”. Tuy nhiïn vïì mùåt ca tûâ, lúâi ca gêìn nhû vêînàûúåc giûä nguyïn veån coá leä búãi sûå toaân bñch khoá coá thïícaãi biïn, thïm búát àïí hay hún.

Ta haäy xem trûúâng húåp baâi “Ngûúâi úã àûâng vïì”.Àêy laâ baâi haát àûúåc nhaåc sô Xuên Tûá lêëy giai àiïåu vaâlúâi ca cuãa hai baâi quan hoå nöíi tiïëng thûúâng àûúåc haáttrong gioång Giaä baån trong chùång cuöëi cuãa möåt canhquan hoå laâ “Chuöng vaâng gaác cûãa Tam Quan’ vaâ “Tuarua chûa àïën àónh àêìu” àïí cêëu taåo, biïn soaån laåi maâthaânh. “Ngûúâi úã àûâng vïì” nhû chuáng ta àaä biïët hiïånnay tuy vêîn coá êm hûúãng giai àiïåu cuãa “Chuöng vaâng gaác cûãa Tam Quan” vaâ “Tua rua chûa àïën àónh àêìu” nhûng cêëu taåo êm nhaåc khöng hoaân toaân giöëng vúái hai

baâi quan hoå truyïìn thöëng trïn. Nhûng riïng vïì ca tûâthò gêìn nhû nguyïn veån lúâi ca cuãa “Tua rua chûa àïënàónh àêìu”, nhaåc sô chó àaão hai cêu “Ngûúâi vïì em dùånngûúâi rùçng/Àêu hún ngûúâi kïët àêu bùçng àúåi em” t ûâ võtrñ úã phêìn múã àêìu thaânh hai cêu cuöëi baâi haát. Dûúái àêylaâ lúâi ca baâi “Tua rua chûa àïën àónh àêìu”:

Tua rua chûa àïën àónh àêìuBêy giúâ ngûúâi nhúá baån àêu ngûúâi vïìNgûúâi vïì em dùån ngûúâi rùçng Àêu hún ngûúâi kïët àêu bùçng àúåi emNgûúâi vïì em vêîn khoác thêìmÀöi bïn vaåt aáo ûúát àêìm nhû mûa

Ngûúâi vïì em vêîn tröng theo Tröng nûúác nûúác chaãy, tröng beâo beâo tröi Ngûúâi vïì em dùån taái höìi Ngûúâi vïì em chaã àûáng ngöìi vúái ai Ngûúâi vïì em dùån mêëy nhúâi Söng sêu chúá löåi àoâ àêìy chúá quaNgûúâi úi ngûúâi úã àûâng vïì.Trûúâng húåp “Ngûúâi úã àûâng vïì” vaâ haâng loaåt baâi

dên ca quan hoå àûúåc caác nhaåc sô hoùåc nhaåc cöng nhaåcmúái ca khuác hoaá, tên nhaåc hoaá àïí trònh diïîn quaãng baá,êm nhaåc coá thïí cêëu truác laåi, “boã thö lêëy tinh” theo quanniïåm cuãa caác nhaåc sô, nhûng lúâi ca thò vêîn phaãi tröng

cêåy hoaân toaân vaâo lúâi ca quan hoå truyïìn thöëng. Sûácchinh phuåc cuãa ca tûâ quan hoå thêåt lúán lao. Àoá laâ nhûänglúâi ca bêët chêëp moåi thûã thaách cuãa thúâi gian.




40

Söë di tñch àaä àûúåc xïë p haångquöëc gia vaâ cêëp tónh cuãaHûng Yïn hiïån laâ 214 di tñch

vaâ cuåm di tñch, trong àoá coá 158 ditñch, cuåm di tñch àaä àûúåc xïëp haångquöë c gia. Hûng Yïn laâ tónh coá di tñchxïë p haång quöëc gia àûáng thûá 2 toaânquöë c sau Haâ Nöåi. Caác di tñch àûúåcxïë p haång quöë c gia bao göìm: 77 àònhlaâng, 53 àïìn, 40 chuâa, 14 vùn miïë u,vùn chó. Söë di tñch trïn cuäng àûúåc traãi

àïìu trïn àõa baân caác huyïån, thõ xaä:Vùn Giang: 16; Vùn Lêm: 15; KhoaáiChêu: 23; Yïn Myä: 18; Myä Haâo: 10;Ên Thi: 14; Kim Àöång: 24; Tiïn Lûä:14; Phuâ Cûâ: 9; Thõ xaä Hûng Yïn: 17.

Laâ àõa baân coá mêåt àöå di tñch noáichung, di tñch xïë p haång quöë c gia khaádaây àùåc (3 di tñch/km2) vaâ àûúåc baãotöìn khaá nguyïn veån. Trong söë 40chuâa àûúåc xïë p haång quöë c gia cuängàûúåc phên böë khaá àïìu khùæp caác àõabaân trong tónh.

Àiïìu àaáng quan têm vaâ taåo sûåchuá yá sêu sùæc àöë i vúái caác nhaâ nghiïncûáu, du khaách trong vaâ ngoaâi nûúácchñnh laâ úã chöî chuâa - di tñch lõch sûã -

vùn hoaá úã Hûng Yïn coân lûu giûä, baãotöìn àûúåc tñnh nguyïn göë c tûâ nghïåthuêåt kiïë n truác, hoaå tiïët hoa vùn àïë nhïå thöë ng tûúång thúâ vaâ caác àöì thúâtûå... Caác chuâa - di tñch àaä àûúåc xïë phaång quöë c gia thïí hiïån àêìy àuã sûåphaát triïín Phêåt giaáo qua caác triïìu àaåitûâ Lyá, Trêìn, Hêåu Lï, Nguyïîn. Trongmöîi thúâi kyâ lõch sûã trïn àõa baân HûngYïn àïìu àïí laåi nhûäng ngöi chuâa àiïínhònh cho vùn hoaá thúâi àoá, vñ duå: Vùnhoaá thúâi Lyá coá chuâa Hûúng Laäng úãxaä Minh Haãi, huyïån Vùn Lêm, chuâaCaãnh Lêm xaä Tên Viïåt, huyïån YïnMyä...; vùn hoaá thúâi Trêìn coá chuâa

TÛ TRONG DI SAÃN

NGHÏå THUÊÅT KIÏËN TRUÁC CHUÂA CÖÍ ÚÃ HÛNG YÏN

Theo hö sú nganh Vùn hoa - Thï thao va

Du lõch àang quan ly thò, toan tónh hiïån

coân 1.210 di tñch. Söë di tñch trïn àûúåc

phên böë, trai àïìu trïn àõa baân toaân tónh,

trong àoá thõ xaä Hûng Yïn coá 165 di tñch,

caác huyïån Phuâ Cûâ: 82; Myä Haâo: 71; Yïn

Myä: 141; Khoaái Chêu: 131; Ên Thi: 134;

Vùn Giang: 80; Tiïn Lû: 144; Kim Àöng:

134; Vùn Lêm: 90 va àûúc phên theo loaihònh: àònh, àïn 496; chuâa: 461; nghe

miïu: 48; nhaâ thú thiïn chua giaáo: 11;

nhaâ thúâ hoå: 41; vùn miïëu, vo miïëu, vùn

chó: 6; lùng mö: 9.

ÀÖÎ MAÅNH HUÂNG - PGÀ Súã VH,TT & DL Hûng Yïn

Chuâa Nöm

Tam quan chuâa Chuöng




41

Thaái Laåc (Phaáp Vên tûå) thuöåc xaä LaåcHöìng, huyïån Vùn Lêm, chuâa TraâDûúng xaä Töë ng Trên, huyïån Phuâ Cûâ,chuâa Dûúng Phuá (Khaánh Vên tûå) xaäChñnh Nghôa, huyïån Kim Àöång, thúâiHêåu Lï - Lï Maåc coá chuâa NhaånThaáp, xaä Mïî Súã, huyïån Vùn Giang,chuâa Laåc Thuyã, xaä Àöng Kïë t, huyïånKhoaái Chêu, caác di tñch chuâaChuöng, chuâa Hiïë n, chuâa Nïî Chêu...

thuöåc quêìn thïí di tñch Phöë Hiïë n,chuâa Bêìn, thõ trêë n Bêìn, huyïån MyäHaâo. Nhiïìu chuâa úã Hûng Yïn àûúåckhúãi dûång vaâo thúâi Hêåu Lï, vaâ triïìuNguyïîn vaâ àûúåc àaåi truâng tu vaâo thïë kyã XVIII, àêìu thïë kyã XIX.

Chuâa úã Hûng Yïn coá tuöíi thoå phöíbiïë n tûâ 200 àïë n 500 tuöíi, caá biïåt coátúái caã ngaân nùm tuöíi kïí tûâ khi khúãidûång vaâ coá giaá trõ vùn hoaá cao, laâ disaãn vùn hoaá quyá baáu khöng chó vúáicaác tñn àöì phêåt tûã maâ coân laâ giaá trõ

chung cuãa caã cöång àöìng. Àiïìu àaángquan têm laâ nghïå thuêåt kiïë n truácchuâa úã Hûng Yïn coá sûå höåi tuå àêìy àuãtñnh tön nghiïm núi cûãa Phêåt vaâ rêëtgêìn guäi cuöåc söë ng àúâi thûúâng cuãaàöng àaão cöång àöìng dên cû noáichung vaâ phêåt tûã noái riïng.

Hûng Yïn laâ tónh àöìng bùçng tuyïåtàöë i, duy nhêë t cuãa caã nûúác: Khöngrûâng, khöng biïín, khöng àöìi nuái vaâkïì kinh àö Thùng Long - Haâ Nöåi.Chñnh vò vêåy tûâ buöíi àêìu àaåo Phêåt dunhêåp vaâo Viïåt Nam, Hûng Yïn laâ núitiïë p nhêån àaåo Phêåt súám vaâ khöngngûâng phaát triïín qua caác thúâi kyâkhaác nhau. Ngöi chuâa cổ nhấ t coân laåi

àûúåc xêy dûång vaâo nùm 1115 doHoaâng Thaái Hêåu YÃ Lan xêy dûång taåilaâng Hûúng Laäng xaä Minh Haãi,huyïån Vùn Lêm,

Chuâa úã Hûng Yïn coá khöng gian

kiïën truác khaá thoaáng àaäng vaâ tûúngàöë i röång raäi. Phöí biïë n caác ngöi chuâaúã Hûng Yïn coá khuön viïn tûâ vaâi saâoàïë n vaâi mêîu Bùæc böå (tûâ vaâi ngaân àïë ncaã chuåc ngaân m2). Chuâa úã Hûng Yïncuäng thêåt gêìn guäi vúái cuöåc söë ng àúâithûúâng cuãa dên cû núi àêy. Tñnh phöíbiïë n cuãa caác chuâa laâ ngoaâi chuâachñnh bao göìm tiïìn àûúâng, thûúångàiïån, ngoaâi ra coân coá caác cöng trònhphuå trúå bao göìm: Giïë ng chuâa (Giïë ngchuâa laâ nguöìn cung cêë p nûúác duâng

cho ùn uöë ng cuãa möåt laâng tûâ ngaânnùm trûúác cho túái gêìn àêy khi giïë ngkhúi, giïë ng UNICEF thay thïë ), aochuâa, vûúân chuâa...

Vïì mùåt kiïë n truác, chaåm khùæc göîchuâa úã Hûng Yïn cuäng nhû bao ngöichuâa Viïåt úã caác àõa phûúng khaác,phöí biïën àûúåc xêy dûång theo motñpchung bao göìm: Tam quan, sênchuâa, tiïìn àûúâng, thûúång àiïån, haânhlang vaâ nhaâ töí. Kïë t cêë u kiïën truácchuâa chñnh theo kiïíu chûä àinh, hoùåc

chûä cöng, mùåt bùçng kiïë n truác theokiïíu nöåi quöëc, ngoaåi cöng. Vïì kïë tcêë u caác böå vò keâo phöí biïën theo kiïíuchöìng giûúâng giaá chiïng, caác congiöng àûúåc chaåm khùæc hoa vùn, laálêåt, hoùåc chöìng gûúâng àêëu sen,hoùåc àêëu kï. Möåt söë ngöi chuâa coânàûúåc chaåm khùæc caác bûác cöën vúáicaác hoaå tiïët vö cuâng sinh àöång nhû caá hoaá long, long quêìn thuyã tuå, longcuöë n thuãy... nhiïìu bûác coân thïí hiïåncaác àïì taâi dên gian rêë t gêìn vúái àúâisöë ng cuãa cöång àöìng dên cû nhû tiïndêng hoa, tiïn thöíi saáo. Giaáo sû HaâVùn Têën noái vïì bûác cöë n tiïn dênghoa, vuä nûä biïíu diïîn nhaåc cuå taåichuâa Thaái Laåc: “Àêy laâ kho baáu àiïu khùæc cuãa Viïåt Nam” … ÚÃ möåt söë chuâa coân chùåm khùæc àêìu dû (àúä cêuàêìu) àaåt àïë n trònh àöå tinh xaão. Tûângmaãng chaåm khùæc hoaå tiïët, hoa vùntaåo sûå linh thiïng vaâ hûúáng thiïåncao caã.

Hïå thöë ng tûúång thúâ trong caácchuâa úã Hûng Yïn àïìu tuên thuã quytùæc chung theo giaáo lyá Phêåt giaáo tûâtiïìn àûúâng àïë n tam baão. Vêë n àïìàaáng quan têm laâ úã chöî: Vöë n laâ vuâng

söng nûúác, vùn minh luáa nûúác nïnmöåt söë chuâa úã Hûng Yïn coá àùåc thuâriïng, àoá laâ, vûâa thúâ Phêåt vûâa thúâThaánh (phöë i thúâ) theo nguyïn tùæctiïìn Phêåt hêåu Thaánh nhû chuâa Öng

xaä Tên Quang, Vùn Lêm. Àiïìu maâdu khaách thêåp phûúng àïën vúái chuâaúã Hûng Yïn quan têm ngûúäng möåchñnh laâ úã chöî chuâa úã àêy coá nhiïìupho tûúång quyá àûúåc àiïu khùæc caáchàêy tûâ mêë y trùm nùm vaâ coá trònh àöånghïå thuêåt cao nhû: Tûúång Phêåtnghòn mùæt nghòn tay úã chuâa Mïî Súã(Vùn Giang), tûúång Àûác Vaån Haånhchuâa Öng xaä Tên Quang, huyïån VùnLêm, tûúång tuyïët sún chuâa NïîChêu… Bùçng taâi nghïå cuãa mònh

thöng qua caác àûúâng neát hoa vùntûúång Phêåt coá thêìn thaái vûâa uynghiïm vûâa gêìn guäi chuáng dên. Vúáinghòn mùæt Ngaâi nhòn xa tröng röång,vúái nghòn tay cuãa mònh Phêåt luön sùénloâng chúã che cho phêåt tûã vúái àaåi têmtûâ bi cuãa Phêåt töí.

Àiïìu àùåc biïåt laâ tûúång Thêåp baátLa haán úã chuâa Chuöng (Kim chungtûå) thõ xaä Hûng Yïn. Tûúång La haán úãàêy àûúåc taåo bùçng nguyïn liïåu àõaphûúng theo phong caách àõa

phûúng, chuã yïë u laâ àêët seát, vöi rûúm,giêë y baãn, sún son thiïë p baåc. Vêë n àïìàaáng quan têm laâ tûúång àûúåc taåodûång bùçng baân tay taâi hoa cuãa caácnghïå nhên vúái tay nghïì úã trònh àöånghïå thuêåt àónh cao khoá coá thïí mö taãhïët àûúåc. Sau khi lïî Phêåt, chiïm baáitûúång La haán chuâa Chuöng, trúã vïì,möîi chuáng ta seä coá tinh thêìn thû thaái,hûúáng thiïån nhiïìu hún tûâ lúâi Phêåtdaåy vaâ tûâ sûå nhùæc nhuã cuãa caác võ Lahaán qua thêìn thaái àûúåc biïíu löå tûâ möîipho tûúång.

Àïë n vúái caác ngöi chuâa cöí úã HûngYïn, khaách thêåp phûúng, caác nhaânghiïn cûáu vïì vùn hoaá khöng thïíkhöng bõ cuöë n huát búãi caác cöí vêåtbùçng àaá göìm nhiïìu hònh tûúång khaácnhau, song trong caác chuâa cöí tñnhphöí biïën hiïån coân laâ: Sêë u àaá, Sêë màaá. Nhûng quyá nhêë t àoá laâ caác nhangaán bùçng àaá, hiïån coân trong 08 ngöichuâa cöí úã Hûng Yïn. Theo caác nhaânghiïn cûáu khaão cöí hoåc thò, nhangaán bùçng àaá hoa sen hònh höåp coá súámnhêë t coân laåi taåi chuâa Hûúng Laängàûúåc chaåm khùæc vaâo nùm 1115 cuângthúâi gian ngöi chuâa xêy dûång...

Tûúång Quan Êm nghòn tay nghòn mùæt úã

chuâa Mïî Súã, Hûng Yïn




42

TÛ TRONG DI SAÃN

Cuäng nhû nhiïìu dên töåckhaác, ngûúâi Thaái cöí TêyBùæc quan niïåm vuä truå ba

têìng thöng toã vaâ giao caãm, moåihoaåt àöång nïëu thuêån theo caác yïëutöë àoá seä coá hiïåu quaã cao, maâ kiïëntruác nhaâ saân khöng nùçm ngoaâi quyäàaåo àoá.

Thiïn: Bao göìm quan niïåm vïìvuä truå, vïì caác thïë lûåc siïu nhiïn chi

phöëi moåi hoaåt àöång cuãa con ngûúâi,cuâng vúñ àiïìu kiïån söëng vaâ phongtuåc têåp quaán:

Nhaâ saân cuãa ngûúâi Thaái cöí TêyBùæc thûúâng coá hai àêìu höìi khumkhum nhû mai ruâa goåi laâ “ Tuåpcöëng”, gùæn vúái truyïìn thuyïët thuãakhai thiïn lêåp àõa, thêìn ruâa àaä daåycho ngûúâi Thaái biïët caách laâm nhaâ.Kïët cêëu kiïíu maái naây coân laâm tùngveã àeåp vaâ sûå bïìn vûäng cuãa ngöinhaâ trûúác thúâi tiïët khùæc nghiïåt cuãaTêy Bùæc. Trïn àoân noác úã hai àêìu

höìi coá trang trñ hai thanh göî àoángcheáo nhau hònh chûä X, goåi laâ “khau cuát”. Tuyâ theo hoaân caãnh gia

àònh vaâ àõa võ xaä höåi maâ “ khaucuát” coá trang trñ riïng tûâ àún giaãntúái phûác taåp. Trïn “khau cuát”trang trñ nhiïìu hoa vùn, hoaå tiïëthònh trùng khuyïët, hoa sen, buápcêy guöåt... vaâ àïìu coá hoa àûåc vaâhoa caái tûúång trûng cho êm dûúngvaâ khaát voång sinh söi phaát triïín.

Trong ngöi nhaâ saân bao giúâcuäng coá cöåt thiïng “ sau heå”. Trïn

cöåt thiïng coá löìng möåt gioã tretûúång trûng cho bêìu trúâi àûúåc goåilaâ “choáp nguöm”, trïn àoá treo

THIÏN - ÀÕA - NHÊN

TRONG KIÏËN TRUÁC NHAÂ SAÂNNGÛÚÂI THAÁI CÖÍ TÊY BÙÆCTRÊÌN VÙN HAÅC

Nhaâ saân cuãa ngûúâi Thaái cöí Têy Bùæc laâ möåt

cöng trònh kiïën truác taâi hoa, hoaâ àöìng

giûäa caác yïëu töë: Thiïn - Àõa - Nhên, thïí

hiïån möåt trònh àöå phaát triïín cao nhêån thûác

vïì vuä truå, vïì cuöåc söëng vaâ trònh àöå thêím

myä àêåm àaâ baãn sùæc vùn hoaá dên töåc.

Caác baãn mûúâng cuãa ngûúâi Thaái Têy

Bùæc thûúâng têåp tung bïn suöëi, chên àöìi,

taåo nïn caãnh sún thuyã hûäu tònh maâ möîi

ngöi nhaâ laâ möåt àiïím nhêën vaâ laâ trung têm

cuãa moåi hoaåt àöång.




43

hònh thêìn ruâa bùçng göî, ba böngluáa, ba böng thò laâ, goái haåt rau caãivaâ linh vêåt cuãa nam vaâ nûä àeäo bùçng göî, cuâng thanh gûúm... Cöåtthiïng nhû cêìu nöëi àêët vúái trúâi,

chuyïn chúã nhûäng yá nghôa nhênsinh cao àeåp.Trïn àêìu keâo vaâ bêåu cûãa söí

àûúåc trang trñ nhiïìu hònh kyã haâ,hoa vùn hoåa tiïët mö phoãng coã, cêy,hoa, laá, chim thuá vúái tûâng cùåp àöixûáng theo nguyïn lyá êm - dûúnghaâi hoaâ. Àùåc biïåt coá chaåm àöithuöìng luöìng chêìu nhau, linh vêåtchuã cuãa söng suöëi vaâ laâ biïíu tûúångcuãa sûác maånh vaâ gia àònh haånhphuác.

Trïn nhaâ saân ngûúâi Thaái cöí TêyBùæc coân coá hai bïëp lûãa, möåt bïëpdaânh riïng cho nam giúái, möåt bïëpdaânh riïng cho nûä giúái. Bïëp lûãanhû traái tim höìng cuãa ngöi nhaâ,êëm cuáng giûäa àiïåp truâng non ngaânTêy Bùæc.

Àõa: vêåt liïåu thïë àêët.Nhaâ saân cuãa ngûúâi Thaái cöí Têy

Bùæc àûúåc laâm bùçng göî töët, tre, hoáp,lúåp gianh taåo nïn möåt veã thên

thiïån, hoaâ àöìng vúái thiïn nhiïn.Nhaâ thûúâng dûåa lûng vaâo àöìi nuái,quay mùåt ra söng suöëi hoùåc caánhàöìng. Khi dûång nhaâ, yïëu töë phongthuyã rêët àûúåc chuá troång, nhùçm

muåc àñch cao nhêët khùæc phuåcnhûúåc àiïím cuãa thïë àêët vaâ tuöíi taáccuãa gia chuã, phaát huy àûúåc nhûänglúåi thïë vöën coá. Ngûúâi Thaái coá cêu:“Laâm ùn coá thaáng/Laâm nhaâ coángaây”, àaä phêìn naâo noái lïn têìmquan troång cuãa viïåc tñnh toaán àïíphaát huy cao nhêët thiïn thúâi, àõalúåi, nhên hoaâ.

Nhên: Con ngûúâi laâ trung têmcuãa xaä höåi. Cêëu truác nhaâ saân cöíTêy Bùæc thïí hiïån rêët roä vai troâ vaâ võtrñ cuãa möîi thaânh viïn trong giaàònh.

Nhaâ saân ngûúâi Thaái cöí Têy Bùæc bao giúâ cuäng coá hai cêìu thang,“tang chan” vaâ “ tang “quaãn”. Cêìuthang phña “ chan” daânh cho nûägiúái, thûúâng coá chñn bêåc ûáng vúáichñn vña. Cêìu thang phña “ quaãn”daânh cho nam giúái, thûúâng coá baãy bêåc ûáng vúái baãy vña. Trïn nhaâ saân,tûâ bïëp lûãa lïn “quaãn” àïën hïët“

tang quaãn” laâ núi daânh cho àaânöng vaâ thúâ cuáng.

Cêëu truác baãn mûúâng ngûúâiThaái Têy Bùæc theo voâng troân àöìngtêm: Gia àònh - baãn - mûúâng nhoã -

mûúâng lúán taåo nïn möåt sùæc thaáivùn hoaá rêët riïng.Ngûúâi Thaái Têy Bùæc vöën coá möåt

trònh àöå canh taác luáa nûúác phaáttriïín vaâ coá möåt nïìn vùn hoaá àadaång vaâ phong phuá. Kiïën truác nhaâsaân ngûúâi Thaái cöí Têy Bùæc àûúåcchùæt loåc tinh hoa tûâ ngaân àúâi,mang àêåm dêëu êën vùn hoaá Thaái,kïët húåp haâi hoaâ caã ba yïëu töë: Thiïn- Àõa - Nhên, nhùçm muåc àñch goápphêìn taåo nïn möåt möi trûúâng vaâàiïìu kiïån söëng töët nhêët cho chuãthïí con ngûúâi.

Ngaây nay, cuâng vúái sûå phaáttriïín cuãa xaä höåi, nhûäng yïëu töë mïtñn dõ àoan, phên biïåt àöëi xûã bõ loaåi boã dêìn, nhiïìu vêåt liïåu hiïån àaåiàûúåc àûa vaâo xêy dûång, àem laåicho ngûúâi Thaái Têy Bùæc möåt veãàeåp múái: Hiïån àaåi maâ khöng mêëtài baãn sùæc vùn hoaá dên töåc cuãamònh.



