ISSN 0032-7271

PREGLEDasopis za drutvena pitanja

Broj2

Godina2009.

GoditeL

Sarajevo, maj-august 2009.

PREGLEDasopis za drutvena pitanjaIzdava:Univerzitet u SarajevuSarajevo, Obala Kulina bana 7/IIBosna i HercegovinaRedakcija asopisa:Meho BaiUzeir BaviEnes DurakoviMustafa ImamoviMarina Katni-BakariSenadin LaviMirko PejanoviHidajet RepovacNusret SmajloviMeunarodna redakcija:Zvonko Kova, Filozofski fakultet Sveuilita u Zagrebu (Hrvatska)Dragan Milanovi, Kinezioloki fakultet Sveuilita u Zagrebu (Hrvatska)Milan Podunavac, Fakultet politikih nauka Univerziteta u Beogradu (Srbija)Vesna Pogaj Hadi, Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)Dragan Prole, Filozofski fakultet u Novom Sadu (Srbija)Stanka Setnikar Cankar, Fakultet za upravu Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)Mitja Velikonja, Fakultet drutvenih nauka Univerziteta u Ljubljani (Slovenija)Veselin Vukoti, Fakultet za meunarodnu ekonomiju, finansije i biznis Univerziteta DonjaGorica (Crna Gora)Glavni i odgovorni urednik:Mustafa ImamoviZamjenik glavnog i odgovornog urednika:Marina Katni-BakariIzvrni urednik u redakciji:Senadin LaviSekretar redakcije:Fuada MusliIlustracije:Amra ZulfikarpaiLektura:Zinaida LakiPrijevod saetaka:Selma ulimanDTP:Meldijana ArnautTira:300 primjerakatampa:tamparija FOJNICA d.o.o. FojnicaOdgovorno lice tamparije:ehzija Buljina

Izlazi etveromjesenoUniverzitetski tele-informatiki centar je kreirao i dizajnirao web stranicu asopisawww.pregled.unsa.baISSN 0032-7271

4 PREGLED

ISSN 0032-7271

PREGLEDPeriodical for Social Issues

No2

Year2009

VolumeL

Sarajevo, May-August 2009

PREGLEDPeriodical for Social IssuesPublisher:University of SarajevoSarajevo, 7/II, Obala Kulina banaBosnia and HerzegovinaEditorial Board:Meho BaiUzeir BaviEnes DurakoviMustafa ImamoviMarina Katni-BakariSenadin LaviMirko PejanoviHidajet RepovacNusret SmajloviInternational Editorial Board:Zvonko Kova, University of Zagreb, Faculty of Philosophy (Croatia)Dragan Milanovi, University of Zagreb, Faculty of Physical Education (Croatia)Milan Podunavac, University of Belgrade, Faculty of Political Science (Serbia)Vesna Pogaj Hadi, University of Ljubljana, Faculty of Philosophy (Slovenia)Dragan Prole, Faculty of Philosophy, Novi Sad (Serbia)Stanka Setnikar Cankar, University of Ljubljana, Faculty of Administration (Slovenia)Mitja Velikonja, University of Ljubljana, Faculty of Social Sciences (Slovenia)Veselin Vukoti, University of Donja Gorica, Faculty of International Economy, Finances andBusiness (Montenegro)Editor-in-Chief:Mustafa ImamoviDeputy Editor-in-Chief:Marina Katni-BakariExecutive Editor:Senadin LaviEditorial Board Secretary:Fuada MusliIlustration:Amra ZulfikarpaiLanguage Editor:Zinaida LakiTranslation:Selma ulimanDTP:Meldijana ArnautPress run:300 copiesPrint:tamparija FOJNICA d.o.o. FojnicaOfficer in charge in Printing-house:ehzija BuljinaFourth month periodicalWebpage www.pregled.unsa.ba created and designed by the University Tele-Information CenterISSN 0032-7271

6 PREGLED

SADRAJ

l a n c i

Enes Durakovi:Povijest bonjake knjievnosti crte na pijesku? ......................... 15

Nijaz Ibrulj:Bosnia Porphyriana : Nacrt razvoja logike u Bosni i Hercegovini ... 75

Edin Mutapi:Mjesto i uloga zemlje Usore u dravno-pravnojtradiciji srednjovjekovne Bosne ........................................................ 133

Maja Sahadi:Pitanje definiranja terorizma u meunarodnom pravu ..................... 149

P o g l e d i i m i lj e nj a

Kenan Dautovi:Projekt odvajanja naroda i rat protiv Bosne i Hercegovine .......... 175

Borjana Mikovi:Zatita od nasilja u porodici u zakonodavstvu FBiH ........................ 199

Nusret Kujrakovi:Odnos Bonjaka prema dravnom kolskom sistemuBosne i Hercegovine izmeu dva svjetska rata ............................. 217

Haris Alibai:Globalna ekonomska kriza : opasnosti i mogunosti ....................... 233

7PREGLED

P r i j e v o d i

Yousef Alexander Casewit:Metafiziki cilj u Ibn Sabnovimodgovorima na sicilijanska pitanja ................................................ 245

P r i k a z i i o s v r t i

Safet Bandovi:Krajina u historiji i mitu ................................................................ 267

Goran Behmen:Fenomen svetog vladara ................................................................ 277

Enis Omerovi:Meunarodno pravo ...................................................................... 283

8 PREGLED

CONTENTS

A r t i c l e s

Enes Durakovi:History of the Bosniak Literature A Drawing in the Sand? ............. 15

Nijaz Ibrulj:Bosnia Porphyriana : An Outline of the Developmentof Logic in Bosnia and Herzegovina ............................................... 75

Edin Mutapi:The Role of the Country of Usora in the Public-lawTradition of Medieval Bosnia ........................................................ 133

Maja Sahadi:The Issue of Defining Terrorism in International Law ..................... 149

A t t i t u d e s a n d O p i n i o n s

Kenan Dautovi:The Project of Separating Peoples and Waragainst Bosnia and Herzegovina ....................................................... 175

Borjana Mikovi:Family Violence Legislation in Federationof Bosnia and Herzegovina .............................................................. 199

Nusret Kujrakovi:The Attitude of Bosniaks towards State School Systemof Bosnia and Herzegovina between the Two World Wars ........... 217

9PREGLED

Haris Alibai:The Global Economic Crisis : Dangers and Possibilities ................. 233

T r a n s l a t i o n s

Yousef Alexander Casewit:The Objective of Metaphysics in Ibn SabnsAnswers to the Sicilian Questions ................................................. 245

R e v i e w s

Safet Bandovi:Krajina in History and Myths ........................................................ 267

Goran Behmen:The Phenomenon of the Holy Ruler .............................................. 277

Enis Omerovi:International Law .......................................................................... 283

10 PREGLED

l a n c i

A r t i c l e s

UDK 82.09

Enes Durakovi

POVIJEST BONJAKE KNJIEVNOSTI CRTE NA PIJESKU?

HISTORY OF THE BOSNIAK LITERATURE A DRAWING IN THE SAND?

Saetak

Ovaj rad uvodna je studija projekta Poetiko-kulturalna pripovijestbonjake knjievnosti u kojoj se razmatraju uzroci i razlozi obnovetradicionalnog koncepta historije nacionalne knjievnosti na juno-slavenskom kulturnom prostoru i mogunosti njena redefiniranja osloba-anjem od nacional-romantiarskih oblika apoteoze nacionalnog duhasakrosanktnog etno-kulturalnog identiteta. Prevazieni obrasci knjievnehistoriografije na junoslavenskom prostoru javljaju se i danas kakozbog zakanjenja teorijske samorefleksije uvjetovanog dugogodinjomideolokom represijom soc-realistike prakse ali i zbog apsurdnog nad-metanja o dugotrajnosti kulturnocivilizacijskih kontinuiteta kao dokazanacionalnog prvenstva i starosjedilatva na ovome tlu. Tako shvaenaknjievnopovijesna paradigma u imaginiranju svoje izvornosti brie svetragove tue duhovnosti, pa se geografska topografija preobraavau svetost duhovne topografije, a historijski dogaaji postaju sakralnitoposi nacionalnog izvanvremenoga postojanja. A takav oblik kulturno-povijesnih naracija u pravilu se hrani strahom i otporom premaDrugom s rigidnim oblicima etnocentrike kulture zasnovane na politikojideologiji eksterminacije Drugog. Ovo tragino iskustvo liavanja identitetaposebnu je dimenziju imalo u sluaju bosanskohercegovake multi-kulturalne zajednice i bonjake mikrokulture posebno, pa je kroz itavo20. stoljee poricano postojanje i bosanskohercegovake i bonjakeknjievnosti. Stigmatizacija Bonjaka izdajnikim konvertitstvom, poricanjebilo kakve kulturnopovijesne posebnosti u odnosu na druge junoslavenske

15PREGLED

kulturne zajednice, orijentalistiki stereotipi i ksenofobsko ekskomuniciranjesvakog oblika islamske duhovnosti i kulture iz posveenog knjievnogpisma kranskog prostora Evrope, sve je to rezultiralo ogromnimkorpusom tekstova u kojima je to razaranje identiteta zaista nosilo sveoznake pripreme za konaan razraun s neprijateljskim Drugim. Zatoje danas nesumnjivo neophodno obnavljanje koncepta povijesti bonjakeknjievnosti, ali taj projekt ne smije biti sveden tek na ilustraciju posebnostietnokulturalnog identiteta, pogotovo ne u antagoniziranju spram napo-rednih i susjednih knjievnopovijesnih nizova. Povijest i poetika bonjakeknjievnosti moe se zasnovati jedino uz preferiranje posebnosti kulturalnegramatike knjievnog identiteta, dragocjenih izrazitosti jedne mikrokulturekoja obogauje i bosanskohercegovaki i junoslavenski knjievni mozaikestetskim vrijednostima koje nose ne samo autohtone osobine nego ihibridne i sinkretike oblike dinaminih proimanja istonog i za-padnog knjievnog pisma.

Kljune rijei: povijest knjievnosti, poetika knjievnosti, kulturasjeanja, intertekstualna teorija, bonjaka knjievnost, bosanskoherce-govaka knjievnost, interliterarne zajednice, etnokulturni identitet,knjievna periodizacija, orijentalizam, eurocentrizam, postkolonijalnakritika, kulturalna imagologija, hibridne kulture, sinkretizam

Summary

This work is an introductory study of the Poetical Cultural Narrativeof Bosniak Literature project, which analyzes the causes and reasonsof revival of the traditional concept of the national literatures historyin the South Slavic cultural space, as well as the possibility for itsredefinition through liberation from the national-romanticist forms ofnational spirits apotheosis of the sacrosanct ethno-cultural identity.Obsolete models of literary historiography in the South Slavic spaceappear even today, both due to delays in the theoretical self-reflectionconditioned by longstanding ideological repression of soc-realistic practiceand because of the absurd competition concerning the seniority ofcultural and civilisational continuities as proof of national primacy andindigenousness in this area. The literary and historical paradigm

16 PREGLED

considered in this way will erase all traces of foreign spirituality,thus, the geographical topography is transformed into the sanctity ofspiritual topography, while historical events become sacral toposes ofnational existence transcending time. Such forms of cultural and historicalnarratives have always fed themselves on fear and resistance againstthe Other and have been accompanied by rigid forms of ethnocentricculture based on political ideology of extermination of the Other. A specialdimension of this experience of denying identity was seen in the caseof the multicultural community of Bosnia and Herzegovina and theBosniak micro-culture in particular, in the shape of the denial of theB&H and the Bosniak literature throughout the entire 20th century. Thestigmatization of Bosniaks as traitorous converters, the denial of anycultural and historical particularity on their part as opposed to that ofother South Slavic cultural communities, orientalistic stereotypes andxenophobic excommunication of all forms of Islamic spirituality andculture from the sanctified literary culture of the Christian Europe; allthis resulted in an enormous corpus of texts, in which the destruction ofidentity truly carried all features of a preparation for the final settling ofaccounts with the hostile Other. Today, it is undoubtedly vital torenew the concept of the Bosniak literary history; however, such aproject should not be reduced to mere illustration of particularities ofthe ethno-cultural identity, especially not to antagonization towards theparallel and neighboring cultural and historical presences. History andpoetics of the Bosniak literature can only be established with preferencefor the particularity of a literary identitys cultural grammar, the preciousuniqueness of a micro-culture which enriches both the B&H and theSouth Slavic literary mosaic with esthetic values characterized not only byautochthonous features, but also by hybrid and syncretic forms of dynamicintertwining of the Eastern and Western literary culture.

Key words: literary history, literary poetics, the culture of memory,intertextual theory, Bosniak literature, B&H literature, interliterarycommunities, ethno-cultural identity, literary periodization, orientalism,Eurocentrism, postcolonial criticism, cultural imagology, hybrid cultures,syncretism.

