Chrząszcz - Wrzesień 2009 (nr 42)

8/7/2019 Chrząszcz - Wrzesień 2009 (nr 42)

http://slidepdf.com/reader/full/chrzaszcz-wrzesien-2009-nr-42 1/12

ORGAN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ SZCZEBRZESZYNA

NR.9 (4) WRZESIEŃ 2009

SZCZEBRZESZYN

DOŻYNKI 2009



CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

2

Zaczęło się w Polsce…

1 września- wejście wojsk niemieckich na terytorium WolnegoMiasta Gdańsk i Polski, rozpoczęcie działań wojennychw Europie (operacja Fall Weiss).- o 4.34 trzy bombowce nurkujące z 3./StG 1,

dowodzone przez Staffelkapitäna Oberleutnanta BrunoDilleya zaatakowały most w Tczewie- o 4.42 rano I dywizjon 76 Pułku Luftwaffe

bombowców nurkowych imienia Immelmanna, poddowództwem kapitana Waltera Siegela rozpoczął

bombardowanie polskiego miasta Wieluń. Rozpoczęłasię II wojna światowa.- o 4.45 niemiecki pancernik szkolny Schleswig-Holstein rozpoczął ostrzeliwanie Polskiej SkładnicyTranzytowej na Westerplatte.- w Wolnym Mieście Gdańsku toczyły się walki o

budynek Poczty Polskiej na placu Heweliusza. Po 14godzinach walk, gdy atakujący Niemcy podpalili budynek miotaczami ognia, polscy pocztowcyskapitulowali.- około 7.00 w rejonie Olkusza został zestrzelony

pierwszy niemiecki samolot. Zwycięstwo odniósł podporucznik Władysław Gnyś ze 121 EskadryKrakowskiej- rozpoczęła się bitwa pod Mławą.- Wołyńska Brygada Kawalerii stoczyła pod Mokrą

bitwę z niemiecką 4 Dywizją Pancerną.

- około godziny 18.00 niemieckie bombowce Ju 87zaatakowały stawiacz min ORP Gryf i 6 trałowców.

2 września- pod Jordanowem 10 Brygada Kawalerii poddowództwem płk. Maczka zniszczyła 50 czołgówniemieckich należących do XXII Korpusu Armijnego.

3 września- zakończyła się bitwa pod Mławą.- wojska niemieckie zajęły Częstochowę.- Luftwaffe zatopiła dwa okręty polskie, zatonąłstawiacz min – ORP Gryf i kontrtorpedowiec – ORPWicher.- w Bydgoszczy doszło do walk jednostek polskich zniemieckimi dywersantami wspomaganymi przezmiejscowych Niemców (m.in. członków Hitlerjugend).Część pojmanych Niemców rozstrzelano, innychwysiedlono. Propaganda niemiecka nadała tymwydarzeniom nazwę "Blutsonntag Bromberg" – "bydgoska krwawa niedziela". Po wkroczeniu

Wehrmachtu rozpoczęły się represje na ludności polskiej za udział w "krwawej niedzieli" – egzekucje iwywózki do obozów koncentracyjnych.

- rozpoczęło się bombardowanie miasta Łomża,które do 7 września nękane było tylko w ten sposób.W tym czasie (od 2 do 8 września) toczyły sięzacięte boje na odcinkach Nowogród-Szablak-Piątnica (33 Pułk Piechoty)4 września-rozpoczęła się ewakuacja z Warszawy centralnychinstytucji państwowych.- w Katowicach po przełamaniu 3 września obrony

prowadzonej przez kompanię 3 batalionu kpt. PawłaStaszkiewicza z 201 Pułku Piechoty, kompaniękolarzy oraz ok. 100-osobowy oddział ochotników

pod dowództwem powstańca śląskiego NikodemaRenca, padła reduta – wieża spadochronowa –

broniona przez śląskich harcerzy. ŻołnierzeWehrmachtu zrzucili na ziemię z 50-metrowejwysokości ostatnich rannych obrońców. Katowicezajęły 239 Dywizja Piechoty XIV Armii oraz 56 i 68

Pułk Grenzschutzu. Jednakże po południu wybuchły ponownie krótkotrwałe walki w rejonie kościołaewangelickiego, Placu Wolności, Domu Powstańca,teatru i ul. Mariackiej. Po ostatecznym opanowaniumiasta Niemcy spalili synagogę przy ul.Mickiewicza oraz dokonali masowych egzekucji naokoło 860 powstańcach śląskich, harcerzach i

polskiej ludności.

6 września- wojska niemieckie zajęły Kraków.

7 września- poddała się placówka Westerplatte.- Rząd RP i Naczelny Wódz opuścili Warszawę.- wojska niemieckie podeszły pod linie obronneotaczające Łomżę. Podczas kilku ataków

przeprowadzonych tego dnia siły nieprzyjacielastraciły ponad 50% ludzi i sprzętu. Szybki ruchwojsk niemieckich został na tym odcinkuzatrzymany.- 720 żołnierzy pod komendą kpt. Władysława

Raginisa stawiła czoło 42 200 żołnierzom XIX.Armekorps gen. Heinza Guderiana zmierzających wstronę Brześcia. Początek heroicznej obrony odcinka"Wizna".