TRONG ÀÚI SÖËNG HÖM NAY

LONG ÀONGPHÊÅN GAÁNH HAÂNG RONG

Ngaây 09/01/2008, UBND Thaânh phöë Haâ Nöåi àaä ban haânh Quyïët àõnh söë 02/2008-QÀ-UBND quy àõnh vïì quaãn ly hoaåt àöång baán haâng rong trïn àõa baân Thaânh phöë Haâ Nöåi. Theoquyïët àõnh, 62 tuyïën phöë chñnh, caác di tñch lõch sûã, vùn hoaá àaä àûúc xïëp haång, caác danhlam thùæng canh khaác seä laâ khu vûåc cêëm kinh doanh cua nhûäng ngûúi baán haâng rong. Quyàõnh àoá àaä aãnh hûúng lún túi àúi söëng cua nhûäng ngûúi baán haâng rong cung nhû gia

àònh cua hoå. Àiïìu naây àaä àûúc thïí hiïån rêët sinh àöång vaâ chên thûc qua 128 bûc aãnhàûúc lûa choån tû 1000 bûác aãnh ghi laåi cuöåc söëng ùn, ú, sinh hoaåt vaâ kiïm söëng cua hoåtaåi Baão taâng Phuå nûä Viïåt Nam vúi triïn laäm mang tïn “Gaánh haâng rong”. Triïn laäm keáodaâi tûâ 10/10/2008 - 1/4/2009


44

NGOÅC ANH



TRAÁCH NHIÏÅM GIA ÀÒNH OÙÇNNÙÅNG ÀÖI VAI

Thúâi xa xûa, haâng rong àaä xuêë thiïån vúái hònh aãnh nhûäng ngûúâi phuånûä gaánh rong chñt khùn moã quaå, mùåc

vaáy, ài deáp “Keã Noi”. Nhûäng ngûúâisöëng xung quanh 36 phöë phûúâng HaâNöåi laâm nghïì thuã cöng, laâm ruöånghay tröìng rau thûúâng kiïë m söë ngbùçng nghïì baán rong. Hoå baán cuãkhoai, cuã sùæn hay saãn phêím hoå laâmàûúåc. Caái nghïì buön thuáng baánbûng àoá àûúåc nöëi truyïìn cho àïë nngaây nay. Giúâ àêy, ngûúâi baán rongkhöng chó laâ ngûúâi Haâ thaânh, phêìnlúán tûâ khu vûåc nöng thön caác tónh lêncêån: Hûng Yïn, Nam Àõnh, Phuá Thoå,

Haãi Dûúng, Thanh Hoaá... Vò nhûäng lyádo khaác nhau nhû thu nhêåp úã nöngthön thêë p, khöng coá cöng ùn viïåclaâm, vò thiïë u àêë t, mêët nghïì truyïìnthöëng, nhûäng ngûúâi baán rong tûâ giaâ,treã vaâ caã trung niïn àïìu khùn goái lïnHaâ thaânh mûu sinh, lêåp nghiïåp. Hoåàïë n àêy khöng phaãi vò thñch cöngviïåc naây maâ àún giaãn laâ gia àònh seäkhoá khùn nïë u thiïë u ài nguöìn thu tûâgaánh haâng rong cuãa hoå.

Têån duång thúâi gian röîi luác nöng

nhaân, nhûäng ngûúâi phuå nûä cêë t gaánhhaâng ài baán rong nhûng àoá laåi laânguöìn thu quan troång. Con caái hoåchaânh, röìi giöë ng maá, phên tro... “trùmthûá baâ rùçn” tröng vaâo söë tiïìn àoá.Trûúác khi ra thaânh phöë baán haângrong, ngûúâi phuå nûä phaãi choån möåtngûúâi tin cêåy gûãi gùæm gia àònh, con

caái. Nhûng duâ àoá laâ öng baâ nöåi,ngoaåi hay chöìng thò hoå vêîn coá traáchnhiïåm chñnh trong viïåc quaán xuyïëngia àònh, àöìng ruöång. Hoå vûâa lo baánhaâng tñch coáp tiïìn gûãi vïì haâng thaáng

cho gia àònh, vûâa lo sùæp xïëp thúâi gianvïì nhaâ chùm soác con caái, lo caám baächo àaân lúån, àaân gaâ, àöìng ruöång...Hoå tranh thuã moåi àiïìu kiïån coá thïíchu toaân cöng viïåc nhaâ, baão ban concaái hoåc haânh. Duâ ài vùæng nhûng hoåluön cöë gùæng àïí nhûäng ngûúâi úã nhaâ

vêîn coá àuã nhûäng thûá cêìn thiïë t vaâkhöng caãm thêë y thiïë u baân tay ngûúâiphuå nûä, dêîu rùçng cuöåc söë ng cuãa hoåúã núi phöìn hoa àö höåi coân bao vêë tvaã, nhoåc nhùçn, ruãi ro. Trong aánh mùæt

àùm chiïu, chõ Nguyïîn Thõ Dung (44tuöíi, quï xaä Cao Viïn, Thanh Oai,Haâ Nöåi, baán mña vaâ hoa quaã) têm sûå:“Töi ài chúå rong tûâ nùm 1994, khilaâng mêë t nghïì phaáo. Nhaâ 4 ngûúâiàûúåc chia 3 saâo ruöång. Hai àûáa con,1 coân ài hoåc, 1 múái ài laâm àûúåc 2


45




46

thaáng. Chöìng thò bõ bïånh khöng laâmviïåc àûúåc. Ngaây muâa thò laâm ruöång,nöng nhaân thò ài chúå. Bêy giúâ moåi chitiïu tröng caã vaâo gaánh haâng naây”.Coân vúái chõ Nguyïîn Thõ Chñn, quï xaäTrinh Nghôa, Kim Àöång, tónh Hûng

Yïn hoaân caãnh cuäng eáo le, bêë t haånhvö cuâng. Chõ baán vaâng maä rong úã HaâNöåi àaä àûúåc 10 nùm, chöìng boã theongûúâi àaân baâ khaác àaä mêë y nùm röìi,mònh chõ taão têìn nuöi 4 àûáa con. Vêë tvaã, khöí cûåc, chõ chó mong nhûäng

ngûúâi con cuãa chõ khön lúán, tûå loàûúåc cuöåc söë ng vaâ hiïë u thaão, àoá laâniïìm vui, niïìm haånh phuác lúán nhêë tàúâi cuãa chõ röìi. Khaá chñn chùæn so vúáicaái tuöíi 17 möång mú cùæp saách túáitrûúâng, em Nguyïîn Thõ Xuyïë n, quï úã

ÛÁng Hoaâ, Haâ Nöåi àaä ài baán haângrong ngö, khoai, sùæn luöåc àûúåc 2nùm. Ban àêìu meå àûa em lïn Haâ Nöåiài chúå, sau àoá em tûå tòm àûúâng àibaán, tûå tòm àûúâng vïì. Böë em bõ öëm,em gaái múái hoåc lúáp 6, em chõu khoá

baán buön àïí àúä àêìn gia àònh, nuöiem gaái ài hoåc. Daáng ngûúâi gêìy yïë u,àûáng dûåa bïn chiïë c àoân gaánh, chõNguyïîn Thõ Bònh (43 tuöíi, ThûúângTñn, Haâ Nöåi) chia seã: “Bêy giúâ caác

chaáu coân àang ùn hoåc, töi phaãi gûãicho caác chaáu möîi thaáng ñt nhêë t 1triïåu rûúäi. Möåt chaáu àang hoåc Àaåihoåc Thuyã saãn Nha Trang, möåt chaáuàang hoåc Cao àùèng Cöng nghiïåpngoaâi naây. Nhaâ ngheâo lùæm nhûngcuäng phaãi cöë cho caác chaáu ùn hoåc.Chuáng töi úã nöng thön nhûng ruöångàêë t lêë y sùæp hïë t röìi, nïë u töi khöng cöë baán haâng rong thò chuáng töi àoái,khöng coá thu nhêåp thò laâm gò coá gòcho con ùn hoåc”. Gaánh rau xanh

chûa vúi, bao khoá khùn böån bïì vêînchêë t chöìng, nhûng trong mùæt cuãa chõvêîn aánh lïn niïìm hi voång vïì möåttûúng lai raång ngúâi cuãa nhûäng ngûúâicon...

NHOÅC NHÙÇN MÛU SINH NÚIÀÊË T KHAÁCH

Phûúng tiïån kiïëm söëng cuãanhûäng ngûúâi baán haâng rong thûúânglaâ àöi quang gaánh, chiïëc xe àaåp, xeàêíy, àöi khi chó laâ chiïëc meåt, caáithuáng. Haâng hoaá cuãa hoå rêë t àa

daång: lûúng thûåc, thûåc phêím, rauquaã, quêìn aáo, àöì duâng bùçng nhûåa,haâng quaâ... Ngaây laåi ngaây, hoå rongruöíi úã moåi ngoä ngaách tòm àïë n ngûúâimua vúái phûúng thûác thuêån mua vûâabaán. Thu nhêåp cuãa hoå khöng nhiïìubúãi phaãi töën chi phñ ùn úã, ài laåi. Hoåchó daám nghó ngúi trong nhûäng “ngöinhaâ” töë i tùm, chêåt chöåi vaâ êím thêë p,àïí ngaã lûng vaâi tiïëng qua àïm. Hoåkhöng coá àiïìu kiïån tiïëp cêån möåt loaåihònh sinh hoaåt vùn hoaá naâo, kïí caã

xem ti vi. Àïí coá thïí töìn taåi, nhûängngûúâi baán haâng rong coân phaãi biïë tnhêîn nhõn trong moåi hoaân caãnh búãihoå nghô rùçng thaânh phöë laâ núi hoåkiïë m söëng chûá khöng phaãi núi daânhcho hoå. “Ài baán haâng naây cûåc lùæm,


Xem triïín laäm Gaá nh haâng rong




47

xe haâng nùång, töi thûúâng chui vaâocaác ngaách àïí baán nïn ñt khi gùåpcöng an. Cuäng coá höm bõ tùæc àûúâng,xe mònh vûúáng nïn dên ngûúâi tachûãi, cöng an quaát, mònh àaânh cûúâi

trûâ vaâ xin löîi ngûúâi ta. Ài baán haânggùåp àuã ngûúâi, coá ngûúâi töë t, ngûúâihay quaát mònh. ÚÃ nhaâ coá ai noái àïënmònh cêu naâo àêu, thïë maâ ài baán thòàûáa treã con cuäng quaát àûúåc. Àuáng laâàêët khaách quï ngûúâi, àûáa treã lïnmûúâi cuäng goåi bùçng öng”. Àoá laâ têmsûå cuãa chõ Nguyïîn Thõ Thanh, quï úãthõ trêën Gia Löåc, huyïån Gia Löåc, tónhHaãi Dûúng vïì nhûäng thaáng ngaâyrong ruöíi xe chiïë u khùæp caác ngoängaách Haâ thaânh. Khöng nhúá àaä bao

nhiïu nùm röìi, ngaây ngaây baâNguyïîn Thõ Teåo (69 tuöíi, xaä HoaângLong, Phuá Xuyïn, Haâ Nöåi) vêîn ài xebuyát (daåo trûúác ài xe àaåp) lïn khuvûåc Lï Vùn Hûu baán gaåo cho khaáàöng höå gia àònh. Khaách haâng cuãabaâ àa söë laâ khaách quen, chiïìu muöånvaän haâng, baâ laåi gûãi quang gaánh vaâgaåo úã 11B Lï Vùn Hûu röìi vöåi vaä vïìquï sau ngaây daâi moãi tay saâng sêíy.Vúái nhûäng ngûúâi tónh xa, hoå thuïchöî nguã tûâng àïm, nguã àïm naâo traã

tiïìn àïm êëy (5 nghòn/àïm), khoaãng20 ngûúâi nguã chung möåt phoâng, chiphñ cho möîi caá nhên möîi thaángkhoaãng 7 – 8 trùm ngaân, vaâ phaãidaânh duåm gûãi vïì nhaâ khoaãng 1 triïåuàïí trang traãi cho gia àònh. Buöíi saánghoå dêåy súám ài chúå, buöíi trûa coá gòùn nêë y, mïåt quaá thò nùçm trïn ghïë àaánguã hoùåc ngöìi nhúâ haâng nûúác vóaheâ. Xuác àöång nhêë t coá leä laâ hònh aãnhcuå Nguyïîn Thõ Dûå, 79 tuöíi, quï xaäHoaâng Àöng, Duy Tiïn, Haâ Nam

ngöìi buöìn se sùæt bïn êëm nûúác cheâ.ÚÃ caái tuöíi àûúåc nghó ngúi, vui vêìybïn con chaáu, nhûng cuå laåi vêët vaãngûúåc xuöi baán nûúác kiïëm chuát tiïìnlo bûäa cúm àaåm baåc qua ngaây. LïnHaâ Nöåi àaä lêu, trûúác ài úã cho nhaâ

ngûúâi ta, giúâ giaâ yïëu cuå thûúâng xaáchêëm nûúác ngöìi gêìn caác chuâa, baáncho ngûúâi qua laåi. Möîi ngaây baánàûúåc hún chuåc nghòn, cuå chó daám ùn2 nghòn cúm, 2 nghòn rau hay miïëng

chaã, daânh duåm chuát àónh lo thuöëcthang vaâ luác naâo vïì thùm chaáu cuängchó daám mua mêë y àöìng keåo laâmquaâ. ÊËy laâ nhûäng luác thúâi tiïët khö raáocoân coá khaách, coân nhûäng ngaây mûadêìm gioá bêë c, luác yïë u mïåt, cuöåcsöëng cuãa cuå bêë p bïnh, chó tröng vaâotêëm loâng thúm thaão cuãa nhûängkhaách quen, ngûúâi ài têåp thïí duåcqua hay ài lïî chuâa àöång loâng thûúngcaãm.

Tûâ khi quy àõnh cêëm baán haâng

rong úã möåt söë tuyïë n phöë àûúåc thûåchiïån, nhûäng ngûúâi baán haâng rong súåbõ bùæt, möåt söë ngûúâi vïì quï, coân àasöë vêîn baám truå taåi Haâ Nöåi cuäng vòmiïë ng cúm manh aáo. Chõ Trêìn ThõThanh (Chûúng Myä, Haâ Nöåi) thanthúã: “Biïë t cêë m nhûng vêîn phaãi àikiïë m söë ng chûá biïë t thïë naâo, úã nhaâ thòchïë t àoái. Àoái thò àêìu göë i phaãi boâ, nhaâböë n, nùm ngûúâi múái coá möåt saâoruöång. Khi nghe quy àõnh cêë m thòcuäng rêë t lo, khöng biïë t laâm gò àïíkiïë m söë ng àaânh phaãi liïìu ài”. Chûángkiïë n möåt cuöåc “bùæt haâng” cuãa cöngan phûúâng núi ngaä tû Loâ Àuác, nhaâ sûãhoåc Dûúng Trung Quöëc böåc baåch:“Quaã laâ möåt haânh àöång khöng vûâamùæt chuát naâo. Ngûúâi cöng an giùçnggaánh haâng rong vúái möåt thaái àöå gaygùæt röìi töë ng lïn xe mùåc cho ngûúâiphuå nûä ngaä duái duåi vò van xin. Àêy laâmöåt haânh àöång khöng nïn vúái möåtngûúâi lao àöång ngheâo”.

NHÛÄNG MONG ÛÚÁC TÛÚNGLAI

Coá nhiïìu yá kiïën traái ngûúåc nhautrûúác chuã trûúng cêë m baán haâng rongcuãa UBND Thaânh phöë Haâ Nöåi,nhûng phêìn lúán àïìu caãm thöng vaâ lolùæng cho tûúng lai cuãa nhûäng ngûúâi

baán haâng rong. Têë t caã àïìu mongmuöë n caác cêë p chñnh quyïìn haäy taåogiuáp nhûäng ngûúâi baán haâng rongàiïìu kiïån àïí hoå tiïë p tuåc mûu sinh.Theo öng Nguyïîn Thïë Thaão, Chuã

tõch UBND Thaânh phöë Haâ Nöåi thò:“Hiïån, ngûúâi baán haâng rong khöngàûúåc quy àõnh àiïím baán nïn buöåcphaãi gaánh trïn phöë . Túái àêy, Thaânhphöë seä quy àõnh caác khu vûåc trongngoä, phöë khöng tïn thaânh chúå taåm,chúå coác quy tuå nhûäng gaánh haângrong laåi. Chuáng ta baão töìn nhûäng gòtruyïìn thöë ng laâ neát àeåp, nhûng noáphaãi mang laåi hiïåu quaã kinh tïë - xaähöåi vaâ phaãi àaáp ûáng giaá trõ thêím myä.Khöng leä nhûäng gò laåc hêåu cuäng phaãi

giûä. Vñ duå úã tuyïën phöë cöí, nïëu xêydûång thaânh phöë ài böå thò coá thïí giûälaåi hònh aãnh vùn hoaá truyïìn thöë ng.Nhûng nïë u cho buön baán göìng gaánhkhi mêåt àöå giao thöng daây àùåc thòkhöng laâm nïn myä quan cuãa thaânhphöë , laåi caãn trúã giao thöng”.

Khöng ai muöë n mònh seä theonghïì baán haâng rong maäi nhûngphêìn lúán nhûäng ngûúâi baán haângrong cuäng khöng àõnh hûúáng àûúåcmai àêy hoå seä laâm gò? Coá thïí hoå seä

quay vïì vúái ruöång vûúân mùåc duâ biïë tlaâ thu nhêåp tûâ laâm ruöång thêëp, hoùåctòm möåt viïåc khaác? Ai seä lo lùæng viïåcàaâo taåo nghïì cho hoå? Mong muöë nlúán nhêët cuãa hoå laâ coá viïåc laâm àïí locho caác con àûúåc hoåc haânh, coánghïì nghiïåp, khöng phaãi àöë i mùåt vúáicuöåc söëng vêët vaã nhû cha meåchuáng. Keáo daâi tûâ trung tuêìn thaáng10/2008 àïën thaáng 4/2009, triïín laäm“Gaánh haâng rong” laâ nhûäng hònh aãnhchên thûåc nhêë t vïì söë phêån ngûúâi

phuå nûä laâm nghïì gaánh rong, vúáimong ûúác, möîi ngûúâi àïën xem triïínlaäm seä hiïë n möåt kïë hay, thiïë t thûåcàïí thay àöíi cuöåc àúâi, tòm möåt tûúnglai tûúi saáng hún cho nhûäng ngûúâiphuå nûä baán haâng rong.




48


Múái àoá maâ àaä qua ngaâygiöî àêìu GS.VS Phan CûåÀïå (Anh mêët 5/9/2007

tûác 24-7 Mêåu Tyá). Coân nhúá, ngûúâiàêìu tiïn töi gùåp úã àaám tang vaâ lïîtruy àiïåu Phan Cûå Àïå laâ nhaâ thú Hûäu Thónh. Sau khi bùæt tay thêåtchùåt, anh Thónh baão töi: Múâi baácVõnh viïët cho “Vùn nghïå” baâitûúãng niïåm anh Àïå. Töi àang phênvên thò Chuã tõch Höåi Nhaâ vùn ViïåtNam gúåi yá àïì taâi: “Phan Cûå Àïå -nhaâ lyá luêån kiïn àõnh”. Lêu nay,noái àïën kiïn àõnh lêåp trûúâng vúáiàûúâng löëi, vúái vùn kiïån cuãa Àaãng,möåt söë ngûúâi àùåt truâng khñt noá vúáiyá thûác hïå. Nhû vêåy laâ ta tûå thuheåp, tûå laâm khoá cho ta. Anh Àïå

khöng nghô nhû vêåy. Àoåc Nhaâ vùnViïåt Nam (1975) cho àïën Lyá luêån phï bònh vùn hoåc miïìn Trung (2001) vaâ gêìn àêy laâ Tuyïín têåp Phan Cûå Àïå, töi thêëy GS. Phan CûåÀïå kiïn trò lyá tûúãng Àöåc lêåp dêntöåc vaâ chuã nghôa xaä höåi, haâo hûángcöí vuä vaâ truyïìn baá lyá tûúãng thêímmyä dên töåc vaâ hiïån àaåi cho sinhviïn vaâ baån àoåc. Anh khaác xa vúáimöåt söë nhaâ vùn cú höåi, tûå haå thêëpnhên phêím mònh, coi chuã nghôa

Maác (trong àoá coá myä hoåc maác xñt)laâ “vúá vêín”, laâ “möåt thûá tön giaáotraá hònh”, “möåt hoåc thuyïët xaä höåiàêìy hoang tûúãng”... vêîn vöën àêìyrêîy, nhem nhuöëc laâm vêín àuåc caáctrang maång Internet...

GS Phan Cûå Àïå thuöåc thïë hïågiaãng daåy ngûä vùn àêìu tiïn cuãaÀaåi hoåc Töíng húåp Haâ Nöåi, chuã yïëuàûúåc àaâo taåo thúâi gian ngùæn tronghoaân caãnh chiïën tranh. Vûúåt lïnhoaân caãnh nghiïåt ngaä, Anh laâ möåt

têëm gûúng tûå hoåc lúán. Nhûäng nùm1960, anh cêìn mêîn ài hoåc ngoaåingûä maâ chuã yïëu laâ tiïëng Nga. Lúáp

chuyïn tu Nga vùn, vùn hoåc Ngado GS.TS N.I.Nuculin phuå traáchmúã taåi Àaåi hoåc Sû phaåm Haâ Nöåi

khöng buöíi naâo thiïëu vùæng ngûúâi“hoåc troâ” coá truyïìn thöëng hiïëuhoåc, khöí hoåc Phan Cûå Àïå. Chñnhnhúâ coá cöng cuå cú baãn àoá maâ GSÀïå àaä tiïëp cêån vúái nhiïìu cöngtrònh cuãa caác nhaâ khoa hoåc xaä höåi

nöíi tiïëng cuãa Nga àïí ûáng duång,khaão saát, àïì xuêët nhûäng vêën àïì lyáluêån cêåp nhêåt trong nûúác vïìphûúng phaáp luêån nhû: thi phaáp,thïë giúái quan vaâ phûúng phaápsaáng taác, caá tñnh saáng taåo vaâ nhiïìuvêën àïì thuöåc baãn thïí luêån vùnchûúng. ÚÃ àêu khöng biïët, chûá úãnûúác ta, trûúác àêy, hiïån nay vaâ vïìlêu daâi, nhaâ nghiïn cûáu maâ khöngsaânh, duâ laâ möåt ngoaåi ngûä thòchùèng khaác gò ngûúâi lñnh khöng coá

vuä khñ. Búãi khöng coá ngoaåi ngûä laâthiïëu thöng tin, tri thûác seä bõ xuyïntaåc, khaã nùng tu tûâ ngön ngûä vùn

hoåc bõ cuä meâm. Cuöëi nhûäng nùm1990, Phan Cûå Àï laåi, lao vaâo hoåctiïëng Anh. Tûå hoåc ngoaåi ngûä àöëivúái ngûúâi lúán tuöíi maâ àûúåc nhû anh Àïå laâ chuyïån “taây trúâi’, phaãicoá nghõ lûåc lùæm, kiïn trò lùæm. ÚÃtuöíi trïn 70, GS Phan Cûå Àïå laâ têëmgûúng lao àöång saáng ngúâi trongnghiïn cûáu khoa hoåc, àùåc biïåttrong lônh vûåc tûå hoåc ngoaåi ngûä.Noái chuyïån vúái chuáng töi, anh Àïåcuäng yá thûác àûúåc chuyïån bêët cêåptrong lyá luêån vaâ phï bònh cuãa söëàöng, chûá khöng riïng ai, chûathêëy hïët nhûäng giaá trõ tiïìm êín cuãamöåt söë caá tñnh saáng taåo lúán, chûaài sêu nhiïìu vaâo baãn thïí cuãa vùnchûúng. Vò vêåy, khi luöìng gioá àöíi

múái uâa vaâo àúâi söëng vùn nghïå, thòAnh àaä nhanh choáng àöíi múái tû duy, thay àöíi caách viïët, nhêån chêncöng bùçng vaâ chên thêåt nhiïìu hiïåntûúång vùn hoaá, nhêët laâ nhûäng nhaâvùn coá thïë giúái quan phûác taåp.Nhû vúái trûúâng húåp GS TrûúngTûãu, GS Àïå àaä maånh daån coiphûúng phaáp phï bònh khaáchquan cuãa hoå Trûúng quaã laâ möåtphûúng phaáp phï bònh múái meãvaâo nhûäng nùm 40...

Nùm 2001, khi àang chuêín bõxuêët baãn têåp saách Lyá luêån phï bònh vùn hoåc miïìn Trung , vúái tû caách laâ chuã biïn, anh Àïå goåi àiïåncho töi múâi viïët baâi. Töi nhêån lúâivaâ gûãi ba baâi, nhûng Anh chó choånmöåt: Nhûäng àoáng goáp cuãa caác vuaNguyïîn àöëi vúái nghïå thuêåt tuöìng Huïë. Vïì sau töi múái biïët taåi saoChuã biïn choån baâi naây? Trûúác hïëtlaâ bùæt nguöìn tûâ tû duy àöíi múái àïíthêím àõnh giaá trõ myä hoåc truyïìn

thöëng cuãa cha öng. Triïìu Nguyïîn,trûâ Gia Long vêîn luyïën tiïëc vuäcöng cuãa mònh, coân caác võ vua

PHAN CÛÅ ÀÏÅ - NHAÂ LYÁ LUÊÅN KIÏN ÀÕNHHÖÌ SÔ VÕNH

GS.VS Phan Cûå Àïå




49

khaác àïìu laâ nhûäng bêåc àaåi nho, àaåi buát. Minh Maång laâ ngûúâi biïët quytuå ngûúâi taâi, chiïu têåp hiïìn nhên,nhêët laâ sô phu Bùæc Haâ, ngay caãquan laåi triïìu Têy Sún. Öng ra lïånh

sûu têìm caác sùæc phong, bia kyá, vùnkiïån triïìu àaåi Quang Trung, choàoá laâ “dêëu tñch möåt àúâi, chûáa cêëtkhöng nïn thiïëu soát”. Thiïåu Trõ,Tûå Àûác laâ nhûäng cêy àaåi thuå trongrûâng àaåi ngaân vùn hoaá Phuá Xuên.Möåt trong nhûäng àùåc àiïím cuãavùn hoaá thûúång lûu cuãa vûúng

triïìu Nguyïîn laâ tñnh hûúáng ngoaåitûác laâ hûúáng vïì nöng dên vaâ nöngthön. ÚÃ àêy vùn hoaá baác hoåc hoâaquyïån vúái vùn hoaá dên gian, nhêëtlaâ nghïå thuêåt tuöìng. Chó cêìn möåthiïån tûúång êëy, töi biïët àûúåc nùng

lûåc caãm thuå thêím myä tinh tûúângcuãa GS Àïå vûâa uyïn baác vûâa baodung.

Khoaãng nhûäng nùm 2004-2005,GS Phan àùng kyá àïì taâi cêëp Thaânhphöë: Di saãn cuãa Ngö Têët Töë - nhaâbaáo, nhaâ vùn hoaá lúán nùçm trongchûúng trònh 01X – 12 vïì vùn hoaátrong khuön khöí kyã niïåm 1000nùm vua Lyá dúâi àö ra Thùng Long.Anh söët sùæng múâi töi viïët möåt àïìtaâi nhaánh. Thêëy töi do dûå, Anh

liïìn quaã quyïët: Ngö Têët Töë - nhaâtrûúác thuêåt uyïn baác, töi liïìn böísung: yá thûác dên töåc vaâ tûúng lai

vùn hoaá dên töåc cuäng laâ quan àiïímchñnh thöëng cuãa nhaâ vùn hoaá hoåNgö. Vïì sau trúã thaânh tiïíu luêånNgö Têët Töë - nhòn tûâ goác àöå vùnhoaá dên töåc . Trong Höåi thaão vïì

Ngö Têët Töë taåi Höåi Nhaâ baáo HaâNöåi, GS chuã toaå Phan Cûå Àïå múâitöi laâ möåt trong nhûäng ngûúâi phaát biïíu àêìu tiïn.

