บทท ๓

แนวคดและทฤษฎเกยวกบกรรมตามหลกของพระพทธศาสนา

“กรรม”ตามหลกพระพทธศาสนาเถรวาทเปนกระบวนธรรมภายในจตทใชหลก ปฏจจสมปบาทมาอธบายและกรรมกเปนเพยงสวนหนงในกระบวนการแหงปฏจจสมปบาทเปน การพจารณาในแงของกระบวนการธรรมชาตวาดวยตวกฎหรอสภาวะลวนๆและเปนการมองอยางกวางๆตลอดทงกระบวนการทไมเนนจดใดจดหนงโดยเฉพาะแตในทางปฏบตเมอมองในแงความ เปนไปในชวตจรงจะเหนวาสวนของปฏจจสมปบาททปรากฏเดนชดออกมาในการด าเนนชวต ประจ าวนเปนเรองของการแสดงออกและเกยวของกบความรบผดชอบของคนโดยตรงทมตวการ และสงแวดลอมอนๆเกยวของ ในการศกษาแนวคดและทฤษฎเกยวกบเรองกรรม

๓.๑ ความหมายของกรรม

ค าวา “กรรม” ในทางพระพทธศาสนาแปลวาการกระท า มความหมายกลาง ๆ ใชไดทงในทางดและทางไมด ถาเปนกรรมดเรยกวา กศลกรรม กรรมไมดเรยกวา อกศลกรรม พระพทธเจาไดตรสความหมายของกรรมไวในนพเพธกสตรวา “ภกษทงหลาย เพราะอาศยเหตนวา เรากลาววาเจตนาเปนตวกรรม บคคลคดแลวจงกระท าดวยกาย วาจา และใจ”๑

พระพทธพจนนนกปราชญและนกวชาการทางพระพทธศาสนาไดอธบายความหมาย ของกรรมเพมเตมไวดงน

พระญาณตโลกะ(Nyanatiloka)อธบายวากรรมคอการกระท าทมพนฐานมาจากกศล กบอกศลท าใหเกดการเวยนวายตายเกดหรอเจตนาเปนตวก าหนดทไป เจตนาของกรรมคอ การแสดงออกของการกระท าทเปนกศลหรออกศลมกายกรรม วจกรรม มโนกรรม กรรมทางพระพทธศาสนาจงมใชตวก าหนดโชคชะตาหรอสงคมของมนษยแตเปนเรองของการกระท า ซงทางตะวนตกมความเขาใจวา พระเจาเปนผก าหนด๒

๑ อง. ฉกก. (ไทย) ๒๒/(๖๓/๕๗๗. ๒ Nyanatiloka, Bhddhist Dictionary Manual of Buddhist Terms and Doctrines, (Kandy

:Buddhist Publication Society, 1980 ) , P. 92.

๔๘

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) อธบายวา กรรม แปลตามศพทวาการงานหรอการ กระท า แตในทางธรรมตองจ ากดความจ าเพาะลงไปวา หมายถง การกระท าทประกอบดวยเจตนา หรอการกระท าทเปนไปดวยความจงใจถาเปนการกระท าทไมมเจตนากไมเรยกวาเปนกรรมใน ความหมายทางธรรม๓

พระธรรมวสทธกว (พจตร ฐตวณโณ) อธบายวา กรรม แปลวา การกระท า กรรมนเปนค ากลางๆถาหากวาเปนการกระท าดทานเรยกวากศลกรรมถาหากวาเปนการกระท าชวทานเรยกวา อกศลกรรม๔

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต) อธบายวา กรรม แปลวา การกระท า การกระท าทแสดงออกทางกายเรยกวา กายกรรม การกระท าทางวาจาเรยกวา วจกรรม ล าพง ความคดเรยกวามโนกรรม กรรมทจะมผลหรอวบากตองเปนการกระท าทมเจตนาเปนตวน าเสมอ๕

แสง จนทรงาม อธบายวา กรรม แปลวา การกระท า (action) ทประกอบดวยเจตนา หรอความตงใจ (volition) อนมกเลสเปนแรงผลกดน ฉะนนกรรมทสมบรณจะตองมตวประกอบ กรรม ๓ เสมอ คอ มกเลสเปนแรงกระตน มความตงใจหรอเจตนามการกระท าหรอการเคลอนไหว๖

บรรจบ บรรณรจ๗ อธบายวา กรรม คอ การกระท าทประกอบดวยเจตนาของคนทยงมกเลสซงยงมการใหผลแบงออกไดเปน ๓ ทางคอกายกรรม (การกระท าทางกาย) วจกรรม(การ กระท าทางวาจา–พด) และมโนกรรม (การกระท าทางใจ ความคด)กรรมทง ๓ มทงฝายดและฝายชว

ชะบา ออนนาค อธบายวา กรรม คอ การกระท าทประกอบดวยเจตนาอนมพนฐานมา

๓ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๙), หนา ๑๕๗. ๔ พระธรรมวสทธกว (พจตร ฐตวณโณ) , กฎแหงกรรรม, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร : มหา

มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๒. ๕ พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), กรรมและการเกดใหม, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด, ๒๕๓๙), หนา ๒๖. ๖ แสง จนทรงาม, พทธศาสนวทยา, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร : ธระการพมพ, ๒๕๔๕),

หนา ๑๑๒. ๗ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร : พรบญการพมพ, ๒๕๓๘),

หนา ๗๖.

๔๙

จากกเลส แสดงออกทางกาย วาจา ใจ มทงกรรมด กรรมชวและสงผลตอผกระท า๘

ตามทน กปราชญทางพระพทธศาสนาไดใหทศนะเกยวกบความหมายของกรรมดงกลาวมาแลวสรปไดวา กรรม คอการกระท าท ประกอบดวยเจตนาอนมพนฐานมาจากกเลสแสดงออกทางกายวาจาใจมทงกรรมดกรรมชวและ สงผลตอผกระท า นอกจากนค าสอนของพระพทธศาสนายดถอเอาการกระท าของมนษย เปนเครองตดสนวาบคคล นนเปนคนดหรอคนชว มไดยดถอเอาเรองชาต โคตร ตระกล ยศ ความร อ านาจ เพศ และวย เปนเครองวดหากแตวดทการแสดงออกหรอการกระท าของแตละบคคล ดงพทธพจนวา“บคคลไมเปนคนถอยเพราะชาตไมเปนพราหมณเพราะชาตแตเปนคนถอยเพราะ กรรมเปนพราหมณเพราะกรรม”๙ จากพทธพจนดงกลาวมานจะเหนไดว าลกษณะค าสอนใน พระพทธศาสนาเปนกรรมวาทและกรยาวาทกลาวคอความดความชวหรอสงทดและสงทชวลวนมความเกยวของกนกบการกระท าของมนษยทงสน จงสรปไดวา ค าวา “กรรม” คอการแสดงออก ทางกายวาจาและใจนนเองการแสดงออกทางกายวาจาทมใจเปนผบญชาการหรอมใจเปนหวหนาใหกระท าสงตาง ๆ ทงดและชว

๓.๒. ประเภทของกรรม

กรรมเปนหลกธรรมทส าคญทมปรากฏในพระไตรปฎกและอรรถกถา โดยมการแบง กรรมออกเปนประเภทตาง ๆ ดงตอไปน

๓.๒.๑ ประเภทของกรรมในพระไตรปฎก

พระไตรปฎกไดแบงประเภทของกรรมไวหลายประเภทดวยกน โดยแบงตามคณภาพ หรอมลเหตทเกดกรรม แบงตามทางทท ากรรมและแบงตามกรรมทมความสมพนธกบวบาก

ก. กรรมตามคณภาพหรอสาเหตทเกดกรรม กรรมทแบงตามคณภาพหรอสาเหตทเกดกรรมนนพระไตรปฎกไดกลาวไวในอกศลมล

สตร๑๐ สรปไดวา

๘ ชะบา ออนนาค, ”การศกษาความเชอเรองกรรมในพระพทธศาสนาของนกเรยนชนมธยมศกษา:

ศกษากรณโรงเรยนชลบร "สขบท" จงหวดชลบร”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๘ ,(หนา ๘ .

๙ ข.สตต. (บาล) ๒๕/๑๔๒/๓๖๑., ข. สตต. (ไทย) ๒๕/๑๔๒/๕๓๒. ๑๐ อง. ทก. (ไทย) ๒๐/๒๗๕/๒๗๗.

๕๐

อกศลมล (รากเหงาแหงอกศล) ม ๓ อยาง คอ โลภะ โทสะ โมหะ บคคลท ากรรมเพราะม โลภะ โทสะ โมหะ ทางกาย วาจา ใจ จดเปนอกศลกรรมและมผลท าใหเปนทกขล าบาก คบแคน เดอดรอนในปจจบน หลงการตายแลว ยอมไปเกดในทคต

กศลมล (รากเหงาแหงกศล) ม ๓ อยาง คอ อโลภะ อโทสะ อโมหะ บคคลท ากรรมโดยไมมโลภะ โทสะ โมหะ ทางกาย วาจา ใจ จดเปนกศลกรรมและมผลท าใหอยเปนสขไมล าบาก ไมคบแคน ไมเดอดรอนในปจจบน ยอมปรนพพานในชาตปจจบน

กรรมทแบงตามคณภาพหรอสาเหตการเกดม ๒ อยาง คอ ๑. อกศลกรรมหมายถง กรรมชว มสาเหตมาจากโลภะ โทสะ โมหะ ๒. กศลกรรม หมายถง กรรมด มสาเหตมาจากอโลภะ อโทสะ อโมหะ เรยกวา กรรม ๒๑๑

ข. กรรมแบงตามทางทท า

กรรมแบงตามทางทท าพระพทธเจาไดตรสถงกรรมตามทเกดไวในพระสตรอปาลวาท สตร ไววา ตปสสเราบญญตในการท าชวในการประพฤตชวไว ๓ ประการคอ (๑) กายกรรม (๒)

วจกรรม (๓) มโนกรรม…ตปสสกายกรรมกอยางหนงวจกรรมกอยางหนงมโนกรรม กอยางหนง…ตปสส บรรดากรรมทง ๓ ประการ ทจ าแนกแยกออกเปนอยางน เราบญญต มโนกรรมวา มโทษมากกวาในการท ากรรมชวในการประพฤตชวมใชกายกรรมหรอ วจกรรม๑๒

ค. กรรมแบงตามทางทท าหรอแสดงออกของกรรมจดเปน ๓ ทาง๑๓ คอ

๑. กายกรรม กรรมท าดวยกาย หรอกระท าทางกาย ๒. วจกรรม กรรมท าดวยวาจา หรอการกระท าทางวาจา ๓. มโนกรรม กรรมท าดวยใจ หรอการกระท าทางใจ มโนกรรมหรอความคดจดเปนกรรมเพราะทกขณะจตทคดของปถชนมกเลสเกดขน

๑๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๙,

(กรงเทพมหานคร : ๒๕๔๓), หนา ๔. ๑๒ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๕๖/๕๕. ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๙,

(กรงเทพมหานคร : ๒๕๔๓), หนา ๑๖๐.

๕๑

ก ากบอยเสมอและเปนจดเรมตนของการท ากรรมทมผลสบตอใหกระท ากรรมทางกายและทางวาจาซงพระพทธศาสนาจดวามโนกรรมเปนกรรมทส าคญทสดมโทษมากทสดมโนกรรมทใหโทษ รายแรงทสดคอมจฉาทฏฐและมโนกรรมทเปนความดสงสดคอสมมาทฏฐ ๑๔อนเปนตวก าหนดวถ ชวตของบคคลและสงคมเมอบคคลท ากรรมตลอดเวลาทตนอยไมทางมโนกรรมกทากายกรรม หรอวจกรรมซงวจกรรมนอกจากค าพดแลวยงหมายถงผท าใชภาษาเปนเครองมอในการท า๑๕กรรมอยางหนงอาจตองใชการกระท ามากกวาหนงทางการจะตดสนวาเปนกรรมทางใดใหดวา กรรมนนส าเรจบรบรณดวยอะไรกายวาจาหรอดวยใจถาส าเรจดวยทวารใดพงถอวาเปนกรรมทวารนน๑๖ เชน การฆาคนทไมไดลงมอเอง แตใชวาจาจางใหผอนท าแทน จดเปนกายกรรม แตใชวาจาประกอบ เพราะถอวาจดสมบรณอยทกาย หรอการเขยนหนงสอโกหก ใหคนอานเชอ จดเปนการกระท าทางวจกรรม เพราะเปนเรองของภาษาการสอสาร

ง. แบงตามสภาพความสมพนธกบผลทเกดขน

กรรมของมนษยยงสามารถแบงตามสภาพความสมพนธกบผลทเกดขนจากกรรมนนๆ ได ๔ อยางคอ๑๗

๑. กรรมด า มผลด า ไดแก กายสงขาร วจสงขาร และมโนสงขาร ทแสดงออกใน ทางเบยดเบยน ตวอยางเชน ปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร ฯลฯ

๒. กรรมขาว มผลขาว ไดแก กายสงขาร วจสงขาร และมโนสงขาร ทแสดงออกในทางไมเบยดเบยด สรางสรรค เชน การประพฤตตามกศลกรรมบถ ๑๐

๓. กรรมทงขาวและด า มผลทงขาวและด า ไดแก กายสงขาร วจสงขาร และมโนสงขาร ทมการแสดงออกในทางทเบยดเบยนบาง ไมเบยดเบยนบาง เชน พฤตกรรมของมนษยทวๆ ไป

๔. กรรมไมด าไมขาว มผลไมด าไมขาว กรรมเชนนเปนไปเพอความสนกรรม ไดแก เจตนาเพอละกรรมทงสามดงกลาวมา หรอกลาวโดยองคธรรม ไดแก โพชฌงค ๗ หรอมรรคมองค ๘

๑๔ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, หนา ๗๙. ๑๕ ปน มทกนต, พทธศาสตร ภาค ๒, (กรงเทพมหานคร : มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๕),หนา

๔๔๖. ๑๖ ปน มทกนต, เรองเดยวกน. หนา ๔๔๖. ๑๗ ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๑๒/๒๙๑ , ม.ม.(ไทย) ๑๓/๘๑/๗๙-๘๑.

๕๒

พระพทธศาสนาถอวาการแสดงออกของมนษยทกอยางถอวากรรมไมวาจะเปนทาง กาย วาจา ใจ ในบรรดากรรมทง ๓ นกรรมทเกดทางใจถอวามผลมากกวากรรมทเกดทางกาย และทางวาจาเพราะกรรมทางใจเปนสาเหตใหบคคลคนกระท ากรรมทางกายและพดออกมาทาง วาจา ดงพทธพจนวา “ตปสสบรรดากรรมทง ๓ ประการทจ าแนกแยกเปนอยางนเราบญญต มโนกรรมวา มโทษมากกวา ในการท ากรรมชวในการประพฤตกรรมชวมใชกายกรรมหรอวจกรรม๑๘

๓.๒.๒ ประเภทของกรรมในอรรถกถา

ในพระไตรปฎก ไดแบงกรรมไวเปนประเภทตาง ๆ แลว ยงไดแบงระยะเวลาการใหผล ของกรรม ไวในนพเพธกสตร วา “วบากแหงกรรมเปนอยางไร คอ เรากลาววบากแหงกรรมวา ม ๓ ประเภท คอ ๑. กรรมทพงเสวยในปจจบน ๒. กรรมทพงเสวยในชาตถดไป ๓. กรรมทพงเสวยในชาตตอ ๆ ไป๑๙ การแบงระยะเวลาการใหผลของกรรมนนม ๓ ระยะ กลาวโดยสรป คอชาตน ชาตหนา และชาตตอ ๆ ไป ไมไดกลาวถงอโหสกรรม ซงมการแบงกรรมออกเปนหมวดหมทชดเจนกรรมนอกจากปรากฏในพระไตรปฎกแลว ยงมกรรม ๑๒ ปรากฏในคมภรวสทธมรรคซงจดเปนคมภรทางพระพทธศาสนาชนอรรถกถา แตงโดยพระพทธโฆสาจารยไดรวบรวมกรรมในพระไตรปฎก โดยยดพระพทธพจนเปนหลก จดแบงกรรมออกเปนประเภทตาง ๆ ตามผลของกรรมทไดรบ ม ๓ ประเภท ประเภทละ ๔ อยาง ดงรายละเอยดดงตอไปน๒๐

ก. กรรมประเภทท ๑ กรรมทใหผลตามหนาท ม ๔ อยาง คอ

๑. ชนกกรรม กรรมสงใหเกด ๒. อปถมภกกรรม กรรมสนบสนนสงเสรม ๓. อปปฬกกรรรม กรรมเบยดเบยน ๔. อปฆาตกรรม กรรมท าหนาทตดรอน

กรรมใหผลตามหนาทหมายถง กรรมทท าไปนน ทงดและไมด ยอมท าหนาทใหผล เกยวของกบชวตของคนเราดงน

๑๘ ม.ม.(ไทย) ๑๓/๕๗/๕๕. ๑๙ ม.ม.(ไทย) ๑๓/๕๗/๕๕. ๒๐ สมเดจพระพฒ าจารย (อาจ อาสภมหาเถร) , คมภรวสทธมรรค, พมพครงท ๔,

(กรงเทพมหานคร : บรษทประยรวงศพรนตง จ ากด, ๒๕๔๖), หนา ๙๖๙–๑๗๑.

๕๓

๑. ชนกกรรมกรรมสงใหเกดหมายถงกรรมดหรอกรรมชวทท าไวสงใหเกดในภพภม ตางๆ ถาเปนกรรมดสงไปเกดในสคตถาเปนกรรมชวสงไปเกดในทคต๒๑ และยงท าหนาทหลอเลยง ชวตใหมใหด ารงอยและด าเนนกจกรรมตามสภาพของกรรมจนครบอายขย๒๒ขณะทชนกกรรมท า หนาทปฏสนธกรรมอนจะแทรกแซงไมไดเลยชนกกรรมเปรยบเหมอนมารดาคลอดบตรจะมใคร มาแยงหนาทเปนผคลอดรวมไมได๒๓

๒. อปตถมภกกรรมกรรมสนบสนนสงเสรมหมายถงกรรมทท าหนาทสนบสนนสงเสรม ชนกกรรมทไมมโอกาสใหผลใหไดผลและชนกกรรมทก าลงใหผลใหไดผลเตมทตลอดจนสนบสนนสงเสรมชวตทชนกกรรมใหเกดและหลอเลยงไวใหเจรญเตบโต และด ารงอยไดนาน๒๔ ดงนน อปถมภกกรรมตองเปนกรรมประเภทเดยวกนกบชนกกรรม เชน ชนกกรรมน าไปเกดเปนลกเศรษฐ อปถมภกกรรมฝายกศลจะมาสนบสนน ใหเดกคนนนมความสขสมบรณตลอดไป

๓.อปปฬกกรรมกรรมเบยดเบยนหมายถงกรรมทเบยดเบยนชนกกรรมทใหผลอยออนก าลงลงเบยดเบยนชนกกรรมทก าลงจะใหผลใหผลไมเตมทตลอดจนเบยดเบยนชวตทชนกกรรมใหเกดและหลอเลยงไวไมใหเปนไปตามสภาพของกรรมนนอปปฬกกรรมจะตรงกนขามกบชนกรรมและอปถมภกกรรม คอยบนทอนผลของกรรมทงสองใหสนลง ถามความสข กจะสขไมนานถามความทกขกจะทกขไมมากและไมนานเชนเกดเปนลกเศรษฐมความสขสบายแตตอๆมาฐานะตกต าลง

๔. อปฆาตกรรมกรรมตดรอนหมายถงกรรมทตดรอนชวตทชนกกรรมใหเกดและหลอ เลยงไวมใหใหผลและสญสนไปตลอดจนตดรอนชนกกรรมอนๆไมใหมโอกาสใหผลอปฆาตกรรม เปนกรรมทสนบสนนอปปฬกกรรมและตรงกนขามกบชนกกรรมและอปถมภกกรรมเชนถาชนกกรรมและอปถมภกกรรมเปนฝายกศลอปปฬกกรรมจะเปนฝายอกศลและอปฆาตกรรมจะเปนฝาย อกศลเชนเดยวกบอปปฬกกรรม กรรมชนดน เมอใหผลจะตดรอนชนกกรรมและใหผลแทนททนท เชน ชนกกรรมฝายกศลน าไปเกดเปนลกเศรษฐ อปถมภกกรรมสงเสรมใหมความสข

๒๑ ทคต หรอ อบายภม ม ๔ ภม คอ นรก เปรต อสรกาย สตวเดรจฉาน สคต หมายถง โลก

มนษย และสวรรค. พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร), กรรมทปน, เลม ๒, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : ดอกหญา), หนา ๕๒๓.

๒๒ บรรจบ บรรณรจ, เอกสารประกอบการสอนพระไตรปฎกวเคราะห ๑ , หนา ๑๒๗. ๒๓ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร), กรรมทปน, เลม ๑, พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร :

ดอกหญา), หนา ๒๖. ๒๔ บรรจบ บรรณรจ, เอกสารประกอบการสอนพระไตรปฎกวเคราะห ๑ ,หนา ๑๒๗.

๕๔

สมบรณ มชวตทเจรญรงเรองเมออปฆาตกรรมตามมาท าใหเกดอบตเหตเสยชวตทงทอยในวยไมสมควร ตายหรอชนกกรรมน าไปใหเกดเปนเปรตประเภทปรทตตปชวกเปรตอปตถมภกกรรมเขาสนบสนน ชนกกรรมท าใหเปรตนนไดรบความทกขตามสภาพของเปรตวสยญาตพนองในโลกมนษยไดท าบญ แลวอทศสวนบญกศลไปใหถาบญกศลทญาตท าแลวอทศไปใหนมก าลงแรงมาเปรตนนไดรบ สวนกศลนนแลวกพนจากภาวะของเปรตจตไปเกดในสคตเปนมนษยหรอเทวดา บญกศล ในกรณน คอ อปฆาตกรรมทเขาใหผลตดรอนผลของชนกกรรมและอปตถมภกกรรม๒๕

เหนไดวา อปฆาตกรรมไมใชกรรมทหกลางหรอลบลางกรรมอนเพราะกรรมแตละประเภทใหผลของตนเอง ลบลางกรรมอนไมไดการใหผลของกรรมมเงอนไขทวากรรมมก าลงใหผล เกดออนก าลงลง กรรมอนทก าลงแรงกวากจะใหผลแทนท เปรยบเหมอนกบนกกฬาวงแขงขนกน นกกฬาคนใดวงเรวจะแซงนกกฬาคนอนทวงน าหนาได และเปนผชนะ๒๖

ข. กรรมประเภทท ๒ กรรมใหผลกอนหรอหลง (กรรมใหผลตามล าดบ) ม ๔ อยาง

๑. ครกรรม กรรมหนก ๒. อาสนนกรรม กรรมใกลตาย หรอกรรมใกลดบจต ๓. อาจณณกรรม กรรมทท าจนชน ๔. กตตตากรรม กรรมสกวาท า

กรรมใหผลกอนหรอหลง หมายถง กรรมทท าไปทงดและไมด ยอมมผลใหไปเกดใน ภพภมตาง ๆ กน ขนอยกบกรรมหนกหรอกรรมเบา กรรมทเปนกรรมหนกจะมก าลงมากกวาและ ใหผลกอน

๑. ครกรรม กรรมหนก หมายถง กรรมทท าแลวใหผลเปนตวก าหนดชวตหลงความตาย ไดแนนอน ใหผลแกเจาของกรรมในชาตท ๒ หรอชาตหนา ไมมกรรมใดมอ านาจกางกนการใหผลไดนอกจากครกรรมดวยกนทแรงกวาครกรรมทก าลงออนกวาจะเปนเพยงกรรมทชวยอดหนนในฐานะปตถมภกรรมเทานน๒๗ครกรรมฝายอกศลและฝายกศลจะน าเจาของกรรมใหไปเกดในทคต

๒๕ สนทร ณ รงษ, พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๒๐๒. ๒๖ วชระ งามจตเจรญ, พทธศาสนาเถรวาท, (กรงเทพมหานคร : ภาควชาปรชญา คณะ

ศลปศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๔๕), หนา ๑๒๐. ๒๗ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร), กรรมทปน, เลม ๑, หนา ๑๑๗.

๕๕

หรอสคต ในชาตหนาทนทโดยไมมอ านาจใดมาเปนอปสรรคขดขวางไดครกรรมกรรม หนกฝายอกศล ไดแก กรรมอนเปนบาปหนก ไดแก

ก. นยตมจฉาทฐ ความเหนผดอนดงลงไปแกไมได ไดแก ความเหนวาทานทใหแลวไมมผล การเซนสรวงการบชาไมมผล ผลของกรรมดและกรรมชวไมมโลกนโลกหนาไมมบดามารดาไมม สตวผอปปาตกะไมม (สตวผผดเกดเองไมม)

ข. อนนตรยกรรม ไดแก กรรมอนเปนบาปหนก มอ านาจใหผลในชาตหนาตามล าดบ ม ๕ ประการ คอ

๑. มาตฆาต ฆามารดา ๒. ปตฆาต ฆาบดา ๓. อรหนตฆาต ฆาพระอรหนต ๔. โลหตปบาท ท ารายพระพทธเจาจนถงยงโลหตใหหอขนไป ๕. สงฆเภท ยงสงฆใหแตกกน

ครกรรมฝายกศลหรออนนตรยกรรมฝายกศล ไดแก รปฌาน ๔ และ อรปฌาน ๔ เรยกวาสมาบต ๘ สมาบตหรอฌานเพยงขนใดขนหนง เชน รปฌานท ๑ เปนตน ครกรรมฝายกศล ถาผทไดฌานสมาบตอยแลวเสอมลงสามารถท าไดใหมแตผทท าอนนตรยกรรมฝายอกศลจะตดตวอยตลอดเวลาไมมการเสอมแบบฝายกศลแมผท าจะส านกผดแลวกตามกไมสามารถใชความเพยรพยายามเจรญสมาธใหเกดฌานไดเพราะก าลงกรรมของอนนตรยกรรมฝายอกศลจะเปนนวรณ ปดกนจตไมใหบรรลองคฌานไดดงนนจงมค ากลาววาอนนตรยกรรมฝายอกศลยอมหามทงสวรรคและมรรคผลนพพานในชาตปจจบน๒๘

๒. อาสนนกรรมกรรมใกลตายหรอกรรมใกลดบจตหมายถงกรรมดหรอกรรมชวทท าในเวลาใกลตายกรรมดหรอกรรมชวทจตระลกถงเมอคราวก าลงจะตายบางทเปนกรรมทท าไวนานแลวตอมาระลกถงเมอตอนใกลตายแตไมใชกรรมทเปนครกรรมถาไมมครกรรมอาสนนกรรมใหผลกอนอาสนนกรรมถงจะเปนกรรมทมพลงสกรรมอนไมไดแตสามารถใหผลของกรรมไดกอนกรรมอน เปรยบเทยบอาสนนกรรมไดกบโคทแออดอยในคอกมโคแกอยปากคอกเมอเปดคอกโค

๒๘ สนทร ณ รงษ, พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, หนา ๒๑๘.