8 września- próba zdobycia Warszawy z marszu przez wojskaniemieckiej 4 Dywizji Pancernej. Szturm odparto narogatkach miasta (Ochota, ulica Grójecka iCzęstochowska).- wojska niemieckie zajęły Łódź.- drugi dzień obrony Łomży. Ataki Niemcówskoncentrowały się na forcie nr 3 w Piątnicy. Do

południa odparto 4 ataki. Popołudnie było



CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

3

spokojniejsze. Nocą, po przygotowaniuartyleryjskim i zadymieniu wojska niemieckie

przeprawiły się przez Narew, kilka kilometrów poniżej punktu obrony w Piątnicy i zdobyły Nowogród.

9 września

- rozpoczęła się bitwa nad Bzurą.- obrona przeprawy pod Łomżą. Przed południem3 ataki na fort nr 2 w Piątnicy ze wsparciemartylerii i lotnictwa, po południu atak na fort nr 1 – wszystkie odparte.

10 września- 4 dzień obrony odcinka "Wizna". Załoga kpt.Władysława Raginisa (licząca początkowo 720ludzi) zadała dotkliwe straty atakującym 52 200żołnierzy XIX. Armeekorps pod komendą gen.gen. Heinza Guderiana – na jednego zabitegoPolaka przypada 40 zabitych Niemców. Polacy

poddali się dopiero, gdy Niemcy zagrozilirozstrzelaniem jeńców wojennych.- wojska niemieckie zajęły Poznań.- pierwsza masowa egzekucja Polaków wBydgoszczy (rozstrzelano ok. 1500 osób).- forty w Piątnicy wciąż broniły dostępu do

przeprawy na Narwi i miasta Łomża. Rano odpartoataki na forty nr 2 i 3. Do godziny 18 wojska

niemieckie absorbowały obronę fortów, po czymodstąpiły poza zasięg polskiej artylerii. Okołogodz. 20.30 dowódca 18 Dywizji Piechoty, płk.Kossecki, wydał 33 pp rozkaz do odwrotu. Załoga

przyjęła rozkaz z niedowierzaniem. Polska obronaŁomży rozpoczęła odwrót do miejscowości BaczeMokre.- po kilkugodzinnej wymianie ogniaartyleryjskiego, ok. godz. 15.00 wojska Niemieckieweszły do Osięcin i stworzyły w tamtejszejwikariatce punkt opatrunkowy. Było wielu rannych

gdyż Włocławek wciąż się bronił.

13 września – wojska niemieckie zajęły Włocławek

14 września – wojska niemieckie zajęły Gdynię.

15 września – wojska niemieckie zajęły Przemyśl.

Linia spotkania wojsk niemieckich i radzieckich wewrześniu 1939

17 września- atak wojsk radzieckich na terytorium Polski.- rozpoczęła się I bitwa pod Tomaszowem LubelskimArmii Kraków i Lublin (do 20 września).

17/18 września – Rząd RP opuścił terytorium Polski.

18 września – internowanie władz polskich w Rumunii.

19 września – padła Kępa Oksywska.

20 września – koniec bitwy nad Bzurą, rozpoczęła sięobrona Grodna przed Armią Czerwoną.

21 września- Reinhard Heydrich, szef Głównego UrzęduBezpieczeństwa Rzeszy, przekazał wszystkim dowódcomgrup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa na ziemiach

polskich rozkaz o rozwiązaniu "problemu żydowskiego naokupowanych terytoriach".

22 września- polska załoga Lwowa pod dowództwem gen. bryg.Władysława Langnera, nie chcąc oddać miasta w ręce

Niemców, skapitulowała przed oddziałami Armii

Czerwonej. Rosjanie nie dotrzymali warunków kapitulacji iwzięli do niewoli żołnierzy polskich.- rozpoczęła się II bitwa pod Tomaszowem LubelskimFrontu Północnego (do 23 września), kapitulacja Grodna,Rosjanie rozjeżdżają czołgami ludność cywilną.

23 września- w Wożuczynie gen. dyw. Stefan Dąb-Biernacki rozwiązałFront Północny.

26 września

- o 17.30 w lesie pod Góreckiem Kościelnym generałowieEmil Krukowicz-Przedrzymirski i Jan Kruszewski



CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

4

podpisali akt kapitulacji połączonych wojsk Armiigen. Przedrzymirskiego i Grupy Operacyjnej gen.Kruszewskiego.

27 września- utworzenie Służby Zwycięstwu Polski.- Szarża pod Morańcami - ostatnia szarża polskiejkawalerii w kampanii wrześniowej.

28 września- kapitulacja Warszawy.- w Moskwie podpisano niemiecko-radziecki układgraniczny, zmieniający przebieg granicy po zajęciuPolski. Do układu załączono trzy protokoły: jeden

poufny i dwa tajne. Granica biegła wzdłuż rzek: Pisa, Narew, Bug, Wisłoka, San.

29 września – złożyła broń załoga twierdzy w Modlinie.

30 września – pierwsze oddziały niemieckie wkroczyły doWarszawy, wojska polskie rozbiły 52 DywizjęStrzelecką Armii Czerwonej w bitwie pod Szackiem

2 października- kapitulacja garnizonu na Półwyspie Helskim.

5 października- pod Kockiem Samodzielna Grupa OperacyjnaPolesie pod dowództwem gen. bryg. FranciszkaKleeberga stoczyła ostatnią bitwę z Niemcami, poczym skapitulowała.- broni nie złożył major Henryk Dobrzański(pseudonim Hubal). Pod koniec września zebrałoddział, który walczył przez szereg miesięcy,zapoczątkowując działania partyzanckie.- w Warszawie odbyła się z udziałem Adolfa Hitleradefilada wojsk niemieckich.