Phan Cûå Àïå laâ möåt nhên caáchlúán, anh nghô vaâ laâm theo lûúngtêm cuãa mònh, khiïm töën, khöng adua “chaåy choåt” vò hû danh haám

lúåi. Quanh chuáng ta tuy khöngnhiïìu, nhûng khöng phaãi khöngcoá ngûúâi duâ àaä coá danh, coá lúåi maâvêîn “chaåy” àoâi tùng lûúng lïn têånVùn phoâng Chñnh phuã, coá ngûúâiàaä àûúåc giaãi thûúãng Nhaâ nûúác úã

hai töí chûác cuâng möåt luác vêînkhöng thoaã maän. Phan Cûå Àïå ruângmònh khi nghô túái phêím giaá nhûängngûúâi nhû vêåy. Anh laâ möåt têëmgûúng trong vùæt. Giaãi thûúãng Nhaânûúác àûúåc Chuã tõch nûúác phongcho Anh (àúåt hai) laâ do Höåi Nhaâvùn Viïåt Nam tiïën cûã. Giaáo sû, nhaâgiaáo nhên dên Phan Cûå Àïå xûángàaáng vúái danh hiïåu àoá. Sûác laoàöång hoåc têåp cêìn mêîn, chñ tiïënthuã, sûác saáng taåo trong hún 50 nùm

àöëi vúái nghïì giaáo, nghïì vùn thêåtàaáng trên troång. Vaâo nùm 1995 trúãài, khi chuêín bõ giaãm búát thúâi gian

vêåt chêët cho cöng taác àaâo taåo, GSPhan Cûå Àïå vúái tinh thêìn nùngàöång, döìn cöng sûác, têm huyïëtcuâng möåt söë töí chûác hûäu quanthaânh lêåp Trung têm nghiïn cûáu

vùn hoaá quöëc tïë maâ Anh laâm giaámàöëc, Chuã tõch cêu laåc böå giao lûukinh tïë - vùn hoaá quöëc tïë. Phaãi coánùng lûåc töí chûác, quan hïå quaãnggiao, Anh múái laâm nïn sûå nghiïåp bang giao, quan hïå chiïìu sêu vúáinhiïìu sûá quaán caác nûúác úã Haâ Nöåi,têåp húåp nhiïìu trñ thûác tïn tuöíi àïíkhai thaác, truyïìn baá vùn hoaá ViïåtNam ra thïë giúái vaâ ngûúåc laåi trongkhoaãng trïn dûúái 10 nùm. Àêy laâmöåt trong nhiïìu mö hònh xaä höåihoaá vùn hoaá àêìu tiïn úã nûúác tahoaåt àöång coá hiïåu quaã. Cöng laocuãa GS àaä àûúåc àaáp ûáng xûángàaáng: vaâo nùm 2000, GS Phan CûåÀïå àaä àûúåc phong Viïån sô Viïånhaân lêm quöëc tïë vïì thöng tin, caácquaá trònh kyä thuêåt thöng tin cuãaLiïn bang Nga (goåi tùæt MANIPT),Möåt trong 18 nhiïåm vuå cú baãn cuãaViïån naây laâ nghiïn cûáu vêën àïì conngûúâi trong xaä höåi thöng tin;

nhûäng quan àiïím vïì quyïìn lúåi vaâtêm lyá cuãa an ninh thöng tin vaâsinh thaái hoåc thöng tin. Ngoaâi racoân coá möåt söë vêën àïì liïn quan túáiàaâo taåo caán böå khoa hoåc coá aãnhhûúãng àïën sûå phaát triïín giaáo duåc,vùn hoaá, sûå phaát triïín phûúngphaáp luêån khoa hoåc àïí giaãi quyïëtcaác vêën àïì thöng tin... ÚÃ nga, saukhi Liïn Xö tan raä, ngoaâi Viïån Haânlêm khoa hoåc Nga (töí chûác khoahoåc chñnh thöëng nhaâ nûúác), nhiïìu

Viïån haân lêm khoa hoåc (academy)àaä ra àúâi, nhùçm têåp húåp àöåi nguäcaác nhaâ khoa hoåc coá uy tñn nhû Viïån HLKH têm lyá, Viïån HLKH tûånhiïn, Viïån Haân lêm nghïå thuêåtphûúng Àöng (acamedy forOriental Art)... laâ nhûäng Hiïåp höåikhoa hoåc àûúåc Chñnh phuã taâi trúåmöåt phêìn nhùçm giuáp caác nhaâ khoahoåc coá àiïìu kiïån vêåt chêët, àoaânkïët, saáng taåo goáp phêìn phaát triïínnïìn khoa hoåc hiïån àaåi huâng hêåu,

khi nûúác Nga trúã laåi võ trñ cûúângquöëc cuãa mònh...Ngaâ y 15/9/2008

GS.VS Phan Cûå Àïå taåi Trung têm Nghiïn cûáu vùn hoáa quöë c tïë taåi Haâ Nöåi




50


À

êy laâ laá àún do GSTS PhaåmMinh Khang, Giaám àöë c Trungtêm Phaát triïín Nghïå thuêåt Êm

nhaåc Viïåt Nam trûåc thuöåc Höåi Nhaåc sô Viïåt Nam, kyá tïn. Sau khi tûå giúái thiïåuthaânh tñch cuãa àún võ mònh vïì viïåc baãotöìn vaâ phaát huy vöë n êm nhaåc dên giantruyïìn thöë ng, GSTS Phaåm Minh Khangviïë t:

“Song gêì n àêy, möåt hiïån tûúång naã y sinh khiïë n chuáng töi bùn khoùn lo lùæ ng,àoá laâ viïåc möåt söë trñ thûác Viïåt kiïì u úã nûúác ngoaâi vïì , thöng qua söë anh chõ em nghïåsô treã tûâng tham gia chûúng trònh biïíu diïî n hoùåc cöng taác àiïì n daä sûu têm nghiïn cûáu êm nhaåc dên gian do Trung têm phaát triïí n êm nhaåc VN töí chûác.Thöng qua viïåc múâi ài du lõch, múâi ài giúái thiïåu êm nhaåc úã nûúác ngoaâi, caác trñ thûác Viïåt kiïì u àaä tûå yá àùåt vêë n àïí, cung cêë p kinh phñ, duâng nhûäng moán quaá hêëp dêî n möåt caách thûúâng xuyïn, liïn tuåc. Thêåm chñ, hoå coân giûúng cao yá tûúãng “baã o töì n phaát huy di saã n vùn hoáa dên töåc” àïí söë anh chõ em nghïå sô treã hùng haái laâm viïåc cho hoå, qua àoá dïî daâng khai thaác nhûä ng taâi liïåu (àaä hoùåc chûa cöng böë), àïí sau möî i chuyïë n ài hoå sùé n coá àêì y àuã trong tay têë t caã nhûä ng gò laâ cöng sûác cuã a bao thïë hïå àaä daây cöng gom goáp. Cuä ng chó mêë t

möåt lêì n thaã “con sùn sùæ t” maâ sau àoá laâhaâng loaåt caác cuöën saách, baâi noái chuyïån,baâi giaã ng, CD, VCD àûúåc caác GS Viïåt kiïì u thoãa sûác baán rao”.

Cuöë i àún, Phaåm Minh Khang chobiïët roä “möåt söë trñ thûác Viïåt kiïìu” maâ öngnoái trïn chñnh laâ GSTS Nguyïîn Thuyïë tPhong, ngûúâi àang cuâng GS HoaângChûúng, Töíng Giaám àöëc Trung têmNghiïn cûáu Baão töìn vaâ Phaát huy Vùnhoáa Dên töåc, Chuã nhiïåm taåp chñ VùnHiïë n VN, töí chûác chuyïë n ài giúái thiïåunghïå thuêåt biïíu diïîn truyïìn thöë ng VN taåiMyä. Phaåm Minh Khang lûu yá caác cú quanchûác nùng haäy “nêng cao caã nh giaác” vaâ“khaám thêåt kyä ” àöë i vúái caác NSÛT Thanh

Ngoan (Nhaâ haát Cheâo VN), nghïå sô MaiTuyïë t Hoa (Viïån nghiïn cûáu êm nhaåc),Khûúng Vùn Cûúâng (sinh viïn khoa Lyá -Saáng - Chó Nhaåc viïån Haâ Nöåi), búãi coá thïínhûäng ngûúâi naây “sùæp cuâng nhau àem kho tû liïåu cuã a chuáng töi ài Hoa Kyâ... búã i hoå àûúng nhiïn laâ nhûä ng taâi liïåu söë ng nhúâ coá möåt thúâi gian daâi ngêë m ngêì m thu thêåp taâi liïåu tûâ Trung têm Phaát triïín êm nhaåc VN vaâ cuã a möåt söë hoåc giaã VN khaác” (trñch àún cuãa GSTS Phaåm MinhKhang).

Trûúác hïë t, laá àún cuãa GSTS PhaåmMinh Khang laâ möåt sûå vu caáo thö baåoGSTS Nguyïîn Thuyïët Phong. Laâ giaáosû dên töåc nhaåc hoåc coá uy tñn taåi caác Àaåihoåc Myä vaâ nhiïìu nûúác khaác, hún 30 nùmqua, GSTS Nguyïîn Thuyïët Phong àaä rêë tbïìn bó vaâ têm huyïë t trong nghiïn cûáu vaâgiúái thiïåu nghïå thuêåt êm nhaåc truyïìnthöë ng Viïåt Nam úã Myä vaâ thïë giúái. Öng àaätöí chûác Viïån Nghiïn cûáu Êm nhaåc VN,xuêë t baãn taåp chñ Nhaåc Viïåt, saáng lêåp Thû viïån êm nhaåc cöí truyïìn VN taåi Hoa Kyâ,töí chûác nhiïìu lúáp àaâo taåo êm nhaåctruyïìn thöë ng VN, töí chûác caác chûúngtrònh “Êm nhaåc VN voâng quanh nûúác Myä ”, xuêët baãn caác cöng trònh “Quan àiïí m

Tûâ laá àún töë caáo àöìng nghiïåp cuãa GSTS Phaåm Minh Khang

TÖË CAÁO NGÛÚÂI HAY TÛÅ

BÖI BÊÍN MÒNH?Trong nhûäng ngaây vûâa qua,

khi GSTS Nguyïîn Thuyïët Phong

(Giaám àöëc Viïån Vùn hoaá Giaáo duåc

VN taåi Myä) àang phöëi húåp vúáiTrung têm Nghiïn cûáu Baão töìn vaâ

Phaát huy Vùn hoáa Dên töåc khêín

trûúng chuêín bõ cho chûúng

trònh giúái thiïåu nghïå thuêåt biïíu

diïîn VN taåi 13 trûúâng Àaåi hoåc,

caác Trung têm cöång àöìng, möåt söë

Baão taâng taåi Bùæc Myä thò coá tin coá

möåt laá àún töë caáo öng àaä “lúåi

duång laâm ùn traái pheáp nhên danh viïåc quaãng baá nghïå thuêåt dên töåc

úã nûúác ngoaâi”.

Bêët ngúâ vúái thöng tin laå luâng

trïn, PV taåp chñ Vùn Hiïën Viïåt

Nam, núi GSTS Nguyïîn Thuyïët

Phong laâ möåt thaânh viïn trong

Höåi àöìng Biïn têåp, àaä lêìn tòm

àûúåc laá àún trïn tûâ laänh àaåo Cuåc

Nghïå thuêåt Biïíu diïîn, Böå Vùn hoáaThïí thao vaâ Du lõch, möåt trong

hai àõa chó maâ laá àún gûãi àïën

(cuâng A25, Böå Cöng an).

HOAÂNG ANH

GS.TS Nguyïîn Thuyïët Phong vaâ NSÛT Baåch Tuyïë t,NSÛT Thanh Ngoan biïíu diïîn taåi Quatar




51

múái trong êm nhaåc VN”, “Tûâ ruöång luáa àïë n sên àònh”, “Thïë giúái êm thanh Viïåt Nam”, “Ài tòm töí êëm - êm nhaåc Viïåt Nam úã Myä”, “Êm nhaåc VN - niïì m vui cuãa treã thú”, dõch, giúái

thiïåu lyá thuyïë t “Cêë u truác àöång - múã trong êm nhaåc ngûúâi Viïåt” cuãa nhaânghiïn cûáu Mõch Quang vaâ nhiïìucöng trònh nghiïn cûáu êm nhaåctruyïìn thöë ng VN khaác vúái giúái êmnhaåc hoåc nûúác Myä vaâ thïë giúái. Vònhûäng hoaåt àöång truyïìn baá êm nhaåcVN taåi Myä, GSTS Nguyïîn Thuyïë tPhong àaä àûúåc Töíng thöë ng Myä B.Clinton trao tùång danh hiïåu “Di saã n quöë c gia Hoa Kyâ” nùm 1997. Trongbûác thû gûãi GSTS Nguyïîn Thuyïë t

Phong nhên dõp öng àûúåc nhên danhhiïåu cao quyá cuãa nûúác Myä, töíngthöíng B. Clinton àaä viïë t: “Laâ möåt bêåc thêìy cuã a êm nhaåc VN, vúái sûå hiïí u biïë t vaâ yá thûác baã o töì n nhûäng tinh tuáy cuãa êm nhaåc VN, öng àaä àem àïë n gieo tröì ng, laâm giaâu coá cho êm nhaåc vaâ vùn hoáa Myä ”.

GSTS Nguyïîn Thuyïët Phongthûúâng xuyïn vïì nûúác àiïìn daänghiïn cûáu êm nhaåc truyïìn thöë ng,àûa nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu êm nhaåc

nöíi tiïë ng cuãa Myä vaâ thïë giúái àïë nnghiïn cûáu êm nhaåc truyïìn thöë ngVN, vêån àöång caác töí chûác quöë c tïë taâitrúå vaâ húåp taác vúái caác àún võ nghiïncûáu khoa hoåc trong nûúác töí chûác caáchöåi thaão quöë c tïë vïì êm nhaåc truyïìnthöë ng VN, vêån àöång quyä Fulbrigh cuãaQuöë c höåi Myä giuáp àúä toaân böå kinh phñmúã lúáp àaâo taåo dên töåc nhaåc hoåc choNhaåc viïån Haâ Nöåi (nay laâ Hoåc viïånêm nhaåc quöë c gia) vaâ gêìn àêy öngàang tñch cûåc vêån àöång thaânh lêåpmöåt trûúâng Àaåi hoåc quöë c tïë àaâo taåonghïå thuêåt truyïìn thöë ng VN mangtïn danh nhên vùn hoáa Àaâo Têë n.

GSTS Nguyïîn Thuyïë t Phong àaävinh dûå àûúåc Mùåt trêån Töí quöë c VNtrao tùång bùçng “Vinh danh nûúác Viïåt”, daânh cho caác Viïåt kiïìu àaä coánhûäng àoáng goáp nöíi bêåt cho sûånghiïåp xêy dûång quï hûúng àêë tnûúác. Öng coân àûúåc trao tùång Giaã i thûúãng mang tïn danh nhên Àaâo Têë n vò nhûäng cöëng hiïë n xuêë t sùæc chosûå nghiïåp baão töìn vaâ phaát huy nghïåthuêåt truyïìn thöë ng dên töåc.

Nhûäng ngûúâi tûâng cöång taác laâmviïåc vúái GSTS Nguyïîn Thuyïët

Phong àïìu biïë t roä caác hoaåt àöångnghiïn cûáu quaãng baá nghïå thuêåttruyïìn thöëng VN cuãa öng àïìu laâ caáchoaåt àöång rêë t vö tû, phi lúåi nhuêån,öng chûa hïì bao giúâ nhên danh caác

hoaåt àöång naây àïí í “lúåi duång laâm ùn” hay “baán rao” àiïìu gò. Àùåc biïåt,GSTS Nguyïîn Thuyïë t Phong àûúåccaác àöìng nghiïåp trong nûúác rêët cangúåi vïì tñnh minh baåch, soâng phùèngcuãa öng trong sûã duång vaâ giúái thiïåucaác taâi liïåu khoa hoåc cuãa hoå úã nûúácngoaâi, bao giúâ öng cuäng rêë t nghiïmcêín trong chuá thñch roä nguöìn tû liïåuvaâ taác giaã maâ öng sûã duång trong caácbaâi viït hay baâi giaãng, khöng bao giúâmêåp múâ biïë n cuãa ngûúâi thaânh cuãa

mònh.Cuâng vúái viïåc vu caáo möåt trñ thûácViïåt kiïìu têm huyïë t, àaáng kñnh troångnhû GSTS Nguyïîn Thuyïë t Phong,GSTS Phaåm Minh Khang cuängkhöng ngêìn ngaåi vu caáo möåt söë àaânem vaâ hoåc troâ tûâng cöång taác hïë tmònh vúái öng nhû NSÛT ThanhNgoan, caác nghïå sô treã Mai Tuyïë tHoa, Khûúng Vùn Cûúâng. ChñnhNSÛT Thanh Ngoan vaâ nghïå sô MaiTuyïë t Hoa cuâng vúái NSND Xuên

Hoaåch (Nhaâ haát ca muáa nhaåc VN),NSÛT Vùn Ty (Viïån Vùn hoáa dêngian) laâ nhûäng thaânh viïn àêìu tiïn vaâlaâ nhûäng truå cöåt suöë t böën nùm quaàaä cuâng nhaåc sô Thao Giang taåo nïnnhûäng thaânh cöng bûúác àêìu vïì phuåchöìi nghïå thuêåt haát xêím vaâ tröë ngquên cuãa caái trung têm doPhaåmMinh Khang àûáng tïn giaám àöë c. Caácnghïå sô nöíi tiïë ng naây àïìu laâ caác caánböå trong biïn chïë caác àún võ thuöåcBöå Vùn hoáa Thïí thao vaâ Du lõch, vòtêm huyïë t vúái êm nhaåc truyïìn thöë ngmaâ tûå nguyïån tham gia hoaåt àöång rêë tvö tû, bêë t vuå lúåi trong Trung têm phaáttriïín nghïå thuêåt êm nhaåc VN. Hoåàïìu coá tïn tuöíi vaâ thaânh tûåu àûúåcàöìng nghiïåp, xaä höåi, nhaâ nûúác cöngnhêån trûúác khi àïë n vúái Trung têmnaây, chñnh tïn tuöíi, taâi nùng vaânhûäng cöë gùæng lúán lao cuãa hoå àaä goápphêìn quan troång taåo nïn möåt söë thaânh tñch cuãa Trung têm maâ PhaåmMinh Khang àaä khoe úã àêìu laá àún töë caáo cuãa öng, chûá hoå chùèng hïì lúåiduång danh nghôa hoùåc “ngêëm ngêìm thu thêåp taâi liïåu” cuãa Trung têm àïítaåo nïn danh lúåi cho mònh. Caác nghïå

sô naây coá laâ “nhûä ng taâi liïåu söë ng” vïìêm nhaåc truyïìn thöë ng dên töåc thòchñnh nhúâ quaá trònh hoåc têåp reânluyïån, tñch luäy trong nhiïìu nùm úã caáctrûúâng nghïå thuêåt, viïån nghiïn cûáu,

lùn löån trong nghïì nghiïåp, vúái rêë tnhiïìu bêåc thêìy coá danh vaâ vö danhnhiïìu thïë hïå cuãa àêë t nûúác chûá khöngphaãi chó nhúâ vaâi nùm hoaåt àöång vúáicaái trung têm xaä höåi hoáa chó vûâachêåp chûäng cuãa Phaåm Minh Khang.Nïë u cêìn xaác àõnh “baãn quyïìn” cuãacaác “taâi liïåu söëng” naây thò baãn quyïìnàoá phaãi thuöåc vïì Nghïå thuêåt truyïìnthöë ng dên töåc VN chûá khöng hïìthuöåc vïì caái Trung têm cuãa PhaåmMinh Khang nhû võ GSTS coân rêë t ñt

hiïíu biïë t vïì nghïå thuêåt truyïìn thöë ngdên töåc naây cöë vú quaâng.Laâ möåt cûåu chuã nhiïåm khoa cuãa

nhaåc viïån Haâ Nöåi, khi nghó hûu,GSTS Phaåm Minh Khang àaä cuângnhaåc sô Thao Giang xin thaânh lêåpTrung têm phaát triïín nghïå thuêåt êmnhaåc VN vaâ trong hoaân caãnh rêë t khoákhùn cuãa möåt àún võ xaä höåi hoaá,Trung têm naây àaä coá möåt söë hoaåtàöång àaáng khen vïì sûu têm phuåc höìihaát xêím vaâ tröë ng quên. Tuy vêåy, tûâ

chuát ñt thaânh tûåu khiïm töë n àoá, PhaåmMinh Khang àaä vöåi coi caái Trung têmcuãa mònh nhû caái röë n cuãa vuä truå, laâchuã súã hûäu cuãa gia taâi êm nhaåctruyïìn thöë ng, cöë tònh vu vaå hoaåt àöångcuãa caác töí chûác caá nhên khaác trongviïåc baão töìn vaâ phaát huy vöë n nghïåthuêåt truyïìn thöë ng, thò thêåt laâ haâihûúác, löë bõch.

Àûúåc sûå àöìng yá cuãa Böå Vùn hoaáThïí thao vaâ Du lõch vaâ Liïn hiïåp caáchöåi Khoa hoåc vaâ Kyä thuêåt VN,chuyïë n ài giúái thiïåu nghïå thuêåt biïíudiïîn VN taåi Myä do GSTS NguyïînThuyïë t Phong vaâ GS Hoaâng Chûúngtöí chûác vúái sûå tham gia cuãa NSÛTBaåch Tuyïë t (caãi lûúng), NSÛT ThanhNgoan (Cheâo), NSÛT Hûúng Thúm(tuöìng), nhaåc sô Hoaâng Hiïåp (nhaåc lïîNam böå), nghïå sô Mai Tuyïë t Hoa(xêím) àaä thaânh cöng töët àeåp, àûúåcdû luêån trong vaâ ngoaâi nûúác àaánh giaácao.

Laá àún töë caáo cuãa GSTS PhaåmMinh Khang röë t cuöåc chùèng töë caáoàûúåc ai maâ chó tûå böi bêín mònh khiböåc löå têm àõa heåp hoâi nhoã nhen, sûåàöë kyå, ganh gheát àêìy muâi “kim tiïìn”...





52

Àûúåc sûå quan têm giuáp àúä, taåo moåi àiïìukiïån thuêån lúåi cuãa Cuåc Nghïå thuêåt Biïíu

diïîn (Böå VHTT) vaâ Trung têm Nghiïncûáu Baão töìn vaâ Phaát huy nghïå thuêåt dên töåc, Dûå aán“Sên khêëu hoåc àûúâng” àûúåc töí chûác taåi thaânh phöë Àaâ

Nùéng tûâ thaáng 4 nùm 2008 àïën thaáng 9 nùm 2008 dûúái sûå phöëihúåp töí chûác thûåc hiïån cuãa Súã VHTT vaâ Súã Giaáo duåc - Àaâo taåothaânh phöë Àaâ Nùéng. Ban Chó àaåo àiïìu haânh Dûå aán àûúåc thaânhlêåp göìm 12 thaânh viïn do Phoá Giaám àöëc Súã Vùn hoaá, Thïí thaovaâ Du lõch Àaâ Nùéng laâm trûúãng ban, àöìng chñ phoá Giaám àöëcSúã Giaáo duåc - Àaâo taåo laâm phoá ban vaâ laänh àaåo möåt söë phoâng ban cuãa 2 Súã vaâ hiïåu trûúãng cuãa caác trûúâng àûúåc choån tham

gia. Ban Chó àaåo àaä giao cho Nhaâ haát Tuöìng Nguyïîn HiïínDônh laâm thûúâng trûåc Ban Chó àaåo, xêy dûång kïë hoaåch cuå

thïí vïì nöåi dung, thúâi gian, caách thûác, quy trònh tiïën haânh, baáo caáo vúái Súã GD-ÀT àïí chó àaåo caác Trûúâng THCS PhanÀònh Phuâng (Quêån Thanh Khï), Trûúâng THCS NguyïînVùn Linh (Quêån Cêím Lïå), Trûúâng THCS Kim Àöìng

(Quêån Haãi Chêu) phöëi húåp triïín khai.Nhaâ haát Tuöìng Nguyïîn Hiïín Dônh

àaä phöëi húåp vúái 3 trûúâng àûúåc choån,töí chûác cho caác em hoåc sinh àûúåcxem caác trñch àoaån tuöìng mêîu

mûåc, qua àoá giuáp caác em coá àûúåcnhûäng kiïën thûác cú baãn nhêët vïìhaát, muáa vaâ nghïå thuêåt biïíudiïîn tuöìng àïí dêìn dêìn yïuthñch böå mön nghïå thuêåt

NHÛÄNG BÖNG HOA NGHÏ THUÊÅT CHÚÁM NÚÃTRÊÌN QUANG THANHPhoá Giaám àöëc Súã VHTT vaâ DL Àaâ Nùéng ,Trûúãng ban Àiïìu haânh Dûå aán “Sên khêë u hoåc àûúâng” TP Àaâ Nùéng

Nhùçm goáp phêìn vaâo viïåc giûä gòn, baão töìn vaâ phaát huy nhûäng giaá trõ vùn hoaá

truyïìn thöëng cuãa dên töåc theo tinh thêìn Nghõ quyïët Trung ûúng lêìn thûá 5 (khoaá

VIII), Dûå aán “Sên khêëu hoåc àûúâng” àaä àûúåc Chñnh phuã giao cho hai Böå: Vùn hoaá

Thöng tin vaâ Giaáo duåc - Àaâo taåo triïín khai thûåc hiïån. Tûâ nùm 2001 àïën nay,

Trung têm Nghiïn cûáu Baão töìn vaâ Phaát huy vùn hoaá dên töåc phöëi húåp vúái Cuåc

Nghïå thuêåt Biïíu diïîn triïín khai dûå aán “Sên khêëu hoåc àûúâng” taåi nhiïìu tónh vaâ

thaânh phöë. Nùm 2008, Dûå aán tiïëp tuåc triïín khai úã caác tónh Quaãng Bònh,Khaánh Hoaâ, Àöìng Nai vaâ Thaânh phöë Àaâ Nùéng. Möåt lêìn nûäa, Thaânh phöë

Àaâ Nùéng laåi thûåc hiïån thaânh cöng dûå aán “Sên khêëu hoåc àûúâng”.