๕๖

แกสามารถออกจากคอกไดกอนโคทแขงแรงทอยขางใน๒๙ อาสนนกรรมจะท าหนาทน าบคคลไปเกดตามกรรม ทท า ถาเปนอกศลกรรมจะน าไปเกดในทคต ถาเปน กศลกรรมจะน าไปเกดในสคต๓๐ อาสนนกรรม หมายถง ชนกกรรม ในประเภทของกรรมทใหผลตามหนาท

จากขอความดงกลาวจะเหนไดวาอาสนนกรรมเปนกรรมเพยงเลกนอยไมมความรนแรงมากกตามแตบคคลไมควรประมาทในการท ากรรมควรรกษาจตใหผองใสคนเคยกบความดเอาไว เพราะผลของกรรมทบคคลท าไวนนแมเปนความชวเพยงเลกนอย กสามารถท าจตใหเศราหมอง สงผลใหไปเกดในทคตได อาสนนกรรมอาจหมายถง ชนกกรรมกได

๓. อาจณณกรรม กรรมทท าเปนประจ า หมายถง กรรมดหรอกรรมชวทท าเปนประจ า สม าเสมอสงผลใหกลายเปนนสยแมวากรรมชนดนจะเปนกรรมทท าเพยงครงละเลกนอยแตเมอท ามากเขา กกลายเปนกรรมทมากเปรยบไดกบน าทหยดลงตมทละหยด บอย ๆ เขาน ากเตมตมได อาจณณกรรมจงเรยกไดอกอยางวาพหลกรรมอาจณณกรรมอาจหมายถงกรรมบางอยางทท าดวย เจตนาอยางแรงกลาทงกอนท าขณะท าและหลงท าแตเปนกรรมทท าไวเพยงครงเดยวและนานมา แลวและผท าไดคดถงกรรมนนบอยๆจนเกดความเคยชนเมอท าเสรจแลวผท าไดคดถงการกระท า นนบอยๆทกครงทคดถงกรรมนนถาเปนกรรมดกจะมความรสกสขปตและถาเปนกรรมชวกจะรสก เปนทกขเศราหมองอาจณณกรรมจะเปนตวก าหนดคตชวตทไปหลงความตาย ซงขนอยกบวา กรรมฝายกศลหรออกศลจะมมากกวากนจงเปรยบเทยบอาจณณกรรมทง ๒ ฝายเหมอนนกมวยปล าตอสกนนกมวยปล าคนใดมก าลงมากกวาจะท าใหคตอสลมลงพายแพได๓๑

๔. กตตตากรรมกรรมสกวาท า หมายถง กรรมดหรอชวทท าดวยเจตนาหรอความตงใจ ไมแรงเพราะไมมเจตนาทตงใจไวกอนหากไมมครกรรมอาสนนกรรมกรรมนจงจะใหผลเปนตว ก าหนดคตชวตหลงความตายไปเกดในทคตหรอสคตตามกรรมทท ากรรมประเภทท ๒ เปนกรรมทจด ตามล าดบการใหผลกอนหรอหลงตามความหนกเบาของกรรมยกเวนอาสนนกรรมทไมอยในเงอนไขนดวย เปนกรรมทท าในวาระสดทายของจตสงผลใหเกดในทคตหรอสคตจงเปนกรรมทใหผลใน ชาตท ๒

๒๙ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, ธรรมวภาค ปรจเฉทท ๒, พมพครงท ๓๘,

(กรงเทพมหานคร : ๒๕๓๗), หนา ๑๒๘. ๓๐ สนทร ณ รงษ, พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, หนา ๒๑๙. ๓๑ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร), กรรมทปน, เลม ๑ , หนา ๑๙๐.

๕๗

ค. กรรมประเภทท ๓ กรรมใหผลตามระยะเวลา ม ๔ อยางคอ

๑. ทฏฐธมมเวทนยกรรม กรรมใหผลในชาตน ๒. อปปชชเวทนยกรรม กรรมใหผลในชาตหนา ๓. อปราปรยเวทนยกรรม กรรมใหผลในชาตตอ ๆ ไป ๔. อโหสกรรม กรรมไมใหผล

กรรมใหผลตามระยะเวลา หมายถง กรรมทไดท าไปแลว เปนกรรมทงในสวนทดและไมด ยอมมระยะเวลาในการใหผลตางกน กลาวคอกรรมบางอยางท าในชาตน ใหผลในชาตนกรรมบางอยางท าในชาตน ใหผลในชาตหนา กรรมบางอยางท าในชาตน ใหผลในชาตตอ ๆ ไปจากชาตหนา

๑. ทฏฐธมมเวทนยกรรม กรรมใหผลในชาตน หมายถง กรรมด กรรมชว ทกระท าในชาตน ใหผลในชาตนเลย เปนกรรมแรงจงใหผลทนตาเหน๓๒ กรรมดใหผลเปน ลาภยศสรรเสรญ กรรมชวใหผลเปนเสอมลาภเสอมยศนนทา๓๓ ม ๒ อยางคอกรรมดหรอกรรมชวทใหผล ภายใน ๗วนและใหผลภายในชาตนกรรมประเภทนจะกลายเปนอโหสกรรมตอเมอใหผลแลวและ ผทจะรบผลตายจะไมมการใหผลขามชาตดงนนจงตองเปนกรรมทท าดวยเจตนาดแรงกลากระท ากบผทมคณวเศษมบญคณหรอมความดอยางมาก๓๔ ทฏฐธมมเวทนยกรรมจะใหผลในชาตนไดเลย นนตองไมถกทฏฐธมมเวทนยกรรมฝายตรงขาม เขาเบยดเบยนและตองมปจจยส าคญเกอหนน ๔ ประการ คอ คต กาล อปธ และปโยค ถาเกอหนนทฏฐธมมเวทนยกรรมฝายกศล เรยกวาสมบต ๔ และถาเกอหนนทฏฐธมมเวทนยกรรมฝายอกศลเรยกวาวบต ๔ กรรมประเภทนจงเปรยบไดกบนายพรานเนอ ยงลกธนไปยงเนอ ถาถกเนอ เนอกตาย ถาไมถกเนอยอมวงหนไมกลบมาใหยงอกนายพรานจงเปรยบเหมอนผลของกรรม เนอคอ ผท ากรรมทตองรบผลของกรรมนน๓๕

๒. อปปชชเวทนยกรรมกรรมใหผลในชาตหนาหมายถงกรรมดหรอกรรมชวทท าใน ชาตนแตยงไมใหผล จะใหผลในชาตถดไป กรรมประเภทน กลายเปนอโหสกรรม ตอเมอใหผลแลว หรอผท ากรรมตายลงกอนไดรบผล จะไมขามไปผลในชาตตอ ๆ ไป

๓๒ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, ธรรมวภาค ปรจเฉทท ๒, หนา ๑๒๖. ๓๓ บรรจบ บรรณรจ, เอกสารประกอบการสอนพระไตรปฎกวเคราะห ๑, หนา ๑๒๙. ๓๔ บรรจบ บรรณรจ, เรองเดยวกน, หนา ๑๒๙. ๓๕ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร), กรรมทปน, เลม ๑, หนา ๒๕๔.

๕๘

๓. อปราปรยเวทนยกรรม กรรมใหผลในชาตตอ ๆ ไป ถดจากชาตหนาหมายถง กรรมด หรอกรรมชวทท าในชาตนแลวจะใหผลในชาตตอๆไปถดจากชาตหนาชาตใดชาตหนงเมอสบโอกาสเปรยบเหมอนสนขไลเนอไลตามเนอทนเขาในทใดยอมเขากดในทนน๓๖ดงนนกรรมประเภทนจงนากลวกวากรรมประเภทท ๑ และประเภทท ๒ ดวยวาผลของกรรมจะตดตามผกระท าไปตลอดการเวยนวายตายเกดจนกวาจะใหผลหมดจงจะกลายเปนอโหสกรรม ดงนน การใหผลของกรรมประเภทท ๒ และประเภทท ๓ ท าใหเกดความเขาใจคลาดเคลอนในเรองผลของกรรมทมความ ซบซอนสงผลขามภพขามชาต

๔.อโหสกรรมกรรมทใหผลส าเรจแลวหรอกรรมไมมผลหมายถงกรรมดหรอกรรมชวทท าไวใหผลเสรจสนแลวเมอไมมโอกาสใหผลในเวลาทใหผลดวยถกกรรมชนดอนตดหนาใหผลไป กอนจงออนก าลงใหผลไมทนและเลกใหผลในทสดหรอเพราะผกระท ากรรมนนส าเรจเปนพระอรหนตนพพานในชาตนแลวกไมเวยนวายตายเกดอกตอไปจงไมมตวตนทจะตองมารอรบผลของกรรมเปรยบเหมอนพชสนยางแลวเพาะไมขน๓๗ ดงนนอโหสกรรมจงหมายถงการกระท าความดตางๆ ของพระอรหนตดวยยอมไมมผลเปนกรรมดเพราะทานท าความดดวยจตทปราศจากความ ยดมนถอมน๓๘ ไมคดท าดเพอหวงผลตอบแทนชนนอกรวมทงไมคดท าดเพอละกเลสเพราะกเลส ไดหมดสนแลวแตยงท าดตอไปอยางตอเนองการท าดของทานจงจดเปนเพยงกรยาไมจดเปนกรรม และไมมวบาก๓๙ กรรม ๑๒ เปนความรเรองการใหผลในสวนของ ลาภ ยศ สรรเสรญ และเสอมลาภ เสอมยศนนทาเปนการกลาวถงผลของกรรมโดยเฉพาะทกลาวถงการใหผลชนนอก เทานนคอใหผลเปนโลกธรรมไมไดกลาวถงการใหผลชนในคอใหผลทางดานจตใจตลอดจนเปน การแสดงใหเหนความสมพนธระหวางกรรมเกาในอดตชาตกบกรรมใหมในชาตปจจบน เชน กรรมเกา ในอดตชาตท าหนาทเปนชนกกรรมแลวกรรมเกาในอดตชาตอยางอนหรอกรรมใหมในชาตปจจบนอาจท าหนาทเปนอปตถมภกกรรม อปปฬกกรรม และอปฆาตกรรมกได๔๐ และท ากรรมเพยงประเภทเดยวอาจเปนกรรมไดถง ๓ ประเภทพรอม ๆ กนเชนถาเราฆาบดาเปนทงครกรรมเปนทง ทฏฐธมมเวทนยกรรมและเปนทงอปฆาตกรรม๔๑

๓๖ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, ธรรมวภาค ปรเฉทท ๒, หนา ๑๒๖. ๓๗ อางแลว. ๓๘ บรรจบ บรรณรจ, เอกสารประกอบการสอนพระไตรปฎกวเคราะห ๑, หนา ๑๓๐. ๓๙ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, หนา ๒๐๑. ๔๐ บรรจบ บรรณรจ, เอกสารประกอบการสอนพระไตรปฎกวเคราะห ๑, หนา ๑๓๑. ๔๑ แสง จนทรงาม, พทธศาสนวทยา, หนา ๑๑๕.

๕๙

สรปไดวา กรรม ๑๒ เปนมตของอรรถกถาจารยทกลาวไวในอรรถกถาโดยมวตถประสงครวบรวมค าสอนเรองกรรมจากพระไตรปฎกแลวจดแบงออกเปน ๓ ประเภทตามทางใหผลของกรรม คอ ๑. กรรมใหผลตามหนาท ๒. กรรมใหผลกอนหรอหลง ๓. กรรมใหผลตามระยะเวลา การท พระอรรถกถาจารยไดอธบายขยายความเรองกรรมท าใหเปนประโยชนแกผศกษาตลอดจนผสนใจทงหลายเพราะท าใหเกดความเขาใจชดเจนขนท าใหผศกษามองเหนภาพเกยวกบกรรมและการใหผลของกรรมเมอเขาใจแลวจะไดปฏบตถกตองไมมความสงสยวาตนปฏบตถกหรอไมถกอกตอไปเมอรแลวจะไดหาทางปองกนไมท ากรรมทจะน าตวเองไปสอบายหรอความเสอมเชน ครกรรม๕ อยางทน าผไปสความทกขความเดอดรอนทกรรมอนไมสามารถตานทานไวได เปนตน เมอรจกกรรมทควรงดเวนแลวจะไดหมนประกรรมทควรประกอบอนจะน าตนเองไปสความเจรญรงเรองตอไป

๓.๓ แนวทศนะเกยวกบกรรมตามหลกพระพทธศาสนา

กรรมเปนหลกธรรมส าคญอนดบตน ๆ ในพระพทธศาสนาพระพทธเจาสอนเรองกรรม ใหเชอกรรมคอการกระท ามากกวาเชออยางอน เชน พระองคตรสวา เวลาใดกแลวแตทคนท าด เวลานนกจะเปนเวลาดมงคลดส าหรบคนนน และกรรมนนกจะใหผลในโอกาสตอไปการใหผลของกรรมนนแตกตางจากการใหผลของสงอนคนสองคนท ากรรมเหมอนกนแตอาจจะไดผลไมเหมอนกน หรอไดผลเหมอนกนแตไมเทากนกได ทงนขนอยกบเจตนาหรอความตงใจของแตละคน เชน คนหนงท าบญดวยศรทธาอยางแรงกลาแลวปรารถนาในอานสงสของบญทตนท าอกคนหนงท าบญ เพอรกษาสถานภาพทางสงคมหรอท าเพอรกษาหนาตาของตวเองแบบจ าใจท าไมไดท าดวยศรทธา คนสองคนนจะไดผลของบญทท าตางกนอยางแนนอนเพราะฉะนนทศนะเกยวกบการใหผลของ กรรมในทางพระพทธศาสนาพระพทธเจาตรสไวในฐานสตรและปพพชตอภณหสตรวา “เรามกรรมเปน ของของตน เรามกรรมเปนทายาท เรามกรรมเปนก าเนด เรามกรรมเปนเผาพนธ เรามกรรมเปนทพง อาศย เราท ากรรมใดไว จะดหรอชวกตาม เราจะตองไดรบผลของกรรมนน”๔๒

นอกจากนยงมพทธพจนหลายแหงทพระองคตรสเกยวกบเรองกรรมจงกลาวไดวาพระองค ใหความส าคญกบเรองกรรมมาก ผวจยจะไดน าเสนอเรองกรรมเปนล าดบไป

๓.๓.๑ ความส าคญของกรรม

หลกกรรมมความส าคญตอบคคลและสงคม ดงทพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ๔๓

๔๒ อง. ปญจก. (ไทย) ๒๒/๕๗/๙๙-๑๐๐. อง. ทสก. (ไทย) ๒๔/๔๘/๑๐๔-๑๐๕. ๔๓ พระธรรมปฎก, (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๒๑๓–๒๑๔.

๖๐

ไดกลาวถงคณคาทางจรยธรรมของหลกกรรมม ดงน ๑. ใหเปนผหนกแนนในเหตผล รจกมองเหนการกระท า และผลการกระท าตามแนวทาง

ของเหตปจจยไมเชอสงงมงาย ตนขาว เชน เรองแมน าศกดสทธเปนตน ๒. ใหเหนวาผลส าเรจทตนตองการ จดหมายทปรารถนาจะเขาถงความส าเรจไดดวยการ

ลงมอท าจงตองพงตน และท าความเพยรพยายามไมรอคอยโชคชะตา หรอหวงผลดวยการออนวอน เซนสรวงตอปจจยภายนอก

๓. ใหมความรบผดชอบตอตนเอง กจะงดเวนจากกรรมชวและรบผดชอบตอผอน ดวยการ กระท าความดตอเขา

๔. ใหถอวา บคคลมสทธโดยธรรมชาตทจะท าการตาง ๆ เพอแกไขปรบปรง สรางเสรม ตนเองใหดขนไปโดยเทาเทยมกน สามารถท าตนใหเลวลงหรอใหดขน ใหประเสรฐจนถงยงกวาเทวดาและพรหมไดทก ๆ คน

๕. ใหถอวาคณธรรม ความสามารถและความประพฤตปฏบต เปนเครองวดความทราม หรอประเสรฐของมนษย ไมใหมการแบงแยกโดยชนวรรณะ

๖. ในแงกรรมเกา ใหถอเปนบทเรยน และรจกพจารณาเขาใจตนเองตามเหตผล ไมคอย เพงโทษแตผอน มองเหนพนฐานของตนเองทมอยในปจจบนเพอรทจะแกไขปรบปรง และวางแผน สรางเสรม ความเจรญกาวหนาตอไปไดถกตอง

๗. ใหความหวงในอนาคตส าหรบสามญชนทวไป

ตามทพระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดอธบายความส าคญของกรรมไวนน พอสรปไดวา กรรมมความส าคญตอวถชวตของบคคลและสงคม ดวยผทเชอเรองกรรม จะเปนผมเหตผลรบผด ชอบการกระท าของตนและปรบปรงพฒนาการกระท าของตนเองดวยความเพยร โดยมความหวงถง อนาคตทดรออยขางหนา ตลอดจนยอมรบนบถอคณคาของคนทมคณธรรม

๓.๓.๒ กฏแหงกรรม

กฎแหงกรรมตามทศนะของพระพทธศาสนาแยกพจารณาได ๒ ประเดน๔๔ คอ

ก. กฎแหงกรรมในฐานะกฎธรรมชาต พระพทธศาสนาสอนหลกความจรงทวา สงทงหลายทงปวง มชวตและไมมชวตลวน

เปนไปตามธรรมชาตแหงเหตปจจย ทเรยกกนวา กฎแหงธรรมชาต หรอนยาม๔๕ อนหมายถงความ

๔๔ สนทร ณ รงษ, พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, พมพครงท ๒, หนา ๑๖๔.

๖๑

เปนระเบยบ มกฎเกณฑทแนนอนตายตวอยแลวในธรรมชาต ไมมสงใดเกดขนลอย ๆโดยไมมทมา และไมสงผลกระทบตอสงอน ทกอยางลวนเปนเหตเปนผลกนตามหลกของอทปปจจยตาทกลาวมา “สรรพสงลวนองอาศยกนและกน ในฐานะสงหนงเปนสาเหตและสงหนงเปนผล”๔๖ ทงน สงทงหลายทงปวง จงมเหตปจจยเกดจากกฎธรรมชาตมใชพระผเปนเจา หรอผใดมาก าหนดไว พระพทธศาสนาจงเปนศาสนาอเทวนยมกฎแหงกรรม เปนกฎแหงเหตผลทมความสมพนธกนระหวางกรรมกบผลของกรรมอนเปนกฎทแนนอนและตายตว กรรมแตละประเภทถกก าหนดไวจากธรรมชาตแลววากรรมแบบไหน ใหผลแบบไหน เปรยบเทยบไดกบผทปลกตนมะมวงยอมไดผลมะมวงอยางแนนอนจะเปนผลไมชนดอนไมได กฎแหงกรรม จงเปนกฎแหงเหตและผล หรอกฎธรรมชาตทเรยกวากรรมนยาม๔๗ อนเปนกฎแหงเหตและผลทเกยวกบการกระท าของมนษย๔๘

สรปไดวา กฎแหงกรรมเปนกฎแหงเหตและผลมความแนนอนในการใหผลของกรรม ซงถกก าหนดโดยกฎของธรรมชาตไวแลววา เมอท ากรรมแบบนจะไดรบผลตอบแทนแบบน โดย ทงหมดด าเนนไปตามกฎของอทปปจจยตา กฎแหงกรรมจงมฐานะเปนกฎแหงธรรมชาต

ข. กฎแหงกรรมในฐานะเปนกฎทางศลธรรม กฎแหงกรรมในฐานะเปนกฎทางศลธรรม มความหมายเชนเดยวกบประเดนกฎ

ธรรมชาต คอเปนกฎแหงเหตและผล ประเดนกฎแหงธรรมชาตครอบคลมทงสงมชวตและไมมชวต ประเดนกฎแหงศลธรรมครอบคลมเฉพาะสงมชวตทสามารถมเจตจ านงเสรไดเทานน๔๙ เพราะ

๔๕ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๑๕๒. ๔๖ สมภาร พรมทา, พทธศาสนากบวทยาศาสตร, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๗๕. ๔๗ นยาม ๕ ทนอกเหนอจากกรรมนยามมอก ๔ ประการคอ ๑. อตนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบอณหภม สภาพแวดลอมทางธรรมชาต ๒. พชนยาม กฎธรรมชาตทเกยวกบการสบพนธหรอพนธกรรม ๓. จตตนยาม กฎธรรมชาตทเกยวกบการท างานของจต ๔. ธรรมนยาม กฎธรรมชาตทเกยวกบความสมพนธและอาการทเปนเหตและผลแกกนของสง

ทงหลายหรอความเปนธรรมแหงเหตปจจย เชน สงทงหลายเกดขน ตงอย และดบไปเปนธรรมดา. ดเพมเตมใน พระธรรมปฎก, (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๑๕๒-๑๕๓.

๔๘ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), เชอกรรม รกรรม แกกรรม , พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ สหธรรมก จ ากด, ๒๕๔๕), หนา ๕๔.

๔๙ สนทร ณ รงษ, พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, หนา ๑๖๖.

๖๒

สามารถก าหนดพฤตกรรมเปนดหรอชว ตามมาตรฐานทางศลธรรมทใชในสงคมมนษยสวนพฤตกรรมทมาจากสญชาตญาณไมสามารถก าหนดดวยคณคาทางศลธรรมไดกรรมนยามหรอกฎแหงกรรม คอ กฎธรรมชาตสวนทท าหนาทดแลการกระท าทแฝงคาทางศลธรรมของมนษย กฎแหงกรรมจะบนทกการกระท าของบคคลแตละคนและคอยโอกาสใหผลตอบสนอง๕๐ พระพทธเจาไดตรสถงกฎแหงกรรมในฐานะเปนกฎทางศลธรรม มปรากฏในพระไตรปฎกวา “คนท ากรรมใดไว ยอมเหนกรรมนนในตน คนท ากรรมด ยอมไดรบผลด คนท ากรรมชว ยอมไดรบผลชว คนหวานพชเชนใด ยอมไดรบผลเชนนน”๕๑

จากพระพทธพจนดงกลาว เหนไดวา มนษยทกคนมกฎแหงกรรม หรอกรรมนยามก ากบ ดแลพฤตกรรมทมคณคาทางศลธรรม และรอคอยเวลาใหผลตอบแทนตามคณภาพของกรรม ตามเหตและผลทมความสมพนธสอดคลองกน ถาเปนกรรมด ผลทไดรบเปนความด (สข) ถาเปนกรรมชว ผลทไดรบเปนความชว (ทกข) เปรยบเทยบการใหผลของกรรม เชนเดยวกบการปลกพช ปลกพชชนดใดไดผลพชชนดนน ปลกขาวยอมไดขาว จะเปนเผอกหรอมนนนเปนไปไมได กฎแหงกรรมในฐานะเปนกฎศลธรรม มกฎเกณฑตายตวเหมอนกฎธรรมชาตขออน ๆ ดเปนด ชวเปนชว ไมมการยกเวนหรอยดหยน แตเปนการใหผลทางดานจตใจเทานน การใหผลชนนอกตองอาศยองคประกอบอน ๆ มาสนบสนน

สรปไดวา มนษยตองรบผดชอบการกระท าของตน โดยมกฎแหงกรรมในฐานะกฎศลธรรมคอยก ากบดแล มกระบวนการใหผลทสมพนธกบเหตทเปนกฎเกณฑแนนอนตายตวไมมขอยกเวน แตเปนผลระดบจตใจ แตกสามารถหลดพนจากกรรมทตนท าได ถาสามารยกจตขนสวปสสนาพจารณาเหนไตรลกษณท าอาสวะภายในของตนใหหมดสนไป จนเปนพระอรหนตกจะไมตองรบกรรมอนๆ ทจะตองรบตอไปในภพภมขางหนาเพราะไมไดกลบมาเกดอกจงไมตองรบกรรมเหลานนหลงจากตายหรอนพพานทเปนอนปาทเสสนพพานคอนพพานไมเหลอขนธ ๕

๕๐ สมภาร พรมทา, พทธปรชญา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๔๒),

หนา ๓๑๑-๓๑๒. ๕๑ ข.ชา. (ไทย) ๒๗/๓๕๓/๒๐๑.

๖๓

๓.๓.๓ สาเหตการเกดกรรม

แนวทศนะเกยวกบกรรมตามหลกพระพทธศาสนา ไดแบงแหลงเกดของกรรมออก ๒ ประเภท คอ๕๒

๑. เกดจากตณหา ไดแก พอใจ ชอบใจยนด อยาก รกใคร ตองการ ทไมด ไมสบาย ไมเกอกล เปนอกศล ๒. เกดจากฉนทะ ไดแก พอใจ ยนด อยาก รกใคร ตองการ ทดงาม สบาย เกอกล เปนกศล

ตณหา แปลไดอกอยางวา ความกระหาย ความทะยาน ความอยาก ความเสนหา ความดนรน ความกระสบกระสาย กระวนกระวาย ไมรจกอม ตณหาเกดจากเวทนาเปนปจจย โดยมอวชชาเปนมลเหต กลาวคอ เมอบคคลรบรอารมณอยางใดอยางหนง ทนาชอบใจหรอไมนาชอบใจกตาม เชน เหนรปสวยหรอนาเกลยด ไดยนเสยงไพเราะหรอหนวกห เปนตน แลวเกดความรสกสข หรอทกข หรอเฉย ๆ ขน ในเวลานนตณหากจะเกดขนในลกษณะอยางใดอยางหนงคอ ถารสกสข พฤตกรรมทแสดงออกมากยนด ชนชอบ คลอยตามไป ตดใจ ใฝรก อยากได ถารสกทกข พฤตกรรมทแสดงออกมากยนราย ขดใจ ชง อยากเลยงหน หรออยากใหสญสนไปเสย ถารสกเฉย ๆ พฤตกรรมทแสดงออกมากเพลนๆ เรอยเฉอยไป พฤตกรรมเหลานมนเปนไปของมนไดเอง โดยไมตองใชความคด ไมตองใชความรความเขาใจอะไรเลย จงอาจพดไดอยางงาย ๆ วา ตณหานนเองเปนบอเกดของพฤตกรรมตาง ๆ ของมนษย ดงนน ตามหลกพระพทธศาสนา บทบาทและการท าหนาทของตณหาเหลานไดเปนตวก าหนดการด าเนนชวตสวนใหญของมนษย ตณหาทเปนบอเกดของกรรมมนษยแบงเปน ๓ ดานดงน๕๓

๑. กามตณหา คอความกระหายอยากไดอารมณทนาชอบใจมาเสพเสวยปรนเปรอตน หรอความทะยานอยากในกาม

๒. ภวตณหา คอ ความกระหายอยากในความถาวรมนคง มคงอยตลอดไป ความใหญโตโดดเดนของตน หรอความทะยานอยากในภพ

๓. วภวตณหา คอ ความกระหายอยากในความดบสนขาดสญ แหงตวตน หรอความทะยานอยากในวภพ

ตณหาทง ๓ ดานนยอมท าใหพฤตกรรมของมนษยด าเนนไปในทศทางตางๆ เชน ไดสงทชอบใจ พอใจกเปนสข และแสวงหาสงทชอบใหมไปเรอยๆ ถาไดสงทไมนาชอบใจกอยากจะไป

๕๒ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ .ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑ ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จ ากด ,๒๕๔๙), หนา ๔๙๐. ๕๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๖๓.

๖๔

ใหพนจากสงเหลานน ซงพฤตกรรมจะเปนอยางไรนน กขนอยกบวาใครมตณหาทงสามดานนมากนอยอยางไร

สวนฉนทะ หมายถง กศลธรรม ความพงพอใจ ความชอบ ความอยากไดในสงทดงาม เกอกลตอชวตจตใจ เปนไปเพอประโยชนสขทงแกตนและคนอน หรอแปลอกอยางหนงไดวา มความพอใจในความดงาม ความตองการในความจรง ความตองการเลงไปถงความร คอเทากบพดวาตองการรความจรงตองการเขาถงตวธรรม ดงนนกรรมทเปนฉนทะน ยอมมการแสดงออกมาในทางดงาม สรางสรรค ใฝด รกด เปนตน

จากทกลาวมาโดยสงเขปนท าใหเหนความแตกตางระหวางกรรมทตณหาเปนบอเกดและฉนทะเปนบอเกดไดดงน

๑. ตณหา มงประสงคเวทนา ดงนน จงตองการสงส าหรบเอามาเสพเสวยเวทนา เอาอตตาเปนศนยกลาง กรรมทแสดงออกมายอมเปนไปอยางสบสน กระวนกระวาย เปนทกข

๒. ฉนทะ มงประสงคทประโยชน กลาวคอ ประโยชนทเปนคณคาแทจรงแกชวต หรอคณภาพชวต ดงนน กรรมทแสดงออกมาจงมงไปทความจร 'สงทดงาม เพราะฉนทะกอตวจาก โยนโสมนสการคอความรจกคดหรอคดถกวธคดตามสภาวะและเหตผลเปนภาวะกลางๆไมผกพนกบอตตาและน าไปสอตสาหะหรอวรยะคอท าใหเกดกรรมทจะแสวงหาสงทเปนความดงามนนเองบอเกดของกรรมในพระพทธศาสนาจงมงเนนทมโนกรรมทมตณหาและฉนทะเปนมลเหตและเปนสมฏฐานในการเกดพฤตกรรมตางๆของมนษยโดยพฤตกรรมทเกดขนนนมทงดและไมดและทเปนกลางๆคอไมดไมชวกมทงนเนองมาจากเจตสกทมาอาศยจตเปนตวกระตนใหเกดเจตสกจงเปนพลงทควบคมรางกายมนษยใหกระท าการตางๆในการแสดงพฤตกรรมทกๆอยางทปรากฏออกมาทางกาย วาจา และใจ

๓.๓.๔ ทางแหงการท ากรรม

ทางหรอทวารแหงการท ากรรม หรอสงทท าใหเกดกรรม มอย ๓ ทาง คอ ๑. กายกรรม การกระท าทางกาย ๒. วจกรรม การกระท าทางวาจา ๓. มโนกรรม การกระท าทางใจ๕๔

๕๔ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๕๖/๕๕. รายละเอยดวา “ตปสส เราบญญตในการท าชวในการประพฤตชวไว ๓

ประการ คอ ๑. กายกรรม ๒. วจกรรม ๓. มโนกรรม... ตปสส กายกรรมกอยางหนง วจกรรมกอยางหนง มโนกรรมกอยางหนง...”