8 października – Hitler podpisał w Berlinie dekret o włączeniu do IIIRzeszy polskich ziem zachodnich i północnych(Pomorze, Wielkopolska, rejon Łodzi i Śląsk).

12 października – Hitler podpisał dekret o utworzeniu GeneralnegoGubernatorstwa.

Regina Smoter Grzeszkiewicz Mały słownik historii Szczebrzeszyna – ciąg dalszy

woźnyUrzędnik przy Sądzie grodzkim szczebrzeskim – każdorazowo mianowany był przez króla. Objęcie

przez niego urzędu ogłaszano na rynku; woźnymstawał się po dopełnieniu obrzędu postrzyżyn.Woźnymi bywali zazwyczaj chłopi z okolicznychwsi.

"Wrzos"Stefan Poździk urodzony w 1912 roku wSzczebrzeszynie, ukończył Państwowe Seminarium

Nauczycielskie Męskie. Podczas kampaniiwrześniowej pełnił obowiązki dowódcy plutonuciężkiego karabinu maszynowego w stopniu

podporucznika. W grudniu 1939 roku wstąpił doorganizacji konspiracyjnej Służba ZwycięstwuPolski, którą z czasem przemianowano na Związek Walki Zbrojnej, a następnie Armię Krajowa. Zkońcem 1940 roku mianowany został dowódcą

plutonu – 31 grudnia 1942 roku jego oddział brałudział w ataku na stację kolejową Szczebrzeszyn –

podczas potyczki spalono wieżę ciśnień. Na przełomie 1943/1944 roku do oddziału "Wrzosa"zaczęli zgłaszać się ochotnicy ze Szczebrzeszyna,Mokrego k/ Zamościa, Niedzielisk, Bodaczowa,

Kosobud i sąsiednich wsi. Po wyzwoleniu StefanPoździk więziony był na Zamku w Lublinie – wolność odzyskał w 1947 roku; zmarł w roku 1985.

"W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi wtrzcinie...."Cytat z wiersza Jana Brzechwy, który do dziś jestchętnie powtarzany i kojarzony z miastem. W

przeszłości chrząszcze obficie zamieszkiwałynadwieprzańskie brzegi gęsto pokryte trzciną – dziśich nie ma. Aby bardziej spopularyzować tego owada

burmistrz miasta Szczebrzeszyna – Piotr Matejwystąpił z inicjatywą by postawić chrząszczowi

pomnik – "chrząszcz za sprawą Jana Brzechwy tak rozsławił naszą miejscowość, że powinien mieć

pomnik". Rzeźbę owada wykonali uczniowie IVklasy Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych wZamościu – Izabela Jarmuł, Paweł Śliwiński, Jacek Kołodziejczyk, Wojciech Mussor i PrzemysławPrzegoń pod kierunkiem artystycznym ZygmuntaJarmuła. Uroczyste odsłonięcie (przy źródełku naulicy dr Zygmunta Klukowskiego) miało miejsce 14września 2002 roku. Ludowa poetka z Błonia – Maria Kisiel tak napisała o chrząszczu:



CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

5

"jest tu takie urocze miejscena ulicy doktora Klukowskiegogdzie stanął pomnik chrząszczaz wysokiej jakości drzewa lipowego

bajkowa postać Jana Brzechwyw roku jubileuszowym odtworzonosześćset pięćdziesiąt lat praw dla miasta

pomnikiem tym upamiętniono".

Wyszyński Stefan(1901 – 1981), arcybiskup gnieźnieński i warszawski,

przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski;zyskał miano "Prymasa Tysiąclecia". W latach 1946 – 1948 pełnił funkcję biskupa ordynariusza lubelskiego.Wiosną 1946 roku odwiedził Szczebrzeszyn – "w auliniedawno oddanego przez Rosjan głównego budynkugimnazjum witało go grono pedagogiczne i

reprezentanci młodzieży. Wokół kościoła prze dwadni trwały uroczystości i modły ..."*)-----------------------------------------------------------------*) ze wspomnień Aleksandra Piwowarka, absolwentaszczebrzeszyńskiego gimnazjum

Wyższa Szkoła Ludowa im. Jana HetmanaZamoyskiegoZostała otwarta 1 września 1917 roku, jejkierownikiem mianowano Franciszka Przyrowskiego.Szkoła posługiwała się z braku opracowania

programu przez Ministerstwo Wyznań ReligijnychOświecenia Publicznego programem własnym. Mogłyuczęszczać do niej dzieci, które ukończyły SzkołęLudową; w roku szkolnym 1917/1918 naukę

pobierało 116 uczniów, w tym: 57 ze Szczebrzeszyna,51 z powiatu zamojskiego, 7 z innych powiatówZiemi Lubelskiej, oraz 1 osoba z Warszawy.Placówkę (czteroklasową) utrzymywano z opłatrodziców – 300 koron rocznie. Ogłoszenie o otwarciuszkoły publikowane było na łamach Kroniki PowiatuZamojskiego z 1917 roku nr 1 -2, 3 – 4.