Trñch àoaån“Àaát kyã àöíi höìn”do trûúâng THCS Kim Àöìng,quêån Haãi Chêu, Àaâ Nùéngbiïíu diïîn



naây maâ trûúác àêy caác em chó àûúåccaãm nhêån qua saách vúã. Qua caác buöíi biïíu diïîn, giao lûu, àaä tuyïínchoån àûåúc 60 em hoåc sinh coá nùngkhiïëu bûúác àêìu cuãa 3 trûúâng

THCS trïn vaâo viïåc thûåc hiïån dûåaán. Àêy laâ nhûäng haåt nhên noângcöët trong phong traâo vùn nghïå cuãa3 trûúâng. Caác em töí chûác sùæp xïëphún 40 buöíi hoåc têåp chuyïn mönngoaâi giúâ hoåc chñnh khoaá dûúái sûåchó baão dêîn dùæt cuãa caác nghïå sô,diïîn viïn vaâ nhaåc cöng cuãa Nhaâhaát tuöìng Nguyïîn Hiïín Dônh. BanÀiïìu haânh Dûå aán àaä lûåa choån caáctrñch àoaån tuöìng mêîu mûåc phuâhúåp vúái tònh hònh àùåc àiïím cuãa lûáatuöíi vaâ nùng khiïëu cuãa caác em hoåcsinh, bao göìm caác trñch àoaån:Trûng Vûúng àïì cúâ (vúã Trûng NûäVûúng cuãa Töëng Phûúác Phöí vaâLûu Troång Lû), Àöíng Kim Lên biïåtmeå (Sún Hêåu), Àùæc Kyã àöíi höìn(Trêìm Hûúng Caác cuãa Àaâo Têën),An Dûúng Vûúng höìi cuöëi (MyåChêu - Troång Thuyã cuãa Kñnh Dên).

Sau möåt thúâi gian rêët ngùæn, àïënnay Dûå aán àaä àaåt nhûäng kïët quaã to

lúán vaâ coá yá nghôa thiïët thûåc. Vïìnhaåc, caác em àaä tûå hoåc àûúåc caácnhaåc cuå chñnh laâ tröëng, keân, nhõ;diïîn têëu àûúåc möåt söë baâi baãn nhû:Xaâng xï, vuä khuác, àùng àaân cung, baâi chiïën, baâi boáp, têíu maä. Vïì vuäàaåo, caác em àaä hoåc möåt söë àöångtaác muáa cú baãn cuãa Tuöìng baogöìm muáa tay khöng nhû: khaán,

chó, khoaát, múâi chaâo, long tranh höíàêëu, bï siïëng, lôa... Vïì laân àiïåu, caácem àaä hoåc vaâ haát khaá thaânh thuåcmöåt söë laân àiïåu baâi baãn, cú baãn cuãanghïå thuêåt Tuöìng nhû: noái löëi (caác

àiïåu), haát nam, haát khaách, haát têíumaä, xûúáng, thaán, baâi nhõp 3, baâinhõp nùm vaâ vêån duång nhûäng kiïënthûác àaä àûúåc têåp luyïån àïí biïíudiïîn khaá chuêín caác trñch àoaån. Tuytiïëng haát chûa thêåt hay, àiïåu böå,diïîn xuêët coân thö vuång, tiïëng keân,tiïëng nhõ chûa troân trônh ngoåtngaâo, tiïëng tröëng chûa thêåt gioângiaä sùæc saão, nhûng tûâ aánh mùæt,tiïëng haát, tiïëng keân àïën tay tröëng,tay àaân cuãa caác em àaä böåc löå sûå tûåtin hiïëm coá maâ khöng phaãi bêët cûálúáp àaâo taåo diïîn viïn, nhaåc cöngchñnh quy naâo cuäng coá thïí tòmàûúåc.

Kïët quaã lúán nhêët maâ dûå aán àaåtàûúåc chñnh laâ àaä goáp phêìn giaáoduåc, àõnh hûúáng thêím myä cho möåt böå phêån lúán cöng chuáng, laâm chokhaán giaã thuöåc moåi têìng lúáp, lûáatuöíi àïën vúái nghïå thuêåt tuöìngnhiïìu hún vaâ laâm cho nghïå thuêåt

tuöìng maäi maäi àûúåc trên troång, baão töìn, gòn giûä vaâ phaát huy cuângvúái sûå phaát triïín cuãa dên töåc.

Àïí coá àûúåc nhûäng kïët quaã àoá,ngoaâi sûå gùæng cöng, gùæng sûác cuãacaác em hoåc sinh, phaãi kïí àïën cönglao cuãa caác nghïå sô Höì Hûäu Coá,NSND Àònh Sanh vaâ caác NSÛTThu Nhên, Lan Phûúng, Phûúng

Lan, Thanh Tyåå, Nguyïîn Ninh, caácnghïå sô, nhaåc söng Thuyá Hùçng,Quöëc Quyïìn, Baá Huyânh, HûäuHuâng, Vùn Quang àaä khöng quaãnngaåi khoá khùn vêët vaã daåy döî caác

em vúái têëm loâng yïu nghïì sayàùæm. Khi àûúåc têån mùæt nhòn thêëynhûäng böng hoa nghïå thuêåt chúámnúã do chñnh baân tay mònh chùmsoác, caác nghïå sô àaä khöng neán nöíixuác àöång, vaâ mong rùçng àêy chñnhlaâ nhûäng haåt nhên quyá giaá seä àûúåcphaát huy nhên röång, vûâa laâ nhûängngûúâi tuyïn truyïìn, quaãng baá vûâalaâ nhûäng khaán giaã cho nïìn nghïåthuêåt sên khêëu truyïìn thöëng cuãadên töåc.

Coá thïí noái, Dûå aán “Sên khêëuhoåc àûúâng” àang àûúåc triïín khaitrïn àõa baân toaân quöëc noái chungvaâ úã thaânh phöë Àaâ Nùéng noái riïngtrong thúâi gian qua àaä thu àûúåcnhûäng kïët quaã to lúán vaâ phaát huytaác duång tñch cûåc. Khöng nhûängchó laâ sên chúi coá ñch, böí trúå choviïåc hoåc têåp vùn hoaá maâ noá coângoáp phêìn quan troång vaâo viïåchònh thaânh nhên caách, löëi söëng,

àaåo àûác cho caác em hoåc sinh, giuápcho caác em vaâ têët caã chuáng ta tûåhaâo vïì nhûäng di saãn vùn hoaátruyïìn thöëng cuãa quï hûúng, àêëtnûúác; goáp phêìn vaâo viïåc baão töìnvaâ phaát huy di saãn vùn hoaá maâ baoàúâi cha öng chuáng ta àaä saáng taåonïn.

53VÙN HIÏËN

VIÏÅT NAM

Trñch àoaån “Trûng Vûúng àïì cúâ” cuãa trûúâng Nguyïîn Vùn Linh, Cêím Lïå, Àaâ NùéngCaác hoåc sinh nhaåc biïíu diïîn




54


HOI CHUYÏN “VUA TRÖËNG”

Trong ngöi nhaâ nhoã söë 11 HaângNoán (Haâ Nöåi) vûâa laâ núi trûng baây baán saãn phêím, vûâa laâ núi saãn xuêëttröëng vaâ caác nhaåc cuå. Nghïå nhênPhaåm Chñ Tõnh vêîn cêìn mêîn vúáicöng viïåc laâm tröëng mònh ûa thñch bao nùm nay. Ngûúâi nghïå nhêngiaâ say sûa noái vïì nguöìn göëc cuãatröëng Àoåi Tam nhû noái vïì möåthuyïìn thoaåi àêìy veã tûå haâo: “Nghïìlaâm tröëng truyïìn thöëng Àoåi Tamchuáng töi coá tûâ lêu àúâi röìi. Caáchàêy hún 1000 nùm, coá hai anh em

nhaâ kia khöng hiïíu chaåy loaån haytha phûúng cêìu thûåc àïën laâng cû truá. Hoå biïët laâm tröëng vaâ daåy baâcon laâng töi. Tûâ àoá maâ laâng coánghïì naây. Nghïì laâm tröëng khöngquaá khoá, nhûng àoâi hoãi kheáo leáovaâ cêìn cuâ”.

Theo öng Tõnh, àïí laâm àûúåcchiïëc tröëng àoâi hoãi phaãi kheáo leáo,kyâ cöng, vaâ sûå am tûúâng cuãa ngûúâithúå. Möåt chiïëc tröëng hoaân chónhthûúâng qua ba bûúác: laâm da, laâmtang vaâ bûng tröëng. Trong àoákhêu quan troång nhêët laâ choån göî.

Göî laâm tröëng thûúâng laâ göî mñt.Àêy laâ loaåi göî deão, mïìm vaâ nheå,thúá xoùæn nïn khi àoáng khöng bõcong vïnh hoùåc nûát. Hún nûäa, göîmñt cuäng ñt bõ co giaän, coá sûác àaânhöìi töët nïn giûä àûúåc hònh daángnguyïn veån sau nhiïìu nùm “thuângthuâng”. Göî mñt caâng giaâ thò êmthanh caâng hay, caâng trêìm huâng,lêîm liïåt.

Nghïå nhên Phaåm Chñ Tõnh laângûúâi cuöëi cuâng cuãa laâng Àoåi Tamcoân tinh thöng nhûäng “bñ kñp” laâmtröëng.

TRÖËNG ÀOÅI TAM Baâi, aãnh: DIÏN KHAÁNH

Nghïå nhên Phaåm Chñ Tõnh nùm nay 77 tuöíi, vêîn hùng say nghïì ú ngöi nhaâ söë 11 Haâng Noán (Haâ Nöåi). Àa bao nhiïu nùm röìi, ngûúi nghïånhêån naây cung nhû bao nhiïu ngûúi con cua laâng Àoåi Tam xaä Àoåi Sún, huyïån Duy Tiïn tónh Haâ Nam ài xûá ngûúi lêåp nghiïåp. Coân öng,quyït àõnh dûâng chên ú Ha Nöåi cho àïn ngaây nay.

Nghïì tröë ng Àoåi Tam




55

TRÖËNG... XUÊT KHÊU

Öng Tõnh sinh àûúåc taám ngûúâicon, hai gaái, saáu trai. Nhûäng ngûúâicon trai àïìu àûúåc öng truyïìn nghïìvaâ hiïån nay àïìu laâm tröëng. Nhûäng

àûáa chaáu cuãa öng nhoã xñu cuäng àaäàûúåc öng hûúáng dêîn laâm. Khöngchó dûâng laåi úã viïåc phuåc vuå nhûänglïî höåi trong nûúác, nhûäng àònhchuâa, miïëu maåo, núi thúâ tûå, maâöng Tõnh cuâng thúå cuãa mònh àaäàûa chiïëc tröëng cöí truyïìn ViïåtNam vûún ra vúái thïë giúái: Laâmtröëng xuêët khêíu. Khaách nûúácngoaâi tòm àïën öng rêët nhiïìu. Hoårêët thñch tröëng cuãa Viïåt Nam,nhûng àiïìu khoá khùn nhêët àöëi vúáihoå laâ tröëng rêët cöìng kïình, tiïìn vêånchuyïín vïì nûúác gêëp mêëy lêìn tiïìnmua tröëng. Nhûäng nûúác öng xuêëtkhêíu tröëng laâ Myä, Phaáp, Nhêåt,Trung Quöëc.... YÁ tûúãng laâm tröëngxuêët khêíu sang Myä do caác con öng‘tû vêën”, nhûng viïåc naây khöng hïìàún giaãn. Laâm sao àïí àûa àûúåc

tröëng ra nûúác ngoaâi laâ möåt võïckhoá khùn. Caác con öng àaä tòm caách

giaãi quyïët thöng qua húåp taác vúáimöåt cöng ty chuyïn saãn xuêët caácnhaåc cuå dên töåc nhû saáo, àaân bêìu,àaân nguyïåt, chiïng, àaân thêåp luåc,àaân tyâ baâ haânh... xuêët khêíu. Khoákhùn àûúåc giaãi quyïët. Ban àêìuthêm nhêåp thõ trûúâng chó laâ dùm ba chuåc chiïëc, àïën nay, möîi nùmchó riïng saãn phêím laâ tröëng xuêëtsang Trung Quöëc vaâ caác thõ trûúângnûúác ngoaâi àaä lïn àïën haâng 5, 7contener.

Nghïå nhên Phaåm Chñ Tõnh àaäcoá thúâi gian sang Trung Quöëc,

tham khaão nghïì tröëng núi àêy.Öng kïí: “Ngûúâi Trung Quöëc cuängcoá caách laâm tröëng rêët “hoaânhtraáng”. Nhûng tröëng cuãa hoå khaácúã ta. Tröëng cuãa hoå to nhûng thêëp.

Hoå khöng duâng àinh tre àïí àoángmaâ duâng àinh gang”Ngoaâi laâm tröëng, öng Tõnh vaâ

caác con, nhûäng ngûúâi thúå cuãamònh coân laâm thïm möåt söë nhaåc cuådên töåc khaác nhû saáo truác, àaânT'Rûng, nhõ, moä... àïí xuêët khêíucuâng tröëng. Say mï cöng viïåc, öngTõnh vaâ nhûäng ngûúâi thúå cuãa mònhngaây ngaây cùåm cuåi nhû nhûäng conong. Nhûäng chiïëc tröëng cûá thïë raàúâi, vûún ra caác nûúác, chúã ài caãmöì höi, nûúác mùæt cuãa ngûúâi laâm ranoá.

THÙNG TRÊM NGHÏ TRÖËNG

Thûåc sûå thò nghïì tröëng ÀoåiTam cuäng coá nhûäng bûúác thùngtrêìm trong lõch sûã. Khi nay, nhiïìucöng viïåc khaác cho lúåi nhuêån caohún laâ laâm tröëng. Möåt söë ngûúâilaâng Àoåi Tam ra Haâ Nöåi, coá laâmtröëng, sau röìi boã ài buön thûá khaácnhanh giaâu hún. Ngûúâi nghïå nhên

giaâ con nhúá rêët roä nhûäng nùmkhaáng chiïën chöëng Phaáp. Khi àoáöng coân nhoã. Ngûúâi dên caã nûúácàïìu ngheâo, tñn ngûúäng khöngàûúåc chuá troång. Möîi àònh chuâa chócoá 1-2 caái tröëng. Sau nùm 1954,phong traâo thiïëu nhi phaát triïínmaånh, nghïì tröëng phaát triïín vò saãnxuêët nhiïìu cho caác em thiïëu nhi.Àoá goåi laâ tröëng ïëch. Caác em thiïëunhi àaánh rêm ran trong caác cuöåcmñt tinh, lïî kyã niïåm. Tûâ àoá àïën

nay nghïì tröëng coá chöî àûáng.Trong ngöi nhaâ chêåt heåp, giûä

vûäng cöët caách cuãa möåt nghïå nhêntruyïìn àúâi, rùçng bùçng bêët cûá giaánaâo cuäng khöng boã nghïì. Theoöng, boã nghïì laâ boã ài töí tiïn cuãamònh, khöng àûúåc töí tiïn phuâ höå.Nghïì naâo cuäng cêìn uy tñn, ngay caãnghïì laâm tröëng. Coá khaách àùåtkhöng àûúåc laâm êíu. Nïëu khaáchthñch tiïëng thanh hay chuâng thòphaãi chiïìu theo yá hoå, lûåa tay maâcùn cho húåp lyá. Khi coá uy tñn röìingûúâi ta múái tòm àïën.

Nghïå nhên Phaåm Chñ Tõnh

TRAO GIAÃI CUÖÅC THIBUÁT KYÁ - PHOÁNG SÛå:

VIÏåT NAM - TÖÍ QUÖËC TÖISaáng 19 -10, taåi Nhaâ haát Lúán

Haâ Nöåi diïîn ra lïî trao giaãi cuöåcthi buát kyá - phoáng sûå “ViïåtNam - Töí quöëc töi” do Tuêìn baáo Vùn nghïå, Höåi Nhaâ vùnViïåt Nam vaâ Cöng ty cöí phêìnVincom töí chûác.

Àûúåc phaát àöång tûâ thaáng10/2007, cuöåc thi àaä nhêån àûúåchún 800 baâi viïët tham dûå cuãacaác taác giaã chuyïn vaâ khöngchuyïn trïn khùæp moåi miïìn Töíquöëc.

Töíng kïët cuöåc thi, coá 17 taácphêím àûúåc trao giaãi. Giaãi nhêëtthuöåc vïì taác giaã Voä Àùæc Danhvúái taác phêím “Cöí tñch trïn àónhMöì Cöi”, 3 giaãi nhò thuöåc vïìcaác taác giaã Vùn Chinh “Trñ thûácthúâi àaåi”, Àònh Kñnh “Phuâ saBaåch Àùçng Giang”, NguyïînTroång Àaåt “Chòa khoáa vaâng cuãa

nghïì”. Ngoaâi ra coân coá 5 giaãi ba vaâ 8 giaãi khuyïën khñch.Nhaâ vùn Phaåm Viïåt Long,

Töíng Biïn têåp Taåp chñ VùnHiïën Viïåt Nam, àûúåc nhêån giaãikhuyïën khñch vúái buát kyá “Laängmaån vaâ hiïån thûåc Vuä TuyïnHoaâng” (àùng trïn Vùn nghïåtreã söë 33, ngaây 17 thaáng 9 nùm2008).

Xem nguyïn vùn baâi àùngkeâm úã trang 56.

Nhên vêåt trong taác phêím “Cöí tñchtrïn àónh Möì Cöi” cuãa Voä Àùæc Danh




56

Àoåc nhûäng doâng giúái thiïåu vïì Giaáo sû Viïån sôVuä Tuyïn Hoaâng àûúåc cöng böë trïn caácphûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng maâ töi toám

lûúåc trïn àêy, töi vö cuâng caãm phuåc möåt trñ thûác vûâacoá nhiïìu àoáng goáp cho hoaåt àöång xaä höåi, laåi vûâa coánhûäng cöëng hiïën xuêët sùæc cho sûå nghiïåp khoa hoåc. Àisêu tòm hiïíu hoaåt àöång cuãa öng, töi nhêån ra àûúåc tñnhchêët àöåc àaáo úã CON NGUÚÂI naây. Àoá laâ úã öng, coá sûåkïët húåp haâi hoaâ giûäa phong caách laäng maån bay böíngvaâ phong caách hiïån thûåc nghiïm ngùåt. Sûå laäng maån

chùæp caánh cho nhûäng ûúác mú saáng taåo vïì vùn hoåcnghïå thuêåt vaâ vïì khoa hoåc - cöng nghïå. Sûå nghiïmngùåt hiïån thûåc giuáp öng baám chùæc vaâo maãnh àêët cuãa

Töí quöëc àïí biïën ûúác mú thaânh hiïån thûåc, biïën yá tûúãngsaáng taåo thaânh nhûäng cöng trònh khoa hoåc, nhûäng giaátrõ vêåt chêët giuáp àêët nûúác vûúåt khoá, vûúåt ngheâo, giuápnhên dên ài lïn con àûúâng no êëm...

Töi àaä tûâng suy nghô nhiïìu vïì tñnh chêët laäng maåncuãa caác nhaâ khoa hoåc. Laäng maån laâ àùåc tñnh, laâ phêímchêët cuãa nhûäng nhaâ hoaåt àöång nghïå thuêåt, àoá laâ àiïìuhiïín nhiïn. Nhûng, úã caác nhaâ khoa hoåc thò sao? Múáinïu lïn, nghe coá veã khöng húåp lyá lùæm. Búãi vò, noái àïënnghiïn cûáu khoa hoåc laâ noái àïën sûå chñnh xaác, àïën

nhûäng con söë, nhûäng biïíu àöì, nhûäng baâi toaán khökhan, chêët laäng maån laâm sao coá àêët söëng? Tòm hiïíuhoaåt àöång cuãa möåt söë nhaâ khoa hoåc cuãa nûúác ta maâ töi


GS.VS Vuä Tuyïn Hoaâng, nhaâ trñ thûác danh tiïëng, nhaâ nöng hoåc xuêët

sùæc cuãa Viïåt Nam, sinh ngaây 2 thaáng 12 nùm 1939 taåi Haâ Nöåi, mêët ngaây

26 thaáng 2 nùm 2008 taåi Haâ Nöåi, àïí laåi têëm gûúng saáng vïì tinh thêìn laoàöång, sûå cöëng hiïën lúán lao cho àêët nûúác. Öng àaä àaãm nhiïåm nhiïìu chûác

vuå quan troång: Bñ thû Ðaãng àoaân, Chuã tõch Höåi àöìng Trung ûúng Liïn

hiïåp caác höåi Khoa hoåc vaâ Kyä thuêåt Viïåt Nam caác khoáa IV vaâ V; UÃ y viïn Dûå

khuyïët BCH T.Û Ðaãng khoáa V; UÃ y viïn BCH T.Û Ðaãng caác khoáa VI, VII, VIII;

Ðaåi biïíu Quöëc höåi caác khoáa VIII, XI, XII; UÃ y viïn UÃy ban Khoa hoåc, cöng

nghïå vaâ möi trûúâng cuãa Quöëc höåi; UÃy viïn Höåi àöìng chñnh saách khoa hoåc

cöng nghïå quöëc gia; Viïån sô nûúác ngoaâ i: Viïån Haân lêm khoa hoåc Nöng

nghiïåp Liïn Xö, Viïån Haân lêm khoa hoåc Nöng nghiïåp Liïn bang Nga; Viïån

sô Viïån Haân lêm khoa hoåc thïë giúái thûá ba. Öng àaä àûúåc tùång nhiïìu phêìn

thûúãng cao quyá: Huên chûúng Ðöåc lêåp haång nhò; Huên chûúng Khaángchiïën chöëng Myä cûáu nûúác haång nhò; Huên chûúng Lao àöång haång nhêët vaâ

haång ba; Giaãi thûúãng Höì Chñ Minh vïì khoa hoåc vaâ cöng nghïå, Giaãi thûúãng

Luáa thïë giúái lêìn thûá nhêët, Giaãi thûúãng Saáng taåo khoa hoåc vaâ cöng nghïå

VIFOTEC (1997)...

LAÄNG MAÅN &HIÏåN THÛÅC

VUÄ TUYÏN HOAÂNGBuát kyá cuãa PHAÅM VIÏÅT LONG

GS.VS Vuä Tuyïn Hoaâng




57

coá vinh haånh quen biïët, töi lyá giaãi rùçng, tñnh laäng maåncuãa nhaâ khoa hoåc trûúác hïët biïíu hiïån úã yá tûúãng saángtaåo cuãa hoå. Vaâ àïën khi nghiïn cûáu hoaåt àöång saáng taåocuãa Viïån sô Vuä Tuyïn Hoaâng, töi khùèng àõnh àûúåcrùçng àiïìu mònh lyá giaãi laâ coá cú súã. Theo caách hiïíu àaä

àûúåc àõnh nghôa trong tûâ àiïín Tiïëng Viïåt, thò laäng maånlaâ “Coá tû tûúãng lyá tûúãng hoaá hiïån thûåc vaâ nuöi nhiïì uûúác mú vïì tûúng lai xa xöi”. Töi muöën böí sung, laängmaån laâ coá tû tûúãng vûúåt lïn hiïån thûåc, khöng chõu bùçng loâng vúái hiïån thûåc. Hiïíu nhû thïë, àöëi chiïëu vúáihoaåt àöång khoa hoåc cuãa Vuä Tuyïn Hoaâng, coá thïíkhùèng àõnh öng laâ möåt nhaâ laäng maån chên chñnh. Xuêëtthên tûâ möåt gia àònh tri thûác lúán hoaåt àöång trïn lônhvûåc vùn hoåc nghïå thuêåt (con cuãa nhaâ nghiïn cûáu vùnhoåc Vuä Ngoåc Phan (1902 - 1987, Giaãi thûúãng Höì ChñMinh vïì vùn hoåc nghïå thuêåt àúåt I-1996) vaâ nûä sô HùçngPhûúng (1908 - 1983), laâ em ruöåt nûä hoaå sô GiaángHûúng), Vuä Tuyïn Hoaâng khöng ài theo con àûúângvùn hoåc nghïå thuêåt, maâ choån cho mònh möåt lônh vûåchoaân toaân “chên quï”, àïí röìi suöët cuöåc àúâi gùæn boá vúáihaåt luáa, cuã khoai, vúái nhûäng ngûúâi “baán mùåt cho àêët, baán lûng cho trúâi”. Thïë nhûng, öng khöng bùçng loângvúái nhûäng haåt luáa, cuã khoai trïn àöìng ruöång cuãa àêëtnûúác mònh. Öng muöën noá khaác ài, vûúåt lïn. Bùçng trñtûúãng tûúång phong phuá, vúái möåt tinh thêìn laäng maåntrong saáng, öng luön luön khúi dêåy trong mònh yátûúãng thay àöíi hiïån thûåc - thay àöíi àöìng ruöång, thayàöíi cêy tröìng, vêåt nuöi. Khi nhòn àöìng luáa ruä mònh

trong giaá reát, öng hònh dung ra loaåi luáa coá thïí söë ngmaånh khoeã giûäa sûúng giaá muâa àöng. Khi nhòn àöìngluáa heáo khö trong nùæng heâ gay gùæt, öng hònh dung raloaåi luáa vûún lïn xanh tûúi ngay caã khi trúâi haån nûátàêët, khö söng. Khi nhòn àöìng luáa ngoi ngoáp giûäa mïnhmöng uáng luåt, öng hònh dung ra loaåi luáa coá khaã nùngvûún mònh vûúåt khoãi mùåt nûúác maâ xanh tûúi, maâ àêm böng chùæc haåt. Laåi nûäa, àiïìu naây thò rêët ñt ngûúâi coá khaãnùng tûúãng tûúång nhû öng: khi nhòn haåt gaåo, öng hònhdung ra loaåi gaåo coá haâm lûúång dinh dûúäng cao hún.Giûäa nhûäng nùm maâ caã nûúác quay quùæt trong naånthiïëu lûúng thûåc, öng vêîn nhòn thêëy möåt triïín voång

tûúi saáng cuãa nïìn nöng nghiïåp nûúác nhaâ... Hònh nhû öng luön luön quan saát hiïån thûåc röìi àïí cho trñ tûúãng

tûúång, tinh thêìn laäng maån cuãa mònh bay böíng lïn, laâmnaãy sinh nhûäng yá àöì saáng taåo. Nhiïìu ngûúâi noái rùçngVuä Tuyïn Hoaâng tiïëp thu àûúåc gien cuãa cha meå vïì vùnhoåc nghïå thuêåt. Töi muöën nhêën maånh rùçng, öng tiïëpthu àûúåc tûâ song thên mònh tinh thêìn laäng maån, trñ

tûúãng tûúång phong phuá àêìy tñnh nghïå sô vaâ tinh thêìnlao àöång miïåt maâi cuãa nhaâ khoa hoåc chên chñnh.Nhûäng àùåc tñnh êëy àaä taåo nïn möåt Vuä Tuyïn Hoaângàöåc àaáo...