๖๕

ทางแหงการท ากรรม ของบคคลม ๓ ทาง คอ ทางกาย ทางวาจา และทางใจ ขณะทบคคลด าเนนชวตประจ าวนไดท ากรรมทางใจตลอดเวลา

๓.๓.๕ เกณฑตดสนกรรมดกรรมชว

การกระท าทจดวาเปนกรรมหรอไมนน พระพทธศาสนาใหถอหลกของเจตนาเปนหลก ดงทกลาวมาแลวขางตน สวนการกระท าใดจดเปนกรรมด หรอกรรมชวนน๕๕ พระพทธเจาทรงใหเกณฑการตดสนไวดงตอไปน

๑. พจารณาตามสาเหตการเกดกรรม สรปไดวา การกระท าทมเจตนามาจาก อโลภะ อโทสะ อโมหะ จดเปนกรรมด การกระท าทมเจตนามาจาก โลภะ โทสะ โมหะ จดเปนกรรมชว๕๖

๒. พจารณาตามผลของการกระท าวา การกระท าท “บคคลท ากรรมใดแลว ยอมไมเดอดรอนใจในภายหลง อมเอบ ดใจ เสวยผลกรรมอยกรรมนนชอวา กรรมด”๕๗ สวนการกระท าท

“บคคลกระท ากรรมแลว ยอมเดอดรอนใจในภายหลง รองไหน าตานองหนา เสวยผลกรรมอย กรรมนนชอวา เปนกรรมไมด” ๕๘

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดใหหลกเกณฑรวมเพอประกอบเกณฑการตดสนกรรมด กรรมชว ไวดงตอไปน

๑. ใชมโนกรรม คอ ความรสกผดชอบชวดของตนเองไดหรอไม เสยความเคารพ ตนหรอไม

๒. พจารณา ความยอมรบของวญญชน หรอนกปราชญหรอบณฑตชนวาเปนสงทวญญชนยอมรบหรอไม ชนชมสรรเสรญ หรอต าหนตเตยนหรอไม

๓. พจารณาลกษณะและผลของการกระท าตอตนเองตอผอน ก. เปนการเบยดเบยนตนเอง เบยดเบยนผอน ท าตนเองหรอผอนใหเดอดรอนหรอไม

๕๕ ความด เรยกวา “กศลกรรม” บาง “สจรตกรรม” บาง “บญ” บาง ไทยแปลวา “ท าความด”กรรมชว เรยกวา “อกศลกรรม” บาง “ทจรต” บาง “บาป” บาง ไทยแปลวา “ท าความชว” (บรรจบ บรรณรจ) “เอกสารประกอบการสอนวชาพระไตรปฎกวเคราะห ๑,” (กรงเทพมหานคร : บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๕ (อดส าเนา), หนา ๑๒๖).

๕๖ อง ตก. (ไทย) ๒๐/๑๑๒/๓๕๓-๓๕๔, อง ฉกก. (ไทย) ๒๒/๓๙/๔๙๐. ๕๗ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๖๘/๔๘. ๕๘ อางแลว.

๖๖

ข. เปนไปเพอประโยชนสข หรอเปนไปเพอทกขทงแกตนและผอน๕๙

สนทร ณ รงษ อธบายไววา กรรมด กรรมชว นอกจากจะก าหนดดวยเจตนาในการกระท าแลว ยงก าหนดดวยผลทเกดขนแกตนเองและผอนดวย ในบางกรณก าหนดดวยผลทเกดขนแกตนเองเพยงอยางเดยว แตในบางกรณก าหนดดวยผลทเกดขนทงแกตนเองและผอน๖๐

ตามขอความทไดศกษาเกณฑการตดสนกรรมด กรรมชวไวนน สรปไดวา การกระท าทจดเปนกรรมด กรรมชวนน พจารณาจากเจตนาทกระท า และผลของการกระท าทมผลกระทบตอตนเอง หรอทงตอตนเองและผอน ถาเจตนาดกจดเปนกรรมด ถาเจตนาไมดกจดเปนกรรมชว แมแตการฉดกระดาษแผนเดยวกนกมผลไมเหมอนกนถาเจตนาตางกน กลาวคอถาฉดดวยความโกรธ ความพยาบาท ยอมมผลตอจตใจในทางลบ ถาฉดดวยจตใจทดงาม ยอมมผลตอจตใจในทางบวก

๓.๓.๖ การใหผลของกรรมทปรากฏในพระไตรปฎก

ก. การใหผลของกรรมในมหากมมวภงคสตร

ในพระไตรปฎกพระพทธเจาไดตรสกบพระอานนท ถงการแบงบคคลไว ๔ ประเภท ตามกรรมและผลของกรรมทสงไปเกดในภพภมตาง ๆ ไวในมหากมมวภงคสตร๖๑ สรปสาระส าคญ ไดวา

บคคลประเภทท ๑ บคคลทขณะมชวตอยประกอบอกศลกรรม มมจฉาทฐ เมอ ตายไปแลวยอมไปเกดในอบายภม๖๒ ทงน เพราะเขาท ากรรมชวตงแตชาตกอนตอเนองถงชาต ปจจบนหรอมความคดเปนมจฉาทฏฐในเวลาใกลตาย

บคคลประเภทท ๒ บคคลทขณะมชวตอย เปนผประกอบอกศลกรรมไวมาก เปน มจฉาทฐ เมอตายไปเกดในสคต๖๓ ทงน เพราะผลของกรรมดทท าไวในชาตกอนใหผลอย หรอม

๕๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๑๘๑.. ๖๐ สนทร ณ รงษ, พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, พมพครงท ๒, หนา ๑๗๒-๑๗๓. ๖๑ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๒๙๘–๓๐๓/๓๕๗–๓๖๗. ๖๒ อบายภม หมายถง ภมก าเนดทปราศจากความเจรญ ม ๔ อยางคอ ๑. นรยะ นรก ๒. ตรจฉานโยน

ก าเนดดรจฉาน ๓. ปตตวสย ภมแหงเปรต ๔. อสรกาย พวกอสรกาย. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต),พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๗๗.

๖๓ สคต หมายถง สถานททดทสตวโลกซงท ากรรมดตายแลวไปเกด ไดแก มนษยและเทพ. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๔๔.

๖๗

ความคดเปนสมมาทฏฐในเวลาใกลตาย บคคลประเภทท ๓ บคคลทขณะมชวตอยประกอบกศลกรรม มสมมาทฏฐ เมอตายไป

แลวไปเกดในสคต ทงนเพราะเขาท ากรรมดตงแตชาตกอนตอเนองถงปจจบน หรอมความคดเปน สมมาทฏฐในเวลาใกลตาย

บคคลประเภทท ๔ บคคลทขณะมชวตอยประกอบกศลกรรม มสมมาทฏฐ เมอตายไป แลวไปเกดในอบายภม ทงนเพราะเขาท ากรรมชวไวมากในชาตกอน และใหผลอย หรอมความคด เปนมจฉาทฏฐในเวลาใกลตาย

การท ากรรมและใหผลของกรรมของบคคลประเภทท ๑ เรยกวา ท าชวไดชว บคคลประเภทท ๒ เรยกวา ท าชวไดด บคคลประเภทท ๓ เรยกวา ท าดไดด บคคลประเภทท ๔ เรยกวา ท าดไดชว๖๔

การใหผลของกรรมของบคคลประเภทท ๑ และ ประเภทท ๓ เปนการใหผลของกรรมท ชอบดวยเหตผล แตการใหผลของกรรมของบคคลประเภทท ๒ และประเภทท ๔ เปนการใหผลทเรม ซบซอนขน เกนวสยของบคคลทวไปจะเขาใจสาเหตได ดวยมสาเหต ๒ ประการ คอ ๑. เปนระยะเวลา ทกรรมในชาตกอนใหผล จงขดขวางผลของกรรมในชาตนและ ๒. คณภาพของจตในเวลาใกลตาย ซงพทธศาสนาใหความส าคญกบมโนกรรมมากทสด ดงนน จตใกลตายทมสภาพผองใส หรอเศราหมองจงเปนสาเหตส าคญทจะท าใหไปเกดในสคต หรออบายภมในในชาตตอไป ดงทพระพทธองคตรสไวในวตถปมสตร วา “เมอจตเศราหมองทคต กเปนอนหวงได เมอจตไมเศราหมอง สคต กเปนอนหวงไดฉนนน เหมอนกน”๖๕

การใหผลของกรรมในมหากมมวภงคสตร เปนการใหผลของกรรมชนนอกซงสมพนธกบเรองสถานททไปเกด (คต) บคคลทท ากรรมดไวมากแตไปเกดในอบายภม หรอผทท ากรรมชวไวมาก แตไปเกดในสคต ผลของกรรมดและกรรมชวทเขากระท าไวซงยงไมไดใหผล ไมไดสญหายไปไหนยงรอคอยเขาอย ดงพทธพจนทพระพทธองคตรสไวในทตยาปตตกสตรวา “กบคคลท ากรรมใดดวยกาย ดวยวาจา หรอดวยใจ กรรมนนแหละเปนของ ๆ เขา และเขายอมพาเอากรรมนนไป อนงกรรมนนยอมตดตามเขาไป เหมอนเงาตดตามตน” ฉะนน มโนกรรมในขณะทจตใกลดบเปนองคประกอบส าคญทจะเกอหนนไปเกดในอบายภม หรอในสคต การรบผลของกรรม

๖๔ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร), กรรมทปน, เลม ๑, หนา ๔๙๕–๔๙๙. ๖๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๗๐/๖๒–๖๓.

๖๘

จงอาจจะไมเปนไปตามทปถชนสมผสไดจากอายตนะภายใน๖๖ ดงนน บคคลจงไมควรประมาททจะท าจตใหผองใสและคนเคยอยกบกรรมดตลอดเวลา

ข. การใหผลของกรรมในจฬกมมวภงคสตร

การใหผลของกรรมท าใหมนษยมความแตกตางกนไป กรรมในอดตมผลตอชาตปจจบน และการกระท าในชาตปจจบนยอมสงผลในชาตตอไป ดงมปรากฏหลกฐานในจฬกมมวภงคสตร๖๗ ทพระพทธเจาตรสกบสภมานพ โตเทยยบตร ถงสาเหตการกระท ากรรมของมนษยทท าใหเกดความ แตกตางกน ซงสรปสาระส าคญไดดงน

คท ๑

เหตทบคคลเกดมามอายสน เพราะชอบฆาสตว ขาดความกรณา เหตทบคคลเกดมามอายยน เพราะเวนจากการฆาสตว และมความเอนด

คท ๒

เหตทบคคลเกดมามโรคมาก เพราะมนสยชอบเบยดเบยนสตว เหตทบคคลเกดมามโรคนอย เพราะไมมนสยชอบเบยดเบยนสตว

คท ๓

เหตทบคคลเกดมามผวพรรณทราม เพราะเปนคนมกโกรธมความพยาบาทปองราย เหตทบคคลเกดมามผวพรรณงาม เพราะเปนคนไมมกโกรธ ไมมความพยาบาทไมปองราย

คท ๔

เหตทบคคลเกดมามอ านาจนอย เพราะมจตรษยา เหตทบคคลเกดมามอ านาจมาก เพราะมจตไมรษยา

๖๖ อายตนะ หมายถง เครองรบรม 6 คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต),

พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๑๑. ๖๗ ม. อ. (ไทย) ๑๔/๒๘๙-๒๙๗/๓๔๙–๓๕๗.

๖๙

คท ๕

เหตทบคคลเกดมามโภคทรพยนอย เพราะไมท าทานแกสมณะหรอพราหมณ เหตทบคคลเกดมามโภคทรพยมาก เพราะใหทานแกสมณะหรอพราหมณ

คท ๖

เหตทเกดมาในตระกลต า เพราะเปนคนกระดาง เยอหยงไมออนนอม เหตทเกดมาในตระกลสง เพราะเปนคนไมกระดาง ไมเยอหยงออนถอมตน

คท ๗

เหตทเกดมาเปนคนโง เพราะไมชอบแสวงหาความรหรอเมอไมรสงใดกเขาไม เขาไปสอบถามจากผร

เหตทเกดมาเปนคนฉลาด เพราะเปนคนชอบแสวงหาความรเมอไมรสงใดก สอบถามจากผร

จฬกมมวภงคสตร เปนการแสดงใหเหนความสมพนธระหวางกรรมกบผลของกรรมทม กระบวนการใหผลอยางแนนอนเปนรปธรรม บคคลแตกตางกนเพราะท ากรรมทตางกน กรรมใน อดตยอมมผลตอปจจบน ดงทพระพทธองคตรสไวในฐานสตร วา “สตวทมกรรมเปนของ ๆ ตนมกรรมเปนทายาท มกรรมเปนก าเนด มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทพงอาศย กรรมจ าแนกสตวทงหลายใหเลวและดตางกน”๖๘ ดงนน ในชาตปจจบน บคคลมรปสมบต คณสมบต และฐานะอยางไร ยอมเปนกระจกสะทอน ใหเหนถงกรรมเทาทท าเอาไว และไมสามารถทจะแกไขไดนอกจากเรมตนท ากรรมใหม อนเปนกรรมปจจบนใหด

ในจฬกมมวภงคสตร แสดงเหนไดวา มนษยทกคน เลอกทจะเปนและมได เชน เลอกทนจะ เปนคนสวย (หลอ) ฉลาด ร ารวย ไมมโรคภยไขเจบ อายยน และมอ านาจในตน ตองเลอกท ากรรม ปจจบน ทใหผลตามทตนเองตองการดวยความพากเพยร จนกลายเปนอปนสย ผลของกรรมบาง อยาง สามารถใหผลในชาตนไดทนท เชน ความฉลาด ความร ารวย สวนผลอยางอนอาจปรากฏใน ชาตหนาหรอชาตตอ ๆ ไป

จากการศกษากรรมในมหากมมวภงคสตรและจฬกมมวภงคสตรท าใหเหนวา มนษย

๖๘ อง. ปญจก. (ไทย) ๒๒/๕๗/๑๐๐.

๗๐

สามารถก าหนดอนาคตของตนเอง ดวยการเลอกสถานทเกด เลอกมคณสมบตและรปสมบตใหกบ อนาคตของตนเองได

๓.๓.๗ การใหผลของกรรมทปรากฏในอรรถกถา

การใหผลของกรรมทปรากฏในอรรถกถามรายละเอยดรวมอยในการจดประเภทของกรรมในอรรถกถาทไดศกษามาแลวในตอนวาดวยประเภทของกรรมขางตน ในทนจงไมขอน ามากลาวไวอก จะขอน าเอาการใหผลของกรรมตามทศนะของนกปราชญมาเสนอเปนอนดบตอไป

๓.๓.๘ การใหผลของกรรมตามทศนะของนกปราชญ

นกปราชญทางพระพทธศาสนาไดแสดงทศนะเกยวกบการใหผลของกรรมไวหลายทาน แตในทนจะน ามาเสนอไวพอเปนตวอยางเพยง ๒ ทาน คอ

สนทร ณ รงษ๖๙ ไดอธบายการใหผลของกรรมไววา ม ๒ ระดบคอ ๑. ผลชนในของกรรม ไดแก ผลทเกดขนในทนททท ากรรมนนสนสดลงเราท าชว

เมอไหรผลทเกดเราเปนคนชวเมอนนเปนการเพมกเลสใหมมากฃนเราท าความดเมอไหรเปนคนด ทนท ซงเปนการเพมบารมใหมมากขน

๒. ผลชนนอกของกรรม ไดแก ผลทเปนความสขหรอความทกขความเจรญ หรอความเสอมสมบตหรอวบตทเกดมขนภายหลงสบเนองมาจากกรรมนนๆผลของกรรมชนนอกใหผลเมอไหร ขนอยกบเงอนไขและปจจยหลายอยาง

บรรจบ บรรณรจ๗๐ ไดอธบายการใหผลของกรรมไววา ผลของกรรมทานเรยกวา “เมลดผล” กรรมทท าแลวยอมใหผล ๒ ขน คอ

ขนท ๑ ใหผลชนใน หมายถง ใหผลทางใจโดยตรง คอ ใหผลเปนความรสกนกคด เชน ท าดกใหผลเปนความรสกนกคดทดท าชวกใหผลเปนความรสกนกคดทชวความรสกนกคดทดหรอ ความรสกนกคดทชวจะเปนวบากตกคางอยในจตใจและรอวนแสดงตวออกมาอกผลกรรมขนนเราเรยกวา “นสย”หรอ “อปนสย” กได

ขนท ๒ ใหผลชนนอก หมายถง ใหผลออกมาเปนใหผท าไดรบสงทดคอ ไดรบ ลาภ ยศ ค าสรรเสรญ ไดรบสงทไมดกคอ ไดรบความเสอมลาภเสอมยศ ค านนทา การใหผล ๒ ขนน ตางกน

๖๙ สนทร ณ รงษ, พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, หนา ๑๗๔–๑๗๕. ๗๐บรรจบ บรรณรจ, เอกสารประกอบการสอนวชา พระไตรปฎกวเคราะห, หนา ๑๒๖–๑๒๗.

๗๑

ตรงทวา การใหผลขนท ๑ นน ใหผลทนทหลงจากการท ากรรมสนสดลง สวนการใหผลขนท ๒ นน จะใหผลทนทหรอไมนนขนขนอยกบองคประกอบ ๔ ประการ คอ กาล คต อปธ และปโยค

ตามทนกวชาการทางพระพทธศาสนาทง ๒ ทานไดอธบายการใหผลของกรรมไวนนสรปไดวา การใหผลของกรรมม ๒ ขน คอ

๑.ผลชนในสงผลตอจตใจใหผลทนททท ากรรมเสรจเปนความรสกดหรอชวแลวสะสมในจต แสดงออกมาเปนอปนสย เปนคนดหรอคนชว

๒. ผลชนนอก กรรมดใหผลเปนลาภ ยศ สรรเสรญ กรรมชว ใหผลเปน เสอมลาภ เสอมยศนนทาการทกรรมจะใหผลชนนอกไดตองอาศยปจจยหลายอยางจงท าใหบคคลทวไปทผลของกรรมทใหทงผลชนในและผลชนนอกเปนเรองของโลกธรรม ๘ โดยตรง

๓.๓.๙ องคประกอบทสนบสนนและขดขวางการใหผลของกรรม

ในพระไตรปฎก ไดกลาวถงองคประกอบทสนบสนนและขดขวางการใหผลของกรรม ไวในกมมวปากญาณ๗๑ สรปไดวา องคประกอบทสนบสนนใหกรรมดไดสงผล ปดกนและขดขวางการใหผลของกรรมชว เรยกวา สมบต ๔ และองคประกอบทสนบสนนใหกรรมชวสงผล และขดขวางการใหผลของกรรมด เรยกวา วบต ๔ ซงมปจจยอย ๔ อยาง คอ

๑. คต คอ ทไป ๒. อปธ คอ รปราง ๓. กาล คอ ยคสมยทเกด ๔. ปโยคะ คอ ความเพยรหรอความพยายาม พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดอธบายสมบต ๔ และวบต ๔๗๒ ไววา สมบต หมายถง ความเพรยบพรอมสมบรณแหงองคประกอบตาง ๆ ซงชวยเสรมสง

อ านวยโอกาส ใหกรรมดปรากฏผล และไมเปดชองใหกรรมชวแสดงผล สมบตม ๔ อยาง คอ ๑. คตสมบต สมบตแหงคต หรอ คตใหเกดอยในภพ ภม ถน ประเทศทเจรญ เหมาะหรอ

เกอกล ตลอดจนระยะสน คอ ด าเนนชวตหรอไปในถนทอ านวย ๒. อปธสมบต สมบตแหงรางกาย ถงพรอมดวยรางกาย หรอ รปรางใหเชน มรปราง

สวย รางกายสงางาม หนาตาทาทางด นารก นานยมเลอมใสสขภาพดแขงแรง

๗๑ อภ. ว. (ไทย). ๓๕/๘๑๐/๕๒๓-๕๒๔. ๗๒ พระธรรมปฎก, (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๑๙๑.

๗๒

๓. กาลสมบต สมบตแหงกาล ถงพรอมดวยกาล หรอ กาลใหเกดอยในสมยทบานเมองมความสงบสข ผปกครองด ผคนมศลธรรม ยกยองคนดไมสงเสรมคนชว ตลอดจนในระยะสน คอ ท าอะไรถกกาลเวลา ถกจงหวะ

๔. ปโยคสมบต สมบตแหงการประกอบ ถงพรอมดวยประกอบกจ หรอกจการให เชน ท าเรองตรงกบทเขาตองการ ท ากจตรงกบความถนดและความสามารถของตน ท าการถงขนาดถกหลกครบถวนตามเกณฑ หรอ ตามอตราไมใชท าครง ๆ กลาง ๆ หรอ เหยาะแหยะ หรอ ไมถกเรองกน รจกจดท า รจกด าเนนการ

วบต หมายถง ความบกพรองแหงองคประกอบตาง ๆ ซงไมอ านวยแกการทกรรมดจะปรากฏผล แตกลบเปดชองใหกรรมชวแสดงผล ม ๔ อยาง คอ

๑. คตวบต วบตแหงคต หรอ คตเสย คอ เกดอยในภพ ภม ถนประเทศสภาพ แวดลอมทไมเจรญ ไมเหมาะ ไมเกอกล ทางด าเนนชวต ถนทไปไมอ านวย

๒. อปธวบต วบตแหงรางกาย หรอ รปกายเสย เชน รางกายพกลพการออนแอ ไมสวยงาม กรยาทาทางนาเกลยด ไมชวนชม ตลอดจนสขภาพไมดเจบปวย มโรคมาก

๓. กาลวบต วบตแหงกาล หรอกาลเสย คอ เกดอยในยคสมยทบานเมองมภยพบต ไมสงบเรยบรอย ผปกครองไมด สงคมเสอมจากศลธรรมดวยการเบยดเบยน ยกยองคนชว บบคนคนด ตลอดจนท าอะไร ไมถกกาลเวลา ไมถกจงหวะ

๔. ปโยควบต วบตแหงการประกอบ หรอ กจการเสย เชน ฝกใฝในกจการ หรอ เรองราวทผด ท าการไมตรงกบความถนด ความสามารถ ใชความเพยรในเรองไมถกตอง ท าการครง ๆ กลาง ๆ เปนตน

บรรจบ บรรณรจ ไดอธบายถง สมบต ๔ และวบต ๔๗๓ ไววา กรรมใหผลในชาตน (ทฏฐธรรมเวทนยกรรม) คอ กรรมดหรอกรรมชวทท าในชาตน

แลวใหผลเปน ลาภ ยศ สรรเสรญหรอเสอมลาภ เสอมยศนนทา ในชาตน กบทมปจจยเกอหนน คอ หากเปนกรรมดตองประกอบดวยสมบต (ความพรอม) ๔ อยาง ไดแก

ก. กาลสมบต ความพรอมดวยกาลเวลา หมายถง อยในยคสมยทคนนยมความดอยางแทจรง เปนยคทความดเหนผลไดงาย

๗๓ บรรจบ บรรณรจ, เอกสารประกอบการสอนวชา พระไตรปฎกวเคราะห, หนา ๑๒๙.

๗๓

ข. คตสมบต ความพรอมดวยคต หมายถง เกดในภมทเหมาะสมถนทอยและต าแหนงหนาทการงานเกอหนนใหกรรมดใหผล

ค. อปธสมบต ความพรอมดานรางกาย หมายถง ผท าความด มรางกายและการด าเนนชวตพรอมทจะรบผลแหงความดนนได

ง. ปโยคสมบต ความพรอมดานความเพยร หมายถง ผท าความดมความเพยรท าความดอยางตอเนองสม าเสมอ

หากเปนกรรมชวตองประกอบดวยวบต (ความบกพรอง ความไมพรอม) ๔ อยาง ไดแก ก. กาลวบต ความบกพรองดานกาลเวลา หมายถง อยในยคสมยทความชวเหนผล ข. คตวบต ความบกพรองดานคต หมายถง ไมเกดในภพภมทเหมาะสม มถนทอยและ

ต าแหนงหนาทการงาน เกอหนนใหกรรมชวใหผล ค. อปธวบต ความบกพรองดานรางกาย หมายถง ผท าความชว มรางกาย และการด าเนน

ด าเนนชวตพรอมทความชวนนใหผลงาย ง. ปโยควบต ความบกพรองดานความเพยร หมายถง ผท าความชวขาดความเพยรทจะ

ท าความด แตยงมความเพยร ท าความชวอยอยางตอเนอง ไมเลกจากการท าความชวนน

เหนไดวา การทผลของกรรมดและกรรมชวในชาตน จะปรากฏได ตองอาศยปจจย อนมองคประกอบ ๔ อยาง คอ กาล คต อปธ และปโยคะ ในฝายพรอม ใหการสนบสนนกรรม ดเรยกวา สมบต ๔ ในฝายขดขวางกรรมด เรยกวา วบต ๔ ซงการท ากรรมดเพอหวงผลในระดบนจงตองใชสตปญญาพจารณาไตรตรองเพอทจะท าใหเหมาะสมกบต าแหนงหนาทและสภาพแวดลอม(คตสมบต) ถกตองตามกาลเทศะ หรอเวลา (กาลสมบต) และมการจดการทด มความเพยรพยายามอยางเตมทและตอเนอง (ปโยคสมบต) หรอทเรยกวา ท าดถกด ท าดถกเวลา และท าดใหพอด อปธวบตจงไมสามารถขดขวางองคประกอบดงกลาวไดสมบต ๔ และวบต ๔ เปนองคประกอบทสนบสนนและขดขวางการใหผลของกรรมในระดบผลชนนอกเทานน ถงแมวาผลของกรรมบางอยางไดถกขดขวาง ไมใหปรากฏผล แตผลกรรมนนยงคงอย และรอยคอยเวลาใหผล ดงทพระพทธเจาตรสไววา “สตวผจะตองตายไปในโลกน ท ากรรมอนใด คอ บญ และบาปทงสองประการ บญและบาปนนแลเปนสมบตของเขา ทงเขาจะน าเอาบญและบาปนนไปได อนงบญและบาปยอมตดตามเขาไป ดจเงาตดตามตวไปฉะนน”๗๔ สวนผลของกรรมในระดบผลชนใน จะไดรบผลทจตใจ ทนททการกระท านนสนสดลงผลทไดรบเปนไปตามคณภาพของกรรมทท า และเปนนามธรรม

๗๔ ส . ส. (ไทย) ๑๕/๑๑๕/๑๓๒.