17PREGLED

1. Nacionalna biblioteka, sakralni topos kulture sjeanja

Ne postoji i ne moe postojati jedinstvenasvjetska civilizacija u apsolutnom smislu, kojise esto pridaje tom terminu, jer civilizacijapodrazumijeva koegzistenciju maksimalnoraznovrsnih kultura, pa bi se moglo rei da seod te koegzistencije i sastoji.

(Claude Lvi-Strauss:Strukturalna antropologija, Dva)

Moe li se ljudska stvarnost podijeliti, aukoliko ona, zacijelo, izgleda tako kao da jeprirodno podijeljena na jasno razluene kulture,povijesti, tradicije, drutva, ak rase, kakoljudski preivjeti posljedice tih podjela.

(Edward W. Said: Orijentalizam)

Tradicionalna, evropskim iskustvima ustanovljena koncepcija historijenacionalne literature, uza sve promjene teorijskih zasnova znanosti oknjievnosti i raznolikost njenih oblika, i danas ustrajava temeljnom zadaomuoblienja posebnih kulturnih identiteta, to su se u stratifikacijskimprocesima historijskih i drutvenih mijena u posljednja dva stoljeaustanovljavali, preobraavali i(li) nestajali s uvijek novim konfiguracijskimrasporedima, odnosima i znaenjima. Otporna na pojave brojnih knjievnihteorija, od kojih su je neke radikalno dovodile u pitanje, uvijek bi se pokazaladovoljno snanom da ih dijelom ili u cjelini zanemari i odbaci, prilagodiili pripitomi. Mijenjala se pritom i sama u razliitim vremensko-prostornim artikulacijama i slijedom tih novih teorijskih saznanja i uvidau svakoj novoj praktinoj realizaciji stalno uslonjavala i obogaivala,usvajala novi instrumentarij i konstruktivni status i odbacivala preivjeleobrasce, ali je onaj osnovni zadatak prezentiranja posebnosti nacionalnogkulturnog identiteta zadrala sve do danas.

Nastala u vrijeme formiranja nacija u modernom smislu, ona je prijesvega izraz nastojanja da se pripovjedi sve ono to se u knjievnostijednog naroda ili jednog civilizacijskog kruga zbivalo od poetka (tj.

18 PREGLED

prvih knjievnih spomenika) do modernog doba1, to je ini jednom odtemeljnih prosvjetiteljsko-modernistikih meta-pria. Ovako definirana,povijest nacionalne knjievnosti je u tom smislu u bitnome odredila zadauhistoriara knjievnosti: istraiti, sistematizirati i kanonizirati cjelovitostisvekolikih drutveno-povijesnih zbivanja kongruentnu sliku razvojnihprocesa i neporecivih vrijednosti nacionalne knjievnosti, iznalazeislinosti i razlike prema naporednim knjievnopovijesnim naracijamadrugih naroda, prije svega evropskog kulturno-civilizacijskog kruga. Ilikako je sada ve davne 1969. godine, sasvim u skladu s tada dominantnimoblikom razumijevanja knjievne historiografije, pisaoAleksandar Flaker:

Idealna bi povijest nacionalne knjievnosti bila ona povijestkoja bi prikazujui knjievnopovijesni proces unutar nacionalneknjievnosti imala na umu jedinstvo tog procesa unutar veih,nadreenih, nadnacionalnih cjelina, ukazivala na ope knjievno-povijesne zakonitosti, ali ukazujui na te ope zakonitosti isticalaujedno nacionalne posebnosti ne samo cjelovitoga procesa,nego i svakog knjievnika i djela ponaosob.2

Svedena na dio sveukupnih drutvenopovijesnih artikulacija kulturneemancipacije nacionalnog kolektiva, ona tada nuno zahtijeva linearno-historijsku koncepciju kojom bi trebala da zasvjedoi kontinualnosttradicije i posebnosti njenih preobraaja u susljednosti historijskog toka.Stoga joj je ideal nacionalna biblioteka u kojoj se muzealno sabiru, periodi-zacijski sistematiziraju i hijerarhijski rasporeuju reprezentativna knjievnadjela neupitnih vrijednosti, nepodlonih korozivnom djelovanju vremena.

Pa ak i u onim za postmodernu karakteristinim i razdjelno vanimprocesima raslojavanja stroge normativnosti kanonski kodificiranenacionalne kulture, kada se mnogostrukou alternativnih kanona pot-kopava dominantna, institucionalno povlaena kulturalna metanaracija,bez obzira i na raznovrsne promjene eksplikativnih modela knjievno-historijske metodologije, metafora nacionalne biblioteke i danas se ukazujeideologijskim signumom vlasnitva nad briljivo sistematiziranom kulturom,iz ijeg kataloga se izuzima i odstranjuje sve to bi istotu, uzvienost

19PREGLED

1 Zdenko Lei, Knjievnost i njena istorija, Veselin Maslea, Sarajevo, 1985,str. 184.

2 Aleksandar Flaker, Knjievne poredbe, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 10.

i luminoznost nacionalnog duha pohranjenog u svetom koveiutradicije moglo potamniti. Tako shvaena, povijest nacionalne knjievnostiukazuje se kao sveto mjesto kulturne memorije, sakralni topos uvijekive tradicije iz koje prolost mono a pritajeno upravlja i ureuje naubudunost, ali i mjesto gdje se zbiva obrnuti proces rekonstruktivnogitanja i sakrificiranja prolosti slijedom novih teorijskih saznanja ili(prikrivenih) ideologijskih reinterpretiranja knjievnohistorijskoganaslijea. U oba sluaja je rije o tradicionalnom razumijevanju povijesneznanosti koja kako to obrazlae Jurij M. Lotman pod perompovjesniara dobiva gotovo mistian karakter jer kulturu razumijevakao ureen prostor, pa se u inu retrospektivne transformacije haotinihdogaaja prolosti ono to se dogodilo pokazuje kao jedino mogue,osnovno, povijesno, predodreeno, mada svemu u osnovi lei sluajnostkoja je pokrivena itavim slojem proizvoljnih pretpostavaka i kvaziuvjer-ljivih uzrono-posljedinih veza3.

Ali, i u savremenoj teoriji intertekstualnosti dominantan je stav o komp-leksnim, dvosmjernim meutekstovnim odnosima tradicije i savremenosti.Slijedom Barthesove definicije da je svaki tekst intertekst i da su u njemuna razliite naine i na razliitim nivoima izmeu ostalog prisutni itekstovi ranije kulture, te da je svaki tekst novo tkivo satkano od prolihcitata, Milena Stojanovi e naglasiti upravo tu dvosmjernost interteks-tualnosti:

Intertekstualnost je vrlo esto dvosmeran proces: stari tekstoviputem interteksta utiu na itanje novog teksta ali, u isto vreme,i novi tekst uslovljava novo itanje prototeksta. Vrlo esto jeovo itanje potpuno novo itanje. Tako tradicija, koja inae uodreenoj meri formira nove tekstove, postaje isto tako inoviranasavremenim tekstovima.4

Tradicija i periodizacija su temeljni pojmovi oko kojih se ve dvastoljea plete tkanica povijesti knjievnosti, to su, zapravo, i pojmovi koji

20 PREGLED

3 Jurij M. Lotman, Kultura i eksplozija, prevela Sanja Veri, Alfa, Zagreb, 1998,str. 24-25.

4 Milena Stojanovi, Intertekstualnost i citatnost kao knjievni postupci, Knjievneteorije XX veka, Zbornik radova, Institut za knjievnost i umetnost, Beograd, 2004,str. 224.

bitno odreuju prosvjetiteljsko-racionalistiko razumijevanje kultureu zapadnoevropskom kulturno-civilizacijskom krugu, uz stalan naporuravnoteenja univerzalnih vrijednosti evropske duhovnosti i njenihpartikularnih etnokulturnih artikulacija i taj se napor uravnoteenja sup-rotnosti nacionalnog i univerzalnog ukazao ve u 18. stoljeu, u vremenunaputanja klasicistike poetike u programskim tekstovima Johana G.Herdera i Wilhelma T. Schlegela i kao binarna opozicija traje sve do danas.

Nijedan ovjek, nijedna zemlja, nijedan narod, nijedna narodnaistorija, nijedna drava ne lii na druge. Prema tome, nije jednakoni ono istinito, lijepo i dobro u njima. Ako se to ne istrauje, akose slijepo uzima neka druga nacija kao obrazac, sve se ugui,pisao je Herder.5

Nasuprot Herderu, Schlegel je upozoravao da se ne moe postatipravi znalac bez univerzalnosti duha, tj. bez one elastinosti koja namomoguava da se, zanemarujui lini afinitet, i slijepe navike, uivimou osobine drugih naroda i epoha.6

Ova binarna opozicija nacionalno-univerzalno i u raznolikosti etno-nacionalnih knjievnopovijesnih artikulacija i u dinaminoj preobraajnostiakademski institucionalizirane knjievnoteorijske misli 20. vijeka svedo rasapa teorijskog univerzalizma u postmodernom dobu, interpretiranaje uglavnom u obzoru zapadnoevropskog kulturno-civilizacijskog kruga,prihvatajui i kanonizirajui poetika iskustva izvanevropskih kulturanevoljko, tek onda kad bi one svoju razlinost ublaile, pripitomilei prilagodile evropski etabliranim obrascima, oblicima i vrijednostima.I povijesti i poetike evropskih nacionalnih knjievnosti zasnovane su naizvornim naelima sakralne judeo-kranske i arapskim svijetom i jezikomposredovane helenske kulture i tradicije kanoniziranih u latinskom srednjo-vjekovlju iz ije se rezidualne riznice razgranavaju, konstituiraju ikontinuiraju pojedini knjievnopovijesni nizovi koji uza svu posebnostvlastite sintakse pamte, uvaju i obnavljaju, ali i preispituju, podrivajui naruavaju kanonsku gramatiku klasine evropske kulture.

21PREGLED

5 Citirano prema: Fric Martini, Istorija nemake knjievnosti, Nolit, Beograd, 1971,str. 276.

6 Citirano prema: Zdenko Lei, Teorija drame kroz stoljea, II, Svjetlost, Sarajevo,1979, str. 133.

Kontinuiranje dugovjenih, tradicijom uoblienih artefakata trebalobi u tom smislu da pokae postojanje evropski kodificiranih kanona, as druge strane obrasce i primjere specifine nacionalne poetike, to jeini sakrosanktnom vrijednou i uvijek prepoznatljivom sastojinomtranscendentalno posveenog nacionalnog duha. Tradicija se, dakle,doivljava kao sveta povijest, mitopoetiki sakrificij kojim se uspostavljavrst i obavezujui sistem koji uz ope, evropskim iskustvima kanoniziraneoblike, uva i istie posebnosti i izuzetnosti vlastitog identiteta, po kojimase razlikuje i razgraniava s drugima i tu razlinost posveuje i projektivnosugerira ili namee tekuoj i buduoj produkciji kao obavezu i amanetpredaka. Odnosi se to kako na formalno-strukturalne poetike oblike, takoi na idejno-semantike sadraje etnokulturalnog naslijea i pamenja, naove druge, naravno, vie kad god se povijest knjievnosti razumijeva kaoizraz nacionalnog duha pohranjenog u kolektivnim iskustvima historije.

Povijest knjievnosti, i povijest kulture uope, svojevrstan je vidkomemoriranja i ponovnog pronalaenja izgubljenog smisla svijetaprolosti, nastojanje naeg prolaznoga i kontingentnog bia da iz rasprenihfragmenata i izblijedjelih tragova (re)konstruira simboliku sliku kolek-tivnog identiteta, i tako iznova kontinuiranjem zajednikih vrijednostii sadraja tradicije uspostavi mitsko-ritualnu participaciju povijestidoivljajem zajednitva onih koji oslukuju (Walter Benjamin). Sve suknjievnopovijesne naracije nepouzdani crtei na pijesku ljudske vremeni-tosti to ih, osobito na naim liminalnim prostorima susreta razliitih kultura,svjetonazora i ideologija, surovost historijskih zbivanja nemilosrdnobrie, a svaka ih zajednica iz rasprenih i izblijedjelih tragova i fragmenataiznova imaginira i rekonstruira i tako opet uspostavlja komemorativnukulturu sjeanja. Na tu krhkost i asovitost naih predstava prolosti toih u strahu i od line, egzistencijalne prolaznosti, i kolektivne propastii unitenja grozniavo pretaemo u historijsku pripovijest s uvjerenjemda postoji tajni dogovor bivih pokolenja sa naim i da je nama, kaoi svakom prethodnom pokolenju, data u naslee izvesna slaba mesijanskasnaga na koju prolost polae pravo7, upozorio je upravo Walter Benjaminnaglaavajui nepouzdanost, ali i nunost svakog historijskog opisa.