Nhû thïë laâ coá sûå truâng húåp giûäa nhaâ khoa hoåc vúáinghïå sô úã tñnh laäng maån, biïíu hiïån ra úã yá tûúãng saángtaåo. Nhûng àïën àêy, bùæt àêìu coá löëi reä giûäa hai lûåclûúång saáng taåo naây. Àöëi vúái caác nghïå sô, saãn phêím cuãayá tûúãng saáng taåo laâ nhûäng giaá trõ tinh thêìn, nhû nhûängtaác phêím vùn hoåc, êm nhaåc, hay àiïån aãnh. Coân úãnhûäng nhaâ khoa hoåc tûå nhiïn, àoá laâ nhûäng saãn phêímvêåt chêët, phuåc vuå trûåc tiïëp cho cuöåc söëng con ngûúâi.Riïng vúái Vuä Tuyïn Hoaâng, saãn phêím cuãa sûå saáng taåolaåi mang caã hai tñnh chêët - tinh thêìn vaâ vêåt chêët. Vïì giaátrõ tinh thêìn, öng coá trïn 400 baâi taãn vùn àùng àïìu àùåntrïn taåp chñ Thïë Giúái Múái; nhûäng baâi thú àêåm chêët trûätònh àûúåc in riïng vaâ in chung trong 20 têåp thú; caác kyáhoåa maâ öng veä tùång baån beâ coá thïí taåo nïn möåt triïínlaäm chên dung rêët thuá võ. Vïì giaá trõ vêåt chêët, caác cöngtrònh khoa hoåc - cöng nghïå cuãa öng traãi röång trïnnhiïìu lônh vûåc sinh hoåc. Gêìn 50 nùm hoaåt àöång khoahoåc, Vuä Tuyïn Hoaâng àaä àïí laåi hún 200 cöng trònhnghiïn cûáu khoa hoåc, trong àoá coá 58 cöng trònh àûúåc

cöng nhêån cêëp quöëc gia. Têåp trung vaâo àïì taâi nöngnghiïåp, caác cöng trònh cuãa öng hïët sûác phong phuá: tûânghiïn cûáu di truyïìn sinh hoåc phên tûã àïën gêy taåogiöëng, tûâ caác giöëng cêy lûúng thûåc thûåc phêím àïën caácgiöëng cêy rau quaã... Thuá võ nhêët laâ àöëi tûúång chñnh cuãasûå saáng taåo cuãa Vuä Tuyïn Hoaâng laâ haåt luáa, thûá haåt àaänuöi söëng con ngûúâi haâng bao àúâi vaâ ngaây nay vêîn laâthûá haåt thên thiïët nhêët cuãa loaâi ngûúâi. Yïu quyá haåt luáa,öng àaä saáng taåo ra nhûäng giaá trõ tònh thêìn dûåa trïn haåtluáa, àöìng thúâi saáng taåo ra nhûäng giaá trõ vêåt chêët cuängchñnh trïn nhûäng haåt luáa êëy. Öng coá khöng ñt nhûäng baâi thú ca ngúåi haåt luáa, ca ngúåi niïìm vui cuãa nhûäng

ngûúâi laâm ra haåt luáa. Trong baâi thú “Haåt luáa” öng viïët:Öi nhûäng haåt luáa vaâng Trùm ngaân beá nhoãNhûäng gioåt möì höi Nhûäng gioåt nûúác mùæt Long lanh nhû sûúng...Vò haåt luáa àïm khuya thao thûác Töi ài theo troån àúâi

Choån giöëng trïn caánh àöìng vui thïë Chim goåi nhau phúi phúái chiïìu nay Ruöång gùåt xong àaä súám àûúâng caây

Ngaây mai laåi tiïë p muâa gieo haåt Luáa seä nöíi soáng àöìng daâo daåt Muâa tröí böng vaâng thùæm ru nöi...

Tranh: Vuä Tuyïn Hoaâng




58

Nhûäng giaá trõ tinh thêìn maâ öng saáng taåo nïn coá sûáckhñch lïå rêët lúán àöëi vúái nhûäng ai yïu mïën àöìng luáa cuãaàêët nûúác mònh vaâ àöëi vúái nhûäng ngûúâi àang lao àöångmiïåt maâi trïn àöìng luáa êëy. Coân nhûäng giaá trõ vêåt chêëtmaâ öng cöëng hiïën cho nhên dên, thêåt khoá maâ àong

àïëm àûúåc.Vúái trñ tûúãng tûúång phong phuá, têìm nhòn xa tröngröång, Vuä Tuyïn Hoaâng àaä xaác àõnh roä hûúáng ài vaâ bûúác ài vïì khoa hoåc - cöng nghïå àöëi vúái nghïì nöng.Vaâo nhûäng nùm 80 cuãa thïë kyã trûúác, caã nûúác ta úã trongtònh traång cùng thùèng vïì caái ùn, phaãi nhêåp khêíu lûúngthûåc thûúâng xuyïn. Khi êëy, àûúåc caác àöìng chñ Laänhàaåo cêëp cao cuãa Àaãng, Nhaâ nûúác hoãi “Bao giúâ nûúácnhaâ múái àuã khaã nùng tûå tuác lûúng thûåc?”, Vuä TuyïnHoaâng traã lúâi: “Ñt nhêët phaãi mêët 5 nùm, vò caác loaåigiöëng cêy cuãa ta vêîn coân keám”. Xaác àõnh ra chöî keámröìi thò öng têåp trung giaãi quyïët – àoá laâ caãi taåo giöëngcêy lûúng thûåc. Maâ bûúác ài cuãa öng laåi mang àêåmphong caách dên töåc: tûâ “ùn chùæc mùåc bïìn” túái “ùn ngonmùåc àeåp”. Vaâo giai àoaån àêìu, öng cuâng àöìng sûå têåptrung nghiïn cûáu taåo ra giöëng luáa cao saãn, chuá troångvïì lûúång hún chêët. Àuáng nhû dûå baáo cuãa Vuä TuyïnHoaâng, phaãi sau àoá 5 nùm - tûâ nùm 1988 trúã ài - nûúácta múái tûå tuác vaâ röìi tiïën túái xuêët khêíu àûúåc lûúng thûåc.Luác naây, öng nghiïn cûáu taåo ra giöëng luáa chêët lûúångcao, giaâu chêët àaåm hún. Tuy laâ ngûúâi coá phaát hiïån àöåcàaáo vïì gien - lyá thuyïët vïì hai hïå thöëng gien trong cêyluáa - nhûng öng khöng quaá lïå thuöåc vaâo cöng nghïå

biïën àöíi gien. Öng noái: “Khöng phaãi chó coá cöng nghïå biïën àöíi gen múái giuáp tùng nùng suêët. Duâng ûu thïë laicuäng tùng nùng suêët rêët cao. Luáa lai, ngö lai àang rêëtphaát triïín. Nùng suêët luáa cuãa ta hiïån cao nhêët ÀöngNam AÁ, cao gêëp àöi Thaái Lan. Nïëu giaãi quyïët nûúáctûúái, baão vïå thûåc vêåt töët thò chuáng ta coá khaã nùng tùngnùng suêët nûäa.” Phûúng phaáp quan troång àïí thûåc hiïånhûúáng ài maâ öng àaä xaác àõnh roä, laâ baám saát thûåc tïë -thûåc nghiïåm. Chñnh vò thïë, öng khöng taán thaânh löëinghiïn cûáu kinh viïån, xa rúâi thûåc tïë. Öng noái: “Nhûängcaán böå laâm cöng nghïå sinh hoåc maâ chó trong phoâng thñnghiïåm thò cuäng chó àïí tham khaão.” Vêån duång phûúng

phaáp thûåc tiïîn - thûåc haânh, trong thúâi kyâ 1978-1980,Vuä Tuyïn Hoaâng, vúái tû caách Chuã nhiïåm caác chûúngtrònh khoa hoåc kyä thuêåt Nhaâ nûúác vïì cêy lûúng thûåc vaâcêy thûåc phêím, àaä chó àaåo caác cú quan coá traách nhiïåmtêåp trung phaát triïín giöëng múái, kyä thuêåt canh taác vaâchuyïín giao khoa hoåc - cöng nghïå - kyä thuêåt cho nöngdên. Giai àoaån naây, nûúác ta àang tiïën haânh àöíi múái cú chïë quaãn lyá nöng nghiïåp, àûúåc goåi nöm na laâ thûåc hiïånkhoaán 10. Thïë laâ, sûå cöång hûúãng giûäa àöíi múái vïì quaãnlyá vaâ àöíi múái vïì khoa hoåc - cöng nghïå, cuâng vúái tinhthêìn lao àöång cêìn cuâ cuãa nöng dên, àaä taåo nïn möåtcuöåc caách maång múái trong nöng nghiïåp, àûa nûúác ta

thoaát caãnh thiïëu àoái vaâ vûún lïn thaânh cûúâng quöëc vïìxuêët khêíu gaåo nhûäng nùm sau naây. Nïëu biïët rùçng kinhphñ Nhaâ nûúác cêëp cho chûúng trònh khi êëy tñnh theo

thúâi giaá hiïån nay cuäng chó trïn 10 tó àöìng möîi nùm, thòmúái thêëy hiïåu quaã vïì kinh tïë maâ Vuä Tuyïn Hoaângcuâng caác nhaâ khoa hoåc nûúác ta àaä àem laåi cao nhû thïënaâo.

Trong vuå àöng - xuên vûâa röìi, nûúác ta traãi qua caái

laånh kyã luåc mûúâi nùm nay múái coá. Ài trïn caánh àöìng,loâng ngûúâi khöng khoãi xoát xa khi nhòn nhûäng ruöångluáa vaâng uáa vò giaá reát. Nhûng, niïìm vui trong ta chúåt bûâng lïn khi nhòn thêëy laåi coá nhûäng àöìng ruöång vêînxanh töët luáa, luáa vêîn vûún mònh ngaåo nghïî mùåc giaá reátmuâa àöng, baáo hiïåu möåt vuå thu hoaåch chùæc haåt. Àoáchñnh laâ loaåi luáa chöëng reát maâ Vuä Tuyïn Hoaâng cuângàöìng nghiïåp lai taåo nïn. Nïëu cêët cöng ài thùm àöìngruöång cuãa chuáng ta vaâo nhûäng muâa ngêåp uáng haymuâa khö haån, úã miïìn Bùæc hay úã miïìn Nam, chuáng taàïìu bùæt gùåp kïët quaã cuãa sûå saáng taåo Vuä Tuyïn Hoaâng.Àoá laâ nhûäng loaåi luáa chõu haån, chõu uáng, tûâ tû duykhoa hoåc, tûâ trñ tûúãng tûúång laäng maån nghïå sô VuäTuyïn Hoaâng àaä trúã thaânh hiïån thûåc trïn àöìng ruöång.Coân möåt giaá trõ lúán maâ öng cöëng hiïën cho àöìng ruöång,cho loaâi ngûúâi, khoá coá thïí caãm nhêån möåt caách trûåcquan, maâ phaãi sûã duång nhûäng cöng cuå kyä thuêåt àïí àoàïëm, àoá laâ loaåi luáa coá haâm lûúång dinh dûúäng cao gêëprûúäi àïën gêëp àöi loaåi luáa bònh thûúâng. Vúái saãn phêímnaây, Vuä Tuyïn Hoaâng àaä gêy bêët ngúâ àöëi vúái caã nhûängnghïå sô coá tñnh laäng maån bay böíng nhêët vaâ caã nhûängnhaâ khoa hoåc coá yá tûúãng saáng taåo àöåc àaáo nhêët. Öngàaä vûúåt qua caái nhòn nhêån thöng thûúâng, sûå saáng taåo

thöng thûúãng, àïí lùån sêu vaâo tûâng tïë baâo cuãa luáa maâtòm ra caách thûác laâm cho luáa coá haâm lûúång dinh dûúängcao hún. Sûå saáng taåo cuãa öng khöng chó hûúáng vaâonêng cao lûúång, maâ con hûúáng vaâo nêng cao chêët.Chñnh vò tñnh àöåc àaáo vaâ thiïët thûåc cuãa noá, maâ cöngtrònh luáa coá haâm lûúång dinh dûúäng cao cuãa Vuä TuyïnHoaâng àaä giaânh giaãi thûúãng luáa thïë giúái taåi Nhêåt Baãn,àûúåc xïëp haång trïn caã nhaâ nöng hoåc Trung Quöëc ViïnLong Bònh, ngûúâi àûúåc mïånh danh laâ öng töí luáa lai thïëgiúái. Sûå cöëng hiïën cuãa öng mang têìm voác nhên loaåi.Búãi vò, vïì lêu vïì daâi, loaâi ngûúâi luön luön cêìn àïën luáagaåo. Ngay trûúác mùæt, an ninh lûúng thûåc àang laâ vêën

àïì nhûác nhöëi cuãa nhên loaåi. Thò vúái giöëng luáa coá haâmlûúång àinh dûúäng cao do Vuä Tuyïn Hoaâng lai taåo nïn,loaâi ngûúâi múã ra hûúáng giaãi quyïët múái laâ tùng chêëtlûúång àïí giaãm sûác eáp vïì söë lûúång cuãa lûúng thûåc trong böëi caãnh nghïì nöng àang bõ thu heåp, diïån tñch àêëtdaânh cho nöng nghiïåp àang bõ co laåi dêìn búãi quaá trònhcöng nghiïåp hoaá, hiïån àaåi hoaá. Àoáng goáp lúán lao kïítrïn cuãa Vuä Tuyïn Hoaâng chó laâ möåt trong vö vaânàoáng goáp quyá giaá cuãa öng cho àêët nûúác, maâ ta chó coáthïí kïí ra àûúåc möåt söë nhû: Choån taåo caác giöëng rau quaãmúái bùçng phûúng phaáp sûã duång ûu thïë lai nhû dûachuöåt, caâ chua, caác giöëng taáo múái H12, H32, caác giöëng

luáa múái CH (chõu haån), U (chõu uáng), P4, P6 (haâmlûúång Protein cao), giöëng àaâo vaâng, àaâo muöån, giöëngöíi trùæng söë 1, giöëng võt múái Baåch Tuyïët... GS-VS Vuä





59

Tuyïn Hoaâng coân xêy dûång quy trònh kyä thuêåt thêmcanh, gieo thùèng luáa úã miïìn Bùæc, thêm canh luáa úã àöìng bùçng Söng Cûãu Long. Öng daânh nhiïìu thúâi giannghiïn cûáu cho chuyïín möåt söë giöëng luáa muâa tröìng vuåchiïm sang vuå àöng - xuên, taåo ra cú súã khoa hoåc kyä

thuêåt cho vuå luáa àöng - xuên múái úã miïìn Bùæc nûúác ta.Öng laâ ngûúâi àêìu tiïn trïn thïë giúái nghiïn cûáu thaânhcöng loaåi khoai têy tröìng bùçng haåt, khoai lang coá haâmlûúång tinh böåt cao. Giöëng taáo maá höìng àûúåc tröìng rêëtnhiïìu úã miïìn Nam àaä àêíy luâi giöëng taáo Thaái Lan trïnthõ trûúâng nûúác ta, laâ do öng vaâ caác cöång sûå taåo nïn.Trûúác khi mêët, öng vêîn àang laâ chuã nhiïåm möåt àïì taâiàöåc lêåp cêëp nhaâ nûúác vïì cöng trònh choån taåo giöëng luáachêët lûúång cao phuåc vuå tiïu duâng trong nûúác vaâ xuêëtkhêíu... Cöëng hiïën cuãa Vuä Tuyïn Hoaâng cho nïìn nöngnghiïåp nûúác ta vö cuâng lúán lao, àuáng nhû möåt nhaâkhoa hoåc àaä nhêån xeát “àaä goáp phêìn àûa nûúác ta tûâthiïëu lûúng thûåc thaânh nûúác xuêët khêíu gaåo àûáng thûáhai thïë giúái”.

Laäng maån, bay böíng bao nhiïu, Vuä Tuyïn Hoaânghiïån thûåc, baám saát thûåc tiïîn bêëy nhiïu. Öng khöng taánthaânh kiïíu laäng maån tïëu, quay lûng laåi thûåc tiïîn. Öngnïu lïn vêën àïì phaãn biïån xaä höåi vaâ laâ möåt trong nhûängngûúâi tiïn phong àaãm nhiïåm vai troâ ngûúâi phaãn biïånxaä höåi. Vúái tû caách àaåi biïíu Quöëc höåi, öng àaä nhiïìu lêìncaãnh baáo vïì hêåu quaã xêëu cuãa viïåc lêëy àêët töët cuãa nöngnghiïåp àïí xêy dûång caác khu cöng nghiïåp: “Röìi chuángta seä höëi hêån, tûúng lai seä àoâi möåt caái giaá àùæt. Khöng

dïî gò taåo ra àûúåc nhûäng têëc àêët töët maâ cha öng ta àaächoån vaâ caây cêëy haâng nghòn nùm”. Töi coân nhúá, vaâonùm 2001, Thuã àö ta röå lïn chuyïån thay nûúác Höì Têy bùçng vöën vay 32 triïåu USD cuãa nûúác ngoaâi. Tuy cú quan maâ öng laâ thuã trûúãng - Liïn hiïåp caác höåi khoahoåc vaâ kyä thuêåt Viïåt Nam - khöng àûúåc giao nhiïåm vuå,nhûng vúái tinh thêìn traách nhiïåm, vúái yá thûác phaãn biïånxaä höåi àïí xêy dûång àêët nûúác, öng àaä cuâng möåt söë nhaâkhoa hoåc nghiïn cûáu, lêåp luêån, chó ra tñnh chêët khöngtûúãng cuãa dûå aán naây. Laâm sao laåi coá thïí biïën möåt höìlúán tûâ chöî nûúác xanh rïu thaânh trong vùæt nhû nûúác bïí búi? Vaâ nïëu biïën àûúåc thaânh nhû vêåy, thò lêëy àêu ra

möi trûúâng cho caác loaâi thuyã saãn sinh söëng? Vaâ chùæcchùæn caãnh Têy Höì cuäng seä giaãm hùèn chêët thú möångvöën coá cuãa noá. Vúái nhûäng luêån cûá khoa hoåc, thaái àöåchên thaânh, khiïm töën nhûng kiïn quyïët, Vuä TuyïnHoaâng cuâng àöìng nghiïåp àaä thuyïët phuåc àûúåc nhûängngûúâi coá traách nhiïåm xïëp dûå aán thay nûúác Höì Têy vaâodô vaäng! Vúái Dûå aán thuyã àiïån Sún La cuäng vêåy. Ai chaãmong muöën àêët nûúác coá nhûäng cöng trònh thuyã àiïånvô àaåi, coá cöng suêët lúán àïí àaáp ûáng nhu cêìu vïì àiïånàang ngaây caâng cao cuãa xaä höåi? Ai chaã muöën cöngtrònh thuyã àiïån Sún La àûúåc xêy dûång thêåt hoaânhtraáng. Àoá laâ mong muöën. Nhûng mong muöën, duâ coá

laäng maån àïën àêu, cuäng khöng thïí taách rúâi hiïån thûåc.Luác naây, bùçng traái tim noáng boãng tònh yïu àêët nûúác,vúái caái àêìu tónh taáo cuãa nhaâ khoa hoåc, Viïån sô Vuä

Tuyïn Hoaâng àaä nhêån ra tñnh chêët nguy hiïím cuãa Dûåaán coá mûác nûúác cao 264 meát - nïëu xaãy ra sûå cöë vúä àêåp,thò nïìn vùn minh söng Höìng seä bõ cuöën ra biïín Àöngtrong voâng 24 giúâ. Vúái tû caách Chuã tõch Liïn hiïåp caáchöåi khoa hoåc kyä thuêåt Viïåt Nam, nhêån traách nhiïåm vúái

Nhaâ nûúác, Vuä Tuyïn Hoaâng huy àöång 60 nhaâ khoahoåc ài khaão saát thûåc àõa, lêåp luêån cûá khoa hoåc, cuöëicuâng taåo dûúåc cú súã vûäng chùæc àïí Quöëc höåi ban haânhNghõ quyïët vïì Dûå aán thuyã àiïån Sún La vúái cao trònh antoaân laâ 215 meát (giaãm 49 meát àöå cao cuãa àêåp nûúác),vêîn àaáp ûáng àûúåc caác yïu kyä thuêåt vaâ têìm cúä cuãa cöngtrònh.

Laâ nghïå sô hay nhaâ khoa hoåc, thò muåc àñch chênchñnh àïìu laâ cöëng hiïën cho Töí quöëc, cho nhên dên.Gêìn àêy, khi nûúác ta tham gia cöng ûúác Berne, vêën àïì baãn quyïìn taác giaã àûúåc chuá troång, àaä xuêët hiïån hiïåntûúång thaái quaá trong viïåc àoâi hoãi quyïìn lúåi kinh tïë cuãamöåt söë taác giaã. Töi khöng coá yá àõnh phï phaán viïåc hún300 nhaåc sô kyá tïn vaâo möåt baãn kiïën nghõ yïu cêìu núinaây núi noå phaãi traã tiïìn baãn quyïìn triïìn miïn theo quaátrònh phöí biïën taác phêím cuãa mònh, búãi vò noái cho cuâng,àoá cuäng laâ möåt àoâi hoãi chñnh àaáng. Nhûng, àûáng úã goácàöå nghïå sô, vúái muåc àñch lúán nhêët laâ cöëng hiïën, thòhaânh àöång àoá coá gò àoá khöng àeåp. Töi laåi liïn hïå vúáiVuä Tuyïn Hoaâng. Nhûäng bûác tranh, baâi thú maâ öngcöëng hiïën cho àúâi, öng khöng àoâi hoãi tiïìn baãn quyïìnàaä àaânh, vò àoá laâ saãn phêím cuãa sûå saáng taåo theo thuávui cuãa öng. Thïë nhûng, nhûäng cöng trònh khoa hoåc

cuãa öng thò sao? Àoá laâ kïët quaã cuãa lao àöång nhoåc nhùçntrïn àöìng ruöång, trong phoâng thñ nghiïåm, laâ kïët quaãcuãa sûå thùng hoa khoa hoåc, dïî ai coá àûúåc? Vêåy maâkhöng khi naâo öng nghô àïën quyïìn lúåi cuãa taác giaã cöngtrònh. Giaá nhû öng cuäng àoâi hoãi phaãi àûúåc traã tiïìn baãnquyïìn möîi khi ngûúâi nöng dên gieo cêëy vaâ thu hoaåchgiöëng luáa, giöëng cêy do öng lai taåo nïn, thò seä phiïìntoaái biïët bao nhiïu! Khöng, Vuä Tuyïn Hoaâng khönglaâm nhû vêåy. Toaân böå giaá trõ trñ tuïå cuãa mònh, öng cöënghiïën cho nhên dên! Niïìm vui lúán nhêët cuãa öng, quyïìnlúåi lúán nhêët maâ öng mong àûúåc hûúãng, àoá laâ nhûängmuâa vaâng trôu haåt, laâ sûå no êëm núi thön daä!

Vuä Tuyïn Hoaâng, möåt nghïå sô vaâ möåt nhaâ khoahoåc, möåt têm höìn laäng maån vaâ möåt phong caách hiïånthûåc, àaä ài xa, nhûng nhûäng giaá trõ maâ öng àïí laåi chocuöåc àúâi naây chùæc chùæn seä coá sûác söëng maänh liïåt,trûúâng töìn. Töi muöën mûúån yá trong baâi thú “Töi chiïmngûúäng möåt ngöi sao thêìn nöng” cuãa nhaâ thú Lï Chûácàïí toã loâng thaânh kñnh àöëi vúái öng, ngûúâi khöng hùèn laâmöåt Nhaâ thú trong nhiïìu caác nhaâ thú/... khöng hùèn laâmöåt ngûúâi chuyïn cêìm trong tay cêy coå veä/... laâ Höìncuãa luáa, cêy ngö, luöëng khoai.../Àõnh mïånh töët laânhdûúái lung linh cuãa sao Thêìn nöng rûåc saáng./ Àïí choTöi vaâ nhûäng ngûúâi laâm Nöng chiïm ngûúäng.”

Haâ Nöåi, àêìu thaáng 8 nùm 2008




60

DOC THEO ÀÊT NÛÚÁC

Töi khöng coá tham voångdûång laåi chên dung möåt àöthõ lúán trong möåt baâi viïët

nhoã, nhêët laâ àö thõ êëy laâ möåt àö thõàaä traãi qua bao thùng trêìm lõch sûã,thùm thùèm bïì daây trêìm tñch vùnhoaá nhû thaânh Tû Phöë - HaåcThaânh - Thaânh phöë Thanh Hoaá,tónh lyå cuãa xûá Thanh. Mùåc duâtrong töi qua thû tõch cöí, qua lúâi kïí

cuãa lúáp ngûúâi ài trûúác vêîn ùm ùæpàêìy nhûäng hònh aãnh bi coá, huâng coávïì möåt àö thõ cuãa Thanh Hoaá xûa.Öng töi kïí vïì Haåc Thaânh (tûácthaânh Chim Haåc) thúâi Haâm Nghi,Àöìng Khaánh lûãa thaânh chaáy àoãchiïëu Cêìn Vûúng vaâ maáu nhûängnghôa sô vùn thên ngaä dûúái chênthaânh. Böë töi kïí ngaây toaân quöëckhaáng chiïën, thaânh phöë thûåc hiïånlïånh tiïu thöí, nhûäng ngûúâi dên tûånguyïån phaá boã nhaâ mònh, phaá boã

nhûäng cöng trònh kiïën truác, cêìucöëng àeåp àeä, phaá boã caã khu thaânh

rong rïu cöí kñnh àïí thanh thaãn bûúác vaâo cuöåc khaáng chiïën trûúângkyâ ba ngaân ngaây khöng nghó cuãadên töåc. Coân thïë hïå töi, thïë hïå cuãanhûäng ngûúâi lñnh vaâo Nam (ài B)àaánh giùåc. Sau lûng chuáng töi laâmöåt thõ xaä hoang taân vò bom àaån

Myä. Soát laåi vaâi con phöë nhoã vúáidùm lúáp nhaâ lúåp bùçng giêëy dêìu

àen xón cuâng daäy cêy baâng muâaàöng truåi laá, khùèng khiu nhûängthên caânh hùæt boáng, hùçn vaâo maãngtrúâi hoaâng hön vaâng uãng. Bêy giúâàö thõ êëy àaä àûáng dêåy, àûáng dêåytûâ hoang taân.