๗๔

เหนไดวา สมบต ๔ และวบต ๔ เปนองคประกอบส าคญทสนบสนนและขดขวางการ ใหผลในชาตน (ทฏฐธรรมเวทนยกรรม) นอกจากจะศกษาใหเขาใจถงการใหผลของกรรมแลวเรา ยงสามารถน ามาใชแกไขขอบกพรอง (วบต) ในตนเองได เมอน าไปแกไข ปรบปรงแลวจะท าให การด าเนนชวตประจ าวนและการท างานประสบผลส าเรจไดดยงขนอกดวย

๓.๓.๑๐ ความซบซอนในการใหผลของกรรม กฎแหงกรรม เปนกฎขอหนงของกฎธรรมชาต จงมการใหผลทแนนอน เปนระบบ

ระเบยบ สม าเสมอและตายตว ดงพทธพจนทตรสไววา “คนท ากรรมใดไว ยอมเหนกรรมนนในตน คนท ากรรมด ยอมไดรบผลด คนท ากรรมชว ยอมไดรบผลชว คนหวานพชเชนใด ยอมไดรบผลเชนนน”๗๕

เหนไดวา บคคลท ากรรมใดไวยอมไดรบผลของกรรมนนอยางแนนอน และทนททท ากรรมนนเสรจ แตเปนผลของกรรมในระดบชนในหรอจตใจเทานน สวนผลของกรรมชนนอก กรรมบางอยางไมสามารถใหผลไดทนทตองอาศยจงหวะเวลาทเหมาะสมจงใหผลเปรยบไดกบการปลกไมยนตน เชนทเรยน เมอลงมอปลกจะใหผลทนทไมไดตองอาศยปจจยหลายประการ เชน ความสมบรณของดน น า อากาศ และระยะเวลา และเมอออกผลตองเปนผลทกเรยนอยางแนนอน จะเปนผลไมชนดอนนนเปนไปไมได เชนเดยวกน ยอมเปนไปไมไดทผท ากรรมจะไดรบผลของกรรมตรงขามกบทตนกระท าการใหผลของกรรมในระดบชนนอก เปนลาภ ยศ สรรเสรญ เปนสงทปถชนทวไปปรารถนา และมคานยมวา คอ ผลของกรรมด และไมปรารถนาเสอมลาภ เสอมยศ นนทา ดวยเหนวาเปนผลของกรรมชว การยอมรบการใหผลของกรรมในระดบชนนอกเพยงอยางเดยว ท าใหเกดปญหาความเชอเรองกรรมในสงคมไทยมากขน ดวยคนบางคน สงคมรบรวาเปนคนคดโกงแตกลบไดรบการยกยองเชดช ดงนน กรรมบางอยางจงใหผลไมตรงกบเหตในปจจบนในมหากมมวภงคสตร พระพทธเจาไดตรสถงการใหผลของกรรมทไมเปนไปตามทบคคลทวไปสมผสไดดวยอายตนะทง ๕ การใหผลของกรรมในระดบชนนอก จงเปนเรอง ซบซอนและตองอาศยองคประกอบหลายอยาง นอกจากน ยงมปรากฏหลกฐานในพระสตรอน ๆ ในพระไตรปฎกอก เชน ในโลณผลสตร ไดกลาวถงกรรมอยางเดยวกน แตบคคลทกระท ามคณธรรมตางกน ผลของกรรมทใหยอมตางกนดวย เพราะเจตนาทกระท ากรรมมความรนแรงตางกนท าใหกรรมมน าหนกทตางกนและใหผลตางกน๗๖ ในนพเพธกสตร๗๗ ไดกลาวถงระยะเวลาทกรรมใหผล มทงชาตปจจบน (ทฏฐ

๗๕ อางแลว. ๗๖ อง. ตก. (ไทย) ๒๐/๑๐๑/๓๓๖-๓๓๘. ๗๗ อางแลว.

๗๕

ธรรมเวทนยกรรม) ชาตหนา (อปปชชเวทนยกรรม) และชาตตอ ๆไป (อปราปรยเวทนยกรรม)๗๘ ในวตถปมสตร ไดกลาวถงมโนกรรมสดทายของผใกลตาย จตเกาะเกยวกบกรรมใดจะกลายเปนอาสนนกรรม ใหผลในชาตตอไปทนท๗๙ การใหผลของกรรมชนนอก ถงจะเปนเรองซบซอน แตกรรมในฐานะทเปนกฎธรรมชาตและกฎศลธรรม ยอมใหผลตอผกระท าอยางแนนอนและสมเหตสมผล และผท ากรรมตองรบผดชอบตอตนเองถงกรรมทไดกระท าลงไป ผลยงไมปรากฏ แตผลไมไดสญหายไปไหน ยงรอระยะเวลาทจะท าหนาทใหผลตามน าหนกของกรรม แมวา การใหผลของกรรมในระดบนจะเปนเรองซบซอน และผท ากรรมไมสามารถแกไขกรรมในอดตได แตเราสามารถสรางกรรมปจจบนใหเปนกรรมด เพอสนบสนนสงเสรมใหกรรมดทงในอดตและปจจบนใหผลตลอดเวลา และขดขวางการใหผลของกรรมชว ดวยการอาศยเงอนไขทท าใหผลของกรรมชวนนกลายเปนอโหสกรรมได

สรปไดวา การใหผลของกรรมจะซบซอนแคไหนกตาม แตถาบคคลมความเชอมนเรองกรรม และการใหผลของกรรม ตามค าสอนของพระพทธองค สามารถเลอกและก าหนดชวตของตนเองได ดวยการท ากรรมทใหผลตามเงอนไขทตนตองการ ดวยความเพยรและความสม าเสมอ จนกลายเปนอปนสย และเมอตองการผลชนนอกใหน าองคประกอบเรอง กาล คต อปธ และปโยค มาปฏบต เพอสนบสนนและสงเสรมใหทฏฐธรรมเวทนยกรรม ใหผลในชาตปจจบนไดอยางเตมท

๓.๓.๑๑ การสนกรรม ทศนะทางพระพทธศาสนาเชอเรองการสนกรรม ชวตปถชนท ากรรมอยเสมอ สาเหต

ส าคญทท าใหบคคลท ากรรม คอ กเลส เมอท ากรรมยอมไดรบผล คอ วบาก เมอหมดกเลสกไมท ากรรมจงไมมผลของกรรมสวนนนทจะตองรบ กฎแหงกรรมกตกอยในกฎแหงไตรลกษณ เชน เดยวกบธรรมอนทมการเกดขน ด ารงอย และดบไปตามเหตและปจจย ทางดบกรรมจงตองดทสาเหตการเกด และดบทสาเหตการเกดพระพทธองคไดตรสไวในนพเพธกสตร สรปไดวา ผสสะเปนเหตใหเกดกรรม...เมอผสสะดบกรรมจงดบ ขอปฏบตใหถงการดบกรรม ไดแก อรยมรรคมองค ๘...๘๐ และในนทานสตร๘๑ ไดกลาวถงสาเหตการเกดกรรมชว คอ โลภะ โทสะ โมหะ หรอ

๗๘ อางแลว. ๗๙ สนทร ณ รงษ ,พทธปรชญาจากพระไตรปฎก, หนา ๒๑๙. ๘๐ อง. ตก. (ไทย) ๒๐/๑๐๑/๓๓๖-๓๓๘. ๘๑ อางแลว.

๗๖

อกศลกรรม เหตทเกดกรรมด คอ อโลภะ อโทสะ อโมหะ หรอกศลกรรม โดยกศลกรรมเกดจากอกศลกรรม เมอละอกศลกรรมได กรรมเปนอนสนสดหรอดบลง

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)๘๒ ไดอธบายไววา ท าอยางไรจะหมดกรรม การทจะหมดกรรมก คอ ไมท ากรรมชวท ากรรมด และท ากรรมดใหยงขน คอ แมแตกรรมดกเปลยนใหดขนจากระดบหนงไปอกระดบหนง...กรรมไมหมดดวยการชดใชกรรม แตหมดดวยการพฒนากรรม คอ ปรบปรงตวใหท ากรรมทดยงขน ๆ จนพนขนของกรรมไปถงขนท าแตไมเปนกรรม คอ ท าดวยปญญาทบรสทธ ไมถกครอบง าหรอชกจงดวย โลภะ โทสะ โมหะ จงจะเรยกวา พนกรรม

พระพรหมโมล (วลาส ญาณวโร)๘๓ ไดอธบายถงความสนไปแหงกรรม สรปไดวา กรรมอนท าใหสตวโลกเวยนวายตายเกดมสองประการ คอ กศลกรรม และ อกศลกรรม กศลกรรมมสาเหตมาจากอกศลกรรม หมายถง สตวโลกท าความดตาง ๆ เพอเลกอกศลกรรม ดงนนเมอท าลายอกศลกรรมใหสนไป กศลกรรมซงเกดขนเพราะอาศยอกศลกรรมเปนปจจย จงสนไปดวย

บรรจบ บรรณรจ๘๔ ไดอธบายการดบผสสะไววา ดบผสสะ คอ ดบการกระทบถกตองตาง ๆ ไดแก ดบการกระทบถกตองทางตา ดบการกระทบถกตองทางห ดบการกระทบถกตองทางจมก ดบการกระทบถกตองทางลน ดบการกระทบถกตองทางกาย ดบการกระทบถกตองทางใจ “ดบการกระทบถกตอง” นนไมไดหมายถงวา ดบตามใหกระทบกบรป...ทวาการกระทบถกตองตาง ๆ เหลานนเปนเพยงกรยา ไมเปนปจจยใหกเลสเกดขน

ตามทนกปราชญทง ๓ ทาน ไดอธบายถงการดบกรรมพอสรปไดวา การดบกรรมตองดบทสาเหตการเกดกรรม คอ ดบผสสะ ไมใหกเลสเกดขน ไมประกอบกรรมชวและกรรมดไดอก โดยปฏบตตามหลกของมรรคมองค ๘ การกระท าทปราศจากกเลส จงไมจดเปนกรรม เปนเพยงกรยาและไมมวบาก การดบกรรม การสนกรรม และการพนกรรม จงมความหมายเดยวกน กรรมเปนตวการใหเกดกรรมวบาก กรรมวบากทเกดจากกรรมด กรรมชว ยอมท าใหเจาของกรรมเปนทกข เดอดรอน ทงกายและใจ ทงโลกนและโลกหนา กรรมวบากทเกดจากกรรมด ยอมท าใหเจาของ

๘๒ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), เชอกรรม รกรรม แกกรรม, หนา ๑๑๖. ๘๓ พระพรหมโมล (วลาศ ญาณวโร), กรรมทปน, เลม ๒, พมพครงท ๒, หนา ๓๙๖. ๘๔ บรรจบ บรรณรจ, ปฏจจสมปบาท, หนา ๒๐๔-๒๐๕.

๗๗

กรรมเปนสขทงกายและใจ ทงโลกนและโลกหนา ดงทพระพทธองคไดตรสไวใน เวรญชกสตร๘๕ สรปไดวา ผประพฤตอกศลกรรมบถ ๑๐ คอ ประพฤตทางกาย วาจาใจ ยอมไดรบความทกขในชาตน และไปเกดในทคตในชาตหนา ผประพฤตกศลกรรมบถ ๑๐ คอประพฤตด ทางกาย วาจา ใจ ยอมไดรบความสขในชาตนและไปเกดในสคตในชาตหนา อกศลกรรมบถ ๑๐ เปนทางแหงการท าความชว อนมสาเหตมาจากกเลสโลภะ โทสะ และโมหะ ท าใหประกอบกรรมชวทางกาย ทางวาจา และทางใจ กศลกรรมบถ ๑๐ เปนทางแหงการท าความด อนมสาเหตมาจากกเลส อโลภะ อโทสะ และ อโมหะ ท าใหประกอบกรรมดทางกาย ทางวาจา และทางใจ กรรมทง ๒ เปนสาเหตทท าใหมนษยและสตวบนโลกนมความแตกตางกน และตองเวยนวายตายเกดไมจบสน การดบกรรมจงตองท าดวยการละอกศลกรรมอนเปนเหตใหกศลกรรมดบไปดวย โดยใชหลกการปฏบตตามมรรคมองค ๘

๘๕ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๘๙-๔๙๐/๓๗๔-๓๗๗. อกศลกรรมบถ ๑๐ หมายถง ทางแหงอกศลกรรม

ทางท าความชว กรรมชวอนเปน ทางน าไปสความเสอม ความทกข หรอทคต อกศลกรรมบถ ๑๐ แบงตามทางทท ากรรมม ๓ ประการ คอ กายทจรต ๓ วจทจรต ๔และมโนทจรต

๓ กายทจรต ม ๓ ประเภทคอ ๑. ปาณาตบาต คอ การฆาสตวตดชวต ๒. อทนนาทาน คอ การถอเอาสงของเขามไดให ๓. กาเมสมจฉาจาร คอ การประพฤตผดในกาม

วจทจรต ม ๔ ประเภท คอ ๑. มสาวาท คอ การกลาวค าเทจ ๒. ปสณาวาจา คอ การกลาวค าสอเสยด ๓. ผรสวาท คอ การกลาวค าหยาบ ๔. สมผปปลาปะ คอ การกลาวค าเพอเจอ

มโนทจรต ม 3 ประเภท คอ ๑. อภชฌา คอ ความเพงเลงทรพยอยากไดทรพยของผอนดวยความโลภ ๒. พยาบาท คอ ความผกอาฆาตจองเวรผอนดวยอ านาจแหงความโกรธ ๓. มจฉาทฎฐ คอ ความเหนผดจากท านองคลองธรรม

กศลกรรมบถ ๑๐ หมายถง ทางแหงกศลกรรม, ทางท าความด กรรมด อนเปนทางน าไปสความเจรญหรอสคต แบงตามทางทท ากรรม ม ๓ ประการ คอ กายสจรต ๓ วจสจรต ๔ และมโนสจรต ๓

กายสจรต ม ๓ ประเภท คอ ๑. ปาณาตปาตวรต คอ การงดเวนจากการฆาสตว รวมถงการใหชวตสตว ๒. อทนนาทานวรต คอ การงดเวนจากการลกทรพยสงของผอน รวมถงการบรจาค ๓. กาเมสมจฉาจารวรต คอ การงดเวนจากการประพฤตผดทางกาม รวมถงส ารวมระวงในกาม

วจสจรต ม ๔ ประเภท คอ ๑. มสาวาทวรต คอ การงดเวนจากการกลาวค าเทจ ๒. ปสณาวาจาวรต คอ การงดเวนจากการกลาวค าสอเสยด ๓. ผรสวาทวรต คอ การงดเวนจากการกลาวค าหยาบ ๔. สมผปปลาปวรต คอ การงดเวนจากการกลาวค าเพอเจอ

มโนสจรต ม 3 ประเภท คอ ๑. อนภชฌา คอ ความไมคดโลภอยากไดทรพยของผอน ๒. อพยาบาท คอ ไมคดพยาบาทปองราย (ไมคดราย) ๓. สมมาทฎฐ คอ ไมมความคดเหนผดท านองคลองธรรม

๗๘

มรรคมองค ๘ มรรคเปนเสนทางสายกลาง (มชฌมาปฏปทา) ของการปฏบต อนน าไปสการดบทกขทอยตรงกลางระหวาง การหมกมนตนเองอยในกามสข (กามสขลลกานโยค) และการทรมานตนเองใหไดรบความล าบากเดอดรอน (อตตกลมถานโยค) มรรค คอ ระบบความคดและการกระท าสายกลาง หรอ การด าเนนชวตตรงจดทพอเหมาะพอดใหไดผลส าเรจตามเปาหมาย คอ การดบทกข มองคประกอบ ๘ ประการ๘๖ คอ

๑. สมมาทฏฐ เหนชอบ ๒. สมมาสงกปปะ ด ารชอบ ๓. สมมาวาจา เจรจาชอบ ๔. สมมากมมนตะ กระท าชอบ ๕. สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ ๖. สมมาวายามะ พยายามชอบ ๗. สมมาสต ระลกชอบ ๘. สมมาสมาธ ตงจตมนชอบ

อรยมรรคทง ๘ ประการเหลาน มสาระส าคญททานอธบายไวในสจจวภงคสตร๘๗ ดงน คอ สมมาทฏฐ คอ ความรในความทกข เหตเกดแหงทกข ความดบทกข และขอปฏบตใหถงความดบทกข สมมาสงกปปะ คอ ความด ารในการออกจากกาม ความด ารในการไมพยาบาทและความด ารในการไมเบยดเบยน สมมาวาจา คอ เจตนาเปนเหตเวนจากการพดเทจ เจตนาเปนเหตเวนจากการพดเสยดส เจตนาเปนเหตเวนจากการพดค าหยาบ เจตนาเปนเหตเวนจากการพดเพอเจอ สมมากมมนตะ คอ เจตนาเปนเหตเวนจากการประพฤตผดในกาม สมมาอาชวะ คอ ละมจฉาชพ เลยงชพดวยสมมาอาชวะ สมมาวายามะ คอ เพยรพยายามปองกนไมใหบาปอกศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขนเพยรพยายามละบาปอกศลธรรมทเกดขน เพยรพยายามสรางกศลธรรมทยงไมเกดใหเกดเพยรพยายามรกษาและสงเสรมกศลธรรมทเกดขนแลวไมใหเสอมหายไป สมมาสต คอ มสต สมปชญญะ พจารณาเหนกายในกาย พจารณาเหนเวทนาในเวทนา พจารณาเหนจตในจต และพจารณาเหนธรรมในธรรม เพอก าจดอภชฌาและโทมนส สมมาสมาธ คอ ตงจตมนชอบคอ สมาธทเจรญตามแนวของฌาน ๔

มรรคมองค ๘ จดเปนประเภทได ๓ ประเภท เรยกวา ไตรสกขา สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ เปนปญญา สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ เปนศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ เปนสมาธ มรรคมองค ๘ จงหมายถง พรหมจรรย๘๘ อนเปนหลกทางด าเนนชวตทประเสรฐ อนเปนทางปฏบตของพระอรยบคคลการด าเนนชวตตามแนวทางมรรคมองค ๘ จงเปน

๘๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๓/๓๑-๓๒, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๓๒๓/๓๙๒. ๘๗ ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๓/๓๗๕/๔๒๑-๔๒๔. ๘๘ พระธรรมปฎก, (ป.อ. ปยตโต), ลกษณะแหงพระพทธศาสนา, พมพครงท ๑๒, (กรงเทพมหานคร

: ปรชาสทธมมก จ ากด, ๒๕๔๗), หนา ๕๕.

๗๙

การพฒนาตนเองตามหลกไตรสกขา ทสามารถพฒนากรรมของตนไปสความสนกรรม คอ นพพานอนเปนเปาหมายสงสดทางพระพทธศาสนา

๓.๔ แนวคดการประยกตเรองกรรมเพอปรบพฤตกรรมตามหลกของพระพทธศาสนา

ในหวขอนผวจยจะไดน าเอาหวขอใหญของการพฒนาพฤตกรรมมนษยของแบนดรามาตงไวเพอจะไดศกษาหลกธรรมในพระพทธศาสนาทสอดคลองกบหลกการของแบนดราเพอจะไดน าไปเปรยบเทยบกนงายขนในบทท ๔ ทจะน าเสนอการเปรยบเทยบแนวทางการพฒนาพฤตกรรมหรอการปรบพฤตกรรมมนษยตอไป หลกใหญๆ ของแบนดรามอย ๓ หวขอ ไดแก ๑. แนวทางการเรยนรโดยการสงเกต (observational learning หรอ modeling) ๒. แนวทางการก ากบตนเอง (self-regulation) ๓. แนวทางการรบรความสามารถของตนเอง (self-efficacy)

ผวจ ยกจะเอาแนวทางเหลานมาเปนบทต งแลวหาหลกธรรมในพระพทธศาสนาท

สอดคลองกนมาศกษาวจยเพอหาความเหมอนกนและความตางกนในบททตอไป

๓.๔.๑ แนวทางการเรยนรโดยการสงเกต

แนวทางการเรยนรโดยการสงเกตของแบนดรา มกระบวนการยอยอย ๔ กระบวนการ ประกอบดวย ก. กระบวนการความใสใจ ( attentional processes ) ข. กระบวนการจดจ า (Retention Process) ค. กระบวนการแสดงพฤตกรรมเหมอนกบตวแบบ (Motor Reproduction Process) ง. กระบวนการจงใจ (Motivation Process

ก. กระบวนการความใสใจ ( attentional processes ) กระบวนการความใสใจในทางพระพทธศาสนา ไดแก “สมาธ” ๘๙ ความทจตเปน

ธรรมชาตแนวแนกบอารมณใดอารมณหนง เมอจตใจจดจออยกบสงใดสงหนงอยางเดยวจะท าให

๘๙ สมาธ ทรกนทวไปม ๓ อยาง คอ ขณกสมาธ (สมาธชวขณะ) อปจารสมาธ (สมาธเฉยดๆ, สมาธ

จวนจะแนวแน) อปปนาสมาธ (สมาธแนวแน, สมาธแนบสนท, สมาธในฌาน) ดรายละเอยดใน สงคณ.อ. ๒๐๗, วสทธ. (ไทย) ๑/๑๘๔, ๑๐๕, วสทธ (ไทย) ๒/๑๙๔, พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร, ฉบบประมวลธรรม, หนา ๗๔.

สมาธ ๓ อกหมวดหนง คอ ๑. สญญตสมาธ (สมาธอนพจารณาเหนความวาง ไดแก วปสสนาทใหถงความหลดพนดวยก าหนด

อนตตลกษณะ

๘๐

การท างานมประสทธภาพมากขน สมาธทมหลกธรรมแหงความส าเรจเปนทรองรบคอ หลก “อทธบาทธรรม ๔ ” ๙๐คอ ฉนทสมาธ วรยสมาธ จตตสมาธ วมงสาสมาธ เพอใหเกดความเขาใจชดเจนเกยวกบอทธบาทธรรมอนมสมาธก ากบอยจะไดศกษารายละเอยดในพระไตรปฎกตอไปตามล าดบ ดงน

ค าวา อทธ มอธบายวา ความส าเรจ ความส าเรจดวยด กรยาทส าเรจ กรยาทส าเรจดวยด ความได ความไดเฉพาะ ความถง ความถงดวยด ความถกตอง การท าใหแจง ความเขาถงธรรมเหลานน

ค าวา อทธบาท มอธบายวา เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธของบคคลผเปนอยางนน

ค าวา เจรญอทธบาท มอธบายวา ภกษเสพ เจรญ ท าใหมากซงธรรมเหลานน เพราะฉะนนจงเรยกวา เจรญอทธบาท๙๑

ค าวา ฉนทะ หมายถง ความพอใจ การท าความพอใจ ความเปนผประสงคจะท า ความฉลาด ความพอใจในธรรม ทชอวา ฉนทสมาธ ไดแก ภกษท าฉนทะใหเปนอธบดแลวไดสมาธ ไดเอกคคตาจต๙๒

ค าวา วรยะ หรอปธานสงขาร หมายถง การปรารภความเพยรทางใจ ความขะมกเขมน ความบากบน ความขวนขวาย ความพยายาม ความอตสาหะ ความทนทาน ความเขมแขง ความหมน ความมงมนอยางไมทอถอย ความไมทอดทงฉนทะ ความไม

๒. อนมตตสมาธ (สมาธอนพจารณาธรรมไมมนมต ไดแก วปสสนาทใหถงความหลดพนดวย

ก าหนดนจจลกษณะ ๓. อปปณหตสมาธ (สมาธอนพจารณาธรรมไมมความตงปรารถนา ไดแก วปสสนาทใหถงความ

หลดพนดวยก า หนดทกขลกษณะ ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๒๓๑, อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๙๙/๓๘๕, ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๙๒/๗๐, พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร, ฉบบประมวลธรรม, หนา ๗๔.

๙๐ ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๓/๓๔๓. ๙๑ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๔/๓๔๓. ๙๒ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๒/๓๔๒.

๘๑

ทอดทงธระ ความเอาใจใสธระ วรยะ วรยนทรย วรยพละ สมมาวายามะ๙๓ ทชอวา วรยสมาธ ไดแก ภกษท าวรยะใหเปนอธบดแลวไดสมาธ ไดเอกคคตาจต๙๔

ค าวา จต หมายถง จต มโน มานส ฯลฯ มโนวญญาณธาตทเหมาะสมกน๙๕ ทชอวา จตตสมาธ ไดแก ภกษท าจตใหเปนอธบดแลวไดสมาธ ไดเอกคคตาจต๙๖

ค าวา วมงสา หมายถง ปญญา ความรชด ฯลฯ ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐ๙๗ ทชอวา วมงสาสมาธ ไดแก ภกษท าวมงสาใหเปนอธบดแลวไดสมาธ ไดเอกคคตาจต

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ใหความหมายวา สมาธ หมายถง ความตงมนแหง จต, ภาวะทจตสงบนงจบอยทอารมณออนนเดยว๙๘

จากความหมายของอทธบาท ๔ ตามทศกษามานพอสรปไดวา ฉนทสมาธ หมายถง ความพอใจ ชอบใจในกจการงานทก าลงท าอย วรยสมาธ หมายถง ความเพยรพยายาม ไมยอทอตอการงาน ไมเหนแกความเหนดเหนอยเมอยลา และอปสรรคตางๆ ทขดขวางตอการงาน จตตสมาธ หมายถง มจตใจจดจอตองานทก าลงท าอย คอสามารถท างานนนๆ ไดนานไมทงไวกลางครน ขณะทท างานนนอย ถามงานอนแทรกเขามากไมปลอยทงเลย พยายามกลบมาอยกบงานนนอก สวนวมงสาสมาธ หมายถง ความไตรตรองพจารณาหาเหตผล กสโลบายตางๆ ทจะท างานใหส าเรจ

ยกตวอยางใหเหนภาพอยางชดเจนเชน นกศกษากลมหนงรบงานกลมมาจากอาจารย นกศกษากลมนเบองตน เมอไดงานมาแลวกมาปรกษาหารอกนวาจะด าเนนการท างานนอยางไร เมอปรกษากนแลวกแบงงานกนไปท า ทกคนตงใจท างานตามความสามารถ ขณะทด าเนนตาม แผนทไดวางไวนน ถามเหตการณหรอมอปสรรคตาง ๆ เกดขน พวกเขากจะมาปรกษากนเพอหา วธการแกไขใหงานส าเรจลลวงไปตามความประสงค

๙๓ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๓/๓๔๓. ๙๔ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๕/๓๔๓. ๙๕ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๙/๓๔๓. ๙๖ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๓๘/๓๔๓. ๙๗ อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๔๔๒/๓๔๗. ๙๘ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร, ฉบบประมวลธรรม, หนา ๗๔.

๘๒

การทนกศกษากลมนรบงานมาแลวมาปรกษาถงแนวทางทจะท างานนน จดเปน “ฉนทสมาธ”เมอปรกษากนแลวแบงงานกนไปท าตามความสามารถของแตละบคคลและแตละคนกท างานตามทไดมอบหมายจดเปน “วรยสมาธ ”ขณะทท างานนนแตละคนกตงใจเอาใจใสในงานทท าจดเปน “จตตสมาธ ”และเมอท างานไปเกดมอปสรรคบางอยางเกดขนกมาปรกษาหารอกนเพอหาวธแกไขเพอใหงานส าเรจลลวงไปตามทไดตงเปาหมายไวจดเปน “วมงสาสมาธ ”

ข. กระบวนการจดจ า (Retention Process) กระบวนการจดจ าในทางพระพทธศาสนา ไดแก “สญญา” แตกระบวนจดจ านนไมใช

หนาทของสญญาอยางเดยว ยงมหลกธรรมอนท างานรวมกนเปนกระบวนธรรม คอ สต ความระ ลกได เปนอกองคธรรมหนงทท าหนาทรวมกนกบสญญา คอ เมอสญญาจดจ าขอมลไวแลว เมอจะน าเอาขอมลทจดจ าไวออกมาใช เปนหนาทของสต เปนผระลกหาหรอคนหาขอมลนนๆ วา ไดท าการบนทกไวทไหน เปรยบเหมอนการเกบขอมลไวในแฟมเอกสารแลวเขยนชอก ากบไว เมอตองการน ามาใชอกกไปเลอกดตามชอเอกสารทบนทกไว หรออกนยหนงเปรยบเหมอนการท ารหสหนงสอตามหองสมดตางๆ นนเอง เพอใหทราบความหมายและลกษณะของสญญาชดยงขนผวจยจะไดน าเอาหลกฐานทปรากฏอยในคมภรตางๆ มาประกอบหลกฐานไวตามล าดบดงน

ราชบณฑตยสถานไดใหความหมายของสญญาไววา ความร, ความเขาใจ, ความสงเกต, ความระลกได, ความจ าได๙๙

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ. ๙ ราชบณฑต) ไดใหความหมายวา ความจ า, ชอ, นาม มรปวเคราะหดงน สญชานนต เอตายาต สญญา ธรรมชาตเปนเครองจ า, เครองชวยจ า (ส บทหนา ญา ธาตในความหมายวาร กว ปจจย, แปลงนคหตเปน ญ ลบ กว) ๑๐๐

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหความหมายของ “สญญา” ไววา สญญา การก าหนดหมาย, ความจ าไดหมายร คอ หมายรไว ซง รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะและอารมณทเกดกบใจวา เขยว ขาว ด า แดง ดง เบา เสยงคน เสยงแมว เสยงระฆง กลนทเรยน รสมะปราง เปนตน และจ าได คอ รจกอารมณนนวาเปนอยางนนๆ ในเมอไปพบเขาอก๑๐๑

๙๙ มานต มานตเจรญ ,พจนานกรมไทย ,ฉบบของราชบณฑตยสถาน ,ฉบบพมพครงท ๑๑,

(กรงเทพมหานคร : หสน. นยมวทยา (แผนกการพมพ), ๒๕๓๕), หนา ๙๕๘. ๑๐๐ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ .๙ ราชบณฑต), ศพทวเคราะห, (กรงเทพมหานคร: โรง

พมพเลยงเซยง , ๒๕๕๐), หนา ๖๕๓ . ๑๐๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน, ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๑๙-๓๒๐.