22 PREGLED

7 Walter Benjamin, Istorijsko-filozofske teze, Eseji, preveo Milan Tabakovi, Nolit,Beograd, 1974, str. 80.

Istinska slika prolosti hitro promie. Prolost se moe zadratisamo kao slika to nepovratno i zakratko prosine u trenutku kadse moe spoznati. Jer posredi je nepovratna slika prolosti, slikato preti da nestane sa svakom sadanjou koja sebe nije shvatilakao ono to je u toj slici intendirano. Radosno poslanje, koje sagrozniavim bilom objavljuje istoriar prolosti, dolazi iz usta koja,moda, ve u trenutku u kome se otvaraju govore u prazninu.8

Tradicionalni oblici povijesti nacionalne knjievnosti javljaju sekao sastavni i nerazluiv dio kulturalnih samoreflektiranja, kolektivnekulture sjeanja i traganja za trajnim vrijednostima tradicije ijom seobaveznou potovanja prevazilazi doivljaj prolaznosti pojedinanihsudbina i ove asovitosti nepovratne slike prolosti o kojoj pie WalterBenjamin. Povijest nacionalne knjievnosti se u pravilu i pie i ita kaosvojevrsna romansirana pripovijest pojedinane egzistencije u potraziza esencijalnim vrijednostima kolektivnog identiteta, pa je upravo u tomhorizontu sociokulturnog razumijevanja knjievnosti vano prepoznatiprije svega posebnosti knjievnog identiteta stanovite zajednice koje njenukulturu afirmiraju i uvaju od zaborava i nestajanja, ne zanemarujuisnagu podsvjesne udnje pojedinca za kolektivnim samodefiniranjem,kako je to opisao Anthony D. Smith:

Oseanje nacionalnog identiteta je mono sredstvo za odrei-vanje i lociranje pojedinanih ja u svetu, kroz prizmu kolektivnelinosti i njene osobene kulture. Upravo nam zajednika, jedins-tvena kultura omoguava da saznamo ko smo miu savremenomsvetu. Ponovo otkrivajui tu kulturu, otkrivamosami sebe, au-tentino lino ja, ili se bar tako inilo mnogim podvojenim idezorijentisanim pojedincima koji su morali da se nose sasilnim promenama i neizvesnostima u modernom svetu.9

Ovaj elementarni poriv pripadanja, osjeanja sigurnosti i sudbinskepovezanosti sa zaviajnim svijetom i etnosom literarno je sugestivno iskazaoMea Selimovi u romanu Dervi i smrt kad Hasan nakon estoke

23PREGLED

8 Isto, str. 81.9 Anthony D. Smith, Nacionalni identitet, preveo s engleskog Slobodan orevi,

Biblioteka XX vek, Beograd, 1998, str. 34.

provale bijesa u autorefleksivnoj vivisekciji kolektivnog bonjakogetnopsiholokog mentaliteta na kraju mistikom metaforom (kap imore) sugerira spokoj zaviajne nerazluivosti pojedinca i kolektiva,nasuprot transhistorijskoga gubitka identiteta u religijskom univerzalizmuAhmeda Nurudina:

A povrh svega moji su i ja sam njihov, kao rijeka i kaplja, isve ovo to govorim kao da o sebi govorim10

veli Hasan za razliku od bezvremenog i bezzaviajnog razumijevanjavjerskog identiteta koji zastupa Ahmed Nurudin:

Ja nisam bolovao od te istorijske i zaviajne bolesti, budui dasam vjerom vezan za vjenu istinu i iroke prostore svijeta.11

Koncipirana kao preteritna pria, pripovijest nacionalne knjievnosti,osobito u prvoj fazi samodefiniranja i diferenciranja spram dotad hege-monih kultura, imaginira posebnosti svoje poetike, kulturnog i etnikogidentiteta u otkriu i otkrovenju predakoga naslijea rekonstruiranogu slici u kojoj se naglaavaju diferencije prema onome to je izvan, dokse one u unutranjosti zanemaruju.12 Etabliranje kanonski kodificiranihposebnosti nacionalne knjievnosti zbiva se kao dio sveukupnih drutveno-povijesnih nastojanja stanovite zajednice da se izdvoji i diferenciraprema dotad homogenim oblicima ireg kulturnopovijesnog identiteta.Drutveni identitet lei u razlici, veli Pierre Bourdieu, a razlika sepotvruje u onome to je najblie, to predstavlja najveu prijetnju i ovabi konstatacija mogla egzemplarno ilustrirati i procese koji se zbivajuu potonje vrijeme i u junoslavenskim interliterarnim zajednicama.

Naglaavajui dugovjenost i starinu kontinualnog razvoja i trajnostpoetikih toposa iskuanih u raznolikosti oblikotvornih iskustava, to bitrebalo da posvjedoi i ovjeri unutarnje bogatstvo i osebujnost vlastitetradicije, historije i poetike, takva se povijest knjievnosti neminovno

24 PREGLED

10 Mea Selimovi, Dervi i smrt, Muslimanska knjievnost XX vijeka, Svjetlost,Sarajevo, 1991, str. 393.

11 Isto, str. 463.12 Jan Assmann, Kulturno pamenje: Pismo, sjeanje i politiki identitet u ranim

visokim kulturama, s njemakog preveo Vahidin Preljevi, Vrijeme, Zenica, 2005,str. 47.

antagonizira prema drukijim, prije svega najsrodnijim knjievnimzajednicama, homogenizirajui svoje sadraje u kodekse vlastite kulturalnegramatike. U konstituiranju i konstruiranju kulturnog i politikogidentiteta drutva se, naime, antagoniziraju prema drugome a homogeni-ziraju u sebi, pa se u procesima kanoniziranja vlastite povijesne poetikepriguuje, bahtinovski reeno, centrifugalna a povlauje centripetalnasnaga jezika (kulture). A upravo ona tendira ujednaavanju, zatvaranjusustava, monolokome, zahtijevajui za sebe vladavinu nad jedinom istinom.Ona je mo koja aficira cjelokupan jezini sustav, sili ga na objedinja-vanje, proiava jezik knjievnosti udaljujui iz njega sve tragovedijalekata i podjezine elemente.13 Ovo discipliniranje unutranjihrazliitosti strogim oblicima pravopisne obaveznosti javlja se prije svegau procesima konstituiranja stanovite knjievne zajednice smirivanjemtradicijske struje u sakrosanktnost kanona koji se ustaljuje u onoj formiu kojoj je postignuta najvia sadrinska obaveznost i najizraenijaformalna utvrenost.14 Etablirana kao zakonodavni model eurocentrikiovjerenih obrazaca s varijantama regionalnih sistematizacija premasrodnim jezicima i etnogenetskim korijenima, ona se tada ukazuje kaoreduktivni, nerijetko ksenofobijom kontaminirani narativ kojim se nagla-ava nadmo vlastite kulturne tradicije.

To je ona vrsta kulturnohistorijskih pripovijesti koje nadahnjujesnana ideja da zajednica implicira elju za prisutnou, elju koja pod-razumijeva nostalgiju za vremenom u kojem je (kako se tvrdi) zajednicabila povezana, homogena i harmonina15 i taj mit o homogenim identi-tetima ugraen je u samu osnovu evropski tradiranog kulturnog funda-mentalizma (Verena Stolcke16), na kojem poivaju i novovjeke etno-nacionalne naracije.

Za razliku od rasizma, ovaj fundamentalizam, zakljuuje DavidCampbell, ne organizira narode hijerarhijski, nego ih prostorno

25PREGLED

13 Renate Lachmann, Phantasia / Memoria / Rhetorica: Bahtinova karnevalskautopija, Izabrao i preveo Davor Beganovi, Matica hrvatska, Zagreb, 2004, str. 375.

14 Jan Assmann, o. c., str. 123.15 David Campbell, Nacionalna dekonstrukcija. Nasilje, identitet i pravda u Bosni,

prijevod s engleskoga: Draen Pehar, Forum Bosnae, Sarajevo, 21/2003, str. 191.16 Vidi: Verena Stolcke, Talking Culture: New Boundaries, New Rhetorics of Exclusion

in Europe, Current Anthropology 36 (February 1995). Nav. prema: David Campbell,o. c., str. 320.

razdvaja, pri emu svaka kultura ima svoj prostor, a svi uivajupravo na razliku, pravo koje je vrsto obiljeeno i koje se vrstobrani.17

Upozoravajui na obnavljanje mitologema o jezgrovnoj kulturikao biti savremene nacije koja iznova preplavljuje savremeni sociopolitikidiskurs o nacionalnom identitetu, Campbell zapravo naglaava da se izaprividnog multikulturalizma prostorno razdvojenih kultura koje uivajupravo na razliku sve ee nazire i pritajena teza esencijalistike teorijeo rasno superiornim kulturama jer je rasno uvijek upleteno u kulturno.18

Svaki narod koji se kao takav vidi u suprotnosti spram drugih narodanekako se imaginira kao izabran, istaknuo je JanAssmann parafrazirajuiMaxa Webera i upozoravajui na krajnosti kulturnih samoidentifikacijau procesu oblikovanja konektivne strukture zajednikog znanja i slikeo sebi koja se, s jedne strane, oslanja na vezanost zajednikim pravilimai vrijednostima, a koja se, s druge strane, oslanja na sjeanje zajednikinastanjene prolosti.19 Ta metafizika mjera esencijalistiki shvaenogidentiteta koja tradiciju posveuje nebeskim arinom izabranosti ukrajnjem ishodu neminovno stigmatizira ili porie vrijednosti Drugog, unepomirljivosti nebesko-zemnog maniheizma, to ga je u sonetu Putnik,posveenom Zuki Dumhuru, Skender Kulenovi sjajno ironiziraostihovima:

Krenuo je da vidi kakav je kod drugih pako,I je li raj drugih, kao kod nas ovako.

Povijest je (i povijest knjievnosti, naravno) ipak uvijek proble-matina i nepotpuna rekonstrukcija onog ega vie nema (...), silovitoprisvajanje onog za to znamo da vie nije nae20, ponovno nastanjivanjeizgubljene prolosti u hodoasnikoj potrazi za osjeajem sigurnosti idoivljajem kolektivnog sjeanja, trajanja i produenja u mitskom

26 PREGLED

17 David Campbell, o. c., str. 191-192.18 Isto, str. 192.19 O. c., str. 19.20 Pierre Nora, Izmeu Pamenja i Historije. Problematika mjest. U knjizi: Kultura

pamenja i historija, priredile Maja Brkljai i Sandra Prlenda, Golden marketing iTehnika knjiga, Zagreb, 2006, str. 24 i 25.

svejedinstvu jezika, svijeta i identiteta. Svaka je, naime, nacionalnakultura, svaki oblik kolektivnog samodefiniranja, pa i povijest nacionalneknjievnosti, rezultat imaginiranja posebnosti, produkt naknadnogarekonstruiranja, selektiranja i reprezentacije kulturnog naslijea i sjeanjau povijesno promjenljivim obrascima eksplikativnih modela, uz pomokojih se esto heterogeni, diseminirani, a nerijetko i izmiljeni fragmentiprolosti21 okupljaju u cjelovitu povijesnu priu.Ato je upravo ona enjaza sistemom (Z. Lei) kojom je proet svaki napor knjievnog historiarada u naoko haotinoj vremensko-prostornoj disperziji knjievnih tekstovaprepozna zakonitosti i vrijednosti stanovite literarne zajednice kako usinhronijskoj svedenosti kanoniziranih oblika, tako i u kauzalnosti dija-hronijskih procesa:

Uistinu, svaki iole ozbiljniji istoriar knjievnosti vidi kaokonani cilj i domet cijelog svog rada jednu sistematsku istorijuknjievnosti, u kojoj e pojedinane knjievne pojave biti pred-stavljene kao karike u lancu, kao sastavni dijelovi jedne cjelinekoja je u stalnom razvoju. Uostalom, upravo je to i smisao kojiobino pridajemo pojmu istorija knjievnosti, i upravo je to onajsmisao koji nam i daje za pravo da govorimo o istoriji knjievnostijedne epohe, jednog naroda ili jedne kulture.22

Teorijska misao o povijesti knjievnosti, naravno, stalno mijenja,osavremenjuje i dopunjuje metodoloke osnove i oblike, pa se, uza sveepistemoloke promjene kojih smo svjedoci, osobito u zadnjih tridesetakgodina, njena postignua i uvidi ne mogu odbaciti kao potpune zablude,niti je tu vrstu narativnog diskursa mogue ni potrebno do kraja dekon-struirati. Pa ak i u vrijeme posvemanje sumnje u metanaracije, a povijestknjievnosti kako rekosmo nesumnjivo jeste jedna od njih, slijedomrasapa univerzalistikih shvaanja o centralnim i perifernim kulturama,

27PREGLED

21 Prema Ericu Hobsbawmu, izmiljenom tradicijom se u naknadnoj rekonstrukcijiimaginiraju neprekinuti kontinuiteti, a ine je skupine praksi virtualne ili simbolikeprirode kojima se u naelu usvajaju javno ili preutno prihvaena pravila iji je ciljponavljanjem usaditi odreene vrijednosti. Vidi: Eric Hobsbawm, Izmiljanje tradicije.U knjizi: Kultura pamenja i historija, Zagreb, 2006, str. 139.