TÛ THANH TÛ PHÖË ÀÏN THANH CHIM HAC

Trong hïå thöëng thaânh quaáchViïåt Nam, thaânh Tû Phöë - Thuã phuãcuãa xûá Thanh xûa (úã laâng Giaâng xaäThiïåu Dûúng, huyïån Thiïåu Hoaá,Thanh Hoaá) coá bïì dêìy nùm thaángchó àûáng sau Loa Thaânh núi AnDûúng Vûúng àõnh àö àúâi ChuNoaän Vûúng Têìn Thuyã Hoaâng(Nùm 257 tr CN). Theo saách ThuyãKinh Chuá, möåt böå saách coá ghi cheápvïì àõa lyá thúâi êëy trong thû tõch cöíTrung Quöëc thò tûâ thaânh Tû Phöëxuêët hiïån tûâ nùm Nguyïn Àónhthûá 6. Àöëi chiïëu vúái niïn biïíu,

Nguyïn Àónh laâ niïn hiïåu cuãaVûúng triïìu Têy Haán, àúâi Haán Vuä

THAÂNH CHIM HAÅC NGAÂ Y ÊËY, BÊY GIÚÂHAÅ HUYÏÌN

Di chó khaão cöí hoåc vùn hoáa Àöng Sún úãThanh Hoáa

Thanh Hoáa vaâo thu. AÃnh Haå Huyïìn, TL




61

Àïë, nùm thûá 6 laâ nùm 116 Tr CN.Cuäng giöëng nhû Loa Thaânh núikhúãi àêìu cho nhûäng maåch nguöìntruyïìn thuyïët chaãy cuâng thúâi gianlûu vaâo hêåu thïë (Truyïìn thuyïët vïì

Thêìn Kim Quy, vïì chiïëc noã thêìnvúái möëi tònh Troång Thuyã - MyåChêu day dûát). Thaânh Tû Phöëcuäng in ngêën vaâo thúâi gian nhiïìucêu chuyïån bi huâng, nhiïìu truyïìnthuyïët lêëp laánh caác aánh vaâng lõchsûã. Àaåo quên xêm lùng naâo àêìutiïn àùåt chên vaâo quêån Cûãu Chênxûa (Thanh Hoaá ngaây nay). NgûúâiXûá Thanh àaä àûúng àêìu vúáinhûäng tïn giùåc xêm lùng àêìu tiïnêëy nhû thïë naâo? Vêîn theo saáchThuyã Kinh Chuá thò “Nùm kiïën Vuäthûá 19 thaáng 10, Maä Viïån vaâo quêånCûãu Chên úã phûúng nam... Àïën

huyïån Cû Phong, tûúáng giùåckhöng àêìu haâng àïìu cheám mêëychuåc àïën mêëy trùm ngûúâi.... CûãuChên beân yïn”. Àoá laâ cuöåc viïînchinh cuãa Maä Viïån. Muâa heâ nùm

43 Maä Viïån keáo quên àïën LaängBaåc. Àaåo quên cuãa hai Baâ (TrûngTrùæc, Trûng Nhõ) chùån giùåc khöngthaânh, tan vúä. Möåt caánh quên CûãuChên do Chu Baá, Àö Àûúng chóhuy lui vïì thaânh Tû Phöë tiïëp tuåckhaáng chiïën. Thaáng 11 nùm 43 MaäViïån cuâng 2000 chiïëc thuyïìn theoàûúâng thuyã tiïën àaánh Cûãu Chên.Chuáng chó àoaåt àûúåc thaânh Tû Phöë khi “tûúáng giùåc khöng haâng,àïìu cheám àïën mêëy trùm ngûúâi”.Thaânh Tû Phöë àaä ngên khuác bihuâng ca àêìu tiïn trong lõch sûãchöëng giùåc ngoaåi xêm cuãa ngûúâi

xûá Thanh nhû thïë. Hai ngaân nùm,traãi qua bao vûúng triïìu thaânh Tû Phöë thiïm thiïëp trong àïm daâi BùæcThuöåc. Nùm 1804 (nùm Gia Longthûá 3) Thïë töí Nguyïîn Phuác AÁnh

quyïët àõnh rúâi thaânh Tû Phöë. XaäThoå Haåc àûúåc choån àùåt Trêën lõ cuãaTrêën Thanh Hoa vúái tïn múái: HaåcThaânh (Thaânh chim Haåc). Thaânhhònh luåc lùng, chu vi daâi túái 360trûúång (möåt trûúång bùçng 10 thûúácta, möåt thûúác ta bùçng 0,4m) coá haâosêu bao quanh chên thaânh, coáhaânh cung daânh riïng cho nhaâ vuamöîi khi ài thõ saát, coá dinh thûå cho ba võ quan àêìu tónh: Töíng àöëc, aánsaát, Tuêìn phuã laåi coá caã traåi giamdaânh cho keã phaåm töåi. Ngoaâithaânh caác chúå, caác phöë dêìn àõnhhònh. Chúå coá chúå Vûúân Hoa lúánnhêët tónh, caác phöë mang tïn nghïìnhû phöë Haâng Àöìng chuyïn baánàöìng, phöë Haâng Hûúng chuyïnsaãn xuêët vaâ buön baán hûúng...Nùm Àinh Maäo (1807) chó sau banùm thaânh Chim Haåc àûúåc xêydûång ngûúâi dên phöë thõ lêìn àêìutiïn àûúåc tröng thêëy boáng daáng

nhûäng nho sinh luä lûúåt keáo àïënthaânh dûå cuöåc thi hûúng àêìu tiïntöí chûác taåi Tónh nhaâ. Röìi nhûäng buöíi hoaâng hön tiïëng tröng thukhöng tûâ thaânh Chim Haåc vangvoång àöí xuöëng ngoä quï. Tûúãngnhû lõch sûã àaä lùång bònh qua thúâiàao lûãa. Nhûng khöng, thaânhChim haåc khöng àêìy 140 nùm sauàaä trúã thaânh àöëng gaåch àöí naátchòm sêu vaâo sùæc coã thúâi gian.

TRUYÏN THUYÏT VÏ THANH CHIM HAC

Truyïìn thuyïët kïí: Sau khi àaánh baåi nhaâ Têy Sún, thaáng 6 nùmNhêm Tuêët 1802 Nguyïîn AÁnh lïnngöi vua lêåp ra vûúng triïìuNguyïîn (Triïìu àaåi phong kiïënquên chuã cuöëi cuâng trong lõch sûãTrung àaåi Viïåt Nam) loâng vêînkhöng yïn vúái àêët Bùæc Haâ, núi coánhiïìu cûåu thêìn nhaâ Lï. Sau ngaâyàùng quang vua Gia Long baân baåcchia àùåt quan chûác àïí cai quaãn 11trêën Bùæc Thaânh, baân pheáp khoa cûãthu huát nhên taâi, vöî vïì sô phu àêëtBùæc. Trûúác khi xa giaá höìi loan, öng

Tûúång Anh huâng dên töåc Lï Lúåi trûúác truå súã UBND thaânh phöë Thanh Hoáa




62

vïì Nguyïn miïëu úã trong thaânhTriïåu Tûúâng, thuöåc àõa phêån QuyáHûúng, Quyá Huyïån (Quyá Hûúng:Gia Miïu ngoaåi trung. QuyáHuyïån: tûác huyïån Töëng Sún, Haâ

Trung, Thanh Hoaá ngaây nay) baáiyïët tiïn töí. Àïm êëy, möåt àïm muâathu se laånh núi huyïån Töëng Sún.Mûa thu nhû lûúái giùng cêu moácngoaâi cûãa söí, gioá nuái raân raåt thöíivïì nhaâ vua böìn chöìn khöng yïn.Möåt suy nghô baám riïët trong öng:Choån àõa àiïím naâo àïí rúâi thaânhTû Phöë àùåt trêën lõ Cho Trêën ThanhHoa? Àêët Thanh Hoaá laâ àêët thangmöåc, nuái söng nguân nguåt linh khñ.Phña Têy bùæc Trêën coá àêët An Tön,coá thaânh Têy Àö nhûng laâ núi àêëtchêåt heåp, heão laánh, núi àêìu noncuöëi nûúác, húåp vúái loaån maâ khönghúåp vúái trõ. Phña têy nam coá àêëtÀöng phöë (huyïån Àöng Sún) nhaâTuyâ (589) àaä tûâng choån àùåt quêåntrõ, phña Àöng Bùæc coá àêët Duy Tinh(huyïån Hêåu Löåc) àúâi Lyá (1012)chuyïín vïì nhûng àïìu khöng coágöëc vûäng bïìn. Thao thûác maäi àïëntêån canh ba nhaâ vua mïåt moãi, chêåp

chúân ài vaâo giêëc nguã. Àöåt nhiïn

cûãa haânh cung múã xõch. Möåtngûúâi, mùåt muäi khöi ngö, tay daâiquaá göëi, mònh nhû mònh haåc, voácnhû voác tiïn, toaân thên aáo quêìntrùæng muöët tiïën àïën suåp laåy trûúác

mùåt vua têu: “Biïët Bïå haå àang trùntrúã tòm àõa àiïím dúâi thaânh Tû Phöë,Thêìn Baåch Haåc phaái töi àïën giuáp bïå haå viïåc naây. Ngaây mai khoaãnggiûäa giúâ Thòn xin bïå haå theo töiàõnh àêët. Àoá laâ núi bïìn vûängmuön àúâi, loaån coá thïí giûä, bònh coáthïí trõ, dêîu sau naây coá lêìn àöí naátnhûng laåi hoaân nhû chêu vïì HúåpPhöë”. Nhaâ vua toan hoãi thò ngûúâiàoá chùèng thêëy àêu chó thêëy möåtaánh haâo quang trùæng mïìm maåi tûåaaánh trùng ngaân uyïín chuyïín bayqua reâm cûãa. Dòu dõu muâi hûúngthúm kyâ laå lan toaã khùæp nhaâ. Giêåtmònh tónh giêëc nhaâ vua múái biïëtmònh vûâa qua möåt giêëc chiïm bao.Nûãa mûâng nûãa súå nhaâ vua tûå hoãi:Thêìn Baåch Haåc laâ võ thêìn naâo, phaãichùng àêy laâ thêìn Chim Laåc, chaöng xûa àaä thúâ laâ Chim Töí, loaâilinh àiïíu giang caánh bay trïntröëng àöìng? Nhû vêåy linh khñ cuãa

nuái söng naây àaä giuáp ta tòm ra núi

trêën lyå cho trêën Thanh Hoa. Saánghöm sau nhaâ vua kïí laåi chuyïåntrong giêëc chiïm bao cho caác cêånthêìn, truyïìn lïånh sùén saâng xe ngûåachúâ Thêìn linh ûáng. Nhaâ vua coân

dùån giûäa giúâ thòn hïî coá ngûúâi mùåcaáo trùæng àïën lêåp tûác phaãi àoán vaâo baái kiïën. Chûa àïën giúâ thòn caácquan hêìu cêån àaä doäi mùæt chùmchuá quan saát nhûäng con àûúângdêîn àïën Nguyïn miïëu. Röìi giúâthòn cuäng túái. Nhûäng löëi moân thêëpthoaáng trïn rùång nuái xa xa vêînchùèng thêëy boáng võ thêìn hay võtiïn naâo xuêët hiïån. Àuáng giûäa giúâthòn böîng tûâ trïn khöng vang voångxuöëng tiïëng chim laå. Nhaâ vuacuâng caác quan ngûãa mùåt tröng lïn.Möåt con chim Haåc trùæng to lúánkhaác thûúâng cûá bay lûúån trûúác sênnhaâ vua ngûå nhû coá yá àúåi chúâ.Nhaâ vua hiïíu ra liïìn lïn xe ngûågiaá. Chó chúâ thïë chim Haåc kïu toliïìn mêëy tiïëng röìi bay trûúác dêînàûúâng. Àïën möåt vuâng àêët múái coárêët nhiïìu àêìm nûúác xanh biïëcchim Haåc ngûâng caánh bay haåxuöëng trûúác xe nhaâ vua gêåt gêåt

àêìu. Vua chûa kõp àaáp lúâi caãm taå


Möåt ngaä tû úã thaânh phöë Thanh Hoáa




63

thò chim Haåc àaä vuåt bay sang möåtàêìm nûúác kïë bïn, thên hònh àöåtnhiïn cûá nhoã dêìn nhoã dêìn hoaâ lêînvaâo caác loaâi chim khaác àang tungtùng búi löåi trïn mùåt nûúác. Nhaâ

vua phoáng têìm mùæt bao quaát khùæpvuâng. Quaã laâ núi sún thuyã hûäutònh. Nuái söng nhû àùåt baây trïnàöìng xöi baäi mêåt. Phña àöng coádaäy Linh Trûúâng vaâ daäy TrûúângLïå laâm aán. Taã coá long sún longthuyã, hûäu coá höí phuåc höí chêìu. Àêychñnh laâ vuâng àêët vua tröng àúåi bêëy lêu nay. Vui mûâng khön xiïëtnhaâ vua chó tay xuöëng àêët doängdaåc baão caác quêìn thêìn: Ta seä dûångthaânh úã chñnh núi naây. Toaâ thaánhàoá goåi laâ thaânh Chim Haåc.

Vuâng àêët maâ nhaâ vua quyïëtàõnh dûång thaânh bêy giúâ laâ Thaânhphöë Thanh Hoaá, tónh lõ cuãa xûáThanh ngaây nay.

THANH PHÖ NGAN CANH HAC

Thaânh quaách khöng phaãi laâ vêåtthïí bêët biïën trong doâng chaãy thúâigian. Dêîu bùçng nhûäng con chûäthaânh Tû Phöë vêîn sûâng sûäng in boáng xuöëng caác trang sûã saáchnhûng vïët tñch cuãa noá nay coân àêu.Khöng chó riïng töi maâ ngay caãnhûäng nhaâ khaão cöí àïìu ngêín ngú trïn con àûúâng lêìn tòm vïì thaânhTû Phöë. Hún hai ngaân nùm, baovûúng triïìu, bao kiïëp ngûúâi tröi vïìmiïìn vö àõnh, Thaânh Chim Haåc bêy giúâ chó coân laåi vaåch höì, mùåtnûúác xanh gúân gúån, cau maây nhònmêy trùæng bay qua. Nhúá möåt chiïìuthu nùm trûúác, töi cuâng kiïën truác

sû Nguyïîn Vûúång - ngûúâi chuã tròàöì aán “Àiïìu chónh quy hoaåchchung xêy dûång thaânh phöë ThanhHoaá àïën nùm 2025, têìm nhòn àïënnùm 2035” ngöìi trong möåt quaáncoác nhoã úã Höì Thaânh. Buöíi chiïìuhöm êëy bêìu trúâi muâa thu àang lïåtsïåt êím ûúát böîng saáng bûâng nhûängdaãi nùæng vaâng rûåc rúä. Cûá nhû boángvaâng son cuãa lõch sûã roåi vïì thïëpvaâng lïn maái phöë. Àang àùm àùmnhòn xuöëng mùåt nûúác höì àöåt nhiïnanh ngûúác lïn hoãi töi: “Nïëu cêyàa, bïën nûúác, sên àònh laâ höìn laângquï Viïåt thò caái gò laâ höìn àö thõ xûá

Thanh?” Luác êëy töi chûa biïët cêuhoãi àêîm sùæc maâu vùn hoaá àoá laâtrùn trúã cuãa möåt chuyïn gia quyhoaåch coá haång. Cêu hoãi gieo vaâoloâng ngûúâi suy nghô: Laâm sao giûä

gòn, phaát huy àûúåc baãn sùæc vùnhoaá dên töåc trong phaát triïín àöthõ?

Töi àem cêu hoãi naây vaâochûúng trònh laâm viïåc vúái öngNguyïîn Xuên Phi, Chuã tõch UBNDThaânh phöë Thanh Hoaá. Hai lêìnlaâm viïåc caã hai lêìn öng Chuã tõchThaânh phöë àïìu heån töi vaâo ngaâychuã nhêåt. Nhûng khöng phaãi úã nhaâriïng cuãa öng trong ngaây nghó cuöëituêìn maâ taåi cöng súã, núi öng vêînàiïìu haânh cöng viïåc bïì böån, bêånröån haâng ngaây. Cùn phoâng giaãn dõvúái nhûäng chêåu cêy caãnh la àaâ boáng laá xanh qua caác ö cûãa nhoã.Khöng coá phoãng vêën vaâ khöng coácêu traã lúâi khuön saáo. Chuáng töihoaâ vaâo rêët nhanh vïì nhûäng vêënàïì àö thõ tónh lõ cuãa xûá Thanh.Thaânh phöë Thanh Hoaá àaä coá hún200 nùm tuöíi nhûng àïën höm nayvêîn chûa coá cöng trònh kiïën truác

mang biïíu tûúång, diïån maåo logo,thiïëu nhûäng cöng viïn, nhûäng böìnhoa taåo àiïím nhêën. Nhiïìu cöngtrònh àûúåc xem laâ tiïu biïíu cuãathaânh phöë thúâi bao cêëp (nhû Nhaâhaát Lam Sún, raåp chiïëu boáng HöåiAn, Nhaâ vùn hoaá thiïëu nhi) vêînàún giaãn vïì giaãi phaáp kiïën truác.Àïën nùm 1986 thaânh phöë ThanhHoaá vêîn chûa ài qua àûúåc möåt àöthõ mang tñnh haânh chñnh, vêînphaãi giaãi quyïët nhûäng vêën àïì xêy

dûång cêëp baách trûúác mùæt duâ noákhöng phuâ húåp, àaáp ûáng yïu cêìuchûác nùng, võ thïë cuãa möåt àö thõtûúng lai. Öng Chuã tõch Thaânh phöëthùèng thùæn böåc baåch nhûäng caái coânthiïëu, caái chûa àûúåc cuãa thaânh phöëmònh ra nhû thïë. Nhûng töi nhêånàûúåc tûâ trong aánh mùæt öng laâ sûåtiïëc nuöëi vïì nhûäng cöng trònh àeåpàeä xûa nay khöng coân, laâ sûå quyïëttêm maänh liïåt àïí sûãa caái chûaàûúåc, xêy dûång caái coân thiïëu vaâ caãsûå trùn trúã: “Trong böëi caãnh toaâncêìu hoaá vúái xu hûúáng phaát triïínkiïën truác hiïån àaåi cuâng cöng nghïå

xêy dûång tiïn tiïën cuãa thïë giúái, àïíkhöng laåc hêåu thaânh phöë ThanhHoaá coân phaãi giaãi quyïët haâng loaåtvêën àïì. Möëi tûúng quan giûäa caácàöång lûåc thuác àêíy nïìn kinh tïë, caác

yïëu töë taåo thõ àïí thõ trûúâng thûúngmaåi cêët caánh. Àùåc biïåt vïì conngûúâi. Cöng dên thaânh phöë ThanhHoaá phaãi laâ cöng dên thênthiïån...”. Nhû vêåy, thaânh phöëThanh Hoaá khöng chó chuá troångphaát triïín, xêy dûång möåt àö thõtónh lõ vùn minh, hiïån àaåi, coân xêycon ngûúâi thaânh phöë. Khöng chóxêy phêìn xaác maâ caã xêy phêìn höìn.Möåt àö thõ thïnh thang vúái nhûäng

quaãng trûúâng lúán, chùång chõtnhûäng àaåi löå doåc ngang, nguy ngavúái nhûäng cao öëc biïåt thûå sangtroång nhûng con ngûúâi - nhûängchuã nhên cuãa thaânh phöë thò höìnlaånh ngùæt, xaám xõt nhû khöëi bïtöng dïî gò àaä coá bïëp lûãa höìng cuöåcsöëng giûäa caác tiïån nghi hiïån àaåi.

Trong möåt ngaây gêìn, thaânhphöë Thanh Hoaá seä àiïìu chónh àõagiúái, tiïën vïì phña Àöng öm consöng Maä vaâo loâng. Caác àiïím di

tñch vaâng: Nuái Àoå, Nuái Baân A,Laâng Giaâng (núi coá thaânh Tû Phöë), bïën nûúác Nguyïåt Viïn... toaânnhûäng lêu àaâi lêëp laánh aánh vùnhoaá seä saát nhêåp vaâo thaânh phöë. Àoálaâ taâi saãn vö giaá cuãa thiïn nhiïn vaâlõch sûã ban tùång cho thaânh phöë.Caãnh quan khöng gian hoaânhtraáng naây liïåu coá phaát löå cho thaânhphöë Thanh Hoaá möåt àöång lûåc phaáttriïín kinh tïë: Thaânh phöë du lõch vïì

nhûäng cöåi nguöìn vùn hoaá, vïì vúáidoâng söng truyïìn thuyïët àïí tùæmmònh trong aánh vaâng son lõch sûã.

Thaânh phöë Thanh Hoaá àaäàûáng dêåy tûâ hoang taân, diïån maåophöë phûúâng àang thay àöíi haângngaây. Nhêët àõnh caánh chim haåc seä bay vïì. Khöng phaãi chó möåt caánhchim Haåc trong cêu chuyïån xûamaâ ngaân caánh chim Haåc bay vïìàem theo nhûäng àiïìu kyâ diïåu múái.

Khung caãnh huy hoaâng êëy chùæc

khöng coân xa.Cuöëi thu nùm 2008




64

Löë i nhoã xeã giûäa loâng àaá quanhco khuác khuyãu, nhiïìu chöî döë cdûång, cöång thïm naån àaâo nuái

lêë y àaá, chùåt cêy khiïë n àûúâng lïnchuâa lúã loái hoang taân. Tiïë t thaáng 10miïìn Trung tûâng àúåt mûa lêìy, laânhlaånh, trúâi laåi mau töë i, khiïë n hai anhem chuáng töi höë i haã lïn kõp àïí tranhthuã chuát nùæng àêìu chiïìu. Öng anh hoångûúâi dûúái Tõnh Hoâa saát bïn chênnuái, trïn àûúâng àûa töi lïn chuâa, thuá

thûåc: “Tui caã àúâi úã àêy, maâ chûa möåtlêìn lïn chuâa, chó nghe sùæp nhoã ài vïìkïí laåi...”. Maãi miïë t bùng nuái, cuöë icuâng ngöi chuâa cuäng thêë p thoaánghiïån ra. Böîng liïn tûúãng túái cêu thú cuãa Tiïn Àiïìn Nguyïîn Du võnh caãnhchuâa Thiïn Thai úã Huïë thûãa naâo:

“Cöí tûå thu mai hoaâng diïåp lyáTiïn triïì u tùng laäo baåch vên

trung” (Ngöi chuâa cöí bõ muâa thu vuâi

trong àaám laá vaâng / Võ sû triïì u trûúác

giaâ ài giûä a mêy trùæ ng ).Thùæp hûúng Phêåt àiïån xong, töimúái giêåt mònh khi nhòn ra xungquanh: noän biïë c nhûäng thïìm rïu phuãkhùæp moåi löë i, moåi chöë n, rïu nhû daãikhùn xanh khöíng löì mïìm maåi ai àoátung nheå röìi phuã húâ dûúái ngöi cöí tûånúi àónh nuái hoang vu naây. Töi quenvúái rïu Höåi An, phuã ú húâ trïn nhûängmaái ngoái cöí kñnh, lùæm khi chûåc traânxuöë ng gêìn nhûäng mùæt cûãa göî, rïurêåm rò xanh bïn nhûäng bûác tûúângquanh co ngoä nhoã, nhêët laâ sau dõp túibúâi mûa luä, khi muâa Àöng chêìmchêåm len vïì... Coân àêy, rïu laåi phuãàêìy mùåt àêë t. Traái àêë t ngoaâi kia daây

àùåc dêë u chên ngûúâi, chöìng lêë n lïnnhau, giaânh giêåt vúái nhau, coá biïë tmöåt núi nhû thïë naây, hoang vu tõchlùång àïë n nöîi rïu kõp phuã xanh dêë uchên ngûúâi múái bûúác höm qua?

Thêìy Haånh Diïn àaä giaâ lùæm röìi,taám mûúi lùm tuöíi, mùæt àaä múâ chênàaä chêåm, lûng àaä coâng, nhûng ngoávoác daáng vúái àöi baân tay núã röångngùm nêu vaâ rùæn àanh àang nùæmcêy gêåy truác êë y, thuúã traáng niïn chùæc

hùèn laâ möåt trang sûác voác àaåp nuáibùng söng nheå nhû búän. Thêìy quïTõnh Khï - Sún Tõnh bïn nuái êë n söngTraâ, thuöåc doâng hoå Trûúng nöíi tiïë ngvúái danh tûúáng Trûúng Àõnh, möåt àúâitu têåp vaâ bön ba khùæp nhiïìu cûãathiïìn, tûâng tham gia àêë u tranh chöë ng

laåi haâ khùæc cuãa chñnh quyïìn cuä vaâchõu caãnh tuâ töåi. Töi thûa, rùçng coáquen sû thêìy Haånh Phaáp truå trò töíàònh Thiïn ÊËn bïn kia, möåt höm naâoàaä àöåi mûa gioá lïn tòm cêy ngö àöìng.Thêìy Haånh Diïn nghiïng tai coá leänghe chûa thuãng, kheä gêåt àêìu:

- “ÚÃ chuâa coá chuöng àöìng, àuác tûâgêìn trùm nùm nay”

Thú thêín chuyïån möåt höìi lêu,thêìy coá veã nhû quen vúái gioång noái

miïìn xa cuãa võ khaách treã khöng múâi,cûúâi meám meám:- “Tûâ bïn naây qua bïn Thiïn ÊËn

coá löë i ài theo nuái rêë t gêìn, nhûnghoang vùæng vaâ khoá ài lùæm. Nïë u tusûãa, ngûúâi qua laåi nhiïìu, chuâa naâyàúä tõch mõch hún...”.