๘๓

พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต) กลาววา “ลกษณะของสญญาคอ ท างานกบอารมณทปรากฏตวอยแลว กลาวคอ เมออารมณปรากฏตวอยตอหนา จงก าหนดได หมายรหรอจ าไดซงอารมณนน”๑๐๒

ศพททมความหมายวา “ความจ า” มอยหลายศพทดวยกน เชน ธตมา ธารณตา เปนตน แตสองค าหลงนมความหมายเปนไปเฉพาะทาง เปนคณสมบตของบคคล ไมมความหมายวา ความจ า โดยตรง จงจะไมขอน ามากลาวไวในทน จะกลาวถงเฉพาะสญญา ทสอดคลองกบกระบวนการจดจ า ซงกระบวนการจดจ าตามหลกจตวทยาสมยใหมแบงออกเปนขอยอยอก ๓ หวขอ คอ ๑. การน าขอมลเขาสจตใจ ๒. การบนทกขอมลความจ าไวในจตใจ ๓. การแสดงขอมลความจ าออกมาใหปรากฏ จะไดศกษาในรายละเอยดแตละหวขอตอไป

๑. การน าขอมลเขาสจตใจ การน าขอมลความจ าเขาสจตใจ (encoding) ในทางพระพทธศาสนาคอการรบเอา รป

เสยง กลน รส สมผส และธรรมารมณ ภายนอกเขามาภายในคอจตใจ หรอเรยกตามภาษาทางพระพทธศาสนาวา อายตนะภายนอก สวน ตา ห จมก ลน กาย ใจ เรยกวา อายตนะภายใน๑๐๓ ทงสองฝายนมากระทบกนแลวเกดความรสกขน ถอวากระบวนการน าขอมลเขาสจตใจส าเรจ ค าวา ความรสก คอวญญาณ๑๐๔ ถาเกดความรสกทางตาเรยกวา จกขวญญาณ เกดความรสกทางหเรยกวา โสตวญญาณ เปนตน

จากเนอหาตรงนการน าขอมลเขาสจตใจยงไมเปนหนาทของสญญา เปนหนาทของวญญาณ หรอจต เปนผรบรอารมณทมากระทบกน สรปแลวขนตอนนยงไมมการจ าขอมลเพยงแตรบรวาเกดอะไรขนแลว

๒. การบนทกขอมลความจ าไวในจตใจ

๑๐๒ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑, หนา

๒๑. ๑๐๓อายตยนะภายในม ๖ อยาง คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ อายตนะภายนอกม ๖ อยาง เชนเดยวกนคอ

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ หรอสมผส และธรรมารมณ, ดรายละเอยดใน ท.ปา. (บาล) ๑๑/๑๔๖/๘๗, ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๔๖/๑๐๖, อภ.สง. (บาล) ๓๔/๑๓๔๒/๓๐๑, อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๓๔๒/๓๓๕, วสทธ. (บาล) ๒/๔๓๖/๘๕ -๘๖, วสทธ. (ไทย) ๔๓๖/๗๒๓-๗๒๕.

๑๐๔วญญาณมชอตามอายตนะทเกดพรอมกนเหมอนกน คอ มความรสกทางตา เรยกวา จกขวญญาณ มความรสกทางห เรยกวา โสตวญญาณ เปนตน, อกอยางหนง ค าวา วญญาณ มความหมายเหมอนกนกบค าวา จต มโน ดรายละเอยดใน ส .น. (บาล) ๑๖/๖๑/๙๑, ส .น. (ไทย) ๑๖/๖๑/๑๑๕, ส .น.อ. (ไทย) ๒/๒๙๔.

๘๔

การบนทกขอมลเปนขนตอนทสองตอจากการน าขอมลเขาสจตใจ ในขนตอนนจะมการเปลยนรหสหรอเปลยนรปแบบของขอมลเพอใหเกดความเขาใจเกยวกบขอมลทรบเขามา เมอท าการเปลยนรปแบบแลวกจะท าการบนทกขอมลไว กระบวนบนทกขอมลไดแก สญญา นนเอง สญญาท าการบนทกขอมลทรบเขามาโดยการสรางรหสของตวเองเพอจะไดน าออกมาใชประโยชนในโอกาสตอไป

๓. การแสดงขอมลความจ าออกมาใหปรากฏ

ถงขนตอนนเปนการน าขอมลทไดบนทกเกบไวออกมาใชประโยชนตามทตองการ หนาทการน าขอมลออกมาใชนเปนหนาทของสต ซงเปนองคธรรมหนงทท างานรวมกนกบสญญา แตในขณะเดยวกนกระบวนการระลกถงขอมลของสตนกมสญญาอยดวย เพราะถาไมมสญญากไมรวาขอมลทสตระลกหานนเปนขอมลทตองการใชประโยชนหรอไม หมายความวาในความระลกของสตนนบางสวนกเปนความจ าดวย คอเปนสญญาดวย ในเรองนพระพรหมคณาภรณไดอธบายไววา

สญญากด สตกด มความหมายคาบเกยวและเหลอมกนกบความจ า กลาวคอ สวนหนงของสญญาเปนสวนหนงของความจ า อกสวนหนงของความสญญาอยนอกเหนอความหมายของความจ า แมสตกเชนเดยวกน สวนหนงของสตเปนสวนหนงของความจ า อกสวนหนงของสต อยนอกเหนอความหมายของความจ า...๑๐๕

จากขอความตรงนท าใหทราบวา สญญา ท าหนาทก าหนดหรอหมายรอารมณเอาไว เมอประสบอารมณอกกเอามาเปรยบเทยบกนวา ถกตองตรงกนหรอไม เมอรวาถกตองตรงกน สตกท าหนาทดงเอาขอมลออกมาใช สามารถเขยนเปนแผนภาพไดดงน

๑๐๕ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๒๑.

๘๕

จากแผนภาพนขนตอนแรกเปนกระบวนการของอายตนะภายนอกกบอายตนะภายในและผสสะ พรอมดวยวญญาณ กระบวนการนองคธรรมหลกคอวญญาณ ท าหนาทรบรอารมณ ขนตอนทสองเปนหนาทของสญญาโดยตรง ท าหนาทบนทกขอมลทรบเขามาแลวท ารหสเกบไวในภวงคจต ขนตอนทสามเปนหนาทของสต ท าหนาทระลกถงขอมลทบนทกไวแลวดงเอาขอมลออกมาใช

ยกตวอยางเชน นาย ก. เหนนาย ข. เดนมาแตไกล นาย ก. จ าไดวาเปน นาย ข. และนกถงเหตการณทเคยท ารวมกบนาย ข. ในอดตหลายอยางตามมา การทนาย ก. เหนนาย ข. เดนมาแตไกล เปนวญญาณ การทนาย ก. จ านาย ข. ไดเปนสญญา การทนาย ก. นกถงเหตการณตางๆ ทเคยท ารวมกนกบนาย ข. ไดเปนสต

ค. กระบวนการแสดงพฤตกรรมเหมอนกบตวแบบ (Motor Reproduction Process) กระบวนการแสดงพฤตกรรมเหมอนกบตวแบบ ในทางพระพทธศาสนา ไดแก อนทรย

๕ พละ ๕๑๐๖ ราชบณฑตยสถานไดใหความหมายของ “อนทรย” วา อ านาจ, ก าลง, ความเปนใหญ,

รางกาย, ก าลงกาย, ความรสก, ประสาท, หนาท๑๐๗

๑๐๖ อนทรย ๕ พละ ๕ ทงสองหลกธรรมนมองคธรรมเหมอนกน คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา

เพยงแตเปลยนชอตามหมวดธรรมเทานน คอเอาองคธรรมเหลานไมน าหนาชอหมวดธรรม เชน สทธนทรย สทธาพละ เปนตน ดรายละเอยดใน ส .ม) .บาล (๑๙/๔๗๑-๔๙๔/๑๑๗-๑๒๔ ,ส .ม) .ไทย (๑๙/๔๗๑-๔๙๔/๑๘๖-๒๐๐,

๑๐๗ มานต มานตเจรญ ,พจนานกรมไทย ,ฉบบของราชบณฑตยสถาน, หนา ๑๑๑๒.

รปภาพท ๓.๑ แผนผงกระบวนการจดจ า (Retention Processes)

การน าขอมลเขาสจตใจ

การบนทกขอมลความจ า

การน าขอมลออกมาใหปรากฏ

๘๖

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหความหมายของ “อนทรย” วา ความเปนใหญ, สภาพทเปนใหญในกจของตน, ธรรมทเปนเจาการในการท าหนาทอยางหนงๆ เชน ตาเปนใหญหรอเปนเจาการในการเหน หเปนใหญในการไดยน ศรทธาเปนเจาการในการครอบง าเสยซงความไรศรทธาเปนตน๑๐๘

พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต) ไดใหความหมายของอนทรยวา สภาพทเปนใหญในกจของตน คอธรรมทเปนเจาการในการท าหนาทอยางหนงๆ๑๐๙

ค าวา “อนทรย” ในพระพทธศาสนาม ๓ ประเภท คอ ๑. อนทรย ๕ ไดแก สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา๑๑๐, ๒. อนทรย ๖๑๑๑ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ หรออายตนะภายในนนเอง, อนทรย ๒๒ ไดแก จกขนทรย (อนทรยคอจกขปสาท) โสตนทรย (อนทรยคอโสตปสาท)๑๑๒ ในงานหวขอน หมายเอาอนทรย ๕ คอ สทธา วรย สต สมาธ ปญญา

ธรรม ๕ อยางชดเดยวกนน เรยกชอตางกนไปตามหนาททท า คอ เรยกชอวา พละ โดยความหมายวา เปนก าลงท าใหเกดความเขมแขงมนคง ซงธรรมทตรงขามแตละอยางคอความไรศรทธา ความเกยจคราน ความประมาท ความฟงซาน และความหลงงมงาย ตามล าดบ๑๑๓

พละ ๕ คอธรรมอนเปนก าลง ซงเปนเครองเกอหนนแกอรยมรรค จดอยในจ าพวกโพธปกขยธรรมม ๕ คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา๑๑๔

๑๐๘ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน, ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๙,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๔๑๙. ๑๐๙ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, (ฉบบปรบปรงและขยายความ), หนา ๘๗๕. ๑๑๐ ส . ม. (ไทย) ๑๙/๔๙๑/๓๐๒. ๑๑๑ ส . ม. (ไทย) ๑๙/๔๙๕-๔๙๙/๓๐๕-๓๐๘, อง.ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๖๗/๒๘๑. ๑๑๒ จกขนทรย (อนทรยคอจกขปสาท) ควรรยง โสตนทรย (อนทรยคอโสตปสาท) ... ฆานนทรย

(อนทรยคอฆานปสาท) ... ชวหนทรย (อนทรยคอชวหาปสาท) ... กายนทรย (อนทรยคอกายปสาท) ... มนนทรย (อนทรยคอใจ) ... ชวตนทรย (อนทรยคอชวต) ... อตถนทรย (อนทรยคออตถภาวะ) ... ปรสนทรย (อนทรยคอ ปรสภาวะ) ... สขนทรย (อนทรยคอสขเวทนา) ... ทกขนทรย (อนทรยคอทกขเวทนา) ... โสมนสสนทรย (อนทรยคอโสมนสสเวทนา) ... โทมนสสนทรย (อนทรยคอโทมนสสเวทนา) ... อเปกขนทรย (อนทรยคออเบกขาเวทนา) ... สทธนทรย (อนทรยคอศรทธา) ... วรยนทรย (อนทรยคอวรยะ) ... สตนทรย (อนทรยคอสต) ... สมาธนทรย (อนทรยคอสมาธ) ... ปญญนทรย (อนทรยคอปญญา) ... อนญญาตญญสสามตนทรย (อนทรยแหงทานผปฏบตดวยมงวาเราจกรสจธรรมทยงมไดร) ... อญญนทรย (อนทรยคอปญญาอนรทวถง) ... อญญาตาวนทรย (อนทรยแหงทานผรทวถงแลว) ควรรยง ดรายละเอยดใน ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๔/๘.

๑๑๓ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน, ฉบบประมวลศพท, หนา ๔๒๐. ๑๑๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน, ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๘๕.

๘๗

หมวดธรรมทเกยวพละ มอย ๓ หมวด๑๑๕ คอ ๑. พละ ๕ คอ สทธาพละ วรยพละ สตพละ สมาธพละ ปญญาพละ ๒. พละ ๔ คอ คอธรรมอนเปนพลงท าใหด าเนนชวตดวยความมนใจ ไมตองหวาดหวนกลวภยตางๆ ไดแก ๑. ปญญาพละ ก าลงปญญา ๒. วรยพละ ก าลงความเพยร ๓. อนวชชพละ ก าลงคอการกระท าทไมมโทษ (ก าลงความสจรตและการท าแตกจกรรมทดงาม) ๔. สงคหพละ ก าลงการสงเคราะห คอชวยเหลอเกอกลอยรวมกบผอนดวยด ท าตนใหเปนประโยชนแกสงคม ๓. พละ ๕ หรอขตตยพละ ๕ ไดแกก าลงของพระมหากษตรย หรอก าลงทท าใหมความพรอมส าหรบความเปนกษตรย คอ ๑. พาหาพละ หรอ กายพละ ก าลงแขนหรอก าลงกาย คอแขงแรงสขภาพด สามารถในการใชแขนใชมอใชอาวธมอปกรณพรงพรอม ๒. โภคพละ ก าลงโภคสมบต ๓. อมจจพละ ก าลงขาราชการทปรกษาและผบรหารทสามารถ ๔. อภชจจพละ ก าลงความมชาตสง ตองดวยความนยมเชดชของมหาชนและไดรบการศกษาอบรมมาด ๕. ปญญาพละ ก าลงปญญา

ง. กระบวนการจงใจ (Motivation Process)

กระบวนการจงใจ ในทางพระพทธศาสนา ไดแก พทธพจนวา “นคคณเห นคคหารห ”ขมบคคลทควรขม “ปคคณเห ปคคหารห ”ยกยองคนทควรยกยอง เพราะวาพระพทธเจา จะต าหนคนทควรต าหนโดยไมไดเลอกหนาวาจะเปนใครมาจากไหน เปนลกหลานของใคร และจะสรรเสรญผทควรสรรเสรญโดยไมไดเลอกหนาเหมอนกน เชนตวอยางเรองพระฉนนะ ซงเปนอ ามาตยคนสนทของพระองค เปนสหายของพระองคดวย ตอนทพระองคเสดจออกผนวช กไดนายฉนนะในตอนนนเปนเพอนตามเสดจ ภายหลงนายฉนนะออกบวชแลวแสดงความทตนเปนคนสนทของพระพทธเจาตอนเปนเจาชายสทธตถะ ประพฤตตนไมเหมาะสมเปนคนวายากสอนยากใครบอกสอนไมเชอฟง ท าอะไรตามใจตนเอง จนถงบนปลายชวตของพระพทธเจา ขณะใกลจะปรนพพาน พระอานนททลถามพระพทธองควา จะท าอยางไรกบพระฉนนะ พระองคบอกใหสงฆลงพรหมทณฑ๑๑๖แกพระฉนนะ จนในทสดพระฉนนะกไดสตยอมปฏบตตามมตของสงฆกลายมาเปนผวางายสอนงายไดบรรลเปนพระอรหนตในทสด สวนตวอยางเรองของคนทควรสรรเสรญนนจะขอยกตวอยางเรองของพระอานนท ผเปนพระอนชา และเปนพทธอปฏฐากอกต าแหนงหนงดวย พระองคยกยองใหพระอานนทเปนผเลศในหาขอ เชน เปนพทธอปฏฐาก เปนผทรงจ าค าสอนไดมาก เปนผฉลาดในการปฏสนถารตอนรบทงพระภกษ ภกษณ สามเณร สามเณร ตลอดจนอบาสก

๑๑๕ เรองเดยวกน, หนา ๑๘๕-๑๘๖. ๑๑๖ พรหมทณฑ คอ การทคณะสงฆปลอยใหพระฉนนะวากลาว หรอท าอะไรตามใจชอบ คณะสงฆ

ไมยงเกยวดวย ดรายละเอยดใน ว.จ) .บาล (๗/๔๔๕/๑๖๓-๑๖๕ ,ว.จ) .ไทย (๗/๔๔๕/๓๘๖-๓๘๙ .

๘๘

อบาสกาผมาขอเขาเฝาพระพทธเจา เหตการณครงหนงขณะทพระองคพรอมดวยพระภกษสงฆหมใหญเดนทางไปในทกษณาชนบท แควนมคธ๑๑๗ ผานกรง ราชคฤหพระองคมองเหนคนนาของชาวมคธ จงรบสงกบพระอานนทวา เธอจะสามารถตดเยบจวรของภกษใหมรปแบบเหมอนคนนาชาวมคธหรอไม พระอานนทรบปากวาไดแลวมาออกแบบจวรของภกษแลวเยบมาถวายพระพทธเจา พระองคทรงสรรเสรญพระอานนทตอหนาคณะสงฆหมใหญวา พระอานนทเปนคนฉลาดมไหวพรบปฏภาณ สามารถเขาใจความหมายของถอยค าทพระองคพดยอ ๆ แลวน ามาออกแบบจวรได จนเปนแบบอยางจวรของพระภกษ สามเณรมาจนทกวนน

เรองนางนกกณฑลน ในเตสกณชาดก ตอนทนางนกกราบทลแกพระราชาวา “พระราชาควรทราบความเจรญและความเสอมดวยพระองคเองควรทรงทราบสงททรงกระท าแลวและยงมไดทรงกระท าดวยพระองคเอง พงขมคนทควรขม ยกยองคนทควรยกยอง ”๑๑๘ เรองนายสารถฝกมาในเกสสตร เปนตน สามารถน ามาเปรยบเทยบกบกระบวนการจงใจได เพราะอบายการฝกมาของนายเกส สอดคลองกบกระบวนการจงใจคอ สอนดวยวธสภาพ สอนดวยวธรนแรง และสอนดวยวธสภาพและวธรนแรงผสมกน ในพระสตรนเปนการสนทนากนระหวางนายเกส กบพระพทธเจา นายเกสเขาไปเฝาพระพทธเจาแลวพระองคตรสถามวธฝกมาของเขา นายเกสกราบทลตามขอความทยกมาขางตนนน และตอนสดทายพระองคตรสถามวา ถาใชวธทง ๓ แลวยงฝกไมไดนายเกส ท าอยางไร นายเกสกราบทลวา ถาใชทง ๓ วธแลวยงฝกไมไดนายเกสกฆามาตวนนเสยเพอจะไมไดเปนตวอยางทไมดแกมาตวอนหรอเสยชอเสยงในการฝกมาของเขา จากนนนายเกสกทลถามพระพทธเจาวา พระองคฝกภกษอยางไร พระองคตรสวา เรากใชวธเหมอนเธอนนแหละ คอใชวธสภาพ ใชวธรนแรง ใชวธสภาพและรนแรงผสมกน ถาใชทง ๓ วธแลวยงฝกไมไดพระองคกฆาทงเหมอนกน แตการฆาของพระองคไมเหมอนกบการฆาของนายเกส การฆาของพระองคคอการไมสอนอกตอไปปลอยใหท าตามใจชอบ๑๑๙

จากตวอยางทกลาวมานแสดงใหเหนวา กระบวนการจงใจในพระพทธศาสนาตองท าใหเสมอภาคกนโดยไมเลอกปฏบตใหความเปนแกทกฝายทงผทท าดและท าชว เชน กรณของพระอานนทและพระฉนนะทพระองคปฏบตใหเหนแลวนน เพราะถาผใหญเลอกปฏบตแบบมอคต ๔ ประการ จะท าใหมปญหาตามมา คอผทไมไดรบความยตธรรมกจะต าหนไดวาถกปฏบตไมเปน

๑๑๗ ดรายละเอยดใน ว.ม) .บาล (๕/๓๔๕ , /ว.ม) .ไทย (๕/๓๔๕/๒๑๓-๒๑๔ . ๑๑๘ ข .ชา) .ไทย (๒๗/๑๙/๕๙๗. ๑๑๙ ดรายละเอยดใน อง .จตกก) .ไทย (๒๑/๑๑๑/๑๗๑ .

๘๙

ธรรม เมอเปนเชนนน กฏ หรอระเบยบตางๆ ทบญญตขนไวกจะหมดความนาเชอถอไปดวย แตเพราะค าสอนในพระพทธศาสนาเปนสากล ดงนน กฏ หรอระเบยบวนยตางๆ ทพระพทธองคไดบญญตไวแลวจงยงคงความนาเชอถอมาจนถงทกวนน

๓.๔.๒ แนวทางการก ากบตนเอง (Self-Regulation)

แนวทางการก ากบตนเอง (Self-Regulation) ประกอบดวยกระบวนการยอย ๓ กระบวนการ คอ ก. กระบวนการสงเกตของตนเอง (Self observation) ข. กระบวนการตดสน (judgment process) ค. การแสดงปฏกรยาตอตนเอง (self-reaction) จะไดศกษาในรายละเอยดของแตละกระบวนการเปนล าดบไป

ก. กระบวนการสงเกตของตนเอง (Self observation) กระบวนการสงเกตของตนเอง ในทางพระพทธศาสนา ไดแกหลกธรรมทมอปการะ

มาก ๒๑๒๐ จะไดศกษาในรายละเอยดเกยวกบความหมายและลกษณะของหลกธรรมทงสองตอไป ราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายของสตไววา “สต” หมายถงความรสกตว ,

ความรสกผดชอบ ,การระลก ,ความทรงจ า ,ความระมดระวง ,การตน ,ใจอนไมวางเปลา ,ความปลอดโปรง๑๒๑ ค าวา “สมปชญญะ” หมายถงความรตวอยเสมอ ,ความระมดระวง ,ความไมเผลอตว ,ความไตรตรอง ,ความพจารณา๑๒๒

ค าวา “สต” เปนภาษาบาล แปลวา ความระลกได มาจาก สร ธาตในความคด ,ระลก เปนศพทนามกตก ลง ต ปจจย ในกตกจจปจจย๑๒๓ ตามหลกไวยากรณ สต มบทวเคราะหเปน ๒ รป๑๒๔

๑๒๐ ท.ปา) .บาล (๑๑/๑๐๙-๓๑๐ /ท.ปา) .ไทย (๑๑/๑๐๙-๓๑๐/๗๙-๔๓๓. ๑๒๑ มานต มานตเจรญ ,พจนานกรมไทย ,ฉบบของราชบณฑตยสถาน ,ฉบบพมพครงท ๑๑ ,หนา

๙๑๙ . ๑๒๒ เรองเดยวกน ,หนา ๙๖๔ . ๑๒๓ ค าวา “นามกตก” เปน ๑ ใน ๒ ของ “กตก” ค าวา “กตก” เปนชอของหลกไวยากรณประเภท

หนงและเปนชอของศพทททานประกอบปจจยหมหนง ซงเปนเครองก าหนดหมายเนอความของนามศพทและกรยาศพท นามกตก หมายถงศพทกตกทส าเรจมาจากศพทนามและศพทคณทประกอบกบปจจยในนามกตกโดยผานการตงวเคราะหมาแลว ดรายละเอยดใน มลนธธรรมกาย ,บาลไวยากรณฉบบทองจ า ) ,กรงเทพมหานคร : บรษท ฟองทองเอนเตอรไพรส จ ากด ,๒๕๔๐ ,(หนา ๙๔ .

๑๒๔ ค าวา “รป” หมายถง รปวเคราะหของแตละสาธนะ มอย ๓ รป คอ กตตรป กมมรป และภาวรป

๙๐

๓ สาธนะ๑๒๕ คอเปนกตตรป กตตสาธนะ๑๒๖ กตตรป กรณสาธนะ๑๒๗ และภาวรป ภาวสาธนะ๑๒๘ ตงวเคราะหได ๓ รปแบบ ดงน

สรตต สต แปลวา ธรรมชาตทระลก เปนกตตรป กตตสาธนะ สรต เอตายาต สต แปลวา ธรรมชาตเปนเหตระลก เปนกตตรป กรณสาธนะ สรณ สต แปลวา ความระลก เปนภาวรป ภาวสาธนะ พระธรรมกตตวงศ )ทองด สรเตโช (ไดใหความหมาย รปวเคราะห และปจจยของ สต

แปลกออกไปเลกนอย ดงน สรต จนเตตต สต แปลวา กรยาทระลกได )สร ธาตในความหมายวาคด,ระลก ต ปจจย ,ลบ

ร ทสดธาต (สรต เอตายาต สต ธรรมชาตเปนเหตใหระลกได )สร+อ( ปมาท สรต หสตต สต ธรรมชาตผเบยดเบยนความประมาท ) สร ธาตในความหมายวา

เบยดเบยน อ ปจจย ,ลบ ร ทสดธาต(๑๒๙ ในคมภรสมงคลวลาสน๑๓๐ ซงเปนคมภรอรรถกถาของทฆนกายไดอธบายวา ผมสตเพราะ

ระลกได ในคมภรปปญจสทน๑๓๑ ซงเปนคมภรอรรถกถาของมชฌมนกายไดอธบายวา สต มอย ๒

ประเภท คอ ๑. ปญญาสมปยตตาสต (สตทประกอบดวยปญญา) ๒. ปญญาวปปยตตาสต (สตทไมประกอบดวยปญญา

สตทประกอบดวยปญญาเปนสตทมก าลง สตทไมประกอบดวยปญญาเปนสตทออนก าลง ในคมภรวสทธมรรคไดอธบายค าวา “สโต” ซงเปนศพทคณนามหรอเปนคณสมบตของ

๑๒๕ ค าวา “สาธนะ” หมายถง ศพททส าเรจมาจากรปวเคราะห ม ๗ อยาง คอ กตตสาธนะ กมมสาธ

นะ ภาวสาธนะ กรณสาธนะ สมปทานสาธนะ อปาทานสาธนะ และอธกรณสาธนะ ๑๒๖ ค าวา “กตตสาธนะ” หมายถงศพททเปนชอของผกระท า คอผกระท ากรยาอาการนนๆ เอง เชน

ศพทวา “ทายโก” หรอ ทายก แปลวา ผให คอเปนผใหดวยมอของตนไมไดใชคนอนท าแทน ๑๒๗ ค าวา “กรณสาธนะ” หมายถงศพททเปนชอของอปกรณในการกระท ากจตางๆ เชน ศพทวา

“สต” ทแปลวา เปนเครองระลก หมายถง บคคลระลกดวย สต “พนธน ” แปลวา วตถเปนเครองผก ไดแก เชอก โซ เปนตน คอบคคลเอาเชอกผก เอาโซผก หรอเอาวตถอนทสามารถผกได “วชฌน ” วตถเปนเครองไช มสวาน เปนตน

๑๒๘ ค าวา “ภาวสาธนะ” หมายถงศพทบอกกรยา คอการกระท าของผท า เชน ค าวา “สต” แปลวา ความระลก ความหมายกคอบคคลนนๆ ระลกไดเอง ไมไดใหคนอนชวยระลก

๑๒๙ พระธรรมกตตวงศ )ทองด สรเตโช ป.ธ .๙ ราชบณฑต ,(ศพทวเคราะห, หนา ๖๕๕ . ๑๓๐ ท.ม.อ) .ไทย (หนา ๗๑ ๑๓๑ ม.ม.อ) .ไทย (๑/๔๖/๑๒๕.