22 Zdenko Lei, Knjievnost i njena istorija, Veselin Maslea, Sarajevo, 1985,str. 172.

kada se instrumentarijem postkolonijalne kritike nadmenoj zakonodavnostii patrocentrinosti velikih knjievnosti suprotstavljaju i(li) pridruuju,u bitno interaktivnom procesu, samoosvjeujui nizovi nasiljem historijepriguenih glasova, marginaliziranih kultura i alternativnih kanona,koncepcija povijesti knjievnosti ima svoj puni i nezamjenjiv znaaj ismisao, ali na bitno redefiniranim osnovama, osloboena zabluda i krajnostikarakteristinih za tradicionalnu preporodno-romantiarsku ekstazu iapoteozu nacionalnog duha.

Filoloko-pozitivistiko nastojanje da se pripovjedi sve ono to seu knjievnosti jednog naroda zbivalo od poetka do modernog dobasmjenjuje, istina, danas uz mnotvo raznovrsnih teorijskih i inter-pretativnih metoda i strategija postupak reprezentacije koji iskljuujefresku, iroke panoramske slike, umjesto toga usmjeravamo svjetlost napojedine dijelove, vrimo selektivne zahvate u prolost i uzimamoreprezentativne uzorke.23 Naputanje strogih konvencija evolucionistiketeorije, otkrie izuzetnih mogunosti intertekstualnih knjievnopovijesnihpreobraaja i saobraenja mimo tradicionalnih vremensko-prostornihstratifikacija knjievnih injenica slijedom davnog Curtiusova iskazada je za literaturu sva prolost prisutnost ili bar to moe postati24,nesumnjivo je uvjetovala i drukije razumijevanje knjievnopovijesnihnaracija. Statinu koncepciju tradicionalne historije knjievnosti kojase zasnivala na opisu dijahronijske ulananosti i stilsko-formacijskesusljednosti knjievnih razdoblja i epoha smjenjuje danas sinhronijskamozainost intertekstualne umreenosti teksta kulture u kojem je svakitekst novo pletivo i mozaik resemantiziranih, obnovljenih i prefiguriranihtragova i elementa prolih tekstova, meutekst u neprekinutom dijalogui semiotikom procesu iluminativne i ilustrativne citatnosti svekolika tekstakulture. A na taj nain se u svojevrsnom reafirmiranju, dopunjavanju iosavremenjivanju Curtiusova razumijevanja palimpsetski obnovljive iuvijek ivo prisutne knjievne prolosti, teorija intertekstualnosti ukazujekao neprekidni odnos afirmiranja ili osporavanja, ali odnos u komese afirmira kontinuitet tradicije, kojim se cijela kultura reaktualizira

28 PREGLED

23 Pierre Nora, o. c., str. 24.24 E. R. Curtius, Evropska knjievnost i latinsko srednjovjekovlje, s njemakog preveo

Stjepan Marku, Zagreb, 1998, str. 23.

spaavajui se od samozaborava ili uruavanja u prostoru i vremenu.25Taj dubinski strukturalno-kohezioni zasnov afirmiranja i reaktualiziranjateksta kulture, intertekstualne iluminativne citatnosti, umreenosti iobnovljivosti poetikih toposa kojima se tradicionalni knjievnopovijesniopis dijahronijske ulananosti kontinuiteta pisaca i djela dinamizira iuslonjava, Muhsin Rizvi je u tekstu Poetika bonjake knjievnostinaslutio i prepoznao kao unutarnju genezu i prisno nastavljanje, reflekti-ranje i obnavljanje u sebi samom, strukturno strujanje duha i ljepote26 suvijek ivim interkulturalnim proimanjima poetika Istoka i Zapada isinhronijskih naporednosti, srodnosti i simbioza sa srpskom i hrvatskomknjievnou. Ovako shvaena, dinamika umreenost intertekstualnosti,mada preferira poetiku afirmiranja, metonimijskih susljednosti i inter-kulturalnih skladnosti, a zanemaruje poetiku osporavanja i dekonstruiranjeetabliranih vrijednosti tradicije, trebalo bi da prevazie ogranienjapozitivistike povijesti knjievnosti, kojoj je i sam Rizvi dao historijskirazumljiv obol i hvale vrijedan doprinos. Filoloko-pozitivistiki koncepthistorije knjievnosti i danas, naalost, anahrono ustrajava na monumenta-listikoj koncepciji iluminativno-muzealne reprezentacije nacionalnekulture, pa je u iznova oivjeloj knjievnohistorijskoj praksi, osobito najunoslavenskom kulturnom prostoru, teko odriva tvrdnja da bi periodi-zacija mogla biti pomalo anakronina tema u vremenu koje svoju prolostpretvara u postmoderni muzej.27 I pozitivistiko arhiviranje grae iobnova naela kulturnopovijesnih kontinuiteta opet postaju gradivnikonstituens savremenih knjievnohistorijskih naracija, uz naporednukonkurentsku paradigmu koja evolucionistikoj uzastopnosti pretpostavljapoetiku intertekstualne istovremenosti. Uz nesumnjivo naglaenereflekse savremene opozicije mondijalistikih globalizacija i protivnihprocesa partikularnih kulturnih artikulacija, ova je obnova tradicionalneknjievnokritike prakse posljedica burnim procesima balkanizacijeuvjetovanih redefiniranja etno-kulturalnih knjievnopovijesnih nizova

29PREGLED

25 Esad Durakovi, Orijentologija, univerzum sakralnoga teksta, Tugra, Sarajevo,2007, str. 45.

26 Muhsin Rizvi, Poetika bonjake knjievnosti. U knjizi: Panorama bonjakeknjievnosti, Ljiljan, Sarajevo, 1994, str. 7.

27 Vladimir Biti, Periodizacija kao identifikacija. U knjizi: Strano tijelo pri/povijesti,Hrvatska sveuilina naklada, Zagreb, 2000, str. 82.

na nepouzdanoj mapi junoslavenskih knjievnih identiteta. Danas jeitavo drutvo prihvatilo religiju konzerviranja i arhiviranja, veli PierreNora, pa je tu poast neselektivnog arhiviranja koje se ukazuje svojevrsnomobnovom pozitivistikog gomilanja grae nuno prevazii preobraajemarhivarskog u kulturalno sjeanje, koje kanonizira temeljne toposenacionalne kulture, ali ih uspostavlja na principima dinamike otvorenostii mogunosti neprekidnih dekonstruktivistikih preitavanja i vrednovanja.

Slijedom svih onih velikih potresa i epistemolokog (s)loma to seu postmodernom dobu javlja svekolikim razbatinjenjem tradicionalnihkanona oblikovanih u dugovjenoj filozofiji metafizike prisustva, unekroloko-mrtvozornikoj atmosferi svakovrsnih endizama i posti-zama, razvlaenja i rasreditenja demonstracijom raznolikih kritikihparadigmi, od postkolonijalnih i feministikih, novohistorijskih i dekons-trukcionistikih, konano s onim razdjelno vanim promaknuem itaocau aktivnog sudionika proizvodnje znaenja, povijest nacionalneknjievnosti ne moe vie raunati na tradicijom sakrificiran statusnajznaajnijeg oblika sistematizacije i tumaenja knjievnosti. Rijeju:rasap univerzalistikih teorija esencijalistike misli radikalizira zahtjeveza potovanjem razliitih itanja svijeta, razumijevanja, proizvodnje irecepcije teksta kulture u mnogoglasju mora pria, polifonih diskurzivnihpraksi od kojih vie nijedna ne moe raunati na transcendentalno pos-veenje. Prividna pometnja jezika u postmodernom dobu obeleenomhermeneutikom sumnjom u prosvetiteljsko naslee pozitivizma, progresa,humanizma i racionalizma28 ima za posljedicu ovo gubljenje povlaeneknjievnopovijesne metodologije zasnovane na jedinstvenoj ideji knji-evnosti, to u tradicionalnom razumijevanju zlokobnou savremenogVavilona izaziva doivljaj blasfemine desakralizacije Umjetnosti:

Predmet knjievnih studija je zaista rascepkan vie nego ikad,sa svojim manjinama i veinama, sa svojim sektama i razliitimideolozima oni neto trae: svoje telo, sliku drugog ili sebe,svoju enskost ili mukost, nacionalni identitet, ideolokekonstrukcije29,

30 PREGLED

28 Vladimir Gvozden, Izazovi savremenih teorija: Nove mogunosti ili opasannihilizam?, u: Knjievne teorije XX veka, Institut za knjievnost i umetnost, Beograd,2004, str. 99.

29 Isto, str. 104.

opisuje Vladimir Gvozden knjievnu sliku postmodernog doba naglaa-vajui da se mape sveta nazvanog knjievnostmenjaju, ali taj svet nijejedan30 i da upravo u toj raznolikosti i mnogostrukosti, policentrinostii polimorfnosti knjievnih svjetova i teorijsko-interpretativnih postupakavalja i traiti smisao savremenog teksta kultura. Stoga se povijest nacio-nalne literature moe pojaviti i danas, ali bez one autoritarnosti centralnog,objedinjujueg teksta iz kojeg se izvode ili u kojeg se slivaju rukavciniih oblika razumijevanja knjievnosti. tavie, ona tek sada moraraunati sa subverzivnom djelatnou drugih i drugaijih knjievnokritikihpraksi. Nesumnjivo potrebna, povijest nacionalne knjievnosti moradanas biti redefinirana u samoj osnovi svojih ciljeva i metoda, pa stoga,kako tvrdi Jrgen Fohrman nema nikakva razloga za naputanje projektapovijesti knjievnosti, moe se jedino raditi o tome da se drukije postavimoprema njezinom konstruktivnom statusu.31 A to onda podrazumijevapreispitivanje nekih njenih kanoniziranih oblika i neprekinut dijalog srecentnim a drukijim knjievnokritikim paradigmama. Odnosi se toprije svega na odustajanje od dugovjenog i pogubnog razumijevanja isvoenja kulture na jedan od brojnih atributa nacije i u tom smislusvoenja knjievnosti na homogenu, cjelovitu pripovijest nacionalneekskluzivnosti i agonalnog sueljavanja s drugim, naporednim kulturama.To, naravno, ne znai poricanje drutvenopovijesne funkcije nacionalneknjievnosti i njezinog znaaja u prirodnom, samoosvjeujuem ogledanjukompleksnih, identitarnih samoidentifikacija. Ali se danas pogotovo,i u nas posebno, povijest nacionalne knjievnosti lahko moe i znadepojaviti i u onim anahronim oblicima profanog, ideoloko-politikimdiktatom do kraja osiromaenog obrasca puke ilustracije nacionalnogidentiteta gdje se nacionalni duh ukazuje i kao pripovjeda i kao glavnijunak svete pripovijesti.Atada se i svaki pokuaj preformulacije knjievno-povijesne metodologije odbacuje pa teorijska intervencija moe akuznapredovati do svetogra kad povijest knjievnosti postaje uvarem bilonacionalne prolosti ili tzv. opeljudskih vrijednosti.32

31PREGLED

30 Isto.31 Citirano prema: Vladimir Biti, Pojmovnik suvremene knjievne teorije, Matica

hrvatska, Zagreb, 1997, str. 298.32 Vladimir Biti, Povijest knjievnosti nakon poststrukturalizma. U knjizi: Pripitom-

ljavanje drugog: Mehanizam domae teorije, Hrvatsko filozofsko drutvo, Zagreb,1989, str. 157.

Ovako shvaena historija nacionalne knjievnosti i danas se piei doivljava poput prie u kojoj knjievni historiar, slino antikomrapsodu, pripovijeda uzbudljivu i svetu povijest rodoslovnog kontinuiranja,uvanja i prenoenja sakralnih vrijednosti nacionalne kulture to se udinamici historijskih promjena i iskuenja nadaju kao proieno,kristalizirano povijesno iskustvo kolektivnog duha kome je podreenasvaka individualna stvaralaka gesta, in i djelo. Nisu li se, u tom smislu,preivjeli i prevazieni modeli knjievne historiografije kao uvaranacionalne prolosti na junoslavenskim prostorima odrali do danasne samo zbog esto spominjanog zakanjenja teorijske samorefleksijeuvjetovanog dugotrajnom ideolokom represijom soc-realistike praksenego i zbog apsurdnog nadmetanja o dugotrajnosti kulturnocivilizacijskihkontinuiteta kao dokaza nacionalnog prvenstva, starinstva i starosjedilatvana ovome tlu. To je ona vrsta anahrone, u nas i danas prisutne sakrificiranepovijesti koja kultom mrtvih, svete zemlje i svijetlih grobova posveujezapravo teritorijalno utemeljen etnicitet kao konstruisani kompleksprostornih i etnokulturalnih faktora identiteta33 i time profanostaktuelnog etnonacionalizma utemeljuje na primordijalnim mitovimaetnike odnosno narodne istote, izvornosti, autentinosti itd.34 Atada se u sloenim procesima drutvenopovijesnih samoodreenja, uimaginiranju autentine i autohtone etnonacionalne kulturne tradicijebriu svi tragovi tue duhovnosti, geografska topografija preobraavau svetost duhovne topografije, a historijski dogaaji postaju sakralnitoposi nacionalnog izvanvremenoga postojanja.