TRÏN ÀÓNH THÒNH THÒNH...TRÊÌN TUÊËN

Ngöi chuâa vùæng ngùæt nùçm huát trïn moãm nuái vö danh cuãa huyïån Bònh Sún (Quaãng Ngaäi) êëy, khöng hiïíu sao töicûá bõ aám aãnh khi möåt lêìn nghe ai àoá kïí bêng quú. Rùçng trïn êëy coá cöåi mai giaâ trùm tuöíi. Coá võ sû ngoaåi baáttuêìn möåt mònh súám höm kinh kïå cuâng mai cuác chim muöng. Laâ núi thúâ danh tùng Thñch Haånh Àûác àaä tûå thiïunùm 1967 àïí phaãn àöëi sûå baåo taân cuãa chñnh quyïìn Saâi Goân. Àùåc biïåt laâ trïn àónh ngoån nuái nhoã êëy, möîi bûúácchên ngûúâi bûúác maånh seä phaát ra nhûäng tiïëng vang rêët laå, búãi vêåy hoân nuái coá tïn laâ Thònh Thònh, chuâa duâ coátïn laâ Viïn Giaác cuäng àûúåc goåi laâ chuâa Thònh Thònh theo caách goåi dên gian, hay laâ Thanh Thanh Viïn Giaác tûåtheo tïn chûä.

Thïìm rïu cûãa Phêåt




65

Caã ngöi chuâa mïnh möng rïu laá,töi chó gùåp möîi võ laäo tùng taám lùmtuöíi, taånh chùèng thêë y boáng ai khaác.Sau múái hay rùçng vêîn coá ngûúâi lïnàûa goáp gaåo cuãi cúm nûúác, giuáp nêë u

nûúáng, nhûng mêë y bûäa nay coá leämûa lêìy nïn vaän. Thêìy Haånh Diïnbaão àaä quaá quen caãnh quaånh vùængthïë naây tûâ bao lêu röìi cuäng chùèngnhúá ... Quanh quêín súám töë i bïn caånhcoá leä chó laâ hònh boáng cuãa nhûäng gòàaä qua, nhû phuát giêy chûáng kiïë nthêìy lùèng lùång vuöë t buåi trïn khuönhònh löìng kiïë ng trïn gian thúâ phñasau chaánh àiïån. Nhòn ra tûâ khuönkñnh laâ möåt gûúng mùåt tuêë n tuá vúáiaánh nhòn àêìy quaã quyïët maâ sû Haånh

Diïn kïí àoá laâ thêìy Thñch Haånh Àûác,nùm 19 tuöíi àaä noi gûúng thêìy ThñchQuaãng Àûác biïë n têë m thên trai treã cuãamònh thaânh ngoån àuöë c höìng ngay taåisên chuâa Tónh höåi Quaãng Ngaäi àïíchöë ng laåi sûå àaân aáp cuãa chñnh quyïìnNguyïîn Vùn Thiïåu. Àoá laâ möåt buöíisaáng chúám àöng 31/10/1967. ChuâaThònh Thònh laâ núi àêìu tiïn thêìyHaånh Àûác xuêë t gia tu hoåc khi múáitroân 10 tuöíi, röìi nhanh choáng lônh höåiàûúåc kiïën thûác, hiïíu biïë t sêu xa vïì

Phêåt phaáp cuäng nhû tònh yïu nûúácthûúng noâi, trúã thaânh liïn laåc viïnxuêë t sùæc cuãa phong traâo Phêåt giaáoyïu nûúác buöíi êë y. Sau cuöåc tûå thiïulûâng lêîy, tro buåi cuãa nhaâ sû treã àûúåcgûãi vïì Thiïn ÊËn tûå, vaâ thúâ voång núithêìy àaä trûúãng thaânh, ra ài. Nhûng

trong nhûäng haâng cöí thuå àang rò raâotoãa boáng quanh ngöi chuâa nhoã naây,coá nhiïìu cêy do tûå tay thêìy tröìng tûångoát böë n nùm mûúi nùm trûúác...

Thanh Thanh Viïn Giaác tûå dothiïìn sû Diïåu Quang - töí thûá 6 cuãaTöí àònh sùæc tûá Thiïn ÊËn khai súnnùm Baão Àaåi thûá 13 Àinh Sûãu(1937), àaä qua mêë y lêìn tu böí. Chuâatoåa laåc trïn diïån àêë t bùçng phùèngröång 4 heác ta núi àónh nuái thêëp thoaãichó cao non 170 meát ngoá xuöë ng vuângàöìng bùçng. Khöng roä thiïìn sû DiïåuQuang ngêîu nhiïn hay choån lûåa, hayàûác Phêåt töí coá yá gò chùng maâ laâmsao Viïn Giaác tûå laåi toåa laåc ngay giûäamaãnh àêët nuái vang lïn nhûäng tiïë ngthònh thònh theo möîi bûúác chên naây?Hay ngoån nuái buöìn quaá, muöë n cêë tlïn tiïë ng kïu xua ài heo huát? SaáchÀaåi Nam nhêë t thöë ng chñ goåi tïn cuäcuãa nuái laâ Sêm Höåi, vò nguyïn àêë t nuáitröìng àûúåc thöí sêm. Saách viïë t : “trïnnuái goâ choâm àûáng sûäng, ngûúâi ta lïnnuái giêåm chêm hoùåc àùén cêy àïìunghe coá tiïë ng êìm êìm nhû sêë m, nïntuåc goåi nuái Thanh Thanh”. Nhiïìungûúâi giaâ àõa phûúng coân goåi bùçngtïn chûä “cöí sún”, theo nghôa “cöí” laâcaái tröë ng, vaâ khùèng àõnh hiïån tûúång

laå naây chó duy nhêë t núi àêy múái coá.Coá nhiïìu truyïìn thuyïë t vïì tiïë ng tröë ngtrong loâng nuái liïn quan àïë n hònh thïë hònh con caá sêë u khöíng löì cuãa cöí sún,phuã neát huyïìn bñ lïn núi naây.

Sû thêìy Haånh Diïn chiïìu loângvaän khaách, chöë ng gêåy bûúác sênchuâa. Àêìu gêåy truác vöî maånh xuöë ngmùåt àêë t vang lïn nhûäng tiïë ng “binhbinh”, vaâ möîi luác möåt roä möåt vang khibûúác dêìn ra phña tam quan, bïnhaâng möåc thuå xuâm xoâa vaâ chiïë cgiïë ng àaá cöí. Khaách cuäng thûã giêåmmaånh goát giaây, vêîn laåi vang lïnnhûäng êm thanh tûúng tûå tuy coá húitrêìm àuåc. “Têm vö voång àöång”, Phêåtàaä daåy. Coá leä chiïìu nay töi mang

theo caái nghiïåp, caái têm voång àöånglïn theo, khöng hoâa àûúåc vúái chênàöång chöë n naây. Möåt ngöi chuâa nhoãmiïìn sêu xa thïë maâ cuäng traãi quanhiïìu sûå biïë n, vúái tiïë ng va àêåp cuãaàúâi söë ng nhiïìu luác bi thûúng. Nhû chöî thêìy Haånh Phaáp vaâ töi àangàûáng àêy, tûâng êìm vang maáu àöígiûäa möåt chiïìu heâ múái caách àêychûâng 6 nùm khi möåt quaã àaån soát laåinúi vûúân chuâa phaát nöí trong àaám laákhö maâ thêìy Thöng Sanh phaáp danh

Àöìng Àöå vun queát àïí àöë t doån...Chiïìu àaä sêím, anh em töi múáibûúác ra khoãi khuön viïn cuãa chuâa.Nhòn laâng maåc thêë p thoaáng lïn àeândûúái xa, caãnh trñ àêìm êë m dûúái mûalaånh, töi chúåt dûâng laåi, thûã giêåmmaånh chên xuöë ng nïìn nuái. Khöngmöåt tiïëng vang naâo caã. Quaã nhiïn,nhû lúâi kïí cuãa moåi ngûúâi, laâ chó trongkhuön viïn chuâa múái phaát ra êmthanh laå tûâ loâng àêë t, coân ra ngoaâi röìithò tõch khöng. Ài möåt höìi, ngöi chuâadêìn khuêë t lõm phña sau nhûäng rùångcêy àang dêìn sêåm töëi. Bêë t giaác, töichúåt nghô, giöëng nhû chuyïån kïí cuãamöåt nhaâ vùn àûúåc àoåc àêu àoá, rùçng,coá möåt hoân nuái huyïìn bñ luön aão múâtrong sûúng khoái tuöíi thú núi cöë hûúng, sau möåt àúâi lûu laåc, quay vïìthò kinh haäi nhêån ra ngoån nuái êë y àaäbiïë n mêë t khöng dêë u vïë t, vaâ ngûúâi giaâtrong laâng cuäng noái chûa tûâng coángoån nuái êëy bao giúâ...

Töi súå, töi chó thïm vaâi bûúác nûäathöi, ngoån nuái laå luâng, ngöi chuâa phuãrïu vúái laäo tùng àang chöë ng gêåy truácnhòn theo êë y cuäng seä biïën mêë t, nhû chûa tûâng coá trïn àúâi...

Tam quan chuâa Thònh Thònh

Sû thêìy Thñch Haånh Diïn, gêåy truác vöîxuöë ng àêë t phaát nhûäng tiïë ng kïu kyâ laå




66

NGÛÚÂI GIAÁM ÀÖËC KHUYÏT TÊT GIAÂU LOÂNG NHÊN AI

Khöng phaãi àïë n nùm 2006, öngÀöî Vùn Du múái vïì nûúác thaânh lêåpcöng ty phêìn mïìm daânh cho ngûúâikhuyïët têåt àêìu tiïn úã Viïåt Nam, maâtrûúác àoá rêë t lêu, öng vêîn thûúângxuyïn múâi nhûäng àoaân baác sô nûúácngoaâi vïì chuyïín giao cöng nghïå chonhiïìu bïånh viïån trong nûúác. Ngoaâira, öng coân thûúâng xuyïn xin àûúåccaác dûå aán daåy nghïì cho ngûúâikhuyïët têåt do Chñnh phuã Myä taâi trúå.Öng cuäng thûúâng xuyïn quyïn goápthuöëc men, duång cuå y tïë giuáp àúä

nhûäng treã em mùæc bïånh hiïím ngheâo,nhêë t laâ nhûäng bïånh nhên bõ naäo uángthuãy. Luön tòm caách giuáp àúä nhûängngûúâi khuyïët têåt bêë t haånh, nhûngchñnh öng cuäng laâ möåt ngûúâi khuyïë ttêåt. Nùm 14 tuöíi, möåt tai naån bommòn àaä cûúáp ài möåt tay vaâ möåt chêncuãa Àöî Vùn Du. Nùm 18 tuöíi, bùçngnöî lûåc cuãa mònh, Àöî Vùn Du àaägiaânh àûúåc möåt hoåc böíng àaåi hoåcbïn Myä. Trûúác khi vïì Viïåt Nam,ngûúâi àaân öng khuyïë t têåt luön phaãi

àeo tay giaã vaâ chên giaã naây àanglaâm giaám àöë c dûå aán cho möåt têåpàoaân cöng nghïå thöng tin huâng

maånh bïn Myä, thu nhêåp möîi nùm caãtrùm nghòn àöla, vêåy maâ öng boã laåitêët caã, àem vúå con vïì nûúác thaânh lêåpcöng ty phêìn mïìm daânh cho nhûängngûúâi khuyïë t têåt, múã röång caánh cûãanghïì nghiïåp cho nhûäng ngûúâi khuyïë ttêåt khaác. Baãn thên laâ NKT nïn önghiïíu hoå, dïî chia seã vúái nhûäng ngûúâiàöìng caãnh ngöå, biïë t caách thùæp saángûúác mú coá cöng viïåc vaâ àûúåc cöë nghiïë n hùçng chaáy boãng trong hoå. Sûå raàúâi cuãa PWD Soft àaä giuáp khöng chó

haâng chuåc ngûúâi khuyïë t têåt àûúåcnhêån vaâo laâm viïåc, coá möåt cuöåc söë ngöín àõnh. Sûå xuêë t hiïån cuãa noá coân coá

DOANH NGHIÏÅP VÙN HIÏËN

PWD SOFTNÚI THÙÆP SAÁNG ÛÚÁC MÚ CUÃANGÛÚÂI KHUYÏËT TÊÅTThaânh lêåp nùm 2006, Cöng ty phêìn mïìm daânh cho ngûúâi khuyïët têåt mang tïn PWD Soft (People With

Disabilities Soft Company - Cöng ty Traách nhiïåm Hûäu haån Cöng nghïå Thöng tin cuãa Ngûúâi khuyïët têåt)

do öng Àöî Vùn Du, möåt Viïåt kiïìu Myä laâm giaám àöëc àaä taåo dûång àûúåc uy tñn, thu huát nhiïìu ngûúâi

khuyïët têåt laâm viïåc. PWD Soft nhû caánh cûãa vaâo àúâi, giuáp hoå thïí hiïån khaát voång, yá chñ vûúåt lïn söë

phêån, àoáng goáp sûác mònh cho gia àònh, xaä höåi...

PHAÅM NGOÅC

Giaám àöë c Àöî Vùn Du coân quyïn goáp tiïìn giuápàúä cho nhûäng treã em bõ naäo uáng thuãy

PWD laâ chöî dûåa tin cêåy cho nhûäng ngûúâikhuyïë t têåt trong àoá coá Cöng Huâng, àûúåc phongtûúác hiïåu hiïåp sô cöng nghïå thöng tin nùm 2005

Nhûäng hoåc viïn khuyïë t têåt cuãa PWD Soft

AÃnh trong baâi: An Thaânh Àaåt




67

yá nghôa cao hún thïë khi PWD Soft trúãthaânh núi truyïìn ngoån lûãa hy voång túáihaâng nghòn ngûúâi khuyïë t têåt khaáctrïn khùæp moåi miïìn àêët nûúác. Vúáimuåc àñch phi lúåi nhuêån, öng tin mö

hònh naây seä phaát triïín gêë p nhiïìu lêìntrong vaâi nùm nûäa. Thöng qua trungtêm naây, öng mong xaä höåi seä nhêån rarùçng: ngûúâi khuyïë t têåt vêîn coá thïí laâmviïåc töë t, ngay caã vúái cöng viïåc àoâi hoãitrònh àöå cao nhû cöng nghïå thöng tin- àïí tûâ àoá thay àöíi nhêån thûác, búát àisûå kyâ thõ úã nhiïìu ngûúâi, nhiïìu doanhnghiïåp khaác. Vaâ nhû thïë , seä coá haângtrùm nghòn ngûúâi khuyïë t têåt coá cú höåitòm àûúåc viïåc laâm vaâ hoâa nhêåp vaâocöång àöìng.

PWD SOFT - THÛÚNG HIÏU PHÊN MÏM CÖNG NGHÏTHÖNG TIN CUÃA NGÛÚÂI KHUYÏT TÊT

PWD Soft laâ möåt gûúng mùåt múáivaâ rêë t àùåc biïåt trong “laâng” CNTT ViïåtNam. Àïë n PWD Soft, hònh aãnh àêìutiïn àêåp vaâo mùæt chuáng töi laâ nhûängdaáng ngûúâi xiïu veåo, nhiïìu ngûúâichên tay àaä teo toáp phaãi ngöìi trïn xelùn, nhûng àöi mùæt vêîn ngúâi saáng vaâchùm chuá daán vaâo maân hònh maáytñnh. Coá leä úã Viïåt Nam, khöng coácöng ty CNTT naâo àùåc biïåt hún thïë .

100% nhên viïn trong cöng ty laângûúâi khuyïë t têåt, vúái nhiïìu trònh àöåhoåc vêë n khaác nhau, nhûng hoå àïìu coámöåt àiïím chung laâ coá möåt tònh yïu tinhoåc àïë n kyâ laå. Vaâ, trûúác khi àûúåc vaâolaâm viïåc taåi PWD Soft, ai trong söë hoåcuäng coá möåt quaäng thúâi gian söë ngtrong sûå tûå ti, mùåc caãm vïì söë phêån.

Taåi PWD Soft, khöng chó ngûúâi

khuyïë t têåt töë t nghiïåp àaåi hoåc múáiàûúåc múâi vïì laâm viïåc. Nhiïìu nhênviïn trong cöng ty chó múái hoåc xongcêë p III, coá ngûúâi bõ khuyïë t têåt rêë tnùång vêîn àûúåc cöng ty nhêån àaâo taåo

miïîn phñ vaâ laâm viïåc taåi cöng ty.Quan niïåm cuãa Giaám àöë c Àöî VùnDu laâ, ngûúâi khuyïë t têåt, nïë u àûúåc trúågiuáp búãi caác cöng cuå höî trúå, thò vêînlaâm viïåc hiïåu quaã nhû ngûúâi bònhthûúâng. Hiïån thõ trûúâng chñnh cuãaPWD Soft vêîn laâ Myä, möåt thõ trûúângàoâi hoãi lao àöång trònh àöå cao. Giaãithñch vïì viïåc choån Myä laâ thõ trûúângchñnh, öng Du cho biïë t, 15 nùm söë ngvaâ laâm viïåc úã Myä, öng laâ ngûúâi hiïíuvïì thõ trûúâng naây hún ai hïë t. Húnnûäa, öng coá rêë t nhiïìu baån beâ, maâbêy giúâ, hoå àïìu trúã thaânh nhûäng àöë itaác cuãa cöng ty. Àïí sùén saâng tiïëpcêån nhûäng khaách haâng khoá tñnh bêåcnhêë t naây, PWD Soft húåp taác vúái möåtàöë i taác cuãa Myä laâ têåp àoaân Evizinhùçm àaãm baão vïì húåp àöìng giacöng phêìn mïìm; húåp taác vúái têåpàoaân DTT cuãa VN vïì nguöìn nhên lûåcvaâ kinh nghiïåm laâm viïåc cho nhûänghúåp àöìng lúán. Àùåc biïåt, PWD àûa rachûúng trònh àaâo taåo nhên viïn múáitheo caách rêë t àùåc biïåt. Khi àûúåc tiïëpnhêån vaâo PWD Soft, nhên viïn phaãilaâm quen ngay vúái möi trûúângchuyïn nghiïåp. Buöíi saáng, giaãngviïn àïë n daåy hoå vïì tin hoåc vaâ ngoaåingûä. Buöíi chiïìu, hoå tûå chia nhoám àïílaâm viïåc vaâ höî trúå nhau. Àêy cuäng laâcaách giuáp moåi ngûúâi laâm quen vúáiphûúng thûác laâm viïåc nhoám. Àïën

nay PWD Soft àaä coá 24 nhên viïn,hoå coá cuâng àiïím chung laâ coi Cöngty nhû möåt gia àònh nhoã êë m cuáng,chan hoâa... Coá àûúåc àiïìu àoá búãi úãàêy, hoå khöng thêëy möåt raâo caãn naâo

hïët, chó coá cöng viïåc, niïìm vui vaâ sûåàöìng caãm chia seã hïë t loâng.PWD Soft laâ núi maâ ngûúâi khuyïë t

têåt àûúåc lo troån goái caã àêìu vaâo vaâàêìu ra. PWD Soft töí chûác àaâo taåoCNTT miïîn phñ toaân böå. Khi trònh àöåcoá thïí àaáp ûáng àûúåc yïu cêìu cöngviïåc, Cöng ty seä nhêån caác gia cöngphêìn mïìm àïí chñnh nhûäng ngûúâinaây laâm viïåc vaâ hoå seä àûúåc traã lûúngxûáng àaáng. Tûâ muåc àñch phi lúåinhuêån, PWD Soft àaä nhêån àûúåc sûåuãng höå cuãa 3 doanh nghiïåp CNTT coáuy tñn, àoá laâ 2 doanh nghiïåp trongnûúác: DTT vaâ Hanoi CTT, 1 doanhnghiïåp cuãa Myä - núi trûúác kia öng Duàaä tûâng laâm viïåc laâ EVIZI. 3 doanhnghiïåp naây seä cûã caác chuyïn gia gioãihöî trúå öng Du àaâo taåo trong 3 lônhvûåc. Tuyâ theo trònh àöå cuãa tûângngûúâi, ngûúâi khuyïë t têåt seä àûúåc hoåccaác khoaá vïì lêåp trònh viïn, kiïím toaánhay chó àún giaãn laâ nhêåp dûä liïåu vaâocaác chûúng trònh phêìn mïìm. Ngûúâihoåc seä àûúåc hoåc tûâ 6 thaáng àïë n 1nùm múái ra laâm viïåc, nhûng trongsuöë t quaá trònh laâm viïåc hoå seä liïn tuåcàûúåc àaâo taåo nêng cêë p. PWD Soft seälaâ àöë i taác cuãa 3 doanh nghiïåp trïntrong viïåc thûåc hiïån caác húåp àöìng,dûå aán CNTT do caác doanh nghiïåpnaây chuyïín giao.

Múái thaânh lêåp, Cöng ty PWD Softàaä coá gêìn 100 hoåc viïn töë t nghiïåp vaâcoá viïåc laâm. Cöng ty àaä goáp phêìnthùæp saáng têm höìn nhûäng ngûúâikhuyïë t têåt, giuáp hoå nuöi dûúäng yá chñ,

khaát khao söëng, hoåc têåp vaâ laâm viïåctöë t àïí goáp sûác xêy dûång quï hûúng,àêë t nûúác. Trong thúâi gian túái, PWDSoft seä xêy dûång “thûúng hiïåu” phêìnmïìm cöng nghïå thöng tin cuãa ngûúâikhuyïë t têåt taåi Haâ Nöåi, tiïë n haânh múãröång ra caác thaânh phöë lúán khaác nhû thaânh phöë Höì Chñ Minh, Huïë , ÀaâNùéng... Hy voång, PWD Soft seä laâ möåttrong nhûäng doanh nghiïåp phêìnmïìm coá võ trñ vûäng vaâng trïn trûúângquöë c tïë , laâ àiïím tûåa àïí ngûúâi khuyïë t

têåt thùæp saáng ûúác mú àûúåc cöë ng hiïëncho xaä höåi vaâ cöång àöìng.Cöng ty PWD laâ núi àaâo taåo cöng nghïå thöngtin miïîn phñ cho ngûúâi khuyïët têåt

Cuâng caãnh ngöå, anh chia seã giuáp àúä nhûäng ngûúâikhuyïët têåt vûún lïn trong cuöåc söë ng.



NHÕP CÊU BEÂ BAN


68

BAÃN

RHAPSODYSA MAÅCBaâi vaâ aãnh: JUHI SINHA

Ngaây xûãa ngaây xûa, caách àêyrêët lêu röìi, xuêë t hiïån möåtàoaân ngûúâi ài trïn sa maåc

Thar röång lúán. Àoá laâ möåt nhoám ca sô àïën tûâ Sindh (ngaây nay laâ Pakistan).Sau nhiïìu ngaây àïm di chuyïín, cuöë icuâng hoå àaä àõnh cû taåi möåt ngöi laângnùçm úã phña têy cuãa Rajastan. Hoåchñnh laâ ngûúâi Sindhi Sarangiyas.Têë t caã nhûäng gò maâ hoå mang theo laâcaác ca khuác Sarangis vaâ möåt gia taâiêm nhaåc vaâ nùng khiïë u êm nhaåc vögiaá. Ngaây nay hoå àûúåc biïë t àïën nhû laâ nhûäng ngûúâi Langas, vaâ núi hoå úãlaâ nhûäng ngöi laâng trong vuâng hoangmaåc nùçm giûäa vuâng Jodhpur,Barmer, vaâ Jaisalmer, ngay gêìn biïngiúái ÊËn Àöå vaâ Pakistan. Möåt trongnhûäng ngöi laâng coá yá nghôa quan

troång nhêë t àoá laâ Burnawa.Burnawa laâ möåt ngöi laâng coá sûáclöi cuöë n kyâ diïåu. Têë t caã caác gia àònhúã àêy àïìu bõ êm nhaåc chi phöë i. Chêë tgioång vuát cao cuãa möåt ca sô, nhûängnöë t nhaåc Sarangi, nhûäng nhõp tröë ngvaâ phaách - têë t caã àaä taåo ra möåt voângtroân vö têån cuãa ngaây vaâ àïm, muâaheâ vaâ muâa àöng, sûå söë ng vaâ caáichïë t. Ca tûâ vaâ giai àiïåu laâ nhûäng súåichó dïåt nïn cuöåc söë ng cuãa Langa.

Dô nhiïn laâ nhûäng lo toan cuãacuöåc söë ng thûúâng nhêåt vêîn coân hiïånhûäu - nhûäng cöng viïåc cêìn phaãi hoaânthaânh, nhûäng viïåc lùåt vùåt cêìn phaãithûåc hiïån. Nhûng têë t caã caác cöng viïåcàoá àïìu àûúåc thûåc hiïån trïn nïìn taãngêm nhaåc, vaâ àöë i vúái nhûäng ngûúâi àaânöng Langa, êm nhaåc vûâa laâ cuöåcsöë ng vûâa laâ nghïì nghiïåp cuãa hoå.

Êm nhaåc laâ möåt phêìn khöng thïíthiïë u trong cuöåc söëng cuãa hoå àïë n nöîimaâ ngûúâi ta àaä khöng noái quaá khicho rùçng nhûäng àûáa treã úã Langa àaäbiïë t haát trûúác khi biïë t noái. Caác baâi haátcuäng laâ möåt phêìn trong caác troâ chúicon treã cuãa têë t caã boån hoå. Ca tûâ coáthïí khöng thïí hiïíu àûúåc nhûng giaiàiïåu thò laåi rêë t hay vaâ quen thuöåc. Êmnhaåc coá aãnh hûúãng sêu sùæc trong àúâi

söë ng têm linh cuãa ngûúâi dên, àoá laâ kyáûác vïì möåt thúâi khöng thïí nhúá nöíi.Theo truyïìn thöë ng, chó coá àaân öngmúái àûúåc theo àuöíi êm nhaåc nhû möåtnghïì vaâ thêåm chñ hoå khöng àûúåc àaâotaåo baâi baãn. Nhûng thónh thoaãng khimöåt àûáa treã coá khaã nùng àùåc biïåt, noáseä àûúåc möåt ngûúâi Langa cao tuöíinhêån laâm hoåc troâ. Möåt buöíi lïî àûúåc töíchûác àïí àûáa treã naây nhêån thêìy giaáohûúáng dêîn cho mònh.