Z

zagłada ŻydówW chwili wybuchu II wojny światowej wSzczebrzeszynie było ponad 3000 osób pochodzeniażydowskiego; gdy 27 września 1939 roku oddziałyArmii Czerwonej wycofały się z miasta częśćmłodych ludzi odeszła razem z nimi. Ci co pozostalispotkali się z natychmiastowym prześladowaniem ze

strony przybyłych Niemców. 12 sierpnia 1940 roku Niemcy rozkazali 300 Żydom by stawili się do przymusowych robót. Prawdopodobnieodtransportowani zostali do obozu w Bełżcu.

Żydzi szczebrzeszyńscy zatrudniani byli także wobozie pracy w Bortatyczach, gdzie przeprowadzali

prace melioracyjne na rzece Łabuńce. 8 maja 1942roku niemiecka policja zamordowała około 100 osób;8 sierpnia tegoż roku kilkaset osób wywieziono doobozu w Bełżcu, który wówczas funkcjonował jakoobóz zagłady, 21 października \miał miejsce kolejnytransport do Bełżca.

Niektórzy ze szczebrzeszyńskich Żydówuciekli z miast zbierając się w pobliskich lasach,gdzie zorganizowali mały oddział partyzancki.Zagładę szczebrzeszyńskich Żydów opisał dr Klukowski na łamach "Dziennika z lat okupacjiZamojszczyzny 1939 – 1944" (Lublin 1958), orazEfraim Farber w Księdze Pamięci Gminy Żydowskiejw Szczebrzeszynie (Kiriat Yam 1984 ).Zahart G[ustaw?]

Aptekarz, wspólnie z mieszkańcem Sułowa – Małują założyli w 1906 roku w Szczebrzeszynie oddziałstraży pożarnej.

Zakłady fabryczneFunkcjonowały w Szczebrzeszynie u schyłku XIXwieku (1890 rok) w liczbie trzech: młyn wodny o ośmiu kamieniach cylindrowych

przynoszący rocznego dochodu 27.000 rubli folusz fabryka sukna czarnego i siwego dająca rocznie

900 rubli dochodu

Zakłady Kształcenia Nauczycieli wSzczebrzeszynie

Nazwą tą określa się dwie placówki o profilu pedagogicznym – Seminarium Nauczycielskie Męskiei Liceum Pedagogiczne. Po raz pierwszy użyli tejnazwy autorzy zbiorowej pracy Zakłady Kształcenia

Nauczycieli w Szczebrzeszynie i ich wychowankowie.Studium historyczno – socjologiczne. (Lublin 1975)

pod redakcją Stanisława Kosińskiego.

Recenzja o pracy autorstwa AlbinaKoprukowniaka zamieszczona została w RocznikuLubelskim 1976 t. XIX; zawiera znamienną wypowiedź charakteryzującą niejasne w sensiewiarygodności informacje o przeszłościSzczebrzeszyna. Otóż pracę Zakłady Kształcenia...

poprzedza szkic dziejów miasta autorstwaAleksandra Przysady – A. Koprukowniak napisał, że

jakość tego szkicu "pomniejszają niestety liczne tu pomyłki, przeoczenia i błędy". Z kolei w materiałach bibliograficznych miasta opracowanych przezHenryka Zwolakiewicza nie znalazło się cały szereg

pozycji, które bezpośrednio, lub pośrednio dotyczą Szczebrzeszyna. Cdn.



6

CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

Dzieje gminy Szczebrzeszynpraca zbiorowa pod redakcją Reginy Smoter

Grzeszkiewicz i Bogusława Garbacikaciąg dalszy

Stosunki wyznaniowe.

Pisząc o gminie Szczebrzeszyn nie sposób pominąć tak ważnej kwestii jak stosunkiwyznaniowe kształtujące się na terenach

położonych w jej obrębie, przy czym należyzwrócić uwagę na pewien szczegół – rozbieżność

pomiędzy granicami administracji państwowej aadministracją kościelną. W Szczebrzeszyniefunkcjonują (od roku 2007) dwie parafie: św.Katarzyny, do której należą miejscowości:

zachodnia część miasta do ulic włącznie:

Zwierzyniecka, Plac Kościuszki (strona zachodnia), Cmentarna, Brody Duże, Brody Małe, Kawęczyn, Kawęczynek, Kolonia Lipowiec, Żurawnica, - w obrębie tej parafii znajduję się inne poza kościołem pw. św. Katarzyny obiektysakralne – pochodząca z 1560 roku cerkiew pounicka – budynek i otaczający go plac zostałyzwrócone prawosławnej diecezji lubelsko -chełmskiej w lutym 2006 r. na mocy postawieniaKomisji Regulacyjnej do Spraw PolskiegoAutokefalicznego Kościoła Prawosławnego, oraz

synagoga.Drugą jest parafia pw. św. Mikołaja – w jejobrębie znajdują się: Szperówka, Osiedle

Klemensów ulice (w Szczebrzeszynie) położone w płn – zachodniej stronie miasta: Plac Kościuszki,ul. Krótka, Cicha, Słoneczna, Partyzantów,