Opsesivno razumijevanje svekolike kulture kao nedvosmisleneilustracije kontinualnih vremensko-prostornih utemeljenja etno-politikogidentiteta, osobito u trenucima rekonfiguracije povijesnih naracija izaz-vanih dubljim historijskim potresima uzrokuje i ono grevito nastojanjeda se kulturalni raskidi, diskontinuiteti i hijatusi (floating gap) kolektivnekulturnomemorijske svijesti ispune folklornim predajama epske tradicije,iznova oivjelim fantazmama nacionalne mitologije, podatne ideo-logijskim instrumentalizacijama etno-konfesionalnih samorefleksija.Ovo imaginiranje i iluminiranje monumentalne i slavne prolosti u

32 PREGLED

33 Kristijan ordano, Ogledi o interkulturnoj komunikaciji, preveli s engleskog inemakog Vladislava Gordi i Tomislav Beki, XX vek, Baograd, 2001, str. 239.

34 O. c., str. 132.

junoslavenskim knjievnopovijesnim tekstovima nerijetko se javljaobnovom nacionalno-romantiarske svijesti koja historijskim znanostimanamee obavezu konstruiranja kulturnopovijesnih slika u kojima e seistota nacionalnog identiteta prepoznati i pripovijediti, imaginirati irekonstruirati u nedvosmislenoj autentinosti i autohtonosti starinstvai starosjedilatva ukorijenjenih u dalekoj prolosti iz koje se kontinuirapovijesna misija ouvanja relikvijarnih vrijednosti svete tradicije.35

Uoavajui obnovu anahronih mitologema kao svetih figura etnikogidentiteta u novovjekim pseudoznanstvenim balkanskim (hi)storijamai Paul Garde je u knjizi ivot i smrt Jugoslavije istaknuo da je to retrogradno

prizivanje daleke prolosti, ponekad stvarne ali i idealizirane,ponekad otvoreno mitske, opa pojava meu jugoslavenskimnarodima. Vladavina Duana za Srbe, Tomislava za Hrvate,obje stvarne ali toliko vremenski ograniene, tisuljetni san nakoji se pozivaju Slovenci, koji nisu bili svjesni svoje nacije prije19. stoljea, stari Iliri zaAlbance i sporovi oko davnog doseljenjapojedinog naroda na neki teritorij sve to igra ogromnu uloguu dokazivanjima kojima se danas koriste.36

U tom smislu, u posljednjih smo tridesetak godina suoeni i saobnovom tradicionalnih oblika knjievnohistorijske nauke podreene

33PREGLED

35 O instrumentalizaciji historijske nauke podreene glorifikaciji nacionalne prolostina primjerima srpske historiografije 20. vijeka (a zakljuci bi mogli vaiti za bilo kojubalkansku historiografiju) izuzetno kritiki je u knjizi U tradiciji nacionalizma pisalaOlivera Milosavljevi, ironijski naglaavajui opasnosti od svoenja historije naiskljuivost etno-nacionalne pripovijesti: Nacija mora da ima svoju istoriju; najomi-ljenija je istorija svoje nacije; istorija slui da utemelji naciju u to je mogue dubljojprolosti; istorija mora da potvrditi kontinuitet ekskluzivnosti nacije; istorija mora dadokae karakterna svojstva nacije; istorija je odgovorna za karakterna svojstvanacije; istorija mora da dokae karakterna svojstva drugih; istorija je odgovornaza karakterna svojstva drugih; istorija obezbeuje prava nacije; istorija mora dapokae da je nacija u pravu, ili nacija stvara svoju istoriju; nacija oblikuje svojimkarakternim svojstvima istoriju; nacija ima najlepu i najekskluzivniju istoriju; nacijaje utemeljiva duboke istorije (Olivera Milosavljevi, U tradiciji nacionalizma:ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o nama i drugima, Helsinki odborza ljudska prava u Srbiji, Biblioteka Ogledi, Beograd, 2002, str. 18-19).

36 Paul Garde, ivot i smrt Jugoslavije, s francuskog preveo ivan Filipi, Ceres Ziral, Zagreb Mostar, 1996, str. 184.

ideolokim pregnuima etno-konfesionalnih pripovijesti svedenih napuku ilustraciju politikog identiteta i ti su procesi nesumnjivo prisutnii u novijoj bonjakoj knjievnopovijesnoj nauci i knjievnosti uope.Ovakva, do krajnje negativnih konsekvencija dovedena koncepcijahistorije, pa i historije nacionalne knjievnosti, odnosno pripovijesti o njoj,to se u pravilu hrani strahom i otporom prema Drugom, uvijek nosiopasnosti da i oni naoko benigni sadraji i stereotipi o drukijim kulturnimidentitetima i pripovijestima podivljaju i uspostave svojevrstan imago-loki leksikon o suprotstavljenom i neprijateljskom Drugom. A tada sei svekolika dvostoljetna tradicija prosvjetiteljsko-racionalistikog mitao humanistikoj osnovi razvoja i napretka kulture raspada, jer je tolikoputa instrumentalizirana ili surovo poreknuta historijskom zbiljom(osobito XX vijeka) a ukazuje ona izrazito negativna spoznaja potrageza identitetom to ju je Abdulah arevi pregnantno iznio u reenici:

Subjekt uspostavlja svoj identitet, u naelu, kada ne ujehropac svojih rtava, kada uklanja i najuruje sve drugo.37

Upravo u tom smislu valja danas razumjeti i onu estoku demisti-fikaciju bestidnog humanizma to ju je pred barbarizmom novovjekehistorije, tragino obiljeene masovnim zloinima holokausta i genocida,izrekao Claude Lvi-Strauss:

Sve tragedije koje smo doiveli najpre s kolonijalizmom,potom sa faizmom i najzad sa koncentracionim logorima, nisuni u opoziciji, ni u kontradikciji sa tobonjim humanizmom,u obliku u kojem on kod nas opstojava ve vie vekova, negoine rekao bih njegov prirodni produetak.38

Ni spoznaja da ne postoje vrsti identiteti, kako ih promovira esen-cijalistika (primordijalistika) teorija39, nego ih procesualno oblikuju,proizvode i uvruju stanoviti centri moi, i sami izloeni zakonitosti

34 PREGLED

37 Abdulah arevi, Kritika filozofije i teorija moderne. U knjizi: Evropska kulturai duhovne znanosti, Svjetlostkomerc, Sarajevo, 2007, str. 151.

38 Citirano prema: Cvetan Todorov: Mi i Drugi (Posledice nacionalizma), prevelas francuskog M. Zdravkovi, XX vek, Beograd, 1994, str. 79.

39 To je ona vrsta esencijalistikog razumijevanja etnikih, nacionalnih i kulturalnihgrupacija koje inzistira na apriornim istostima i razlikama, o emu je V. P. Gagnon Jr.zapisao sljedee: Takvo isticanje esencijalne ili egzistencijalne naravi pripadnosti grupi

ili pak hirovitosti historijskih zbivanja, ni saznanje o mnogostrukosti,polimorfnosti i nepouzdanosti identitarnih pripadanja i samodefiniranja,ne relativizira, naalost, osobito na balkanskim prostorima i danasprisutnu rigidnu formu etnocentrike kulture zasnovane na politikojideologiji eksterminacije Drugog. Nije li u tom smislu i dvostoljetnoporicanje bonjake kulturne i etnike samobitnosti, to je neprestanomproizvodnjom raznorodnih tekstova upotpunjavao onaj ogromni kulturalniarhiv i korpus srpsko-hrvatskih naracija kojim se podrivao izvornibonjaki identitet bosanskog autohtonog stanovnitva40, izraz upravotakvih kolektivnih mistifikacija koje, poriui drugome pravo na kulturnu,vjersku i nacionalnu samobitnost, pravo na vlastitu samorefleksivnupripovijest, na kraju mu zakonomjerno poriu pravo na postojanje.41

Tragino iskustvo liavanja identiteta u junoslavenskim kulturalnimpripovijestima imalo je posebnu dimenziju u sluaju bosanskohercegovakemultikulturalne zajednice, i bonjake mikrokulture posebno, pa zatoi saznanje o traginim razmirjima novovjeke balkanske historije sdiluvijalnim politikim projektima istrage Drugog u svim vidovimanjegova postojanja legitimira i pravo Bonjaka na vlastitu pripovijest.Ali i ona upravo danas mora biti liena svakog oblika ksenofobije i posebnoesencijalistikog koncepta identiteta koji drugog podrazumijeva kaohistorijsku inkarnaciju transcendentalnog principa Zla. Valja, naime,upravo u razumijevanju bosanskih knjievnih razliitosti i slinosti,kulturnih simbioza i sinkretinosti vazda imati na umu misao H. G.Gadamera da ivjeti znai iskusiti Drugo i Druge kao Drugo naegsopstva ili Saidovo razumijevanje drugosti kojim je ini se dominantnoodreeno razumijevanje konstruiranosti kulturnih identiteta u post-modernom dobu:

35PREGLED

podrazumijeva da je identifikacija s grupom temeljna vrednota za njene lanove te sugranice meu grupama ili izmeu grupe i izvanjskog svijeta istodobno temeljne iesencijalne granice meu nepomirljivim razlikama (V. P. Gagnon Jr., Jedan drugaijipogled na narav grupa i granica, s engleskog preveo Ivo ani, Erazmus, Zagreb,listopad 1996, br. 18, str. 79).

40 Esad Zgodi, Bonjako iskustvo politike. Osmansko doba, Euromedia, Sarajevo,1998, str. 420.

41 Vidi o tome vie u knjizi: Norman Cigar, Uloga srpskih orijentalista u oprav-davanju genocida nad muslimanima Balkana, Institut za izuavanje zloina protivovjenosti, Sarajevo, 2000.

Izgradnja identiteta jer identitet bilo onaj Orijenta ili Okci-denta, francuski ili britanski kao bjelodano spremite razliitihkolektivnih iskustava, jest napokon izgradnja ukljuujeuspostavljanje suprotnosti i onog drugog ija je zbilja uvijekpodvrgnuta neprekinutom tumaenju i reinterpretiranju njihoverazliitosti od ove nae? Svako razdoblje i drutvo iznova stvarajusvoju drugotnost.42

Zato se i u dugotrajnim, nerijetko estokim otporima bosanskom iposebno bonjakom nacionalnom i kulturnom samodefiniranju uz ostalolahko mogu otkriti i oni prikriveni ili otvoreni razlozi politiko-ideolokogporicanja identiteta u profanoj jednadbi da je prazan kulturni identitetjednak praznom nacionalnom identitetu, to onda podrazumijeva amnesti-ranje zla i zloina nad nedefiniranom, kulturalno obezlienom masompojedinaca. O neminovnosti postojanja i pristajanja na stvarnost razliitihkulturalnih naracija, razlozima njihova poricanja i radikalnog dekons-truiranja u ime tobonjeg globalizma te opasnostima koje proizlaze iznasilnog liavanja kolektivnih memorija i identiteta drugih i drugaijihzajednica i grupa zapisao je Herbert C. Kelman sljedee:

Sankcionirani masakri postaju mogui kada doemo do mjereliavanja blinjih ljudskih bia identiteta i zajednice. Naime,kada je jedna grupacija ljudi definirana kao takva sasvim uvezi s kategorijom kojoj pripada i kad se sasvim iskljui izljudske zajednice i porodice, tada se moralne zapreke da se tugrupaciju ne ubija lake prevazilaze.43

Poslije svih traginih iskustava to su ih Bonjaci doivjeli u novo-vjekoj historiji 20. stoljea upravo zbog liavanja identiteta i zajednicei naglaene islamofobinosti pojedinih politikih krugova i centaramoi savremene Evrope, Kelmanov tekst se doima poput zakanjelogodjeka davno napisanog i danas aktuelnog upozorenja Suljage Salihagiaiz 1940. godine da dok druge dvije bosanske zajednice naeg trovjernoga

36 PREGLED

42 Edward W. Said, Orijentalizam, Pogovor izdanju iz 1995, s engleskog preveoReid Hafizovi, Svjetlost, Sarajevo, 1999, str. 412.