๙๑

พระโยคาวจรวา ภกษชอวา สโต เพราะระลกได๑๓๒

พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ. ๙ ราชบณฑต) ไดใหความหมายและรปวเคราะห ดงน

สมปชญญะ หมายถงความรตว, ปญญา, สมปชานสส ภาโว สมปชญญ แปลวา ภาวะของผรทวพรอม (สมปชาน+ณย ลบ ณ และสระท น, แปลง นย เปน ญ ซอน ญ)๑๓๓

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหความหมายของ “สต” วาความระลกได, นกได, ความไมเผลอ, การคมใจไวกบกจหรอกมจตไวกบสงทเกยวของ, จ าการทท าและค าทพดแลวแมนานได๑๓๔ สมปชญญะ หมายถง ความรตวทวพรอม, ความรตระหนก, ความรชดเขาใจชดซงสงทนกได, มกมาคกบสต๑๓๕

จากความหมายดงทไดศกษามานพอสรปไดวา สต หมายถง ความระลกได, ธรรมชาตเปนเหตระลกได, และธรรมชาตผเบยดเบยนความประมาท สมปชญญะ หมายถง ความรตว และเปนชอของปญญาดวย

ในคมภรมลนทปญหา๑๓๖ พระนาคเสนเถระไดอธบายลกษณะของสตไววา สตมลกษณะ ๒ ประการ คอ อปลาปนลกขณาสต กบอปคณหณลกขณาสต อปลาปนลกขณาสต หมายถง เตอนใหระลกไปในธรรมทงหลายคอ เตอนวา สงนนด สงนนชว สงนไมเปนประโยชน สงนเปนโทษ สงนเปนคณ สงนขาว สงนด า เปนตน เมอสตเตอนอยบอยๆ อยางนพระโยคาวจรกจะระลกถงเฉพาะอารมณทเปนกศลธรรม สวนอปคณหณลกขณาสต หมายถงความคดหรอความระลกเมอจะเกดขนในจตใจกจะชกชวนใหถอเอาแตสงทดงามเปนอปการะตอการปฏบต

ในคมภรวสทธมรรค๑๓๗ไดอธบายธรรมชาตของสตวา สตมความระลกไดเปนเครองก าหนด มความไมหลงลมเปนกจ มการควบคมเปนเหตเครองปรากฏ สมปชญญะ มความไมหลงเปนเครองก าหนด มความพจารณาเปนกจ มความสอดสองเปนเครองปรากฏ

๑๓๒ วสทธ) .ไทย (หนา ๖๖ .ดเพมเตมใน ว.อ) .ไทย (หนา ๑๑๖. ๑๓๓ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช ป.ธ .๙ ราชบณฑต), พทวเคราะห, หนา ๖๗๔. ๑๓๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน, ฉบบประมวลศพท, หนา ๒๙๖. ๑๓๕ เรองเดยวกน, หนา ๓๒๗. ๑๓๖ มลนท. (ไทย) หนา ๕๘-๕๙. ๑๓๗ วสทธ. (ไทย) หนา ๖๖ .ดเพมเตมใน ว.อ. (ไทย) หนา ๑๑๖.

๙๒

พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต) ไดอธบายวา สต เปนตวเกาะจบสงทจะพจารณาเอาไวสมปชญญะ เปนตวปญญา ตระหนกรสงหรออาการทถกพจารณานน วา คออะไร มความมงหมายอยางไร เชน การเดน กรวาเดนท าไม เพอไปไหน เปนตน๑๓๘

จากหลกฐานทปรากฏอยในคม ภ ร ตางๆ และจากทศนะของนกปราชญทางพระพทธศาสนาทไดศกษามานสรปไดวาสตสมปชญญะมลกษณะเปนเครองเตอนใหระลกได ใหรสกตวทวพรอมทกขณะทเคลอนไหวอรยาบถ เปนตวก ากบไมใหจตหลดลอยไปในอารมณตางๆ อยางอสระ คอยควบคมจตไวเหมอนเดกเลยงววคอยดแลววของตนไมใหเทยวไปในททไมเหมาะสม เชน ไร สวน ทนา ของชาวบาน เปนตน สตสมปชญญะมอปการะแกการเจรญพระกรรมฐานทกประเภท เชน สตปฏฐาน กายคตาสต อานาปานสต เปนตน ดงมพระพทธพจนตรสไวในอานาปานสตตอนหนงวา “ภกษทงหลาย เราไมกลาวอานาปานสตภาวนาแกคนทหลงลมสตไมมสมปชญญะ ”๑๓๙ ดงน อนกรรมฐานทกอยาง ยอมส าเรจแกผมสตสมปชญญะเทานนสตสมปชญญะ ท าใหมพฤตกรรมนาเลอมใส ทพระพทธองคตรสไวในสตปฏฐานสตรว “...เปนผมการเดนไปขางหนา ถอยกลบ เหลยวซาย แลขวา คเขา เหยยดออกอนนาเลอมใส เพราะถกควบคมดวยสตสมปชญญะ.๑๔๐

จากหลกฐานเหลานจงพอสรปไดวา สตสมปชญญะสอดคลองกบกระบวนการใสใจตามทไดตงไวนน เพราะถาคนเรามสตสมปชญญะอยตลอดเวลาจะท าใหมความตนตวอยตลอดเวลาสามารถทจะท างานไดส าเรจทกอยาง

ข. กระบวนการตดสน (judgment process) กระบวนการตดสน ในทางพระพทธศาสนา ไดแก หลกการตดสนพระธรรมวนย ๘

ประการ คอ๑๔๑ ๑. เปนไปเพอคลายความก าหนด ๒. เปนไปเพอความพราก ๓. เปนไปเพอการไมสะสม ๔. เปนไปเพอความมกนอย ๕. เปนไปเพอความสนโดษ ๖. เปนไปเพอความสงด ๗. เปนไปเพอปรารภความเพยร ๘. เปนไปเพอความเปนคนเลยงงาย

๑๓๘ พระพรหมคณาภรณ (ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๑๑, หนา

๘๑๕. ๑๓๙ ส .ม. (ไทย) ๑๙/๙๘๖/๔๖๗. ๑๔๐ ว. อ. (ไทย) ๒/๙๐. ๑๔๑ ดรายละเอยดใน ว.จ. (ไทย) ๗/๔๐๖/๓๒๓-๓๒๔.

๙๓

ถาธรรมเหลาใดตรงขามกบหลกการทง ๘ น ใหถอวาไมใชธรรมไมใชวนยทพระพทธองคประสงค

กระบวนการตดสนพระวนยอกชดหนงเรยกวา มหาปเทส ๔ คอ๑๔๒ ๑. สงใดทไมไดหามไววา ไมควร ถาอนโลมเขากบสงไมควร สงนนไมควร ๒. สงใดทไมไดหามไววา ไมควร ถาอนโลมเขากบสงทควร สงนนควร ๓. สงใดทไมไดอนญาตไววา ควร ถาอนโลมเขากบสงไมควร สงนนไมควร ๔. สงใดทไมไดอนญาตไววา ควร ถาอนโลมเขากบสงทควร สงนนควร

สวนมหาปเทส ๔ ในพระสตรพระองคตงไวเพอเปนเครองตดสนตวเองวา เปนผปฏบตถกตองตามธรรมทพระองคไดสงสอนหรอไม หรอเพอตดสนตวเองวา ไดปฏบตธรรมถงขนไหนแลว มหาปเทส ๔ เหลานน๑๔๓ สรปใจความไดดงน ขอท ๑ กลาวอางพระพทธเจาวา ตนเองไดฟงมาไดรบมาตอหนาพระพกตรของพระองค วา ธรรมเหลานเปนธรรมเปนวนย ของพระพทธเจา พวกทานทงหลายจงถอเอา รบเอา ขอท ๒ กลาวอางถงคณะสงฆ ผเปนหหสตร ทรงธรรม ทรงวนย(รายละเอยดเหมอนกบขอท ๑) ขอท ๓ กลาวอางพระเถระหลายรป ทเปนพหสตร ทรงธรรม ทรงวนย ขอท ๔ กลาวอางพระเถระรปเดยวทเปนพหสตร ทรงธรรม ทรงวนย

สาเหตทพระองคแสดงหลกการตดสนพระธรรมพระวนยไวกเพอปองกนไมใหหลงผดและเพอปองกนไมใหผไมหวงดตอพระพทธศาสนาน าไปกลาวอางแบบผดๆ ถงแมจะมหลกการตดสนอยอยางนกยงมผน าเอาไปสอนผดๆ อยมากและถอปฏบตกนสบๆ มาจนถงทกวนน สวนบางอยางกอนโลมตามยคสมยทพระองคไดทรงประทานชองทางไวในเรองเกยวกบสงทควรและสงไมควรนน การทพระองคไดวางกฏเกณฑมหาปเทส ๔ ในพระวนยไวท าใหพระพทธศาสนายงด ารงอยมาไดจนถงปจจบนและจะสามารถด ารงอยตอไปไดจนหมดอายประมาณ ๕,๐๐๐ ป ตามมตของพระอรรถกถาจารยทงหลายทท านายไว

ค. การแสดงปฏกรยาตอตนเอง (self-reaction) การแสดงปฏกรยาตอตนเอง ในทางพระพทธศาสนา ไดแก อายตนะภายใน อายตนะ

ภายนอก อายตนะ แปลวา ทตอ, เครองตดตอ, แดนตอความร, เครองรและสงทร เชน ตาเปนเครองร รปเปนสงทร, หเปนเครองร เสยงเปนสงทร เปนตน จดเปน ๒ ประเภท คอ อายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖ อายตนะภายนอก คอเครองตอภายนอก, สงทถกรม ๖ คอ รป เสยง กลน รส

๑๔๒ ดรายละเอยดใน ว. ม. (ไทย) ๕/๓๐๔/๑๓๙-๑๔๐. ๑๔๓ ดรายละเอยดใน ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๘๗-๑๘๘/๑๓๔-๑๓๖.

๙๔

สงตองกาย ธรรมารมณ คอ อารมณทเกดกบใจหรอสงทใจร, อารมณ ๖ กเรยก อายตนะภายใน คอเครองตอภายใน, เครองรบร ม ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ, อนทรย ๖ กเรยก๑๔๔

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)๑๔๕ ไดอธบายไวในหนงสอพทธธรรม พอสรปไดดงน อายตนะเหลานมความสมพนธกบการด าเนนชวตของมนษยอย ๒ ภาคสวน แตละภาคสวนมระบบการท างานซงอาศยชองทางทชวตจะตดตอเกยวของกบโลกไดเรยกวา “ทวาร” คอ ภาคท ๑ เปนภาครบรและเสวยอารมณโดยอาศยทวารทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ รบรและเสพเสวยอารมณทปรากฏแกมนษยโดยลกษณะและอาการตางๆ ม ๖ อยางเหมอนกน คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ ภาคท ๒ เปนภาคแสดงออกหรอกระท าตออารมณ อาศยทวาร ๓ คอ กาย วาจา ใจ (กายทวาร วจทวาร มโนทวาร) โดยแสดงออกเปนการท า การพด และการคด (กายกรรม วจกรรม มโนกรรม) ซงกระบวนธรรมของชวตในภาคน รวมอยในขนธท ๔ คอ สงขารขนธ สงขารตางๆ ในสงขารขนธ มอยเปนจ านวนมาก แบงเปนฝายดบาง ฝายชวบาง ฝายกลางๆ บาง ซงจะแสดงพฤตกรรมออกมาโดยมเจตนาเปนตวน า คอเจตนาจะเปนผแบงหนาทใหสงขารแตละอยางแสดงบทบาทของตน เชน ถาเปนการแสดงทางกาย กจะแสดงออกมาเปนการกระท า ถาเปนการแสดงทางวาจา กจะแสดงออกมาเปนค าพด ถาเปนการแสดงทางใจ กจะแสดงออกมาเปนความคด เรยกชอตามทวารทเกด คอ ทางกายเรยกวา กายสงขาร ทางวาจาเรยกวา วจสงขาร ทางใจเรยกวา มโนสงขาร เรยกตามชอหวหนาคอเจตนา กเปนกายสญเจตนา วจสญเจตนา และมโนสญเจตนา เรยกตามงานทท าออกมาวา กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม

๑๔๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๔๙. ๑๔๕ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๓๓-๔๒.

สงขาร (สภาพปรงแตงการกระท า)

๑. กายสงขาร

๒. วจสงขาร

๓. มโนสงขาร

เจตนา (ความจงใจ)

กายสญเจตนา วจสญเจตนา มโนสญเจตนา

ทวาร

(ทเกด) กายทวาร

วจทวาร

มโนทวาร

กรรม (ผลการกระท า)

กายกรรม วจกรรม มโนกรรม

รปภาพท ๑.๑ แผนผงกระบวนการท างานของสงขารทมเจตนาเปนตวน า

๙๕

จากภาพนสามารถอธบายกระบวนการท างานของสงขารทมเจตนาเปนตวน าไดดงน ๑. กายสงขาร คอสภาพปรงแตงการกระท าทางกาย เปนกายสญเจตนา คอเจตนาท

แสดงออกทางกาย ผานกายทวาร มผลเปนกายกรรม ๒. วจสงขาร คอสภาพปรงแตงการกระท าทางวาจา เปนวจสญเจตนา คอเจตนาท

แสดงออกทางวาจา ผานวจทวาร มผลเปนวจกรรม ๓. มโนสงขารหรอจตตสงขาร คอสภาพปรงแตงการกระท าทางใจ เปนมโนสญเจตนา

คอเจตนาทแสดงออกทางใจ มผลเปนมโนกรรม ขอสงเกตในทนคอ ค าวา สงขาร เจตนา ทวาร และกรรม จากกระบวนการท างาน

รวมกนของกระบวนธรรมทง ๔ น ท าใหสรปไดวา การกระท าหรอ “กรรม” ทง ๓ อยางน ตองผานกระบวนการท างานรวมกนของกระบวนธรรมทง ๔ น

เพอใหเขาใจกระบวนการแสดงปฏกรยาตอตนเองเพมเตม ควรศกษาการท างานของกระบวนธรรมเหลาน คอ อายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖ ผสสะ และวญญาณ กลาวคออายตนะภายในซงเปนแดนรบรกระทบกบอารมณ คออายตนะภายนอกซงเปนสงทถกรกจะเกดความรจ าเพาะดานของอายตนะแตละอยางๆ ขน เชน ตากระทบรป เกดความรเรยกวา เหน หกระทบเสยง เกดความร เรยกวาไดยน เปนตน ความรเฉพาะแตละดานนเรยกวา “วญญาณ” ความรแจง คอรอารมณ วญญาณทางตา ไดแก เหน เรยกวา จกขวญญาณ วญญาณทางห ไดแก ไดยน เรยกวา โสตสวญญาณ เปนตน กระบวนการเหลานสามารถเขยนเปนแผนภาพไดดงน

อายตนะภายใน

(แดนรบร)

อายตนะภายนอก(อารมณ)

()

วญญาณ (เกดความร)

ผสสะ (เกดการกระทบกน)

รปภาพท ๒.๒ แผนผงกระบวนการรบรของอายตนะ อารมณ ผสสะ และวญญาณ

๙๖

จากภาพนสามารถอธบายไดดงน๑๔๖

๑. จกข – ตา ผสสะ -กระทบ รปะ – รป วญญาณ - เกดความรคอ จกขวญญาณ – เหน ๒. โสตะ – ห ,, สททะ – เสยง ,, โสตวญญาณ – ไดยน ๓. ฆานะ – จมก ,, คนธะ – กลน ,, ฆานวญญาณ – ไดกลน ๔. ชวหา – ลน ,, รสะ – รส ,, ชวหาวญญาณ – รรส ๕. กายะ - กาย ,, โผฏฐพพะ – สงตองกาย ,, กายวญญาณ – รสงตองกาย ๖. มโน – ใจ ,, ธรรม – เรองในใจ ,, มโนวญญาณ - รเรองในใจ

จากตวอยางทอธบายมานองคธรรมทมความส าคญตอการรบรของ อายตนะ อารมณ วญญาณ คอ ผสสะ เพราะถาไมมการกระทบแลวแม อายตนะกบอารมณอยพรอมหนากนกไมสามารถเกดความรได ยกตวอยาง เชน เวลาทเราฟงเสยงธรรมะอย ถาเราเผลอสงใจไปทอนในขณะนนเราจะไมรวาเนอหาสาระของธรรมะในชวงนนมความหมายวาอยางไร ตอเมอเราไดสตกลบมาแลวเสยงกบหเกดการกระทบกนเขาเราจงจะรและเขาใจได จากการทไดศกษามานพอสรปไดวาการแสดงปฏกรยาตอตนเอง (self-reaction) ในทางพระพทธศาสนาคอการแสดงปฏกรยาของกระบวนธรรมทง ๔ ประการนคอ อายตนะภายใน แดนรบรภายใน ไดแก ตา ห จมก ลน กาย และใจ กบอายตนะภายนอก แดนรบรภายนอกหรออารมณภายนอก ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ กระทบกน (ผสสะ) จงเกดความรขน (วญญาณ)

๓.๔.๓ แนวทางการรบรความสามารถของตนเอง (Self-Efficacy)

แนวทางการรบรความสามารถของตนเอง (Self-Efficacy) ประกอบดวยแนวทางยอย ๔ แนวทาง คอ ก. ประสบการณทประสบความส าเรจ (Mastery Experiences) ข. การใชตวแบบ (Modeling) ค. การใชค าพดชกจง (Verbal Persuasion) ง. การกระตนทางอารมณ (emotional arousal)๑๔๗ จะไดน าเสนอเปนตามล าดบหวขอตอไป

ก. ประสบการณทประสบความส าเรจ (Mastery Experiences)

๑๔๖ ประยกตมาจาก พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา

๓๖. ๑๔๗ A, Bandura, Social Learning theory, (Englewood Cliffs, New Jersey, Prentice-Hall, Inc.,

1997), p.82.

๙๗

ประสบการณทประสบความส าเรจ ในทางพระพทธศาสนา ไดแก จรต ๖๑๔๘ คอความประพฤตจนเคยชนเปนนสยทแสดงออกมาโดยไมไดตงใจ จนกลายเปนบคลกของแตละคน เชน คนราคจรต จะมนสยเรยบรอย รกสวยรกงาม คนสทธาจรต จะมนสยเชองาย ถาไมมปญญาก ากบกอาจจะกลายเปนคนเชองมงายกได นกปราชญทางพระพทธศาสนาไดใหความหมายของจรตไวดงน

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหความหมายวา จรต หมายถง ความประพฤต, พนนสย หรอพนเพแหงจตของคนทงหลายทหนกไปดานใดดานหนง แตกตางกนไป๑๔๙

เกด ธนชาต ไดใหความหมายวา จรต หมายถง ความประพฤต ไดแก กรยาทเคลอนไหวทาง กาย วาจา และใจ๑๕๐

พ.อ. ปน มทกนต ไดใหความหมายวา จรต หมายถง พนเพของใจ๑๕๑

โกวท ปทมะสนทร ไดใหความหมายวา จรต หรอจรยะ คอความประพฤตจนชนเปนนสยซงมตางกน ๖ อยาง๑๕๒

วรรณสทธ ไวทยะเสว ไดใหความหมายวา จรต หมายถง ความประพฤตเปนไปในทางกศลธรรมหรออกศลธรรมบอยๆ สวน จรยา หมายถงเกดเสมอๆ๑๕๓

๑๔๘ ดรายละเอยดใน สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร), คมภรวสทธมรรค, พมพครงท ๔,

(กรงเทพมหานคร : ประยรวงศพรนตง, ๒๕๔๖), หนา ๑๗๘-๑๘๒. ๑๔๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน, ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๒. ด

รายละเอยดของจรต ๖ อยางเพมเตม คอ ๑. ราคจรต ผมราคะเปนความประพฤตปกต (หนกไปทางรกสวยรกงาม มกตดใจ) ๒. โทสจรต ผมโทสะเปนความประพฤตปกต (หนกไปทางใจรอนขหงดหงด) ๓. โมหจรต ผมโมหะเปนความประพฤตปกต (หนกไปทางเหงาซมงมงาย) ๔. สทธาจรต ผมศรทธาเปนความประพฤตปกต (หนกไปทางนอมใจเชอ) ๕. พทธจรต ผมความรเปนความประพฤตปกต (หนกไปทางคดพจารณา) ๖. วตกจรต ผมวตกเปนความประพฤตปกต (หนกไปทางคดจบจดฟ งซาน)

๑๕๐ เกด ธนชาต, คมอคลงพระปรยตธรรม, (พระนคร : โรงพมพเลยงเซยงจงเจรญ, ๒๕๑๓), หนา ๖๑๗.

๑๕๑ ปน มทกนต, แนวสอนธรรม ตามหลกสตรนกธรรมตร, (กรงเทพมหานคร : คลงวทยา, ๒๕๒๓), ๒๕๖.

๑๕๒ โกวท ปทมะสนทร, คมอศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท ๙ กมมฏฐานสงคหวภาค, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๑๕.

๙๘

จากความหมายของจรตทนกปราชญทงหลายไดใหไวพอสรปไดวา จรต หมายถง ความประพฤตจนเคยชนจนเปนนสยตดตวของแตละคน เปนธรรมชาตของแตละคนทแสดงออกมาทางกาย วาจา โดยไมตองตงใจ

การทจะรวาใครเปนคนจรตอะไร ตองอาศยการสงเกตกรยาอาการทท าประจ า เชน การยน เดน นง นอน (อรยาบถ) การท างาน (กจ) ชนดของอาหารทบรโภค (โภชนะ) การด การฟง การกน (ทสสนะ) ความประพฤตทเปนไปในธรรมตางๆ เชน เปนคนมายา เปนคนแขงกระดาง กาวราว เปนตน (ธรรมปวตต)๑๕๔ ทวาจรต ๖ เขากนไดหรอสอดคลองกบประสบการณทประสบความส าเรจกเพราะวา

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) อธบายวา “...ตวความประพฤตหรอลกษณะนสยนนเรยกวา จรยา บคคลผมลกษณะนสยและความประพฤตอยางนนๆ เรยกวา จรต เชนคนมราคจรยา เรยกวา ราคจรต เปนตน”๑๕๕

ธรรมชาตของคนมจรตทง ๖ นจะมการแสดงออกตางๆ กนในทางความประพฤต เชน คนราคจรต เมอพบเหนสงของบางอยาง ถามอะไรเปนสวนดนาชมอยบาง ใจของเขาจะไปจบอยทสวนนน ตดใจ เลงแลอยไดนานๆ จะไมใสใจสวนทเสย คนโทสจรต จะดแตสวนทเสยแมจะมเพยงนดหนอย สวนทดแมมอยหลายอยางกจะไมสนใจ ใจของเขาจะกระทบเขากบสวนทเสยนนกอน ไมทนไดพจารณาเหนสวนดกจะเดนหนไป อยางหงดหงด คนพทธจรตจะมลกษณะคลายกบคนโทสจรตอยบาง คอไมคอยตดใจอะไร แตตางกนกบคนโทสจรต ตรงทคนโทสจรตมองหาสวนเสยทไมเปนจรง คนพทธจรตมองหาแตสวนเสยและสวนดทเปนจรง คนโมหจรต มองเหนแลวจบจดอะไรไมชด ออกจะเฉยๆ ถาใครวาด กพลอยเหนวาตามเขาไป ถาเขาวาไมด กพลอยเหนไมดคลอยตามเขาไป ฝายคนวตกจรต คดจบจด นกถงจดดตรงนบาง สวนไมดตรงนนบาง วนไปวนมา ตดสนใจไมได จะเอาหรอไมเอา สวนคนสทธาจรต มลกษณะคลายคนราคจรตอยบาง คอมกมองเหนสวนทด แตตางทวา คนสทธาจรตเหนแลวกชนชมซาบซงใจไปเรอยๆ ไมตดใจออยองเหมอนพวกราคจรต อยางแตสวนมากคนไมมจรตเดยวมกมจรตผสมกน เชนราคะผสมวตก โทสะผสมพทธ หรอราคะผสมกบสทธา วตกผสมกบโมหะ เปนตน

๑๕๓ วรรณสทธ ไวทยะเสว, คมอการศกษาพระอภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท ๖ รปสงคหวภาคและ

นพพานปรมตถ, (กรงเทพมหานคร : มลนธแนบ มหานรานนท, ๒๕๒๖), หนา ๕๑. ๑๕๔ ดรายละเอยดใน วสทธมรรค, (ไทย) ๑๗๓-๑๗๖. ๑๕๕ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรปปรงและขยายความ, หนา ๘๕๓.

๙๙

จากการศกษาเกยวกบธรรมชาตของจรตทง ๖ น ท าใหทราบวา จรตทง ๖ ประการนมความสอดคลองกบหวขอวา ประสบการณทประสบความส าเรจ เพราะจรต คอความเคยชนของบคคล คนทเคยประสบความส าเรจในอดตยอมจะรดวา ในชวงเวลานนๆ ตนไดท าอะไรบาง และท าดวยวธไหน อยางไร แลวกจะจดจ าเอาไวเพอน าไปประพฤตตอในอนาคต เชน คนราคจรตจะประสบความส าเรจในเรองความงาม ความละเอยดรอบคอบ จตใจออนโยน เปนทรกของเจานายและเพอนฝง หรอลกนอง คนพทธจรต เคยประสบความส าเรจในเรองการใชความคด การวางแผน หรอทางวชาการตางๆ คนเหลานกจะคดถงประสบการณทผานมาแลวน าไปพฒนาปรบปรงแกไขพฤตกรรมของตนใหดยงขนตอไป

ข. การใชตวแบบ (Modeling)

การใชตวแบบในทางพระพทธศาสนาตรงกบค าวา “บคคลาธษฐาน และธรรมาธษฐาน” คอใชบคคลเปนแบบและใชธรรมะเปนแบบหรอใชรปธรรมกบนามธรรมเปนแบบ ปคคลาธษฐาน คอยกบคคลมาเปนตวอยางประกอบการอธบายในเรองนนๆ ทลงกนสมกน สวนธรรมาธษฐาน คอยกหวขอธรรมขนแสดงไมเกยวกบบคคลเปนการแสดงหลกการลวนๆ เพอประกอบการอธบายในเรองนนๆ เชนเดยวกน เพอใหเขาใจความหมายของค าทง ๒ นยงขนจะไดศกษาในรายละเอยดตอไป

ราชบณฑตยสถาน ใหความหมายวา บคคลาธษฐาน หมายถง มบคคลเปนทตง, ทยกคนหรอสงทเปนรปธรรมอนๆ ขนมาเปนหลกในการอธบาย เชน เปรยบกเลสเหมอนพญามาร, คกบธรรมาธษฐาน๑๕๖

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ใหความหมายวา บคคลาธษฐาน หมายถง มบคคลเปนทต ง , เทศนายกบคคลขนต ง คอ วธแสดงธรรมโดยยกบคคลขนอาง คกบธรรมาธษฐาน ธรรมาธษฐาน คอ มธรรมเปนทตง, เทศนาอางธรรม, แสดงโดยยกหลกหรอตวสภาวะขนอาง๑๕๗

จากความหมายทไดศกษามานพอสรปไดวา บคคลาธษฐาน หมายถง การยกเอาบคคลขนมาเปนสอหรออปกรณในการอธบายเรองราวตางๆ เพอใหผฟงเขาใจงายขน อกนยหนงเพอ

๑๕๖ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน, (กรงเทพมหานคร : นานมบคส

พบลเคชนส, ๒๕๔๖), หนา ๖๒๙. ๑๕๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร, ฉบบประมวลธรรม, หนา ๖๓,

พจนานกรมพทธศาสน, ฉบบประมวลศพท, หนา ๑๑๒.