Dawida, Brzechwy, Zielona, Ogrodowa, Trębacka,Starorozłopska, Lubelska, Przedmieście Zamojskie,ul. Nadrzeczna, Zamojska, Targowa, Wyzwolenia,część Rozłop. Pierwszą świątynię katolicką wSzczebrzeszynie fundował Dymitr z Goraja po

otrzymaniu w zarząd powiatu szczebrzeskiego - zroku 1384 pochodzi informacja o rektorze Janie,

późniejszym proboszczu w Wielączy.Duszpasterską opiekę nad katolicką

ludnością Szczebrzeszyna sprawowali na przestrzeni lat m. in: Dawidowski Tomasz – proboszcz, kanonik,zmarł około 1865 roku. Michał Siekierzyński – rektor SzkołyWojewódzkiej Marcin Gosiewski - w 1816 roku ks.Gosiewski wystosował do XII ordynata StanisławaKostki Zamoyskiego następującą

prośbę:"dowiedziawszy się, że w dobrach JW go

Pana dobrodzieja Ordynacji Zamojskiej wakuje probostwo szczebrzeszyńskie (...) ośmielam się zanieść prośby moje. Sprawując obowiązki kapłana jako irektora szkół w Łomży starałem się ciągle o najlepszezalety..." Nagrobek ks. Gosiewskiego znajduje się naszczebrzeszyńskim cmentarzu - Ksiądz MarcinGosiewski rektor Szkół Łomżyńskich i pleban parafii

Zawady w Diecezyi Augustowskiej od 1818 roku rektor Szkoły Zamoysko – Szczebrzeskiey, kanonik Diecezyi

Lubelskiej, prezes Rady Powiatowej Zakładów Dobroczynnych i Sędzia Pokoju Okręgu Zamoyskiegourodzony 1779, wyświęcony 1800 zmarł 1858 - głosinapis na nagrobku. Michał Lenkiewicz - proboszcz parafiiszczebrzeszyńskiej, dziekan zamojski, prałat kapitułyzamojskiej, honorowy sędzia pokoju, prezes sąduapelacyjnego powiatu zamojskiego. Żył w latach 1799 –

1864; przez około czterdzieści lat pracował naZamojszczyźnie. Proboszczem parafiiszczebrzeszyńskiej został w 1851 roku, od roku 1857

pełnił funkcję sędziego pokoju powiatu zamojskiego. Wroku 1856 został kanonikiem, a w roku 1859 kustoszemkapituły zamojskiej i dziekanem dekanatu zamojskiego.Ksiądz Lenkiewicz udzielał się czynnie w konspiracji, w1861 roku został aresztowany za udział wmanifestacjach patriotycznych – zesłano go w głąbRosji. W roku 1862 powrócił do Szczebrzeszyna, by zezdwojoną siłą zaangażować się w działalność

konspiracyjną. Znany był w środowisku zamojskim zdziałalności na rzecz najuboższych – pełnił funkcję prezesa Rady Zakładów Opiekuńczych powiatuzamojskiego. Zmarł 27 sierpnia 1864, grób jegoznajduje się na cmentarzu w Szczebrzeszynie.

Jan Nepomucen Grabarski – kanonik i scholastyk.Urodził się w 1849 roku, zmarł 4 V 1913 roku. Był

jednym z głównych i zasłużonych obrońcówkatolicyzmu i polskości w Szczebrzeszynie w czasachdominacji prawosławia (1875-1905), przeciwnik

prawosławnego popa Timofieja Tracza. Tablica

pamiątkową poświęcona ks. Grabarskiemu znajduje sięw kruchcie kościoła św. Mikołaja. Franciszek Kapalski - był w okresie okupacjiadministratorem parafii Szczebrzeszyn, pełnił takżefunkcje kapelana Zamojskiego Inspektoratu ArmiiKrajowej. Postać bardzo znana i ceniona wSzczebrzeszynie. Jego działalność przyniosłamieszkańcom wiele dobrego zwłaszcza w okresieokupacji – ksiądz stał na czele Komitetu Opieki,niosącego pomoc rannym żołnierzom pozostającym podopieką miejscowego personelu medycznego. Do zajęćKomitetu należało zbieranie żywności, środkówopatrunkowych. Jak wielce potrzebne były te działaniaświadczy notatka na temat pracy Komitetu



CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

7

zamieszczona w Dzienniku... przez dr Z.Klukowskiego O jego szlachetności i bardzożyczliwym stosunku do parafian opowiada DanutaŁazorczyk: w czasie okupacji, gdy w Szczebrzeszynieunkcjonował tylko kościół św. Leonarda na

cmentarzu podczas jednego z nabożeństw podeszło doksiędza dwoje starszych ludzi z prośbą , by udzielił im

ślubu, gdyż nie chcą "żyć na kocią łapę." Byli toubodzy staruszkowie. Na pytanie ks. Kapalskiego, czymają obrączki padła odpowiedź "nie" wówczas ksiądz szedł od ołtarza do wiernych i pożyczył od nich dwieobrączki na czas ślubu. Po złożeniu przysięgimałżeńskiej ksiądz wyrzekł znamienne słowa" Bóg

pobłogosławił, ja udzieliłem ślubu, a wy dziadkowieoddajcie obrączki. Ksiądz Franciszek Kapalskiorganizował również doraźną pomoc dla rodzin

nasiedlonych do Szczebrzeszyna z różnych regionówPolski – znalazł dla nich lokal przy ul. Cmentarnejopuszczony przez rodzinę żydowską. WSzczebrzeszynie pracował w latach 1937 – 1947.Dzięki staraniom ks. Franciszka Kapalskiego 30kwietnia 1945 roku rekoncyliowano kościół pw. św.Katarzyny, który podczas okupacji służył, niewielkiejzresztą ilości Ukraińców współpracujących z