43 Herbert C. Kelman, Violence without Moral Restraint: Reflections on the Dehuma-nization. Citirano prema: Norman Cigar, o. c., str. 37.

naroda [...] kriju vjersko obiljeje pod nacionalno ime, mi ostajemo s naommasom pod vjerskim bajrakom, tako da nas kao vjersku i nacionalnoneopredjeljenu grupu stalno prikazuju i napadaju.44 A upravo e ovoliavanje nacionalnog i kulturnog identiteta postati ope mjesto onograzgranatog korpusa knjievnih, sociopolitikih i publicistikih tekstovato je neskrivenom ksenofobijom orijentalizma osamdesetih godina 20.vijeka preplavio nacionalistiki homogenizirani javni diskurs srpskeintelektualne elite stigmatizirajui svaki oblik bonjake kulture i tradicije.U romanima Vuka Drakovia, Milorada Pavia i Vojislava Lubarde,pjesmama Rajka Petrova Noge, Matije Bekovia ili Gojka oge, upoplavi popularne kvazihistoriografske beletristike i ksenofobskihorijentalistikih tekstova Dobrice osia i Ljubomira Tadia, MiloradaEkmeia ili Aleksandra Popovia, Darka Tanaskovia illi MiroljubaJevtia sve vie se gnijezdila neskrivena mrnja i odzvanjala ratnaretorika kojom se slijedom Miloevieve kosovske besjede pozivalona osvetu i odbranu svetosti kosovskog mita u bitkama i pred bitkamakoje nam predstoje. Ti su tekstovi egzemplarno potvrivali strategijuorijentalistikih stereotipa koji za posljedicu imaju apriorno amnestiranjesvih i svakovrsnih napora da se uspostavi odnos kulturolokog i civili-zacijskog hegemonizma, odnosno ti napori se postavljaju u funkcijupripreme ili opravdanja raznovrsnih oblika borbe protiv neega to seautoritativno proglaava inferiornim i dekadentnim, civilizacijski nepo-dobnim, itd.45 Vidljivo je to u obnovi plemensko-epskih nazora o histo-rijskoj krivnji i hereditarnom etno-genetskom grijehu bosanskih muslimanato ih je srpska nacionalistika intelektualna i politika elita u spojuhomogeniziranog drutvenog nacionalizma i dravnog rasizma upornoponavljala s neskrivenim pozivima na osvetu i istragu poturica:

Oni koji su prihvatili islam, pisao je Miroljub Jevti, izdali suideju Bosne, prihvatili su osvajae de fakto kao svoju brau i

37PREGLED

44 Suljaga Salihagi, Mi bosanskohercegovaki Muslimani u krilu jugoslovenskezajednice, Banja Luka, 1924, citirano prema: Muhamed Hadijahi, Od tradicije doidentiteta (geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana), Muslimanska nakladaPutokaz, Zagreb, 1990, str. 39.

45 Esad Durakovi, Prolegomena za historiju knjievnosti orijentalno-islamskogakruga, Connectum, Sarajevo, 2005, str. 202.

njihove zloine kao svoje. Znai i njihove su ruke uprljane krvljunjihovih predaka.46

Stigmatizacija Bonjaka izdajnikim konvertitstvom, poricanjebilo kakve kulturno-povijesne posebnosti i historijski zasvjedoeneautohtonosti u odnosu na druge junoslavenske zajednice, orijentalistikistereotipi i ksenofobsko ekskomuniciranje svakog oblika islamske duhov-nosti i kulture iz posveenog hrianskog prostora Evrope, sve je torezultiralo ogromnim korpusom tekstova u kojima je to razaranje identitetazaista imalo sve oznake pripreme za konaan razraun s neprijateljskimDrugim. Tako su za Dobricu osia Muslimani (uz Makedonce i Crno-gorce) proizvodi najreakcionarnije i najbesramnije lai o sebi, odnosnosvom identitetu, nepostojeem u istoriji, oni su ideoloke nakaze iduhovno ubrite kojim je samoupravna ideologija zatrovala jugoslo-vensko tlo za vekove47. itajui danas iznova ove redove natopljeneneskrivenim rasizmom, postaje potpuno razumljivo da je osi jo 1985.godine glasom svoga junaka-rezonera u romanu Grenik nagovijestioi posvetio zloin i genocid u ime velikih nacionalnih ideala:

Mali zloini ine se iz koristoljublja i navike, veliki zloinidela su vere i ubeenja. Samo veliki idealisti ine velike zloinebez kajanja: ideali ih oslobaaju grie savesti.48

Ova osieva amnestija zloina u ime viih ideala koju on bes-ramnom inverzijom nesumnjivog inspiratora i sauesnika u zloinucinino potvruje i danas poricanjem genocida u Srebrenici49 zapravo jeradikalna verzija istog onog hegemonistikog diskursa kolonijalne svijestito ga u romanu Srce tame Josepha Conrada izgovara njegov junak:

Osvajanje tue zemlje, to najee znai otimainu od onihsa drugaijom bojom koe ili neto spljotenijim nosevima

38 PREGLED

46 Miroljub Jevti, Rezervisti Alahove vojske, Duga, 9-22. decembar 1989, str. 26.47 Vidi: Dobrica osi, Promene, Novi Sad, 1992. Citirano prema: Olivera Milo-

savljevi, o. c., str. 194.48 Dobrica osi, Grenik, BIGZ, Beograd, 1985, str. 21.49 Pred nama savremenicima zbila se epohalna inverzija jednog istorijskog dogaaja:

la o srebrenikom genocidu postala je sakralna i globalna istina. Dobrica osi,Demokratske lai o Bosanskom ratu, Osloboenje (Sarajevo), 18. 2. 2009, str. 35, tekstprenesen iz lista Politika (Beograd) od 6. 2. 2009.

nije ba neka lepota kad se malo bolje pogleda. Tu otimainuopravdava jedino ideja. Ideja to stoji u njenoj pozadini; neak ni sentimentalna pompa, ve samo ideja; i nesebina verau ideju u neto to emo podii na pijedestal, emu emo se dozemlje pokloniti i prineti rtvu.

Neshvatljiv cinizam osievog ksenofobskog uvjerenja i one Memo-randumom SANU projektirane, ostraene i osnaene antimuslimanskepropagandne kampanje Miloevieve intelektualne falange, koja jebudue zloine amnestirala obnovom plemenske mrnje i epskog zavjetako se ne osveti taj se ne posveti50, dobit e ubrzo satansku ovjeru geno-cidnim srebrenikim infernom, ali i onim sistematskim razaranjem sakralnihtoposa bonjake kulturne tradicije i memorije po kojoj se pouzdano, tihoi rafinirano prepoznajemo, suoeni s nesmiljenim procesima povijesneneminovnosti osipanja, uruavanja, nestajanja. U plamenu spaljeneNacionalne i univerzitetske biblioteke BiH ili Orijentalnog instituta uSarajevu, u ruevinama Alade u Foi i Ferhadije u Banjaluci, HadiAlijine damije u Poitelju i Careve damije u Stocu, ali i samostana naPlehanu i banjalukom Petrievcu ili manastira itomislii i Saborne crkveu Mostaru, u poruenim i spaljenim arhivima i knjinicama, bezistanimai hamamima, rukopisnim rodoslovima i nekrologijima nestaje, iezavaitav jedan svijet i posljednji tragovi zapisane i nezapisane kulturesjeanja. Piui o uzrocima i razlozima barbarskog kulturocida, planiranei sistematske kampanje spaljivanja biblioteka, muzeja i arhiva, ruenjadamija i grobalja bosanskih muslimana od strane srpske vojske, a potomi HVO-a, MichaelA. Sells je naglasio da je njihov cilj bio iskorjenjivanjejednog naroda i svih dokaza o kulturi i postojanju tog naroda51. Takose potkraj dvadesetog vijeka obnovom iracionalno-mitskog, plemensko-diluvijalnog zavjeta osvete Turcima, kao nerazluiv dio genocidnog

39PREGLED

50 Upravo je tu epsko-plemensku formulu svete osvete izgovorio Ratko Mladinakon to je s etnikim hordama izvrio pokolj u Srebrenici: Evo nas 11. jula 1995.godine u srpskoj Srebrenici. Uoi jo jednog velikoga praznika srpskoga poklanjamsrpskom narodu ovaj grad. I napokon, doao je trenutak da se posle bune protiv dahijaTurcima osvetimo na ovome prostoru.

51 Micheal A. Sells, Iznevjereni most. Religija i genocid u Bosni, prijevod nabosanski Zoran Muti, Sedam, Sarajevo, 2002, str. 19.

projekta, dovrava unitavanje i posljednjih tragova orijentalno-islamskekulture na Balkanu, razaranje koje je zapoelo u Srbiji u oslobodilakimratovima poetkom XIX vijeka, a potom posveeno epsko-herojskomsemantizacijom srpske romantiarske knjievnosti i ksenofobijomproete nacionalne historiografije barbarski obnavljalo i nastavljalo dodanas. O pogubnim posljedicama antiturske histerije u srpskoj romanti-arskoj knjievnosti koja je iracionalno-mitskom inspiracijom konta-minirala srpsku knjievnost izvesnim osvetnikim tendencijama, koje njojinae nisu svojstvene52, Miodrag Popovi je u Istoriji srpske knjievnostinapisao i sljedee i danas tragino aktuelne zakljuke:

Negativna posledica ovog iracionalno-mitskog, dakle, neisto-rijskog sagledavanja sudbine srpskog naroda pod Turcima bienetrpeljivost prema islamu uopte. Ona e dovesti do izopenjaistorodnog muhamedanskog stanovnitva iz srpske nacije, kaoi stvaranje duhovnog i politikog jaza izmeu pravoslavaca imuhamedanaca. Netrpeljivost prema islamu, odnosno premasvemu to podsea na tursku feudalnu vlast u naim krajevima,dovee do varvarskog unitavanja dragocenih spomenikaislamske kulture u Srbiji.53

Stoga i danas, danas pogotovo, nakon strahovitih iskustava ratnihpustoenja i unitavanja svekolike bonjake kulturne tradicije i poricanjabilo kakve kulturne samobitnosti opominjue i obavezujue zvue davnonapisana upozorenja Alije Isakovia:

I danas, etrdeset godina poslije Osloboenja, Muslimani [Bo-njaci] nemaju uraenu politiku historiju, historiju knjievnosti,historiju novinarstva, historiju drutvene misli, historiju umjet-nosti, historiju slikarstva, nije jo istraen jezik, mitologija,folklor, arhitektura.54

40 PREGLED

51 Micheal A. Sells, Iznevjereni most. Religija i genocid u Bosni, prijevod na bosanskiZoran Muti, Sedam, Sarajevo, 2002, str. 19.

52 Miodrag Popovi, Istorija srpske knjievnosti: Romantizam, knj. II, Tree izdanje,Beograd, 1985, str. 28.

53 Isto, str. 28.54 Alija Isakovi, O nacionaliziranju muslimana, Globus, Zagreb, 1990, str. 12.

Poput nacionalne biblioteke i enciklopedije, muzeja ili arhiva i povijestnacionalne knjievnosti je mjesto pamenja u kojem je pohranjen simbo-liki kapital nacionalne kulture, a kod malih naroda optereenih osjeanjemnesigurnosti i ugroenosti opstanka i danas ima poseban znaaj i povlaenikulturalni smisao ba kao i komemorativni toposi i kultna mjesta hodo-aa i sjeanja o kojima pie Pierre Nora:

Kad neke manjine brane sjeanje koje se ouvalo u tim povla-tenim i ljubomorno uvanim enklavama, do kraja se razotkrivaistina svih mjesta pamenja: bez komemorativne budnostipovijest bi ih brzo pomela. One su uporine take koje ne bibilo potrebno podizati da ono to brane nije ugroeno. A da ihhistorija nije napala s ciljem da ih iskrivi, preobrazi i pretvoriu kamen, ne bi niti postali mjesta pamenja.55

Upravo tu je poloen i smisao obnove tradicionalno zasnovanihknjievnopovijesnih naracija koje u zadnjim desetljeima na junoslav-enskom prostoru postaju dominantan oblik etnonacionalnih samorefleksija.U potpunom rasapu nekad institucionalno koherentne umreenosti iprividne usklaenosti integrativnih i partikularnih sastavnica sloenogbosanskohercegovakog kulturnog identiteta uporno se naglaava, oprav-dano ili ne, doivljaj neposredne ugroenosti ili nekadanje prikraenostiu afirmaciji vlastitog kulturnog identiteta. Na taj nain je i Ivan Markeiobrazloio znaaj, razloge i smisao obnove ove vrste kulturnopovijesnihnaracija kod malih naroda promovirajui Hrvatsku enciklopediju Bosnei Hercegovine i to bi obrazloenje isto tako moglo vaiti za bonjakukulturnu i etniku zajednicu:

Veliki narodi nemaju potrebe izdavati nacionalne enciklopedije.Njihovu povijest nitko ne moe, i ako hoete, ne smije preu-ivati. No, mali, usudio bih se rei depni narodi, kakav jehrvatski u Bosni i Hercegovini, primorani su to uraditi, primoranisu izdavati nacionalne enciklopedije, jer su njegovu povijestpreuivali i krivotvorili i jo preuuju i krivotvore.56

41PREGLED

55 Pierre Nora, o.c. str. 28-29.56 Dr. Ivan Markei, Zato je enciklopedija i hrvatska i bosanska, Osloboenje,

KUN 30. juli 2009. str. 34.