๑๐๐

แสดงสงทเปนรปธรรมเพอน าไปสการอธบายสงทเปนนามธรรม ในพระพทธศาสนาพระพทธองคไดใชวธนแสดงแกภกษและฆราวาสทงหลายควบคกนกบธรรมาธษฐานซงสวนมากเรองท านองนจะปรากฏอยในชาดกตางๆ จะขอน ามาเปนตวอยางสกสองเรอง คอ เรองเวสสนดรชาดก กบเรองพระนนทเถระ

เรองเวสสนดรชาดก๑๕๘เปนเรองราวเกยวกบอดตของพระองคททรงบ าเพญบารมประเภททานบารมทง ๓ ทศ คอใหทานทวไปดวยการตงโรงทาน ทานขนกลาง ทเรยกวา อปบารมทาน ดวยการบรจาคพระโอรสและพระธดา ชาล และกณหา สวนทานขนสง ทเรยกวา ปรมตถบารมทาน ไดแก การทานพระมเหส คอ พระนางมทรใหแกทาวสกกะเทวราชผแปลงเพศเปนพราหมณมาขอไวกอนทพระเวสสนดรจะบรจาคใหคนอน ในเรองนพระองคแสดงแกหมพระญาตทมทฏฐ มานะ ไมยอมกราบไหวพระองคดวยคดวาพระองคเปนเดกกวาตน จากนนพระองคกเหาะขนไปบนอากาศแสดงปาฏหารยใหพระญาตทงหลายไดดเหน เมอไดเหนปาฏหารยนนแลวเหลาพระประยรญาตทงหลายจงท าความเคารพพระองค ในการแสดงเวสสนดรชาดกและปาฏหารยนเพอใหเหลาพระญาตเปลยนพฤตกรรมจากคนมทฏฐ มานะ หรอเปนคนเยอหยงถอตวแขงกระดางใหกลายเปนคนออนนอมถอมตนมจตใจโอบออมอารย นยวาตงแตนนมาพวกศากยะทเปนพระญาตของพระองคไมเคยจบอาวธขนตอสกบใคร ถงคราวถกประหารหมของพระเจาวฑทฑภะ๑๕๙ กไมตอบโตถงแมจะมความสามารถในการใชอาวธตางๆ กตาม ยอมใหฆาอยางองอาจไมสะทกสะทานตอความตายทอยตรงหนา

อกตวอยางหนง เรองพระนนทะพทธอนชา๑๖๐ พระองคทรงแสดงนางฟาบนสวรรคแกพระนนทะผเปนพระอนชา เพอแกความกระสนอยากจะลาสกขาของพระนนทะ เรองมอยวา พระนนทะมความกระสนอยากจะสกเพราะคดถงเจาสาวทเพงแตงงานกนยงไมไดอยดวยกน พอพระองคพาทานไปชมเทวดาบนสวรรคแลวถามวานางฟาเหลานกบนางชนบทกลยาณใครสวยกวากนพระนนทะทลวานางฟาสวยกวาหลายเทา ถาเปรยบเทยบกนระหวางนางชนบทกลยาณผเปนเจาสาวกบนางฟาแลวนางชนบทกลยาณเหมอนนางลงลนตวทพระพทธองคเนรมตรใหเหนตอนระหวางทางจากเมองมนษยกบเมองสวรรค เมอพระนนทะทลวานางฟาสวย แลวพระองคตรสถามตอไปวา เธออยากไดนางฟาเปนภรรยาไหม พระนนทะทลวา อยากได พระองคจงทรงรบปากวา

๑๕๘ เวสสนดรชาดกมาใน มหานบาตชาดก ขททกนกาย ดรายละเอยดใน ข.มหา. (ไทย) ๒๘/

๑๖๕๕-๒๔๔๐/๔๔๗-๕๖๐. ๑๕๙ ดเรองพระเจาวฑรทภะ ใน ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๓๕/๑๘๘-๒๐๑. ๑๖๐ เรองพระนนทะมาในอรรถกถาธรรมบท ยมกวรรค ดรายละเอยดใน ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๑๓-๑๔/

๒๘, ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๙/๖๓-๖๙.

๑๐๑

จะใหนางฟาแกทาน แตมขอแมวา กลบไปตองตงใจปฏบตสมณธรรมอยางเครงครด พระนนทะกรบปาก หลงจากนนพระนนทะกตงใจปฏบตสมณธรรมโดยไมยอมยงเกยวกบใคร แตขาวเรองพระพทธองครบปากวาจะใหนางฟาแกพระนนทะแพรกระจายไปในหมพระภกษท งหลายๆ เหลานนจงเอาเรองนนมาพดเยาะเยยพระนนทะอยเรอยๆ วา พระนนทะปฏบตสมณธรรมเพราะอยากไดนางฟามาเปนภรรยา จนพระนนทะละอายใจจงตดสนใจหนออกไปอยรปเดยวบ าเพญสมณธรรมอยไมนานกไดบรรลเปนพระอรหนต แลวไปกราบทลพระพทธองค แตพระองคกทรงทราบเหมอนกน ตอมาพวกภกษพากนเหนพระนนทะมผวพรรณผองใสงดงาม จงเขาไปถามวา ไมอยากสกอกหรอ พระนนทะตอบวา ไมอยากสก พวกภกษทงหลายจงคดวาพระนนทะพดอวดคณวเศษทไมมในตนจงน าเรองไปกราบทลใหพระพทธองคทรงทราบ พระองคตรสวา พระนนทะไมไดพดอวดแตพระนนทะไดบรรลพระอรหนตแลว จากนนพระองคจงพระคาถาเพอแสดงประกอบกภกษทงหลายวา

ฝนยอมรวรดเรอนทมงไมดได ฉนใด ราคะยอมรวรดจตทไมไดอบรมได ฉนนน ฝนยอมรวรดเรอนทมงดแลวไมได ฉนใด ราคะยอมรวรดจตทอบรมดแลวไมได ฉนนน

เนอความจากพระคาถานพระองคทรงแสดงใหพวกภกษไดเหนขออปมาอปไมยเกยวกบจตทไดฝกอบรมกบจตทไมไดฝกอบรมจะไดรบผลตางกน เพอใหพวกภกษมองเหนภาพชดเจนยงขน เรองนพระองคใชนางฟาเปนตวแบบเพอเปลยนพฤตกรรมของพระนนทะทหลงตดอยในรปของเจาสาวคอนางชนบทกลยาณ พระนนทะคดวานางชนบทกลยาณเปนคนสวยแลวจงไดตดใจหลงไหลแตพอไดเหนนางฟาบนสวรรคจงไดรวา นางฟาสวยกวาหลายเทา จงไดคลายความคดถงนางชนบทกลยาณหนมาสนใจนางฟาแทน ถงแมวาพฤตกรรมของพระนนทะจะเปลยนจากลบมาเปนบวกคอเปลยนจากอยากจะสกมาเปนการปฏบตสมณธรรมเพอจะแลกกบการไดนางฟามาเปนภรรยากตาม กยงดกวาทพระองคจะอนญาตใหพระนนทะสกออกไป แตขอทนาสงเกตในเรองนกคอ ผทใชตวแบบนนจะตองมความมนใจวาการใชตวแบบจะชวยใหผเลยนแบบเปลยนแปลงพฤตกรรมไปในทางทดขนและไมเปนผลเสยในภายหลง ในเรองนพระพทธองคใชวธหนามยอกเอาหนามบง

ค. การใชค าพดชกจง (Verbal Persuasion)

การใชค าพดชกจง ในทางพระพทธศาสนา ไดแก ลลาการสอนหรอเทศนาวธ ๔ ประการ

๑๐๒

พระพทธองคทรงใชเพอชกชวนโนมนาวจตใจของผฟงใหเกดความกลาหาญ ราเรง อยากน าเอาธรรมะค าสงสอนไปปฏบตเพอใหเกดผลแกตนเอง ลลาการสอน หรอเทศนาวธ ๔ อยาง คอ ๑. สนทสสนา ชแจงใหเหนชด ๒. สมาทปนา ชวนใหอยากรบเอาไปปฏบต ๓. สมตเตชนา เราใจใหอาจหาญแกลวกลา ๔. สมปหงสนา ปลอบชโลมใจ ใหสดชนราเรง๑๖๑

การใชค าพดชกจงโนมนาวเพอใหผทยงไมเลอมใสใหเกดความเลอมใส ผมทฏฐ มานะ ใหลดทฏฐ มานะ ผทมพฤตกรรมกาวราวใหเปนผมจตออนโยนมปรากฏในพระไตรปฎกหลายแหงตางกาลตางวาระกน

ตวอยางทพระองคใชค าพดชกจงคนทยงไมเลอมใสใหเกดความเลอมใส เชน มหาบาล ลกชายของกฎมพชาวเมองสาวตถ ผทยงไมเลอมใสจนเกดความเลอมแลวตดสนใจออกบวช แลวไดส าเรจพระอรหตตผล๑๖๒ มคารเศรษฐ พอสามของนางวสาขามหาอบาสกา๑๖๓ เปนตน ตวอยางการ

๑๖๑ ว.มหา. (บาล) ๑/๒๒-๒๔,๒๙๐/๑๓-๔,๒๒๒, ว.ภกขน. (บาล) ๓/๗๘๓/๗๒-๓,ว.ม. (บาล) ๔/

๒๙,๘๙-๙๐,๑๐๕,๑๓๒,๑๓๗/๒๕ ,๑๐๖-๗ ,๑๒๐ ,๑๔๖,๑๕๐,ว.ม. (บาล) ๕/๒๗๐ ,๒๗๖ ,๒๘๐-๑,๒๘๘ , ๒๙๔,๒๙๘,๓๓๗/๓๘,๔๕,๕๐,๕๒,๖๕,๗๔,๘๑,๑๓๙, ว.จ. (บาล) ๖/๓๓,๑๙๒/๔๓-๔,๒๒๕,ว.จ. (บาล) ๗/๒๖๐,๒๖๘-๙,๔๐๔,๔๔๕/๒๑,๓๓-๔,๒๓๗,๒๘๒, ท.ส. (บาล) ๙/๓๔๔,๓๕๘/๑๔๐,๑๕๐. ๑๖๒ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๑/๑-๑๔. เรองยอมวา มหาบาลยงไมไดนบถอพระพทธศาสนา หลงทพอแมเสยตวไปแลวกไดเปนหวหนาครอบครบดแลทรพยสนของครอบครวและนองชายคอจลบาล อยมวนหนงไดไปฟงธรรมกบพวกมหาชน เกดความเลอมใสในพระพทธศาสนา จงลานองชายไปบวช บ าเพญสมณธรรมจนไดบรรลเปนพระอรหนต เหตทเลอมใสและอยากออกบวชเพราะไดฟงพระพทธองคตรสวา ทรพยสมบตไมสามารถเอาตดตวไปได และอวยวะของคนแกไมเปนไปตามทตองการใหเปน เชน อยากท าอยางหนงแตอวยวะกท าอกอยางหนงเปนตน ถารอใหแกแลวจงบวชกจะสายเกนไปเพราะจะไมสามารถปฏบตธรรมไดตามตองการ จงตดสนลานองชายออกบวชแตยงหนม ๑๖๓ ข.ธ.อ. (ไทย) ๑/๔๐/๒๑๔-๒๓๒. เรองยอของมคารเศรษฐมอยวา มคารเศรษฐ แตกอนนบถอนกบวชชเปลอย ไมเลอมใสในพระพทธศาสนา วนหนงขณะทนงรบประทานอาหารอยมพระภกษมาบณฑบาต แตมคารเศรษฐ ท าเปนไมเหนภกษยงนงกมหนารบประทานอาหารทคนใชจดให นางวสาขาผเปนสะใภก าลงยนพดใหพอสาม จงแกลงหมนตวกลบไปขางหลงเพอจะใหพอสามเหนพระภกษ แตมคารเศรษฐกท าทาไมเหนเหมอนเดมกมหนากมตากนตอไป ในทสดนางวสาขาจงบอกกบภกษวา นมนตพระคณเจาโปรดขางหนาเถด พอสามของดฉนก าลงกนของเกา เทานนแหละมคารเศรษฐโกรธเปนฟนเปนไฟ จะเอาเรองลกสะใภใหไดเพราะกลาวหาวา ตวเองกนของเกา จะไลนางออกจากบาน นางวสาขา บอกวา เรองนตองใหคณะพราหมณทง ๘ คนทพอของนางสงมาดวยตงแตวนทนางมาอยบานของสามเพอใหมาชวยไกลเกลยเกยวกบเรองของนางโดยตรง เมอพจารณาแลวมคารเศรษฐยอมจ านนตอเหตผลทนางอธบาย ทวาก าลงกนของเกานางหมายถงวา มคารเศรษฐก าลงกนบญเกาทเคยท าไวในอดต ไมไดหมายถงอาหารเกา ตอมามคารเศรษฐอนญาตใหนางวสาขาท าบญเลยงพระ

๑๐๓

ใชค าพดชกจงคนทแขงกระดางกาวราวใหกลายเปนคนสภาพออนโยน เชน อมพฏฐะมาณพ ผเปนศษยของพราหมณโปกขรสาต๑๖๔ เปนตน ตวอยางทพระองคใชค าพดชกจงคนทมทฏฐใหลดทฏฐ เชน อรเวลกสสปะ และบรวาร๑๖๕ เปนตน

ง. การกระตนทางอารมณ (emotional arousal) การกระตนทางอารมณ ในทางพระพทธศาสนา ไดแก ฉนทะ ความพอใจ ชอบใจใน

การท า แต ค าวา ฉนทะ๑๖๖ ในพระพทธศาสนามความหมายหลายอยาง บางครงใชเปนค าไวพจน

โดยมพระพทธเจาเปนประธาน ในวนนนมคารเศรษฐไมยอมมากราบไหวพระพทธเจากบพระสาวกทงหลาย นงอยภายในมาน หลงเสรจภตกจแลวพระพทธองคจงแสดงพระธรรมเทศนา โดยเจาะจงมคารเศรษฐ มคารเศรษฐนงอยภายในมานไดยนเสยงพระพทธองคตลอด ไดสงใจไปตามพระธรรมเทศนาเกดความเลอมใสเมอพระพทธองคแสดงพระธรรมเทศนาจบแลว มคารเศรษฐออกมาจากภายในมาน มาถวายความเคารพพระศาสดา และไปดดนมของนางวสาขา เรยกนางวสาขาวาแม ตงแตวนนนเปนตนมา ๑๖๔ ท.ส. (ไทย) ๙/๒๕๖-๒๙๙/๘๘-๑๑๐. ความยอวา อมพฏฐมาณพ ไดรบค าสงจากพราหมณโปกขรสาตผเปนอาจารยใหไปเผาพระพทธเจาแลวตรวดลกษณะของมหาบรษของพระองค เพราะทงสองยงไมเคยเหนตวจรงของพระองคไดยนแตกตตศพทของพระองค แตเมออมพฏฐมาณพไปแลวไมไดท าตามทอาจารยสงกลบแสดงความกาวราวกบพระพทธองคไมถวายความเคารพ เดนคยกบพระพทธเจาผก าลงนงอย โดยกลาวหาวาเชอสายศากยะของพระพทธองคเปนคนรบใช ของตระกลของตนมากอน พระพทธองคตองชแจงใหฟงโดยการไลมาตงแตสมยพระเจาโอกกากราชผเปนบรรพบรษของเจาศากยะ ทมคนใชชอวา นางทสา ไดคลอดบตรชอกณหะ แลวกณหะนนไดเปนบรรพบรษของตระกลกณหายนะในปจจบนซงเปนตระกลของอมพฏฐมาณพ ในทสดอมพฏฐมาณพกยอมจ านนดวยหลกฐาน แลวยอมเคารพถอพระพทธเจา พระธรรมและพระสงฆ ๑๖๕ ว.ม (ไทย) ๔/๓๕/๔๗-๖๗. เรองยอมวา อรเวลกสสปะ เปนเจาส านกมบรวาร ๓๐๐ คน ส านกตนเองผดคดวาตนเองส าเรจเปนพระอรหนตแลว วนหนงพระพทธเจาเสดจไปขอพกคางคนอยดวย อรเวลกสสปะใหพระองคพกอยในโรงบชาไฟซงเปนอยของนาคดราย เพอจะลองวา พระมหาสมณะผมาขอพกดวยจะสกบนาคไดไหม ปรากฏวาเหตการณเปนไปเกนคาด พระองคปราบนาคจนหายพยศ อรเวลกสสปะกรสกทงในความสามารถของพระองคเหมอนกนแตกยงกระหยมอยวา ถงพระมหาสมณะรปนจะมฤทธมากแตกยงไมเปนพระอรหนตเหมอนตน พระพทธองคพกอยหลายวน และไดแสดงปาฏหารยหลายอยางใหอรเวลกสสปะเหน แตกไมสามารถท าลายทฏฐของเขาได ในทสดพระองคจงพดตรงๆ กบเขาวา เขายงไมไดเปนพระอรหนตและยงไมรดวยซ าวาธรรมะทจะท าใหเปนพระอรหนตคออะไร อรเวลกสสปะพอไดฟงดงนนกเกดความสลดสงเวชตนเองกลบไดสต แลวยอมตวเปนศษยของพระองคพรอมดวยบรวารของตน พระองคจงแสดงอาทตตปรยายสตรใหฟง เมอจบพระธรรมเทศนาแลว อรเวลกสสปะพรอมกบบรวารส าเรจเปนพระอรหนต คลายทฏฐ มานะ อยางหมดสนไมเหลออยในสนดาน

๑๖๖ ท.ส. (ไทย) ๙/๕๔๘/๒๔๐. เปนฉนทะทอยนวรณ ๕ มขอความวา พระผมพระภาคตรสวา “อยางนนเหมอนกน วาเสฏฐะ นวรณ ๕ ตอไปน ในวนยของพระอรยะเรยกวา เครองหนวงเหนยวบาง เครอง

๑๐๔

ของตณหา คอความอยากซงเปนความหมายในเชงลบ ฉนทะ มาในหมวดธรรมหลายหมวด เชน อทธบาท ๔ สมมปปธาน ๔ ๑๖๗ เปนตน ตอไปเพอใหเขาใจความหมายและธรรมชาตของฉนทะชดเจนขนและจะรวา ฉนทะสอดคลองกบการกระตนอารมณอยางไร จะไดศกษาในรายละเอยดตอไป

ค าวา “ฉนทะ” ในพระวนยหมายถง การมอบอ านาจการตดสนใจของตนใหแกสงฆ หมายความวา สงฆมมตยงไงกรบรองตามนน ถงแมวาจะมความรสกวาไมถกใจของตนในภายหลงกตองยอม จะไปเปลยนแปลงแกไขไมได ถาไปเปลยนแปลงแกไขถอวาไมเคารพมตของตนของตนและของสงฆ ดงพทธบญญตวา “ก ภกษใดใหฉนทะเพอกรรมทท าถกตองแลว กลบตเตยนใน ภายหลง ตองอาบตปาจตตย”๑๖๘ ทานอธบายตอไปวา ทชอวา กรรมทท าถกตอง ไดแก อปโลกนกรรม ญตตกรรม ญตตทตยกรรมและญตตจตตถกรรม ทสงฆท าโดยธรรม โดยวนย โดยสตถศาสน ชอวากรรม ทท าถกตอง๑๖๙

ค าวา “ฉนทะ” ในพระสตรและในพระอภธรรมหมายถง ความพอใจ ความชอบใจ ถาชอบใจ พอใจ ในสงทชว จดเปนอกศล ถาชอบใจ พอใจในสงทด จดเปนกศล เชน กามฉนทะ๑๗๐ พอใจ ชอบใจในกาม จดเปนอกศล อทธบาทฉนทะ พอใจ ชอบใจในธรรมทเปนบาทแหงความส าเรจ สมมปปธานฉนทะ ๑๗๑ ความพอใจในการสรางความเพยร จดเปนกศล

ค าวา “ฉนทะ” ในอรรถกถา พระอรรถกถาจารยอธบายไว ๓ ประเภท ๑๗๒ คอ ตณหาฉนทะ ฉนทะคอตณหา หรอฉนทะทเปนตณหา เปนฝายชวหรออกศล, กตตกมยตาฉนทะ ฉนทะคอ

กางกนบางเครองรดรงบาง เครองตรงตราบาง นวรณ ๕ อะไรบาง คอ กามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ และวจกจฉา วาเสฏฐะ นวรณ ๕ เหลานแล ในวนยของพระอรยะเรยกวา เครองหนวงเหนยวบาง เครองกางกนบาง เครองรดรงบางเครองตราตรงบาง”

๑๖๗ ในสมมปปธาน ๔ ไมมค าวา ฉนทะ ปรากฏอยในหมวดธรรม แตมปรากฏในตอนอธบายขยายความวา “ขอทภกษในธรรมวนยนสรางฉนทะ พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจตมงมนเพอปองกนบาปอกศลธรรมทยงไมเกดมใหเกดขน ฯลฯ เพอละบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว ฯลฯ เพอท าบาปอกศลธรรมทยงไมเกดขนมใหเกดขน ฯลฯ สรางฉนทะ พยายาม ปรารภความเพยร ประคองจต มงมนเพอความด ารงอยไมเลอนหาย ภยโยภาพ ไพบลย เจรญเตมทแหงกศลธรรมทเกดขนแลว” ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๖/๒๗๗, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๕/๑๗๒.

๑๖๘ ว.มหา. (ไทย) ๒/๔๗๕/๕๗๒. ๑๖๙ ว.มหา. (ไทย) ๒/๔๗๕/๕๗๒. ๑๗๐ ท.ส. (ไทย) ๙/๕๔๘/๒๔๐. ๑๗๑ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๖/๒๗๗, อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๒๐๕/๑๗๒. ๑๗๒ ปฏส .อ. (ไทย) ๑๔๑-๒, สงคณ.อ. (ไทย) ๕๒๗,

๑๐๕

ความใครเพอจะท า ไดแก ความตองการท าหรออยากท า เปนฝายกลางๆ คอใชในทางดกได ชวกได แตสวนมากมกจดรวมเขาเปนฝายด, กศลธรรมฉนทะ ฉนทะในกศลธรรม หรอธรรมฉนทะทเปนกศล เปนฝายดงามหรอกศล

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดอธบายไววา “ฉนทะ” ซงโดยทวไปแปลกนวา ความพอใจ แตความจรงแปลไดอกหลายอยางเชน ความชอบใจ ความอยาก ความยนด ความรก ความใคร ความตองการ เปนตน๑๗๓

จากความหมายทไดศกษามานพอสรปไดวา ฉนทะ หมายถง การมอบอ านาจการตดสนของตน ความพอใจ ความชอบใจ ความเพยรพยายามซงเปนไดทงกศลและอกศลและเปนกลางๆ สวนฉนทะทเปนตวกระตนอารมณไดแก ฉนทะในอทธบาท ๔ และฉนทะในสมมปปธาน ๔ เพราะเปนตวน าใหธรรมะขออนๆ เกดขนตามมาจนท าใหการงานทท าอยนนด าเนนไปสความส าเรจ

ยกตวอยาง ฉนทะ ในอทธบาท ๔ คอเมอมความพอใจ ชอบใจในงานทจะท าแลวยอมท าใหเกดวรยะ ความเพยรพยายามตามมา เมอมความเพยรแลวยอมท าใหเกด จตตะ ความตงใจขณะทท างาน เมอมความตงใจแลวยอมท าใหเกด วมงสา ความพนจพจารณาไตรตรองในงาน คอคดหาชองทางแหงความส าเรจของงาน สวนฉนทะ ในสมมปปธาน ๔ กมลกษณะคลายๆ กบฉนทะในอทธบาท ๔ น

๓.๕ สรปและวพากษเรองกรรมตามหลกพระพทธศาสนา

๓.๕.๑ สรปเรองกรรมตามหลกพระพทธศาสนา

กรรมทางพระพทธศาสนา หมายถง การกระท าทท าดวยเจตนา อนมพนฐานมาจากกเลส แสดงออกทาง กาย ทางวาจา และทางใจ มทงกรรมดและกรรมชว สงผลตอผกระท ากรรมสาเหตแหงการเกดกรรมเกดจากผสสะ โดยเรมตนทใจเกดการนกคดเรยกวามโนกรรม สงผลใหผกระท ากรรมตอทางกาย และทางวาจา ผลของการกระท า ไมวากรรมดหรอ กรรมชวจะถกจะสมไวในภวงคจต รอโอกาสใหผลแกเจาของกรรม การจะตดสนวากรรมใดเปนกรรมด หรอกรรมชวนน ทางพระพทธศาสนาไดวางหลกเกณฑไว โดยใหดทสาเหตแหงการท ากรรมและผลของกรรม วามผลกระทบตอตนเองหรอผอน หรอ ทงตนเองและผอนหรอไม

กรรมในพระไตรปฎกแบงออกเปน ๓ ประเภท คอ ๑. ตามคณภาพของกรรมม ๒ อยาง คอ กรรมชว (อกศลกรรม) และกรรมด (กศลกรรม)

๑๗๓ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๔๘๖.