NiemcamiW mieście byli także unici - Kościół unicko (grecko – katolicki) powstał z chwilą podpisania unii brzeskiej,

co miało miejsce na dwóch kolejnych synodach wBrześciu Litewskim w czerwcu 1595 roku i październiku 1596 roku. Na mocy zawartych porozumień (między klerem katolickim i prawosławnym) Kościół prawosławny funkcjonującyw Rzeczpospolitej został organizacyjnie zzachowaniem pewnych uprawnień podporządkowanyzwierzchniej władzy papieża. Te uprawnienia to:

zachowanie obrządku wschodniego nie wprowadzanie celibatu zakaz przechodzenia unitów na obrządek

łaciński

Trudno dokładnie określić od kiedy datuje sięobecność unitów w Szczebrzeszynie, zamieszkali tutaj

po ogłoszeniu unii brzeskiej, skoro fundowana przezGórków świątynia określana jest jako cerkiew unickalub po unicka. Nie znamy pierwotnego przeznaczeniaobiektu, być może (jest to moje domniemanie)Andrzej Górka pragnął przekazać go katolikom, albo

przystępując do budowy brał pod uwagę potrzeby

lokalnego zboru kalwińskiego, który jak wiemyzlokalizowany został w szczebrzeszyńskim kościele

parafialnym. Stanisław Górka zmarł 21 października1592 roku na Błoniu pod Warszawą w powrotnej drodze z Sejmu, w roku 1593Szczebrzeszyn odkupił od braci Czarnkowskich JanZamoyski i włączył do Ordynacji – prawdopodobnie toZamoyscy przekazali fundowaną przez Górkówświątynię na potrzeby unitów, tym bardziej, że JanZamoyski dał się poznać jako współorganizator unii

brzeskiej, który rozwiązanie problemów religijnych, atym samym i politycznych, widział w unii Kościołakatolickiego z Kościołem prawosławnym, obejmującejwyznawców prawosławia mieszkających w granicach

Rzeczypospolitej.W roku 1633 Tomasz Zamoyski zezwolił biskupowiunickiemu chełmskiemu – Metodemu Terleckiemu nawizytowanie cerkwi zlokalizowanych na terenie

Ordynacji Zamoyskiej; zasady wizytowania cerkwiuchwalone zostały na Synodzie Zamojskim w 1720roku.

O funkcjonowaniu cerkwi unickiej wSzczebrzeszynie pochodzą informacje z 1720 roku,wtedy to biskup unicki chełmski – Józef Lewickiwizytował cerkwie zlokalizowane w obrębie diecezjiunickiej chełmskiej; Szczebrzeszyn był wówczasdekanatem, w obrębie którego znajdowały się 22cerkwie; z roku 1721 pochodzi informacja o bogatymwyposażeniu szczebrzeszyńskiej cerkwi- znajduje się w

dokumencie sygnowanym przez tegoż biskupa - wokresie I rozbioru wyposażenie to z rozkazu cesarzaJózefa II wywiezione zostało do Wiednia.

Kolejna wizytacja miała miejsce w 1759 roku – szczebrzeszyńska cerkiew nosiła wówczas wezwanie

Najświętszej Marii Panny – wejście do budynku poprzedzał przedsionek z drewnianymi drzwiami, donawy prowadziły drzwi żelazne, przy budynku staładrewniana dzwonnica. Wizytującym szczebrzeszyńską cerkiew był Maksymilian Ryłło.

Cdn.



CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

8

Boże coś Polskę przez tak liczne wieki Otaczał blaskiem potęgi i chwały,Coś ją osłaniał tarczą swej opiekiOd nieszczęść, które przygnębić ją miałyPrzed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław Panie!Ty, któryś potem, tknięty jej upadkiem,wspierał walczących za najświętszą sprawę,a chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem,w nieszczęściach samych pomnażał jej sławę.Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!Wróć naszej Polsce świetność starożytną.Użyźniaj pola, spustoszałe łany,

Niech szczęście, wolność na wieki w niej kwitną Poprzestań kary, Boże zagniewany.Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:

Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!Boże, którego ramię sprawiedliweŻelazne berła władców świata kruszy,Zniwecz twych wrogów zamiary szkodliwe.Obudź nadzieję polskiej naszej duszy.Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!Boże najświętszy, przez Twe wielkie cudyOddalaj od nas klęski, mordy boju,Połącz wolności węzłem Twoje ludyPod jedno berło Anioła pokoju.

Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!Boże najświętszy, od którego woliIstnienie świata całego zależy,Wyrwij lud polski z tyranów niewoli.Wspieraj szlachetne zamiary młodzieży.Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!Boże najświętszy, przez Chrystusa ranyŚwieć wiekuiście na braćmi zmarłemi,Wejrzyj na lud Twój niewolą znękany.

Przyjmij ofiary synów polskiej ziemi.Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!Gdy naród polski dzisiaj we łzach tonie,Za naszych braci poległych błagamy,Cierniem męczeństwa uwieńczyli skronie,A nam wolności otworzyli bramy.Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!

Niedwnoś wolność zabrał z polskiej ziemiI łez krwi naszej popłynęli rzeki,Jakże to musi być okropnie z temi,Którym ojczyznę zabierasz na wieki.

Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie.Oddalaj od nas klęski, mordy, znoje.Okaż się ojcem nas dziećmi Twojemu,Którzy wyleli łez tysiące zdroje,Za matkę Polskę, o nią Cię prosimy.Przed Twe ołtarz e zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!Jedno Twe słowo, o wielki nasz Panie,W chwili nas z prochów wskrzesić będzie zdolne,A gdy zasłużym na Twe ukaranieObróć nas w prochy, ale w prochy wolne.Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolą pobłogosław, Panie!Powstała z grobu na Twe władne słowoPolska, wolności narodów chorąży,Pierzchały straże, a ponad jej głową,

Znowu swobodnie Orzeł Biały krąży!Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!

Dzieciństwo w czasach okupacji.

Urodziłam się, tak jak wielu moich rówieśników,w dobrach Zamoyskich, ale nie w dobrobycie – wfolwarku Michalów. Był to początek roku 1939.

Mój ojciec Jan, jak wielu młodych, sprawnychmężczyzn ( w ilości około 20), został powołanydo służby wojskowej, bo już zanosiło się nawojnę. Ojciec służył w IV PAC w Chełmie.Otrzymał jednodniową przepustkę, aby udać siędo domu i zobaczyć dziecko.

1 września 1939 roku rozpoczęła się IIwojna światowa. IV PAC wyruszył z Chełma wkierunku Warszawy, gdyż tam następowałakoncentracja głównych sił obronnych. Po drodzestoczył kilka walk z natrafianymi oddziałami

niemieckimi. Okazało się , że walka nie jestłatwa. Do Warszawy jednak nie dotarł, gdyż 17września Polskę zaatakowały wojska radzieckie.Pułk otrzymał więc rozkaz odwrotu na wschód.

W czasie odwrotu zawieruszył sięekwipunek wojskowy – żywność dla koni i ludzi.Tylko broń żołnierze mieli ze sobą. Podczasdalszych walk i marszów żołnierze byli zdani nażywność ofiarowaną przez ludność wsi, wktórych się znajdowali.

Bug przekroczyli w okolicy Brześcia i od początku prowadzili zacięte walki z Armią Czerwoną, ponosząc wielkie straty. Większakoncentracja wojsk polskich nastąpiła pod



9

Kowlem. Na skutek nierównej walki ponieśli wielkiestraty i oddziały polskie zostały rozproszone. Rozbici,

przekroczyli Bug pod Włodzimierzem i wkroczyli natereny Roztocza, gdzie w okolicach Tomaszowawalczyli z oddziałami niemieckimi. Pod koniec

września, zdziesiątkowany oddział został rozwiązany, bo brakowało amunicji. Po bezdrożach, lasami polamiojciec wrócił do Michalowa, który zajęty już był przezwojska niemieckie.

Niemcy ulokowali się w naszej miejscowości, gdyżfolwarki stanowiły dobre zaplecze żywnościowe dlaarmii. Na łąkach nad Wieprzem, na południe od młyna ielektrowni umieścili koszary, pobudowali wiele

baraków, a w stajence po źrebakach urządzili stołówkę.Sztaby mieściły się w szkołach w Michalowie iKlemensowie. Na polach między cukrownią a

zagajnikami rękami Żydów pobudowali lotniska. Passtartowy, długości około 2 kilometrów, ciągnął się odszosy do rozłopskich pól, a z północy na południe biegłkrótszy pas od zagajników gdzie były hangary dlasamolotów do składów z paliwem, którego cysternymieściły się za domami mieszkańców Klemensowa. Zaszkołą w Klemensowie był lazaret czyli szpital dlaniemieckich żołnierzy. Przy szosie postawiono dwiewartownie, które kontrolowały ruch od stronyMichalowa i Szczebrzeszyna.

Czas okupacji dla mieszkańców naszychmiejscowości (Klemensowi i Michalowa) był bardzotrudnym okresem. Ludzie ciężko pracowali pod okiemniemieckiego nadzoru, mieli ograniczoną swobodę

poruszania się. Obowiązywały racje żywnościowe, gdyżwszystko było na kartki, zarówno artykuły żywnościowe

jak i przemysłowe. Małe dzieci poruszały się tylko wobrębie domów i podwórka. Starsze nie chodziły doszkoły, musiały pracować z rodzicami, jak nie na

potrzeby Niemców, to na małych zagonach przyuprawie warzyw, ziemniaków, lnu, konopi, czy przydoglądaniu inwentarza.

Mieszkańcy cukrowni i folwarku stanowili jedną

wielką rodzinę i to pozwalało łatwiej przeżyć ciężkiczas okupacji. Wzajemnie sobie pomagali, niekolaborowali z Niemcami. Ci prości, częstoniewykształceni, ludzie wykazywali wiele patriotyzmu i

poświęcenia. Walczyli w czasie kampanii wrześniowej,a poźniej czynnie włączyli się do ruchu oporu.Trzon armii podziemnej stanowili żołnierze września, a

przewodzili zarządcy cukrowni i folwarku. W czasieokupacji mój ojciec był mleczarzem, woził mleko zordynackiej obory do mleczarni w Szczebrzeszynie. Był

bardzo czynnym partyzanckim łącznikiem między

oddziałami w lasach: Nielisza, Kawęczyna i Szperówki.Miał kenkartę i mógł poruszać się w obrębie tych

miejscowości. W wozie, którym woził mleko było podwójne dno. W skrytce woził żywność, leki i inne potrzebne partyzantom ładunki. Na wierzchu w słomiewoził bańki z mlekiem. W czapce rozkazy i meldunki.