Uz krajnje otre sudove o agresivnoj opsjednutosti identitetskihsamorealizacija kao traginog iskustva poricanja drukijeg i razliitogi potpunog deatribuiranja kulture od mnotvenosti individualnih i kolek-tivnih realizacija svoenjem na oskudnost monohromne etnocentrikeslike monomanijom vlastitog svijeta i tradicije, valja zato imati na umuda nije per se zla svaka potraga za identitetom, svako osvjeenje tra-dicije.57 A to je onda ono razumijevanje kulture sjeanja to se u jednojzajednici, uz puno potovanje i vanjskih i unutranjih razlika, konkurentskihdiskurzivnih praksi, ukazuje u vidu simbolikog svijeta smisla i tvorijedan zajedniki prostor iskustva, oekivanja i djelovanja, koji svojomvezujuom i obavezujuom snagom prua povjerenje i orijentaciju.58Konano, i u postmodernoj kritikoj misli, uza svu raznolikost teorijskihusmjerenja nesklonih bilo kakvom obliku esencijalistikih metanaracija,u posljednje je vrijeme dolo do obnove zanimanja za povijest knjievnosti(nagovijetenih ve i onim radikalno tradicionalistikim obratom TerrijaEagletona), kako u kulturalnim studijama ili novom historicizmu, tako i prije svega u izuzetno razuenoj postkolonijalnoj kritici u kojoj sesabiru iskustva i Lacanove psihoanalize i Althusserove politike filo-zofije, imagolokih i kulturalno-antropolokih studija u rasponu odClaudea Lvy-Straussa do Clifforda Geertza, sa onim odlunim zahtjevomda se na ruevinama dugovjene patrocentrike ideologije zapadno-evropske kulture napokon oslunu i prepoznaju posebnosti priguenihglasova donedavno marginaliziranih kultura. Svaka je kultura posebani dragocjen vid interpretacije svijeta i ivota zasnovan na normativnimobrascima ustaljenim na kolektivnim iskustvima i sjeanjima, svaka nosiautentine i autohtone vrijednosti u beskonanoj simultanosti raznolikihetnokulturalnih naracija, ali isto tako kulture zadiru jedna u drugu,u socijalnom smislu one se meaju i svako od nas nuno pripada veembroju niih celina zavisno od svog porekla, profesije, uzrasta plu-ralnost kultura ne bi smela ni da nas udi ni da nas degradira59. Stoga,i danas, svaki knjievnopovijesni narativ, pa i povijest bonjake knji-evnosti nuno mora prepoznati te mnogostrukosti kulturnih proimanjakojima se obogauju posebnosti njenih knjievno-historijskih artikulacija,

42 PREGLED

57 Vladimir Biti, Upletanje nereenog, Matica hrvatska, Zagreb, 1994, str. 36.58 Jan Assmann, o. c., str. 18.59 Cvetan Todorov, o. c., str. 245.

to ih otkrivamo obazrivo, s punom svijeu da je zemaljska mo, kaoi boanska, uvijek u prvom redu mo nad govorom, uspostavljanje kontrolenad znaenjem temeljnih spisa kojima se ureuje drutvo i odnosi unjemu ().60

Tradicionalno postamentirani pregledi nacionalne knjievnosti veu samom inu kanoniziranja posebnosti vlastite kulturalne gramatikeneminovno se naporeuju i, kako smo vidjeli, nerijetko antagonizirajuspram drugih knjievnohistorijskih pripovijesti, pa se u tom distingviranjuin samorefleksije knjievnopovijesnog narativa kao zemaljske moinad govorom esto ukazuje kao mo poricanja drukije kulturalneinterpretacije svijeta i ivota. Savremeni oblik bonjake knjievnehistoriografije mora biti osloboen takve vrste samodefiniranja, upravozbog negativnog iskustva kojim je prosuivano i nae knjievno naslijeeu dvostoljetnoj tradiciji junoslavenskih knjievnopovijesnih istraivanja,sistematiziranja i dioba.

Upravo u tom smislu valja razumjeti i iznova preitati i ona dis-kontinuirana, nasiljem historije nerijetko uruena i pobrisana nastojanjada se napokon u mnotvu pria pripovjedi i bonjaka knjievna pri-povijest, ali s punom svijeu da ni ona nije niti moe biti sebidovoljna, dase javlja u naporednosti s drugim, nerijetko razliitim i suprotstavljenim,ali i saobraznim i slinim knjievnopovijesnim naracijama, i da je u tomsmislu valja depatetizirati i osloboditi mesijanske snage na koju prolostpolae pravo. Njene su prve stranice ispisali Ljubuak i Baagi, a onda,uz kratkotrajne i stidljive progovore (Mehmed Handi ili Rizo Rami,Mehmed Mujezinovi ili Hazim abanovi, Salko Nazei iliAbdurahmanNametak), a nakon duge i prisilne utnje i ketmanske samozatajnostiznanstveno utemeljeno dopisivali i sistematizirali Midhat Begi i MuhsinRizvi, Alija Isakovi i Kasim Prohi, Sulejman Grozdani i Demalehaji, Lamija Hadiosmanovi i Hanifa Kapidi-Osmanagi, enanaButurovi i Hatida Dizdarevi, Muhamed Hukovi i Munib Maglajli,Husein Bai i Gordana Muzaferija, Fehim Nametak i Esad Durakovii niz drugih mlaih knjievnih historiara i kritiara.

Valja, isto tako, naglasiti neodrivost shvaanja o tamnovilajetskomsudaru nepomirljivih nacionalnih koncepcija to se oigledno ukazuje ve

43PREGLED

60 Devad Karahasan, Sjene Vrta, Knjiga vrtova O jeziku i strahu, Izdanja Anti-barbarus, Zagreb, 2002, str. 15.

i u samoj injenici da u onaj najui, antologijski izbor najsugestivnijihstranica kritikog razumijevanja nae tradicije i knjievne savremenostiidu i tekstovi to su ih o bonjakim piscima i bonjakoj knjievnostiuope, kao istu radost susreta sa ljepotom, u posljednjih pedesetakgodina ispisali Radomir Konstantinovi i Ivo Frange, Nikola Kova iLjubica Tomi-Kova, Radovan Vukovi i Radoslav Rotkovi, Zdenkoi Josip Lei, Dejan urikovi i Dragomir Gajevi ili Risto Trifkovi,Ivan Lovrenovi i Zvonko Kova, Slobodan Blagojevi, Marko Veovii Stevan Tonti, Vojislav Vujanovi i Gradimir Gojer, Marina Katni-Bakari ili Mile Stoji.

Ali, ne moe se zanemariti i onaj ogroman broj tekstova u kojimase poricala posebnost bonjake knjievnosti i kulture to se u razliitimvidovima srpskih i hrvatskih knjievnokritikih prosuivanja provlaikroz itavo dvadeseto stoljee a nerijetko se javlja i danas, uvijek izizvanestetskih razloga, s neskrivenim animozitetima, osporavanjimaili posvajanjima.

2. Kulturalni arhiv osporavanja i pripitomljavanja

Ni molitvu nam ne priznaju za molitvuni kletvu za kletvu

(Mak Dizdar)

Postoji, naime, i u srpskoj i u hrvatskoj knjievnoj historiografijidvojako negativan odnos prema bonjakoj knjievnoj tradiciji i kulturiuope: s jedne strane odbojnost i u osnovi iracionalno poricanje njenelegitimnosti jer je, dijelom, nastajala u vrijeme osmanske imperijalnevlasti, u orijentalno-islamskom kulturno-civilizacijskom krugu, a s drugestrane, ako je to stvaralatvo i prihvaano kao kulturni fenomen naegpodneblja, ono je bilo atribuirano kao marginalan tok ili suiavi mrtvo-rukavac hrvatske ili srpske knjievne historije.

Iracionalni otpor i nerazumijevanje fenomena bonjake kulturebilo u vidu ksenofobije orijentalizma i ideologijskog diskursa hegemonihkultura, bilo patrocentrikog posvajanja, kulturnog skrbnitva i pripitom-ljavanja Drugog, to je od sredine 19. stoljea do danas zaposjeo i kance-rogeno se razrastao u brojnim i raznovrsnim tekstovima i srpske i hrvatskeknjievne historiografije iskljuuje svekoliko nasljee to je u bonjakoj

44 PREGLED

tradiciji na domau, bosansku osnovu primilo kalem islamske duhovnosti,kulture i civilizacije, mada je u razliitim oblicima to otomanskokulturno naslijee asimilirano i u srpskoj i u hrvatskoj knjievnosti ikulturi. O tome je, prisjetimo se, s puno razumijevanja pisao jo JovanSkerli ukazujui na nerazumljivo turkofobstvo srpskih pjesnika u ijojse poeziji, u udnoj mjeavini privlanosti i odbojnosti, osjea izuzetnosnana simbioza slovenske i istone poezije.

Nai pesnici, turkofobi kako se to samo moe zamisliti, para-doksalno su postali zaneti poklonici muslimanske poezije.Nekoliko stotina godina robovanja pod jednom istonjakomrasom, neposredno susedstvo s muhamedanskim Turcima uiniloje da je Srbima istinska poezija bila mnogo blia nego Nemcima.Bosanska sevdalijska poezija sa svojom arapskom melodijomi muzikom bila je proizvod te ukrtene slovenske i istonepoezije.61

Stotinjak godina kasnije e i Mile Stoji poput Skerlia ukazivatina znaaj ovih simbioza i estetskih proimanja istonog i zapadnogdiwana u poeziji bosanskohrvatskih pjesnika naglaavajui da e prostororijentalnih utjecaja imati znaajnoga udjela od opovih tematskihokupacija, preko Andrievih stianih gnoma, sve do jezikog ezoterizmaVeselka Koromana.62

Izmeu Skerlievog i Stojievog razumijevanja kulturnih simbiozai prepoznavanja vrijednosti orijentalno-islamske tradicije iri se nesumnjivoznaajan korpus tekstova u kojima se i u srpskoj i u hrvatskoj knjievnojkritici o tom fenomenu pie s uvaavanjem, ali je gotovo u cijelom dva-desetom stoljeu ipak bio dominantan tok i fikcionalnih i nefikcionalnihtekstova proetih izrazitim resentimanom prema tom svijetu i njegovojkulturi. Tako se razvio, obnavljao i irio

negativan i agresivan stav i odnos prema cjelokupnomkulturnom doprinosu i razvoju koji je nastao pod uticajem ikao posljedica penetracije i dugog preovladavanja islamske i

45PREGLED

61 Jovan Skerli, Omladina i njena knjievnost (18481871), Sabrana dela, knj. 10,Prosveta, Beograd, 1966, str. 377.

62 Mile Stoji, Predgovor antologiji Iza sputenijeh trepavica: Hrvatsko pjesnitvoXX stoljea, Svjetlost, Sarajevo, 1991, str. 21.

osmanske kulture u naim krajevima. Taj stav iao je ponekadtako daleko da je i u pojedinostima i u cjelini negirao svakoznaenje doprinosa i uticaja orijentalne kulture u razvojukultura naih naroda, kako u prolosti, tako i u eventualnojbudunosti, tj. u smislu mogueg dijaloga i sinteze, odnosno,proimanja i susreta tih kultura, smatrajui sve to samo kaomrano doba koje treba to prije zaboraviti.63

Bio je to onaj i danas prepoznatljiv balkanski oblik orijentalistikogdiskursa koji se nerijetko ukazuje kao histerino grenje i neprijateljskistav osionog evropeizma za sve to nije prema njegovu uzoru sloenoi promiljeno64, pa su sve do sredine ezdesetih godina XX. stoljeaBonjaci bili suoeni s dugotrajnim poricanjem nacionalnog i kulturnogidentiteta i proglaavani za amorfnu, nekultiviranu i neopredijeljenumasu koja je, navodno, zakasnila da proe procese nacionalne i kulturnedijageneze. Valja isto tako uoiti i onaj nezanemariv korpus tekstovabonjakih autora u kojima se paradigmatinim obrascima autokoloni-zatorske svijesti kroz itavo dvadeseto stoljee poricala samobitnost vlastitekulture aproprijacijom orijentalistikog diskursa i svojevrsnog etno-kulturalnog samozatajstva, nerijetko iz sasvim profanih merkantilnihrazloga i interesa, rjee kao istinska traumatina drama identiteta. Otome je jo 1936. godine pisao Skender Kulenovi u tekstu Jedna alosti jedna potreba, objavljenom u asopisu Putokaz:

Zar kod nas nije bilo pojedinaca koji su usvojili neku nacionalnukoncepciju? Meu tim intelektualcima bilo je i takovih koji sute nacionalne orijentacije mijenjali kao koulje, tako rei preko noi, a to je vano i najvanije iz isto karijeristikihrazloga []. Posljedica je toga bila: stvaranje miljenja kodneupuenih Hrvata i Srba o Muslimanu kao o nekakovomorijentalnom prevrtljivcu.65

46 PREGLED

63 Muhamed Filipovi, Uvod u razvoj teorijske misli u Bosni i Hercegovini, Treiprogram Radio Sarajeva, br. 3, 1980, str. 485.