๑๐๖

๒. ตามทางแหงการท ากรรมม ๓ อยาง คอ ทางกายเรยกวา กายกรรม ทางวาจา เรยกวา วจกรรม ทางใจ เรยกวา มโนกรรม

๓. ตามกรรมทมความสมพนธกบวบาก ม ๔ อยาง คอ กรรมด ามวบากด า กรรมขาวมวบากขาว กรรมทงด าและขาวมวบากทงด าและขาว กรรมไมด าและไมขาวมวบากทงไมด าและไมขาว กรรมประเภทน เปนกรรมทมเปาหมายสงสดในทางพระพทธศาสนา มเจตนาเพอจะละกรรมด า กรรมขาว และกรรมทงด าและขาวในอรรถกถา เรยกวา กรรม ๑๒ ซงไดมการรวบรวมไวเปนหมวดหม ผลของกรรมท าใหเหนเปนรปธรรมชดเจนยงขน มกรรมตามหนาท กรรมตามใหผลตามล าดบ และกรรมทรอเวลาในการใหผลของกรรม

การใหผลของกรรมแบงออกเปน ๒ ระดบ คอ ผลชนใน หมายถง จตใจ ใหผลทนททท ากรรมเสรจ เปนความรสกทดหรอชว สะสมเปนวบากตกคางในใจ รอวนแสดงตวออกมาเปนอปนสย ผลชนนอกใหผลเปนลาภ ยศ สรรเสรญ เสอมลาภ เสอมยศ นนทา การใหผลในชนนตองมองคประกอบเรอง กาล คต อปธ และปโยคะ มาเปนปจจยเกยวของ การใหผลของกรรมทง ๓ ประเภทในพระไตรปฎกดงกลาวขางตน เปนเรองของการใหผลชนใน สวนการใหผลของกรรม ๑๒ เปนการใหผลชนนอก

กฎแหงกรรม เปนกฎธรรมชาตทมการใหผลทแนนอนและตายตว ไมมขอยกเวนและจงเปนกฎศลธรรม ทดแลควบคมพฤตกรรมของมนษยและใหผล มนษยทกคนตองรบผดชอบตอการกระท าของตน ดงนนเมอพจารณาแลวจะเหนไดวาการใชเวลาปจจบนและเงอนไขของอโหสกรรมท าใหมนษยสามารถเลอกสถานทเกด พรอมทงรปสมบตคณสมบตได กลาว คอ ท าแตกรรมดอนมเงอนไขไปสผลทตองการอยางพากเพยร และปฏบตจนกลายเปนอปนสย ผลของกรรมยอมสงผลในชาตหนาหรอชาตตอ ๆ ไป และผลของกรรมบางอยางสามารถสงผลไดในชาตนไดเลย เชน ความร ารวยหรอความฉลาด นอกจากนพระพทธศาสนายงใหความส าคญกบมโนกรรมของจตทใกลดบ ซงมผลตอคตทไปในชาตหนา

การดบกรรมตองดบทสาเหต คอ ผสสะ พระพทธศาสนาไมไดสอนใหมนษยท ากรรมดเพอตดอยแตความสขและความด แตสอนใหมนษยท ากรรมเพอละทงกรรมดและกรรมชวเพอไปสการสนกรรม ดวยวธการปฏบตตามมรรคมองค ๘ และพฒนาตนเองดวย หลกไตรสกขา ซงสามารถพฒนากรรมของตนหลดพนจากกเลส เปนเหตใหสนกรรมหรอดบกรรมการกระท าทไมมกเลส ไมจดเปนกรรมเปนเพยงกรยาเทานน จงไมมวบากใหรบผลท าใหหลดพนจากการเวยนวายตายเกด หรอหลดพนจากวฏฏะ ๓ คอ กเลส กรรม วบากบรรลพระนพพาน อนเปนเปาหมายสงสดของพระพทธศาสนา

๑๐๗

การประยกตเ รองกรรมเพอพฒนาพฤตกรรมตามหลกพระพทธศาสนา เพอใหสอดคลองกบหวขอของแบนดรา จงไดตงชอหวขอตามแนวทางปฏบตอ ๓ ประการ ไดแก ๑. แนวทางการเรยนรโดยการสงเกต ๒. แนวทางการควบคมกจกรรมการเรยนรของตนเอง ๓. แนวทางการรบรความสามารถของตนเอง

แนวทางการเรยนรโดยการสงเกตมกระบวนการยอยอย ๔ กระบวนการ ประกอบดวย ๑. กระบวนการความใสใจ ๒. กระบวนการจดจ า ๓. กระบวนการแสดงพฤตกรรมเหมอนกบตวแบบ ๔. กระบวนการจงใจ

๑. กระบวนการความใสใจในทางพระพทธศาสนา ไดศกษาเรอง สมาธ ไดแกสมาธทมาพรอมกบหลกธรรมแหงความส าเรจคอ หลก “อทธบาทธรรม ๔” คอ ฉนทสมาธ วรยสมาธ จตตสมาธ วมงสาสมาธ กระบวนธรรมทง ๔ นจะท างานรวมกนอยางตอเนองไมขาดสายท าใหเกดความใสใจ ๒. กระบวนการจดจ า ไดศกษาเรอง สญญา เปนหวหนาท างานรวมกนกบสต ความระลกหาขอมลทถกบนทกไวดวยสญญา กระบวนการจดจ าม ๓ ขนตอน คอการน าขอมลเขาสจตใจ การบนทกขอมล และการน าขอมลออกมาใช ๓. กระบวนการแสดงพฤตกรรมเหมอนกบตวแบบ ไดศกษาเรอง อนทรย ๕ พละ ๕ ทงสองหลกธรรมนมองคธรรมเหมอนกน คอ สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา เพยงแตเปลยนชอตามหมวดธรรมเทานนคอเอาองคธรรมเหลานไปน าหนาชอหมวดธรรม เชน สทธนทรย สทธาพละ เปนตน การทไดศกษาเรองนเพราะผเรยนมอนทรยไมเทากน ผทมอนทรยยอมจะแสดงพฤตกรรมเหมอนตวแบบมากกวาผมอนทรยออน ๔. กระบวนจงใจ ไดศกษาพระพทธพจนขอวา “นคคณเห นคคหารห ” ขมบคคลทควรขม “ปคคณเห ปคคหารห ” ยกยองคนทควรยกยอง เพราะวาพระพทธเจา จะต าหนคนทควรต าหนโดยไมไดเลอกหนาวาจะเปนใครมาจากไหน เปนลกหลานของใคร และจะสรรเสรญผทควรสรรเสรญโดยไมไดเลอกหนาเหมอนกน

แนวทางการควบคมกจกรรมการเรยนรของตนเอง ประกอบดวยกระบวนการยอย ๓ กระบวนการ คอ ๑. กระบวนการสงเกตของตนเอง ๒. กระบวนการตดสน ๓. การแสดงปฏกรยาตอตนเอง

๑. กระบวนการสงเกตของตนเอง ไดศกษาเรอง สต สมปชญญะ สตสมปชญญะมลกษณะเปนเครองเตอนใหระลกได ใหรสกตวทวพรอมทกขณะทเคลอนไหวอรยาบถ เปนตวก ากบไมใหจตหลดลอยไปในอารมณตางๆ อยางอสระ คอยควบคมจตไวไมใหไปสอ านาจฝายต าเหมอนเดกเลยงววคอยดแลววของตนไมใหเทยวไปในททไมเหมาะสม เชน ไร สวน ทนา ของชาวบาน ฉะนน ๒. กระบวนการตดสน ไดศกษาเรอง หลกการตดสนพระธรรมวนย ๘ ประการ คอ

๑๐๘

หลกธรรมทเปนพระธรรมวนยทพระพทธองคทรงสงสอนตองเปนไปตามหลกการทง ๘ ประการน ถาตรงกนขามกบหลกการเหลานถอวาไมใชธรรมไมใชวนยทพระองคทรงสอนใหละทงเสย คอ ๑. เปนไปเพอคลายความก าหนด ๒. เปนไปเพอความพราก ๓. เปนไปเพอการไมสะสม ๔. เปนไปเพอความมกนอย ๕. เปนไปเพอความสนโดษ ๖. เปนไปเพอความสงด ๗. เปนไปเพอปรารภความเพยร ๘. เปนไปเพอความเปนคนเลยงงาย นอกจากนพระองคยงไดบญญตหลกมหาปเทส ๔ ไวอกหลกหนงเพอเปนหลกตดสนพระธรรมวนย ใจความส าคญของหลกมหาปเทส ๔ นนมอย ๒ ส านวน ส านวนแรกมใจความส าคญคอ ๑. สงใดทไมไดหามไววา ไมควร ถาอนโลมเขากบสงไมควร สงนนไมควร ๒. สงใดทไมไดหามไววา ไมควร ถาอนโลมเขากบสงทควร สงนนควร ๓. สงใดทไมไดอนญาตไววา ควร ถาอนโลมเขากบสงไมควร สงนนไมควร ๔. สงใดทไมไดอนญาตไววา ควร ถาอนโลมเขากบสงทควร สงนนควร ส านวนท ๒ มใจความวา ๑. ถามภกษมากลาวอางวาไดฟงไดรบมาจากพระพทธเจา คณะสงฆ คณะพระเถระ และพระเถระรปเดยววา ธรรมเหลาน เปนธรรม เปนวนย เปนสตถสาสน อยาเชอทนท ใหเรยนรแลวน าไปเปรยบเทยบกบพระสตรและพระวนย ถาลงกนสมกนกบพระสตรและพระวนยจงคอยเชอและเรยนตามนน ถาไมลงกนสมกน ใหทงเสยงไมควรถอเอา ๓. การแสดงปฏกรยาตอตนเอง ไดศกษาเรอง อายตนะ ๑๒ อยาง คอ อายตนะภายใน ๖อายตนะภายนอก ๖ อายตนะ แปลวา ทตอ, เครองตดตอ, แดนตอความร, เครองรและสงทร เชน ตาเปนเครองร รปเปนสงทร, หเปนเครองร เสยงเปนสงทร เปนตน อายตนะภายนอก คอเครองตอภายนอก, สงทถกรม ๖ คอ รป เสยง กลน รส สงตองกาย ธรรมารมณ คอ อารมณทเกดกบใจหรอสงทใจร อายตนะทงสองเกยวของกบกระบวนการแสดงปฏกรยาตอตนเอง เมอกระบวนธรรมเหลาน คอ อายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖ ผสสะ และวญญาณ ท างานประสานสมพนธกนกลาววคอเมออายตนะภายในซงเปนแดนรบรกระทบกบอารมณ คออายตนะภายนอกซงเปนสงทถกรกจะเกดความรจ าเพาะดานของอายตนะแตละอยางๆ ขน เชน ตากระทบรป เกดความรเรยกวา เหน หกระทบเสยง เกดความร เรยกวาไดยน เปนตน ความรเฉพาะแตละดานนเรยกวา วญญาณ ความรแจง คอรอารมณ วญญาณทางตา ไดแก เหน เรยกวา จกขวญญาณ วญญาณทางห ไดแก ไดยน เรยกวา โสตสวญญาณ เปนตน

แนวทางการรบรความสามารถของตนเอง ประกอบดวยแนวทางยอย ๔ แนวทาง คอ ๑. ประสบการณทประสบความส าเรจ ๒. การใชตวแบบ ๓. การใชค าพดชกจง ๔. การกระตนทางอารมณ

๑. ประสบการณทประสบความส าเรจ ไดศกษาเรอง จรต ๖ คอความประพฤตจนเคยชนเปนนสยทแสดงออกมาโดยไมไดตงใจ จนกลายเปนบคลกของแตละคน เชน คนราคจรต จะมนสย

๑๐๙

เรยบรอย รกสวยรกงาม คนโทสจรต จะมนสยหนกไปทางใจรอนขหงดหงด คนโมหจรต จะมนสยหนกไปทางเหงาซมจบจด คนสทธาจรต จะมนสยเชองาย ถาไมมปญญาก ากบกอาจจะกลายเปนคนเชองมงายได คนพทธจรต จะมนสยหนกไปทางคดพจารณา คนวตกจรต จะมนสยหนกไปทางคดจบจดฟงซาน ผตองการเปลยนพฤตกรรมตองสงเกตตวเองใหดวา ในชวงทประสบความส าเรจเราประพฤตตวอยางไร แลวน านสยนนมาใชใหเกดประโยชนคอท าตวเหมอนเมอครงทเคยประสบความส าเรจนน

๒. การใชตวแบบ ไดศกษาเรอง “บคคลาธษฐาน และธรรมาธษฐาน” คอใชบคคลเปนแบบและใชธรรมะเปนแบบหรอใชรปธรรมกบนามธรรมเปนแบบ บคคลาธษฐาน คอยกบคคลมาเปนตวอยางประกอบการอธบายในเรองนนๆ ทตรงกบเรองทก าลงอธบาย สวนธรรมาธษฐาน คอยกหวขอธรรมขนแสดงไมเกยวกบบคคลเปนการแสดงหลกการลวนๆ เพอประกอบการอธบายในเรองนนๆ ในเรองนไดยกเรองเวสสนดรชาดกกบเรองพระนนทเถระเปนตวอยาง เรองเวสสนดรชาดกพระองคทรงแสดงเพอลดมานะ ทฏฐของเหลาพระประยรญาต สวนเรองพระนนทะพระองคแสดงเหลานางฟาใหพระนนทะผกระสนอยากสกเพอใหคลายความรกจากนางชนบทกลยาณผเปนเจาสาว เปนการเปลยนความสนใจของพระนนทะใหเกดความอตสาหะปฏบตสมณธรรม

๓. การใชค าพดชกจง ไดศกษาเรอง ลลาการสอน หรอเทศนาวธ ๔ ประการทพระพทธองคทรงใชเพอชกชวนโนมนาวจตใจของผฟงใหเกดความกลาหาญ ราเรง อยากน าเอาธรรมะค าสงสอนไปปฏบตเพอใหเกดผลแกตนเอง ลลาการสอน หรอเทศนาวธ ๔ อยาง คอ ๑. สนทสสนา ชแจงใหเหนชด ๒. สมาทปนา ชวนใหอยากรบเอาไปปฏบต ๓. สมตเตชนา เราใจใหอาจหาญแกลวกลา ๔. สมปหงสนา ปลอบชโลมใจ ใหสดชนราเรง การใชค าพดชกจงโนมนาวเพอใหผทยงไมเลอมใสใหเกดความเลอมใส ผมทฏฐ มานะ ใหลดทฏฐ มานะ ผทมพฤตกรรมกาวราวใหเปนผมจตออนโยน

๔. การกระตนทางอารมณ ไดศกษาเรอง ฉนทะ ความพอใจ ชอบใจในการท าการงานทเปนประโยชนมความหมายในเชงสรางสรรค สวนฉนทะทเปนตวกระตนอารมณไดแก ฉนทะในอทธบาท ๔ และฉนทะในสมมปปธาน ๔ เพราะเปนตวน าใหธรรมะขออนๆ เกดขนตามมาจนท าใหการงานทท าอยนนด าเนนไปสความส าเรจ ยกตวอยาง ฉนทะ ในอทธบาท ๔ คอเมอมความพอใจ ชอบใจในงานทจะท าแลวยอมท าใหเกดวรยะ ความเพยรพยายามตามมา เมอมความเพยรแลวยอมท าใหเกด จตตะ ความตงใจขณะทท างาน เมอมความตงใจแลวยอมท าใหเกด วมงสา ความ

๑๑๐

พจารณาไตรตรองในงาน คอคดหาชองทางแหงความส าเรจของงาน สวนฉนทะ ในสมมปปธาน ๔ กมลกษณะคลายๆ กบฉนทะในอทธบาท ๔ น

๓.๕.๒ วพากษเรองการปรบพฤตกรรมตามหลกพระพทธศาสนา

การปรบพฤตกรรมตามหลกพระพทธศาสนากคอการปรบอนทรยใหเสมอกนเพอใหกายและจตท างานประสานสอดคลองกนในการแสดงออกทางพฤตกรรมทเหมาะสม เพราะสงขารรางกายและจตใจของมนษยกเปรยบเหมอนตนไมจะดดหรอตกแตงใหเปนตาง ๆ ไดทนทไมไดตองอาศยเวลา ตองคอยเปนคอยไปและขนอยกบเปาหมายทต งไวดวยถามเปาหมายใหญกยงใชเวลานาน เชนการจะดดตนตะโกใหเปนรปหงสตวใหญ ๆ ตองรอเปนเวลาหลายปกวาตนไมจะเจรญเตบโตและมรปเปนหงสอยางทเราออกแบบเอาไว

การปรบพฤตกรรมของมนษยยงตองใชเวลานานยงกวานนเพราะมนษยมสวนประกอบหลายอยางโดยเฉพาะอารมณภายใน ซงเปนตวแปรส าคญคอยท าใหใจไขวเขวออกนอกทางหรอเปาหมายทตงเอาไว ดงนน การปรบพฤตกรรมจงอาศยกาลเวลา คอยเปนคอยไป

พระพทธศาสนา ไดวางหลกธรรมส าหรบใชเปนเครองมอหรออปกรณในการปรบพฤตกรรมไวหลายหมวดดวยกนซงหลกธรรมเหลานแทจรงแลวกคอสงขารในฝายกศลนนเอง เชนหลก พละ ๕ อนทรย ๕ อนประกอบดวย สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา บางหมวดธรรมกมชอหลกธรรมอนทไมใชสงขารมารวมอยดวย แตเมอสาวไปถงตนตอแลวกจดเปนสงขารเชนเดยวกนแตไมใชเปนสงขารในขนธ ๕ เทานน เปนสงขารทเปนสงขตธรรมคอธรรมทถกปจจยปรงแตง เชน หลกฆราวาสธรรม ๔ คอ ทมะ สจจะ ขนต จาคะ สงคหวตถ ๔ คอ ทาน ปยวาจา อตถจรยา สมานตตตา หลกธรรมเหลานมไวส าหรบฆราวาสผอยครองเรอนเพอใหคนในครอบครวอยดวยกนอยางมความสข และมความเจรญกาวหนา ในการประกอบอาชพการอยครองเรอน

การปรบพฤตกรรมตามหลกพระพทธศาสนา ไมวาจะเปนการปรบพฤตกรรมขนพนฐาน ขนปานกลาง และขนสง ลวนมจดมงหมายหรอประโยชน ๒ อยาง คอ ๑ (ประโยชนตนเอง )อตตตถะประโยชน (๒ (ประโยชนคนอน )ปรตถะประโยชน (เปนหลก ในเบองตนตองท าประโยชนตนใหสมบรณกอน คอ จะท าอะไรกแลวแตตนเองตองเปนทพงของตนใหไดกอนจงเผอแผคนอนตามก าลงความสามารถ ถาท าไดอยางนจะท าใหไดรบการยกยองการยอมรบ การนบถอจากคนอน ถาบกพรองอยางใดอยางหนงไปบาง แตถามเจตนาทด กยงพอท าเนา

การทบคคลมงขวนขวายเฉพาะประโยชนตนโดยไมค านงถงคนอน กจะเปนสดโตงขางหนงจะกลายเปนคนเหนแกตวไป จะตกไปสอ านาจของบาปธรรม คอ ความตระหน (มจฉรยะ) และความโลภ (โลภะ) ถามงแตประโยชนคนอนหรอประโยชนสวนรวมกจะท าตวเองล าบากใน

๑๑๑

การด าเนนชวต ฐานะความเปนอยอาจจะอตคตขดสนกได ซงกเปนสดโตงอกอยางหนงไมใชเปาหมายของพระพทธศาสนาคอทางสายกลางจะไดรบค าต าหนไมเปนทเกรงอกเกรงใจของคนอน สงทท าไปนนอาจจะถกขดขวางตอตานกได

อาจจะมค าถามวา ถาอยางนนกจะไมมคนทท าประโยชนคนอนอยางจรงจง เพราะแตละคนกยงท าประโยชนใหตนเองยงไมสมบรณสกคนยกเวนพระอรหนต แลวสงคมจะอยดวยกนอยางสงบสขไดอยางไร และในกรณของพระโพธสตวทอทศตนเองเพอบ าเพญประโยชนแกคนอนจะไมถกต าหนตเตยนหรอ เพราะพระโพธสตวกยงประโยชนของตนไมบรบรณ

ค าถามนไมงายทจะตอบ เพราะมรายละเอยดใหพจารณาประกอบหลายอยางกอนอนเรามาพจารณา หลกประโยชนในพระพทธศาสนากอน หลกอตตตถะประโยชนหรอประโยชนตนนน ไมคอยเปนปญหาเทาไหรเพราะคนสวนมากมงประโยชนสวนตนอยแลวบางครงกมากเกนไปจนถงกบลวงละเมดประโยชนของคนอนกม

สวนปรตถะประโยชนหรอประโยชนคนอนนนขอนคอนขางมปญหา เพราะไมคอยมใครคดถง จะมอยบางกจะอยในวงจ ากดเชนเฉพาะในหมญาตพนอง เพอนพองของตนเทานน อาจจะมผคดถงคนอนทนอกจากญาตพนองเพอนพองของตนอยบาง แตคงมนอยคนมาก เชน พระราชาผครองแผนดน อาจจะค านงถงประโยชนของประชาชนภายในประเทศทไมใชญาตพนองและเพอนพองของตนเอง แตถงกระนนพระราชาในประเทศนน ๆ กจะค านงถงเฉพาะประโยชนของประเทศชาตของตวเองเปนหลกกอนเสมอ ในบางครงอาจจะท าการกดขขมเหงประชาชนในประเทศอนทตนแยงชงมาไดดวยการท าสงครามกไดท าใหประชาชนในประเทศนนไดรบความล าบากกวาประชาชนในประเทศของตน

เมอมองใหลกลงไปและมองในภาพกวาง ๆ แลว จะเหนวาจะหาคนทจะบ าเพญตนเพอประโยชนแกคนอนยากมากทกคนมประโยชนของตนเองแอบแฝงอยทงนนแมแตพระโพธสตวทอทศตนบ าเพญประโยชนแกผอนกยงมประโยชนตนเองแฝงอยคอการไดตรสรพระสมมาสมโพธญาณหรออนตตรสมมาสมโพธญาณเปนทหมาย หลงจากทไดตรสรแลวนนแหละพระพทธเจาจงชอวา ไดบ าเพญประโยชนเพอคนอนอยางแทจรง เมอไมมใครจะบ าเพญประโยชนเพอคนอนอยางแทจรงแลว พระพทธศาสนาถอเอาหลกอะไรในการตดสนวา คนคนนเปนผบ าเพญประโยชนแกคนอนถงจะไมเตมทอยางนอยกยงจะเปนประโยชนแกคนอนบาง ประเดนนพระพทธศาสนามเกณฑตดสนอยวาคนคนนน ท าประโยชนสวนตนพอประมาณและในขณะเดยวกนกท าประโยชนของคนอนไปดวย ถามวา ท าอยางไรจงชอวาท าประโยชนของคนอนดวย ขอยกตวอยางประกอบ เชน นาย ก .เปนพอคา มอาชพคาขาย ถานาย ก .คาขายสงของทไมจดอยในจ าพวกมจฉาวณชา ๕ ประการทพระพทธศาสนาวางไว คอ ๑. คาขายศสตราวธ ๒. คาขายสตวมชวตมนษย ๓. คาขาย

๑๑๒

เนอสตว สตวทมชวต ๔. คาขายของมนเม ๕. คาขายยาพษ๑๗๔ ถอวานาย ก .ไดท าประโยชนของตนเองพอประมาณและไดท าประโยชนแกคนอนไปพรอมกน เพราะเหตไรจงวาอยางนน เทาทดรายการสนคาเหลานแลวกมทงประโยชนและโทษอยในตว ถาไมคาขายสงเหลานแลวคาขายอยางอนจะชอวาบ าเพญประโยชนแกผอนอยางไร

ขอยกตวอยางประกอบ เชน การทนาย ก .ไมคาขายมนษยถอวานาย ก .ไมไดเบยดเบยนคนอนใหไดรบความล าบาก ความเดอดรอนคนอนเมอเหนนาย ก .แลวกไมตองวตกกงวลหรอระแวงวา นาย ก .จะลกพาตวเองไปขาย การทนาย ก .ไมคาขายศสตราอาวธ หรอยาพษกเชนเดยวกน คนอนสตวอนกไมตองตายหรอไดรบบาดเจบเพราะอาวธหรอยาพษของนาย ก .ทขายใหคนอนน าไปประทษรายคนอนสตวอน ถงแมวาจะมการฆากนท ารายกนโดยปราศจากอาวธและยาพษแมจะมคนหรอสตวตายไปบางกยงนอยกวาการตายดวยอาวธหรอยาพษ เชน การทสหรฐอเมรกาน าระเบดปรมาณไปทงทเมองฮโรชมาและเมองนางาซากของญปน เปนตน การปลอยยาพษลงในแมน าเปนเหตใหปลาตายและคนทน าไปดมกนตายไปดวย เปนตน ในการคาขายขออน ๆ กพงเหนตามนยตวอยางทยกมานเถด

หากจะมค าถามวา ถงแมวานาย ก .จะคาขายมจฉาวณชา ทง ๕ เหลาน อยางใดอยางหนง แตนาย ก .กเสยภาษใหแกรฐบาลเปนประจ า และเงนภาษนนกน าไปพฒนาประเทศชาตในสวนตาง ๆ ใหเกดประโยชนแกประชาชนทวไป อยางนไมถอวา นาย ก .ท าประโยชนแกคนอนไปพรอมกนกบประโยชนตนหรอ

ตอบวา ถาดผวเผนกเหมอนกบวา นาย ก .ไดท าประโยชนแกคนอนไปพรอมกน แตเมอน าเอาความเสยหายทเกดขนจากการกระท าของเขากบสงทเขาชดเชยใหคนอนนนเปรยบเทยบกนไมได ยกตวอยางเชน นาย ก .ขายอาวธไดเงน ๑๐๐ บาท นาย ก .จะตองเสยภาษใหแกรฐบาล แตเงนภาษทนาย ก .เสยใหแกรฐบาลนนเมอเทยบรายไดทเขาไดจากการขายอาวธนนนอยมาก และเมอค านงถงผลเสยหายทคนซออาวธของเขาน าไปฆาคนอนสตวอนไมรวาจะกสบกรอยคนซงชวตของคนแตละคนนนคดมลคาเปนเงนไมได

หากจะมค าถามวา ถาในกรณของคนอนทไมไดคาขายสงทพระพทธศาสนาระบไววาเปนมจฉาวณชา แตไมเสยภาษแกรฐบาลจะถอวาเขาไดท าประโยชนตนเองและประโยชนคนอนไปพรอมกนหรอไม ตอบวาเขาท าประโยชนตนและท าประโยชนคนอนบาง แตเปนประโยชนเฉพาะญาตพนอง และเพอนพองของเขาเทานน

๑๗๔ อง .ปญจก. (ไทย) ๒๒/๑๗๗/๒๙๒ .

๑๑๓

โดยทวไป พฤตกรรมทมนษยแสดงออกมา ไมวาจะเปนไปในทางทดหรอชวตามความหมายทวไปนน สามารถตดสนไดงาย เชน นาย ก .ชอบลกขโมยของคนอน นาย ข .เปนนกเลงสรา เปนตน ตวอยางเหลานเราสามารถตดสนไดทนทวาดหรอชวอยางไร แตเมอจะตองตดสนพฤตกรรมทมผลสบเนองไปถงอนาคต ซงทางพระพทธศาสนาเรยกวา “กรรม” อนเปนพฤตกรรมทจะตองใชเกณฑทางจรยธรรมมาตดสนนน คนทวไปมกมความสบสนไขวเขว อยเปนอนมาก โดยเฉพาะปญหาทเกยวกบพฤตกรรมทเรยกวา “ท าดไดด ท าชวไดชว” วาเปนจรงอยางนนหรอไม บางคนพยายามหาหลกฐานมาแสดงใหเหนวา ในโลกแหงความเปนจรง บคคลทมพฤตกรรมไปในทางทชวแตมผลด หรอบางคนมพฤตกรรมด แตกลบไดรบผลชวมอยมากมายจดส าคญทกอใหเกดปญหาในเรองเกณฑตดสนพฤตกรรมน คอ ความสบสนเกยวกบขอบเขตทแยกตางหากจากกน และทสมพนธกนระหวางกรรมนยามกบสงคมนยม๑๗๕

ขอความนมความเปนจรงอยไมนอยทวาคนสวนมากมความสบสนเกยวกบขอบเขตทแยกตางหากจากกนและทสมพนธกนระหวางกรรมนยามกบสงคมนยม ในฝายของกรรมนยาม การกระท าทกอยางทประกอบดวยเจตนามผลแกผท าหมายความวาผท ากรรมนนจะตองไดรบผลของการกระท าของตนอยางแนนอน สวนจะเรวหรอชานนขนอยกบกรรมหนกกรรมเบา สวนสงคมนยมนนเปนเรองของการสมมตขนของคนในสงคมนน ๆ เชน กรณการเลอกตง คนดไมซอเสยงในการเลอกตงปรากฏวาสอบตก ไมไดรบการเลอกตง แตคนทซอเสยงกลบไดรบการเลอกตง ถามวาระหวางสองคนนใครเปนคนท าดใครเปนคนท าชวแลวใครไดรบผลของการท าดท าชวในครงน เรองนตอบไดไมงายนก เพราะเปนเรองของกรรมนยามกบสงคมนยม ถามวาเปนกรรมนยามกบสงคมนยมอยางไร ตอบวา ทวาเปนกรรมนยามกคอ คนทไมซอเสยงเปนคนดเพราะท าตามกฎหมายเลอกตง แตสงคมไมนยม สงคมเขาตองการเงนเมอมคนเอาเงนไปใหเพอแลกกบคะแนนเสยงเขาจงลงคะแนนใหคนนน เพอเปนการตอบแทน และคนทเขาลงคะแนนใหนนกไดรบการเลอกตงโดยชอบธรรม

แตถากรณนเกดขนในยคสมยหรอสงคมทเขาไมนยมการซอเสยงสงคมทถอวาการซอเสยงเปนเรองผดกฎหมายและผดศลธรรมอยางรายแรง คนทซอเสยงกจะไมไดรบการคดเลอก เพราะท าผดกฎหมายเลอกตงและผดศลธรรมของสงคมดวย หรออกตวอยางหนง เชน นาย ก .เปนคนดมศลธรรม คนทวไปกรวาเขาเปนคนด แตนาย ก .มพรรคพวกหรอญาตพนองนอยกวานาย ข .ซงเปนคแขงกน นาย ข .เปนคนไมมศลธรรมเทากบนาย ก .คนทวไปกร แตเขามพวกพองมากกวา

๑๗๕ ดรายละเอยดใน พระพรหมคณาภรณ ,(ป .อ .ปยตโต), พทธธรรม, ฉบบปรบปรงและขยาย

ความ, หนา ๑๕๖.

๑๑๔

จงไดรบการคดเลอก กรณอยางนกเปนสงคมนยม ไมใชกรรมนยาม ตามหลกของกรรมนยาม นาย ก .ถงแมจะแพการเลอกตงแตเขากยงเปนคนดอยเหมอนเดม สวนนาย ข .แมจะชนะการเลอกตงกไมไดหมายความวาเขาเปนคนดตามหลกของกรรมนยาม พฤตกรรมทเปนสวนของทจรตกรรมตาง ๆ ทเขาท าไวกยงเปนของเขาอยและเขากจะไดรบผลกรรมนนเมอถงคราวเหมาะสม

อกอยางหนงเมอกลาวโดยสรปตามหลกพระพทธศาสนาแลวพฤตกรรมของมนษยขนอยกบสงขารทเปน เจตนา ถากรรมใดประกอบดวยเจตนาด พฤตกรรมนนเปนกรรมด ถาประกอบดวยเจตนาไมด พฤตกรรมนนเปนกรรมไมด ดงพทธพจนในธรรมบท ขททกนกายวา “ธรรมทงหลาย มใจเปนหวหนา มใจเปนใหญ ส าเรจดวยใจ ถาคนมใจด กจะพดดหรอท าดตามไปดวย เพราะความดนน สขยอมตดตามเขาไป เหมอนเงาตดตามตวเขาไป ฉะนน”๑๗๖

๑๗๖ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๒/๒๔.

๑๑๕