Buöíi lïî laâ sûå pha tröån tuyïåt vúâiphong caách àaåo Hindu, àaåo Höìi vúáinhûäng truyïìn thöëng cuãa ngûúâiRajasthani baãn àõa. Nïë u nhû nhûänglúâi cêìu kinh laâ cuãa Ali, thò biïíu tûúångcêy dûâa xanh töë t vaâ súåi chó nhiïìu maâusùæc laâ vêåt thiïng cuãa ngûúâi Hindu.Nhûäng trang phuåc vúái maâu sùæc sùåcsúä, ngön ngûä vaâ êm nhaåc cuãa ngûúâidên Rajasthan chñnh göë c. Àêy chñnhlaâ buöíi lïî àêìy thaânh kñnh vaâ vui nhöån,têë t caã moåi ngûúâi trong laâng àïìu hùnghaái tham gia. Àïë n cuöë i buöíi lïî, möåtloaåi àûúâng cûáng “Mishri” àûúåc chiacho têë t caã moåi ngûúâi.

Caác cêåu con trai khöng hïì traãiqua möåt baâi hoåc chñnh thûác naâo,thêåm chñ tûâ thêìy giaáo cuãa chuáng. Hoåphaãi hoåc bùçng caách quan saát vaâ caãm

nhêån kyä thuêåt vaâ nhûäng sùæc thaái àïílaâm chuã àûúåc loaåi hònh nghïå thuêåtnaây. Vaâ bûúác àêìu tiïn laâ biïë t sûã duångthaânh thaåo nhaåc cuå Sarangi, möåt loaåinhaåc cuå àûúåc àùåt theo tïn cuãa àõadanh Sarangi Langas.

Sa maåc Thar laâ lúáp hoåc cuãa hoå,vúái caái noáng gay gùæt, caái laånh thêë uxûúng, vaâ nhûäng àúåt gioá thöíi maånhàaä hun àuác nïn caã con ngûúâi vaâ àuåncaát. Khu vûåc hoang vu naây àûúåc




69

phaãn aánh qua nhûäng cung bêåc buöìnbaä cuãa nhaåc cuå Sarangi, vaâ tinh thêìnhöìi sinh cuãa con ngûúâi àûúåc biïíu löåbùçng gioång ngên vang cuãa ngûúâiLangas. Êm nhaåc Langa laâ möåt kho

baáu thûâa kïë vö cuâng quyá giaá nhûngàoá laâ möåt gia saãn thûâa kïë maâ möîingûúâi phaãi tûå kiïë m lêë y.

Nhûäng truyïìn thuyïë t dên gian àaädïåt nïn cuöåc söë ng vaâ êm nhaåcLanga. Möåt cêu chuyïån kïí vïì nhûängngûúâi Langa àêìu tiïn àïë n àêy nhû thïë naâo. Caách àêy haâng thïë kyã, möåtcêåu beá ngûúâi Rajput tröng thêë y möåtàoaân nhaåc ài qua. ÊËn tûúång búãi loaåinhaåc naây, cêåu beá àaä xin gia nhêåpvaâo àoaân nhaåc àoá. Ngûúâi ta noái rùçngchó coá tñn àöì àaåo Höìi múái coá thïí hoåc

àûúåc. Do quaá say mï loaåi nhaåc àoá,cêåu beá àaä chuyïín sang àaåo Höìi.Ngûúâi ta noái rùçng ngûúâi Langas laâhêåu duïå cuãa cêåu beá yïu nhaåc àoá.

Theo truyïìn thöëng, ngûúâi Langasphaãi kiïë m söë ng bùçng viïåc haát taåi nhaâcuãa ngûúâi àúä àêìu cuãa hoå, truyïìnthöëng naây vêîn coân töìn taåi àïë n ngaâynay. Ngûúâi àúä àêìu cho hoå laâ nhûängngûúâi Sindhi-sipahis. Àöë i vúái hoå, möåtbuöíi lïî chûa thïí kïë t thuác nïë u khöngcoá sûå hiïån diïån cuãa ngûúâi Langas.

Êm nhaåc cuãa hoå laâ möåt phêìn khöngthïí thiïë u trong caác bûäa tiïåc sinhnhêåt, àaám cûúái, nghi lïî tön giaáo, vaâtrong caác lïî höåi.

Ngûúâi Langas cuäng hoåc thuöåcloâng gia phaã cuãa nhûäng ngûúâi àúä àêìucho hoå tûâ caách àêë y haâng trùm nùm.Àiïìu naây àûúåc möîi ngûúâi Langastûúãng nhúá àïë n, vaâ àûúåc lûu truyïìn tûâàúâi öng, àúâi cha röìi àïën àúâi ngûúâi àoá.Vaâ khi maâ hoå tòm kiïë m trong gia phaãcuãa mònh khoaãng 17 thïë hïå àöí laåi thònhûäng caái tïn cuãa ngûúâi Rajput xuêë t

hiïån, gúåi cho hoå nhúá àïë n thúâi àiïím töítiïn hoå chuyïín sang àaåo Höìi. Vòngûúâi Langas cuäng giuáp töí chûác cûúáixin cho nhûäng ngûúâi àúä àêìu cuãa hoå,nïn nhûäng kiïën thûác vïì lai lõch doânghoå trúã nïn vö giaá. Sindhi-sipahis laânhûäng ngûúâi saânh nhaåc, khi ngûúâiLangas haát trûúác nhûäng ngûúâi naây,hoå biïë t rùçng hoå coá nhûäng thñnh giaãhiïíu biïë t vïì êm nhaåc vaâ coá yá thûác.Ngûúâi Langas laâ nhûäng tñn àöì cuãaàaåo Höìi, vaâ hoå thûúâng cêìu nguyïånnùm lêìn trong möåt ngaây. Nhûäng töngiaáo cuãa hoå cuäng giöë ng nhû êm nhaåclaâ khöng bõ troái buöåc búãi nhûäng haånchïë nhaåc cöí àiïín thöng thûúâng. Tön

giaáo cuãa hoå bõ aãnh hûúãng nùång nïìbúãi giaáo phaái Sufi huyïìn bñ cuãa àaåoHöìi. Ngûúâi Langas rêë t kñnh troång möåtvõ thaánh Höìi giaáo tïn laâ KhwajaMoinuddin Chishti úã Ajmer, trong

nhûäng buöíi biïíu diïîn cuãa hoå coánhûäng trñch àoaån caác baâi thú cuãa caácnhaâ thú Sufi nhû Amir Khusro vaâBulleshah.

Àaåo Sufi chêë p nhêån chó coá möåtÀûác tin chung - nhûng hoå cuäng nhêë ttrñ rùçng coá rêë t nhiïìu con àûúâng khaácnhau àïë n vúái chuáa. Thêìn thaánh hiïåndiïån trong têë t caã moåi viïåc. Vaâ khi baånyïu chuáa vúái möåt loâng tön kñnh sêuàêåm - hoùåc möåt ai àoá tuyïåt àöë i tinvaâo Chuáa vúái möåt tònh thûúng sêusùæc hoùåc khi hònh aãnh cuãa Ngûúâi traân

àêìy trong baån thò caãm xuác seä thùnghoa. Tònh yïu coá sûác maånh ghï gúámàïën nöîi chñnh Chuáa cuäng phaãinghiïng mònh trûúác noá.

Khi ngûúâi Langas haát, sûå thêë uàaáo trong suy nghô cuãa àaåo Sufi, trñtûúãng tûúång phong phuá vaâ caãm xuácseä truyïìn tûâ thaánh àûúâng sang àiïånthúâ. Tûâ moán quaâ thiïng liïng cuãathaánh Allah, àïë n tònh yïu cao caã cuãaKrishna vaâ Radha, êm nhaåc laâ cêìunöë i têë t caã caác tön giaáo. Cho duâ àoá laâ

Meera Bhajans, hay laâ nhûäng baâi haátsöë ng àöång trong lïî höåi Holi (möåt lïîhöåi cuãa maâu sùæc) vaâ nhûäng baãnSawan (nhûäng baâi haát vïì muâa mûa),nhûäng êm àiïåu thaánh thoát cuãa ngûúâiLangas mang laåi möåt yá nghôa àùåcbiïåt àöë i vúái têë t caã boån hoå.

Nùm thaáng dêìn tröi, àùåc biïåt laâvaâo thêåp niïn cuöë i, rêë t nhiïìu trûúãnglaâng àaä rúâi boã vuâng sa maåc ài tòmkiïëm may mùæn taåi nhûäng thaânh phöë lúán úã Rajasthan. Sa maåc khö cùçn vaâkhùæc nghiïåt - vaâ khi maâ nhûäng võ

trûúãng laâng ài khoãi, rêë t nhiïìu ngûúâidên Langas àaä lêm vaâo thúâi kyâ camgo, vaâ hoå cuäng àaä quyïët àõnh nhòn xahún nhûäng àuån caát úã laâng.

Hêìu hïë t dên chuáng àaä taãn cû àïë nJodhpur vaâ Japur. Múái àêìu cuöåcsöë ng cuãa hoå àêìy khoá khùn khi maâ hoåkhöng quen vúái cuöåc söëng vaâ conngûúâi úã thaânh phöë . Nhûng êm nhaåcàaä giuáp hoå tiïëp tuåc söë ng, hoå ài phuåcvuå ca haát taåi caác àaám cûúái, caác lïî höåivaâ caác buöíi lïî. Àoá laâ möåt thûá “ngönngûä” coá taác àöång lúán àïë n têm höìncuãa ngûúâi nghe.

Vaâo khoaãng nhûäng nùm 1990,ngûúâi Langas böîng xuêë t hiïån úã khùæp

núi. Hoå haát trong caác phaáo àaâi vaâcung àiïån. Nhûäng võ khaách du lõch àaäphaát hiïån ra hoå, tiïë p sau àoá laâ giúáibaáo chñ. Ca tûâ trúã nïn khöng quantroång - quan troång laâ sûå hêë p dêîn ghï

gúám cuãa hoå àöë i vúái cuöåc söë ng vaâniïìm àam mï cuãa hoå àöë i vúái êm nhaåc- àûúåc thïí hiïån qua sûå thên thiïån luönhiïån hûäu àöë i vúái caác thñnh giaã.

Nhûäng khaách saån nùm sao,nhûäng ngûúâi saânh nhaåc giaâu coá, caácquan chûác cêë p cao vaâ nhûäng ngûúâicoá quyïìn thïë rêët chuá yá àïë n ngûúâiLangas. Êm nhaåc cuãa hoå thêåt laâ àöåcàaáo. mùåc duâ theo truyïìn thöë ng dêngian, noá thûúâng àûúåc dûåa trïn nhûängphong caách cöí àiïín thuêìn khiïë t. Tñnhbao quaát, sûå uyïn thêm, vaâ taâi nùng

cuãa ngûúâi ca sô laâ vö song. Khöngàûúåc àaâo taåo chñnh thöë ng, vúái khaãnùng thiïn phuá vïì saáng taác nhaåc taåichöî laâm tùng thïm rêë t nhiïìu sûå àùåcbiïåt trong caác taác phêím cuãa mònh,ngûúâi Langas àaä trúã thaânh nhûängngûúâi tiïn phong vïì xu thïë thïí loaåinhaåc naây. Hoå àaä túái Chêu Êu, HoaKyâ vaâ khùæp thïë giúái. Vaâ bêë t cûá núinaâo hoå àïë n, moåi ngûúâi àïìu dangröång caánh tay àoán chaâo hoå. Êm nhaåccuãa hoå àaä vûúåt xa nhûäng lúâi ca vaâ

giai àiïåu thöng thûúâng – noá khiïë nngûúâi nghe nhúá àïë n niïìm vui vaâ hivoång, tònh yïu vaâ nöîi sêìu khöí -nhûäng xuác caãm chung àoá àïìu àûúåcsûå àöìng caãm cuãa têët caã moåi ngûúâi úãbêë t kyâ núi naâo hoå ài qua.

Sau khi àaä “chinh phuåc” thïë giúái,nhiïìu ngûúâi Langas àaä quay trúã laåiBurwana vò traái tim cuãa hoå vêîn coângùæn boá sêu àêåm trong nhûäng baäi caátvaâng oáng aã núi laâng quï hoå. Maái lïìuhònh noán lúåp bùçng rúm raå laâ nhaâ cuãahoå. Nhiïìu ngûúâi quyïët àõnh boã laåi têë t

caã nhûäng ngöi nhaâ bùçng xi mùnghoùåc àaá úã Jodhpur vaâ Jaipur àïí àïë nsöë ng úã vuâng hoang maåc naây. Mùåcduâ, möåt söë treã àang theo hoåc taåi caáctrûúâng thaânh phöë , nhûng chuáng vêînnhêån thûác àûúåc rùçng chñnh êm nhaåcseä taåo nïn söë phêån vaâ cuöåc àúâi cuãachuáng. Vaâ úã Burwana núi maâ nhiïìucêåu beá rêë t höì húãi khi nghe nhûäng cêuchuyïån vïì Jodhpur. London vaâParis, àïí nhêån ra võ thïë cuãa hoå trïnthïë giúái naây. Hoå biïë t rùçng hoå laânhûäng ngûúâi àûúåc kïë thûâa möåt giasaãn vö giaá, vaâ taâi nùng cuãa hoå seäàaãm baão möåt tûúng lai saáng laån chonhûäng ngûúâi dên Langas.




70

NHÕP CÊU BEÂ BAN

Nhûäng ngaây ài dûúái mûathu úã Jeju, töi thûúâng nhúángûúâi baån vong niïn úã

Cêìn Thú. Töi vúái öng àïìu àam mïàaá. Lyá do coá leä khaác nhau. Töi mïàaá búãi nhòn thêëy möåt chuát mònhtrong àaá, töìn taåi tûå nhiïn, cûáng coãi,thö möåc phúi mònh trûúác nùængmûa miïn viïîn, nhûng ngûúâi yïuàaá seä nhòn thêëy úã noá sûå dõu daâng.Vaâ àoá laâ tri êm. YÁ nghô naây àeo

àùèng khi töi nhòn thêëy nuái lêìn àêìu.Giúâ thò yïu àaá hún hoa. Maâ, Jejuthò toaân àaá vaâ àaá, muön truâng àaá.ÚÃ giûäa bûäa tiïåc àaá, trong cún sayngêy ngêët, töi ûúác gò baån cuäng úãàêy.

Hònh thaânh sau àúåt nuái lûãaphun traâo haâng triïåu nùm trûúác,nïn Jeju àûúåc cêëu taåo tûâ dungnham vaâ tro buåi, àaá trïn àaão thùèmmöåt maâu àen. Maâu àaá gúåi lïn sûåhuyïìn bñ, dõu daâng, vaâ möåt chuát gòàoá buöìn baä, hùæt hiu. Ngöìi trongquaán ùn bïn àûúâng, ngoá mûa miïnman nhoã xuöëng möåt búâ raâo àaá, töi

coá caãm giaác, chó chuát nûäa thöi àaá seämïìm nhaäo ra nhû àêët úã quï mònh.

Nhûng mûa àaä triïåu nùm röìi,àaá vêîn vônh cûãu trïn hoân àaão xinhàeåp naây. Àêu cuäng àaá, múã mùæt rachûa thêëy ngûúâi àaä thêëy àaá. Àaáxïëp laâm raâo quanh nhûäng vûúânquyát trôu quaã, àaá húâ hûäng gaá lïnnhau ngùn nhûäng thûãa àêët cêy coãxanh mêìm, àaá quêy lêëy nhûängàöìng coã chùn thaã ngûåa. Àaá xïëp

laâm tûúâng nhaâ, laâm biïín hiïåu quaánùn, laâm coåc tiïu nhûäng con àûúângdoåc búâ biïín vaâ caã möåt cöng viïn àaáröång hún 2 hecta... Jeju "àaäi" ngûúâiyïu àaá àïën no cùng, ngêy ngêët.Trong nhûäng khu phöë sêìm uêët vêînthêëy àaá nùçm úã chên tûúâng vaânhûäng bûác tûúång Hareubang, maâanh baån Ha Jae Hong chuyïín quaViïåt ngûä rêët nöm na laâ "öng baácàaá" laâm caã àoaân cûúâi nön ruöåt. ÚÃàêu cuäng thêëy "öng baác àaá" naây,ven àûúâng, baäi biïín, trong nhûängcûãa haâng baán àöì lûu niïåm... miïångcûúâi nheå mú höì, mùæt to, muäi to, hai

tay àùåt trûúác buång, an nhiïn.Tröng bûác tûúång võ thêìn àaá rêët

hiïìn hêåu. Sûå hiïìn hêåu toaát ra tûâàûúâng neát àuåc àeäo giaãn dõ, tûâ caáimaâu trêìm mùåc cuãa àaá. Goáp phêìncho möåt Jeju yïn aã, thú möång vaâsêu lùæng, àaá laâm dõu laåi sùæc vaângquyát chñn, sùæc àoã rûåc cuãa rûâng cêyàang truát laá, sùæc xanh rúân cuãanhûäng thaãm coã muâa thu...

Maâu àaá, trong möåt liïn tûúãng

bêët chúåt, töi nghô túái maâu maáu àaäkhö röìi. Hoân àaão naây sinh ra tûâ trothan, bùæt àêìu sûå söëng tûâ huãy diïåtnïn suöët chiïìu daâi lõch sûã cuãamònh, àöi luác laåi tûâ huãy diïåt, Jejuhöìi sinh. Ngaây 3 thaáng 4 nùm 1948,chñnh quyïìn Nam Triïìu Tiïn àaäàûa quên àöåi àïën Jeju tiïën haânhcuöåc thaãm saát àûúåc coi laâ möåttrong böën cuöåc thaãm saát lúán nhêëtthïë giúái. 130 laâng bõ àöët chaáy,12.000 ngûúâi àûúåc chñnh thûác ghitïn trong nhaâ tûúãng niïåm. Nhûngngûúâi Jeju noái con söë thûúâng dênthiïåt maång lïn àïën 30.000, nghôa laâ

NGUYÏÎN NGOÅC TÛ

- Àao Jeju laâ àao lúán nhêët Han Quöëc, nùm úã phñaTêy Nam, röång 73km, dai 41 km, vúái dên söë hún600.000 ngûúâi. Àêy cuäng la tónh àaão tû trõ duy nhêtcua Han Quöëc, caách àêët liïn 120 km, caách Seoulkhoaãng 50 phuát bay.

- Àao nui lûa Jeju cung vúái hï thöng cac àûúângchaãy nham chñnh thûác àûúåc UNESCO cöng nhên laâ disan thiïn nhiïn thï giúái (thang 6 /2007)

SOÃI ÀAÁ BUÖÌN TÏNH



sûå thêåt chó laâ möåt phêìn ba sûå thêåt.chó vaâi phuát àûáng trûúác phêìn biacuãa möåt ngöi laâng, töi àïëm àûúåc109 ngûúâi hoå Lee. Trong nhûäng taácphêím cuãa giúái hoåa syä àaão Jeju vïìcuöåc thaãm saát, hoå veä nhûäng gûúngmùåt vuâi trong àaá, nhûäng hònh

ngûúâi vùæt chöng chïnh trïn àaá.Vaâ trïn nêëm möå cuãa nhûäng em beá vö töåi, àaá vêîn möåt gam maâuxaám àen u uêët, nhû nhûäng gioåtnûúác mùæt cuãa trúâi àaä àöng àùåc laåi,khoác cho sûå nhêîn têm khöng hiïíunöíi cuãa con ngûúâi. Nhûng niïìm hyvoång núi con ngûúâi laåi lêëp laánhngay trong nöîi thêët voång. Töi nghôtúái ngûúâi baån vong niïn khöng vòàaá gúåi nhúá, maâ vò lúâi öng noái trong

möåt bûäa traâ naâo, ngûúâi viïët luönnhòn thùèng vaâo sûå thêåt, phaãn aánhsûå thêåt. Baâi hoåc vïì sûå thêåt töi àûúåcnghe laåi úã àêy, khi thöng tin cuöåcthaãm saát àaão Jeju bõ bûng bñt,nhûäng nhaâ vùn, nhaâ thú cuãa àaãoàaä viïët, tranh àêëu cho àïën khi bi

kõch àûúåc phúi baây. Vaâi ngûúâi àaäqua àúâi sau nhûäng thaáng ngaây bõtuâ àaây, baåc àaäi. Ngûúâi kïí laåi cêuchuyïån naây, tiïëp tuåc cuöåc àêëutranh naây cuäng laâ möåt nhaâ vùnkiïm huêën luyïån viïn boáng àaá.Khoaát caánh tay ngùæn vaâ chùæc nuåivïì phña biïín, anh gûãi lúâi xin löîi vïìmiïìn Trung, núi maâ ngûúâi lñnhNam Haân àaä gêy nïn nhûäng cuöåcthaãm saát. Anh noái vïì cuöåc haân gùæn

bùçng vùn hoåc nghïå thuêåt, vaâ caã boáng àaá nûäa, nïëu coá thïí, giûäa haivuâng àêët mang nhiïìu nöîi àau naây.

Ngûúâi vêîn coân mang vïëtthûúng àaä toan ài chûäa vïët thûúngcho ngûúâi khaác. Töi nghô nghïì viïëtvaâ ngûúâi viïët cuäng àún giaãn vêåy,

chûä laânh, an uãi nhûäng vïët thûúngcuãa ngûúâi àúâi àïí laâm dõu vïëtthûúng cuãa chñnh mònh.

Töi rúâi Jeju trong caãm giaác yïulêìn nûäa caái cöng viïåc chûä nghôa maâtöi theo àuöíi. Töi mang theo möåthareubang nhoã. Möîi khi nhòn bûáctûúång, töi laåi nhúá "bûäa tiïåc àaá" Jeju,nhúá veã àeåp maånh meä cuãa sûå phuåcsinh, veã àeåp maänh liïåt cuãa sûå söëng,vaâ veã àeåp tinh tïë cuãa nöîi buöìn.



BAÁO ÀIÏÅN TÛÃ QUAÃNG NINHBÛÚÁC ÀÖÅT PHAÁ TRONG THÚÂI KYÂ

HÖÅI NHÊÅP

Cöng nghïå thöng tin ngaây caâng chiïëm ûu thïëtrong cuöåc söëng hiïån àaåi. Cöng nghïå thöng tincuäng trúå giuáp àùæc lûåc cho nhûäng ngûúâi laâm

baáo trong thúâi àaåi múái, thúâi àaåi buâng nöí vaâ caånhtranh thöng tin. Trûúác yïu cêìu àöíi múái vaâ phaát triïín,ngaây 2/9 vûâa qua, Àaâi Phaát thanh truyïìn hònh Quaãng

Ninh àaä chñnh thûác khai trûúng trang Web àiïån tûãWWW.quangninhtv.vn. Àêy coá thïí coi laâ túâ baáo thûá ba vaâ cuäng laâ túâ baáo nhanh nhaåy nhêët trong viïåc thuthêåp vaâ àùng taãi caác thöng tin noáng höíi, sinh àöångtrïn caã ba phûúng diïån: Vùn baãn ngön tûâ, phaát thanhvaâ truyïìn hònh nhùçm phuåc vuå nhu cêìu cuãa cöngchuáng. Trïn caã 4 giao diïån: WWW.quangninhtv.vn,WWW.quangninhtv.com.vn, WWW.qtv.vn vaâWWW.qtv.com.vn, cöng chuáng àöåc giaã coá thïí tòmthêëy nhûäng thöng tin cú baãn vïì caác hoaåt àöång cuãa ÀaâiPhaát thanh truyïìn hònh Quaãng Ninh. Khöng chó coávêåy, chûác nùng cuãa noá coân nhû möåt túâ baáo àiïån tûã

phaãn aánh caác hoaåt àöång chñnh trõ xaä höåi diïîn ra trïnàõa baân tónh Quaãng Ninh, caác sûå kiïån noáng höíi trongnûúác vaâ quöëc tïë. Thöng tin àûúåc cêåp nhêåt vaâ àùng taãitrong 24/24h theo tiïu chñ àa phûúng tiïån.

Àiïím khaác biïåt cuãa trang Web naây vúái caác trangthöng tin àiïån tûã thöng thûúâng chñnh laâ khaã nùngàûa truyïìn hònh vaâ phaát thanh lïn maång dûúái 2daång online trûåc tuyïën (caác chûúng trònh trûåc tuyïën,truyïìn hònh, phaát thanh trûåc tuyïën...) vaâ phaát thanhtruyïìn hònh theo yïu cêìu (möåt söë chûúng trònh lûu

trûä àïí ai thñch, ai coá nhu cêìu thò xem). Khaác vúái phaátthanh vaâ truyïìn hònh phaãi phuå thuöåc vaâo têìn söë,kïnh soáng, baáo àiïån tûã Àaâi Phaát thanh truyïìn hònhQuaãng Ninh khöng bõ giúái haån vïì khöng gian àõa lyá.Àöåc giaã coá thïí truy cêåp taåi bêët kyâ thúâi àiïím, àõaàiïím naâo coá nöëi maång trïn laänh thöí Viïåt Nam vaânûúác ngoaâi.

Àaâi Phaát thanh truyïìn hònh Quaãng Ninh àaä kyáhúåp àöìng vúái Baáo àiïån tûã Vietnamnet xêy dûångchûúng trònh naây tûâ àêìu nùm 2008 vaâ thêåt àaángmûâng laâ tñnh tûâ ngaây 02/9 túái nay, chûa àêìy haithaáng nhûng àaä coá gêìn 20 vaån lûúåt ngûúâi truy cêåp

vaâo trang Web naây.Múâi caác baån truy cêåp àïí àoåc, nghe, xem vaâ quaãng

caáo trïn Baáo àiïån tûã cuãa Àaâi Phaát thanh vaâ Truyïìnhònh Quaãng Ninh.

Tiïë n sô Vuä Àûác Àam - Uyã viïn dûå khuyïë t TW Àaãng, Chuã tõch UBND tónh Quaãng Ninh khai trûúng Baáo àiïån tûã cuãa Àaâi PTTH QuaãngNinh (Ngûúâi àûáng thûá hai - thùæt Caravat xanh tûâ phaãi sang traái).



Documents

Tạp chí Văn hiến số 10 năm 2008