64 Abdulah arevi, o. c., str. 138.65 Skender Kulenovi, Jedna alost i jedna potreba, Miscelanea, Izabrana djela,

knj. 8, 1983, str. 44.

Naravno, ova samoprezirna autokolonizatorska poricanja vlastitekulture iz karijeristikih razloga prisutna su i danas, s tim to tu samo-zatajnost dananji protagonisti mimikrijski prikrivaju abljim dizanjemnogu na potkivanje kvazipoststrukturalistikim kopitom, a istodobno suslijepi i gluhi za groteskna vitlanja buzdohanima i dimiskinjama nacionalnihmejdandija susjednih, tradicionalno ispisivanih knjievnih naracija,uz koje pristaju za obilan sahan pilava, kako bi to rekao Dervi Sui.

Dijabolizirana turskim grijehom, svedena na razinu subkulturnetamnovilajetske zaturenosti, bonjaka je knjievnost na taj nain ostalaizvan institucionalno organiziranih znanstvenih istraivanja, sistematiziranjai vrednovanja, bilo u posebnostima samostalnih razvojnih tokova ikontinuiteta, bilo u skupnosti i naporednosti bosanskohercegovakogmozaika i miljea. A sve je to onda uvjetovalo da se slijedom nacional-romantiarskih srpskih i hrvatskih kulturalnih samorefleksija od sredine19. stoljea, sasvim u duhu lacanovskog razumijevanja paradoksa drugosti,ali nerijetko i mnogo agresivnijeg demoniziranja orijentalno-islamskeduhovnosti u konstruiranju vlastitih kulturnih, nacionalnih i konanopolitikih identiteta, u srpskoj i hrvatskoj kulturnopovijesnoj imagologijiuspostavi i uporno obnavlja i dopunjava iscrpan katalog orijentalistikihtekstova u kojima se satanizira i iskljuuje ili podcjenjuje i marginalizirasvekoliko kulturnopovijesno naslijee bonjake (bosanskomuslimanske)tradicije kao trag jedne nemile i antipatine prolosti, kako je tosvojevremeno zapisao Jovan Dui. Zato i onaj ideal sakrosanktnihvrijednosti pohranjenih u luminoznoj nacionalnoj biblioteci i u srpskoji u hrvatskoj (a onda u obrnutoj slici i bonjakoj) knjievnopovijesnojnaraciji, osobito u prvoj fazi konstituiranja i konstruiranja vlastitogkulturnog identiteta, prati i ona tamna, opskurna biblioteka, pomnopopunjavani orijentalistiki kulturni arhiv, s obimnim katalogom razno-likih tekstova prevrenih animozitetima, jer, podsjetimo se, izgradnjaidentiteta [] ukljuuje uspostavljanje suprotnosti onog drugog ijaje zbilja uvijek podvrgnuta neprekinutom tumaenju i reinterpretiranjunjegove razliitosti od nae.66

O nerazumijevanjima i posvajanjima bonjake knjievnosti iposljedicama liavanja identiteta, slijedom ranijih tekstova MidhataBegia i Muhsina Rizvia, Muhameda Filipovia i Atifa Purivatre, Alije

47PREGLED

66 Edward W. Said, Orijentalizam, o. c., str. 412.

Isakovia i Mustafe Imamovia, Sulejmana Grozdania i FehimaNametka, u novije vrijeme vrlo uvjerljivo su pisali i Esad Durakovi,Gordana Muzaferija i Nihad Agi ili Vedad Spahi i Muhidin Danko,Hadem Hajdarevi ili Enver Kazaz. Tako je Esad Durakovi istaknuoda smo pred posljednji genocid nad Bonjacima mogli permanentnopratiti ideoloko zasjenjivanje bonjake kulturne batine ispoljeno upotekoama na koje su nailazili naunoistraivaki radnici u ovojoblasti, a zatim i svojevrsnu ideoloku agresiju na bonjaku kulturu iislamsku tradiciju u cjelini67. U povodu objavljivanja edicije Bonjakaknjievnost u knjievnoj kritici Kazaz je, recimo, u tekstu Poetika istruktura raskra i ukrtanja, saimajui njihove stavove, ukazao nadugotrajne procese politike instrumentalizacije knjievne historiografijekojom se delegitimiranjem prava Bonjaka na vlastitu povijesnu refleksijuna kraju zakonito proizvode genocidni projekti:

Tokom procesa stogodinjeg nacionaliziranja muslimanabonjaka knjievnost, svojatana od drugih, marginalizirana ipotiskivana do stepena knjievnohistorijske likvidacije, opstajalaje zahvaljujui ne samo svojoj samosvojnosti, estetikoj vertikali,nego i snazi univerzalnih vrijednosti, autentinoj i humanoj sutinikoju je stvaralaki iznjedrila u kontekstu krvavog razbojitai genocidnih politikih projekata prema bonjakoj naciji.68

Kazaz e, meutim, kasnije nekritikom apoteozom upravo onihknjiga i tekstova u kojima je bonjaka knjievnost svojatana od drugih,marginalizirana i potiskivana do stepena knjievnohistorijske likvidacijei u kojima se nerijetko turskim grijehom stigmatizira svekolika bonjakakulturna tradicija, i sam previdjeti i tako poduprijeti iznova oivjeleprocese tih posvajanja, marginaliziranja i potiskivanja.

O neodrivosti predrasuda o kulturno-religijskim prevjeravanjimai, posljedino, opasnostima liavanja identiteta zbog tog konvertitstva,ali i bitnim i sloenim procesima akulturacija i kulturalnih proimanja,

48 PREGLED

67 Esad Durakovi, Andrievo djelo u tokovima ideologije evrocentrizma, Prole-gomena za historiju knjievnosti orijentalno-islamskoga kruga, Connectum, Sarajevo,2005, str. 204.

68 Enver Kazaz, Poetika i struktura raskra i ukrtanja. U knjizi: Morfologijapalimpsesta, Centar za kulturu i obrazovanje, Teanj, 1999, str. 315.

osjeajui i sam i prednost i muninu tog iskustva, vrlo je sugestivno pisaoi Cvetan Todorov:

Uviamo razliku izmeu bia koje ima vie kultura, koje sedobro osea u dvema kulturama, i bia koje je izgubilo kulturu,zaboravilo svoj rodni jezik... Stekavi drugu kulturu nisam bitnopromenio svoju poetnu situaciju, ali zato gubitak moje jedinekulture vodi osiromaenju, ak i nestanku mog sveta.69

Sasvim bi, naravno, pogreno bilo izvui zakljuke po kojima jeorijentalistiki diskurs dominantan, magistralni tok srpske ili hrvatskenovovjeke knjievne i kulturne povijesti. To je samo jedan od brojnihvidova literarnopovijesne deskripcije vlastite kulturne posebnosti, ali jeza bonjako kulturno samoidentificiranje izuzetno vaan, osobito uobazrivom i razlonom razumijevanju one vrste politikog imaginiranjabalkanskih nacional-identitetskih stereotipa to se anahrono utemeljujuna svetim predajama uzvienog zatonitva kosovskog mita i, navodno, idanas ive misije predzia kranstva u grotesknom obnavljanju molitvesuprotive Turkom i istrage poturica. O toj vrsti i danas ivih srpsko-hrvatskih graniarskih stereotipa i mitova kojima se potpuno brie razlikaizmeu epskog i historijskog svijeta i vremena, knjievne imaginacijei povijesne zbilje moda ponajbolje, uz brojne tekstove, recimo, IvanaAralice i eljka Ivankovia ili Darka Tanaskovia i Miroljuba Jevtiasvjedoi tekst Preci kao saborci70 Karadievog ministra za kulturu iobrazovanje Ljubomira Zukovia, predratnog profesora usmene knjiev-nosti na sarajevskom Filozofskom fakultetu. SAndrievim Radislavom,pie Zukovi, otpoelo je oslobodilako rvanje s Turcima i poturicamakoje traje do dana dananjega, pa bi mu sutra, kad se ova naa oslo-bodilaka borba pobedonosno okona, valjalo pokraj mosta u Viegradupostaviti spomenik kao prvoj rtvi bune protiv Turaka i poturica.71

Da se ta plemenska udnja epskog poslanja za istragom poturicaobnavlja i nakon stravinih iskustava srebrenikog genocida anahronompredstavom srpsko-pravoslavne misije u odbrani hrianske Evrope prednajezdom islama potvruje i tvrdnja Dobrice osia na posthumnojpromociji knjige Stvaranje Republike Srpske Nikole Koljevia:

49PREGLED

69 Cvetan Todorov, Mi i Drugi, o. c., str. 246.70 Ljubomir Zukovi, Preci kao saborci, Javnost, 227/228, 5. 8. 1995.71 Isto.

Srbi su u Bosni borei se za svoju slobodu opet branili i hri-ansku Evropu od dihadskog islama.72

Ova graniarska svijest epsko-herojskog zatonitva na bedemuevropske kulture, religije i civilizacije izraz je viestoljetnih antagoniziranja,sukoba i netrpeljivosti kojima su kontaminirane balkanske, orijentalistikeknjievnopovijesne i etnokulturalne naracije, o emu je vrlo razlonoi sugestivno nedavno pisao i Todor Kulji:

Sa stanovita dugih procesa (u kojima se mitizacija taloilau raznim oblicima kulturne svesti, od fresaka do gusala) iposlednje etniko ienje je u odreenom smislu posrednaposledica pomenutog imperijalnog naslea i graniarskogmentaliteta. Kod pomenutih mitova treba uoiti napor za radi-kalnim razgraniavanjem od Osmanskog carstva i strah odislamizacije koji se prevazilazi pojaanim poistoveivanjemsa Zapadom preko vlastitih misionarski rastumaenih ANTEMURALE mitova.73

Suoeni s latentnom prisutnou krajinskih ante murale mitova tosu u zadnjih dvadesetak godina naglaenom islamofobinou oivjeliu tekstovima srpsko-hrvatskih knjievnopovijesnih naracija, ne bismosmjeli zaboraviti da su se i u srpskoj i u hrvatskoj knjievnoj historiografijijavljali s poetka slabani, ali tim dragocjeniji, a potom sve dominantnijiglasovi koji su opominjali na neodrivost tih predrasuda, pogotovo onihkoji su rezultat ideologizirane knjievne imaginacije kojom se demoniziraoitav jedan svijet, njegova religija i kultura. Tako je jo 1887. godineNikola umonja u tekstu Muhamedanstvo i naa knjievnost, kojim, uzostale, istina, zapoinje nastojanje srpske historiografije u posvajanjubonjake knjievnosti, ali je to i tekst u kojem je autor upozorio naispraznost orijentalistikog diskursa to se naalost kao anahron oblikdevetnaestovjekovne nacionalistike svijesti odrao sve do danas:

Mnogi knjievnici nai ezdesetih i sedamdesetih godina, pisaoje umonja, uzimali su siete svojim pesmama, pripovetkamai drugim radovima iz ivota potlaene raje u turskom carstvu.

50 PREGLED

72 Dobrica osi, Demokratske lai o Bosanskom ratu, o. c., str. 35.73 Todor Kulji, Kultura seanja: Teorijska objanjenja upotrebe prolosti, igoja

tampa, Beograd, 2006, str. 194.

Ko je ijole pratio razvijanje tadanje knjievnosti, lako e se setiti,kakvim se nainom pisalo o Turcima, o njihovom Alahu, oproroku, o damijama i o polumesecu, a setie se takoer, kakoto nije bilo ba ni malo u rukavicama. Kolike samo pesmeZmajeve i Jakieve odiu osvetnim gnevom protiv krvolonihi zverskihTuraka, a isto to bilo je i u pripovetkama Vladanaorevia, dramama Matije Bana i radovima mnogih drugih.() Takav nain pisanja dostigao je svoj vrak za vremebosanskohercegovakoga ustanka, srpsko-turskoga, crnogorsko-turskoga i rusko-turskoga rata. Grae je bilo dosta: valjalo jesamo izmisliti kakav straan dogaaj, dovesti itaocu pred oinekoliko eta Turaka krvavih oiju, s handarima i dugim pu-kama, valjalo je ispaliti nekoliko hitaca, sasei naravno svena papiru nekoliko majki i nevine dece, prikazati tamnicu,veala, pa eto ti gotove krasne pesme, pripovetke, ili ve toti hoe, iz ivota potlaene raje. Posao ne toliko teak, kolikoblagorodan.74

Naglaavajui da se mora priznati, da Muhamedovci nisu bili baovako besni i krvoedni, kakvima su ih opisivali pisci, koji ih nikada nisuni videli, umonja e na kraju istaknuti da s takvim pisanjem trebaprestati, pogotovo s agresivnim oblicima nacionaliziranja Muslimana,ako ih se u propagandnoj utakmici s Hrvatima hoe privoljeti i integriratiu srpsku knjievnu i kulturalnu maticu:

Neki kod nas rado nazivaju bosanske Muhamedovce