Na początku 1944 roku tato często zabierał mnie

ze sobą do Szczebrzeszyna, do lekarza panaJóźwiakowskiego lub Jacha. Widziałam jak wstępowałdo cukrowni gdzie kontaktował się z majstremKilińskim, u którego ukrywał się kapitan z kampaniiwrześniowej Jaworski, brał żywność czy rozkazy. WSzczebrzeszynie zostawiał bańki i bezdrożami jechał z

prowiantem do partyzantów. W Szczebrzeszynienajczęściej kontaktował się z ogrodnikiemKoprowiakiem, braćmi Książkami, sklepową Kołątajową, aptekarzem Szczygłowskim, lekarzemJóźwiakowskim, księdzem Kimaczyńskim. W czasie

napadu na sklep ,,Rolnika” ojciec wywiózł kasę do lasu.Tato był człowiekiem bardzo uczynnym.Mieszkańcom Michalowa przywoził różne zakupy zeSzczebrzeszyna. Zabijał potajemnie świnie mimoostrego zakazu okupanta. W folwarku robotnicyhodowali świnie na własne potrzeby i mogli brać repetęz niemieckiej stołówki ale tuczniki byłyzakontraktowane i Niemcy zabierali je na własne

potrzeby.W czasie wzmożonych walk na wschodzie

żyliśmy w wielkim strachu, szczególnie od bitwy podStalingradem. Codziennie od wczesnych godzin rozlegałsię straszny huk samolotów. Zaostrzono wszelkiedziałania. W mieście były łapanki, wywożono ludzi naroboty i do obozów koncentracyjnych. Szosą pędzonodo rzeźni w Lublinie a stamtąd żywność na front. Zimą zaciemniano okna w domach przed nalotami

bombowców niemieckich, a latem otwierano je by niewypadły szyby na skutek wstrząsów. Mieszkańcy balisię spać w domach, od wiosny do jesieni spali w

prowizorycznych altankach na sianie.Żyliśmy w wielkim napięciu nerwowym, gdyż

docierały do nas wiadomości o tym co dzieje się na

Rotundzie, Majdanku i innych obozach. Wiedzieliśmy,że dopóki jesteśmy im potrzebni jako zapleczeżywnościowe to jeszcze żyjemy, a w razie ichzwycięstwa zginiemy. Mimo coraz większych trudności

pomagaliśmy potrzebującym np. ukrywaliśmy młodychkrewnych przed wywózką na roboty…..

Danuta Zalewska

Od redakcji – na tym kończymy druk wspomnień paniDanuty Zalewskiej. Być może wrócimy do nich w

następnych numerach ,,Chrząszcza”.

CHRZĄSZCZ NR 9 (4)



CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

10

Powszechny Zakład Ubezpieczeń S.A.zaprasza do Agencji Ubezpieczeniowej

w Szczebrzeszynie przy ul. Zamojskiej 5 od poniedziałku do piątkuw godz. 8.00 – 16.00

tel. 084 682 10 22



11

CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

II Otwarte Biegi Uliczneim. Bronisława Pietruszyńskiegoodbędą się dnia 24 września 2009 roku wSzczebrzeszynie na Rynku Miejskim. Początek ogodzinie 9.00. Zawody będą się odbywać wkategoriach wiekowych. Do kategorii wiekowejzostanie dopasowana długość trasy do

przebiegnięcia. W zawodach mogą wziąć udziałzawodnicy, którzy urodzili się w latach 1984 do2002, każdy w swojej kategorii wiekowej.

Regulamin zawodów w formie pisemnej ielektronicznej jest dostępny w Miejskim DomuKultury, który jest organizatorem zawodów i nastronie internetowej Urzędu Miejskiego – www.szczebrzeszyn.pl

Zgłoszenie się do zawodów wiąże się z

akceptacją regulaminu. Za nieprzestrzeganie zasadregulaminu i nie sportowe zachowanie się zawodnik może zostać zdyskwalifikowany.

Celami organizowanych biegów ulicznychsą:

1. popularyzacja biegania jako jednej z formrekreacji,

2. aktywny wypoczynek,3. współzawodnictwo sportowe,4. nauka przestrzegania zasad fair play,5. uczczenie pamięci Bronisława

Pietruszyńskiego.Zwycięzcy w poszczególnych kategoriachwiekowych otrzymają pamiątkowe dyplomy imedale.

R.

Szczebrzeszyn dawniej…….

Wracam myślami.

Wracam myślami do miejsc,Które pachną dzieciństwemJak ptak wędrowny.Wieczorem żaby rechotałyJak czarodziejski ziemski chór,Przy blasku księżycaI jasności gwiazd.Powracam myślą do zapachu łąk,Gdy gołymi stopamiMuskałam pasemka traw,Z łąk kaczeńców słysząc

Szept złocisty i otulony ciszą staw.Wracam myślą do tajemniczych pól,Falujących kłosów zbóżZapachu ostu, chabru i dzikich róż,Tego piękna nie zapomnę nigdy już.

Zuzanna Wędzicha.

…….. i dzisiaj.



12

CHRZĄSZCZ NR 9 (4)

„Chrząszcz” – miesięcznik informacyjnyWydawca – Stowarzyszenie Przyjaciół SzczebrzeszynaRedakcja – Zygmunt Krasny, Joanna Dawid, Leszek Kaszyca, Zbigniew PaprochaAdres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kościuszki 1

E-mail: [email protected] rysunku Chrząszcza – Monika Niechaj

Documents

Chrząszcz - Wrzesień 2009 (nr 42)