ZAŠTITA FLORISTIČKOG DIVERZITETA

Nastavnik: Prof. dr Dragica Obratov – Petković

Saradnik: Dr Ivana Bjedov, docentBr. časova: 3+2

POENI I OCENE

Prisustvo: do 3 poena za predavanja i do 3 poena za vežbe

TEST 1 i TEST 2

Broj izostanaka: 3= 0 2=1 1=2 0=3

16,5-18= 619,5-21= 722,5-24= 825,5-27= 928,5-30= 10

Seminarski rad Konačna ocena

20= 623= 726= 830= 934= 10

51-60= 661-70= 771-80= 881-90= 991-100= 10

Biodiverzitet: bios - život, diverzitet - raznovrsnostBiološka raznovrsnost.Biodivetzitet je kapitalna vrednost biosfere.

Pod pojmom biodiverzitet ili biološka raznovrsnost podrazumeva se sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji.

Biodiverzitet se realizuje u prostornom i vremenskom kontinuumu, kao rezultat evolutivnih procesa, hijerarhijski kroz 3 osnovna, međusobno uslovljena i biološki neraskidiva nivoa: genetičkom, specijskom i ekosistemskom.

Genetički diverzitet podrazumeva ukupan broj i ukupnu raznovrsnost gena, odnosno genetičkih informacija sadržanih u svim pojedničanim vrstama biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama na Zemlji.

U osnovi biodiverziteta je raznovrsnost genotipova. Sveukupni genotip je daleko bogatiji od realno aktivne fenotipske manifestacije, naročito u potencijalnom smislu. U toku evolucije on se obogaćuje, povećava umnožava, postaje sve raznovrsniji. Očuvanje fenotipskog diverziteta je izuzetno značajno jer se u u milijardama fenotipskih organizama i njihovih vrsta nalaze genotipske zalihe, koje se tokom života jedinke ne ispoljavaju ili se ispoljava samo sporadično, ili će se ispoljiti sukcesivno kroz neko drugo vreme života vrste. Nosioci genetičkih informacija su jedinke svake organske vrste.

Specijski diverzitet obuhvata ukupan broj organskih vrsta na Zemlji, od nastanka života na planeti do danas. Prema nekim istraživanjima smatra se da na svetu raste oko 700 000 cvetnica. Kada je reč o životinjama njihov broj je znatno veći. Ilustrativan je podatak da na svetu živi samo oko 70 000 insekta, a poznato je da polovina vrsta životinjskog sveta pripada insektima.

Ekosistemski diverzitet označava ukupnu raznovrsnost staništa i biocenoza kao i ekoloških procesa kojima se ostvaruje funkcionalnost ekosistema.

Biodiverzitet je evolutivni odgovor na neprestanu promenljivost uslova sredine. Varijabilnost i stalne promene ekoloških faktora indukovale su evolucijske procese, čiji su uzastopni rezultati beskonačna raznovrsnost pojava i oblika visoke adaptacije vrednosti. Planeta ja preživela velike geoklimatske promene. U geološkoj prošlosti dolazilo je do naglog izumiranja za kojim je sledilo obnavljanje i nova prilagođenost. Menjali su se sastav, oblik, temperatura i boja Zemlje. Kompletno se promenio sastav atmosfere, kopno se podizalo i spuštalo, kontinenti su se kretali, spajali i razdvajali, planine su se uzdizale, vulkani izbacivali lavu. Promene klime obuhvatile su ledena doba. Poslednje velike promene dogodilo se tokom Krede, pre oko 65 miliona godina.

Osnovne odlike i značaj biodiverziteta mogu se sažeti u sledećim konstatacijama:

1. Biodiverzitet je zbirni pojam koji obuhvata sve biološke resurse planete Zemlje: gene, vrste i ekosisteme. On može biti tokom vremena obogaćen ili osiromašen.

2. Svaka organska vrsta odlikuje se specifičnom ekološkom ulogom i funkcijom u biosferi, u konkretnom ekosistemu u kome živi.

3. Prirodni ekosistemi sa očuvanim biodiverzitetom vrsta i gena odlikuju se optimalnom produkcijom i metaboličkom aktivnošću (promet gasova, kruženje materije, održavanje pedološke ravnoteže) i neuporedivo su uspešniji od supstituisanih, veštačkih ekosistema.

4. Opšti balans biogeohemijskih ciklusa planete u budućnosti, zavisiće od odnosa prirodnih ekosistema i veštački stvorenih s obzirom na razvoj civilizacije i ljudske populacije uopšte.

5. Antropogeno uslovljene promene biodiverziteta nose brojne rizike, a malo neposredne koristi. Do sada su biološki resursi uglavnom jednosmerno iskorišćavani od strane čoveka i mimo ekoloških principa, te su danas mnoge genetske kombinacije nepovratno izgubljene, vrste su isčezle, a određeni ekosistemi su ostali bez mogućnosti obnove.

6. Biodiverzitet je jedini izvor genetičkog materijala za oplemenjivanje, revitalizaciju i biotehnologiju, sirovina za industriju i čovekovo prirodno okruženje.

PRAKTIČNI ZNAČAJ BIODIVERZITETA

Samonikle biljne vrste oduvek su bile značajan izvor hrane za čoveka. Za neke, danas još izvorne ljudske zajednice, koje žive u nenarušenim ekosistemima i vode tradicionalan način života, divlje vrste biljaka i životinja su jedini, a ako ne jedini onda važan deo ishrane. I u razvijenim civilizacijama ukupan udeo biljnih i životinjskih vrsta koje se koriste za ishranu je značajan. Hrana koju danas koristi čovek uglavnom je bazirana na kultivisanim divljim vrstama. Selekcionisanja su direktno vezana za biodiverzitet divlje flore i faune.

Biodiverzitet je izvor biološkog materijala za revitalizaciju i rekultivaciju antropogeno narušenih prostora. Biljke i životinje adaptirane na skromnije uslove staništa postaće prvi stanovnici predela koji su izmenjeni posle požara, na jalovištima, u okolini rudnika, termoelektrana, fabrika. One će, kao pionirske vrste, izmeniti sliku predela, obnoviti zemljište i doneti ponovo novu mogućnost iskorišćavanja bioloških resursa.

Živa bića su bila i još uvek su nezamenljiv prirodni resurs za dalji tehnološki napredak različitih grana industrije. Od biljnih vrsta se dobijaju nezamenljive sirovine u hemijskoj, prehrambenoj, drvnoj ili tekstilnoj industriji.

ANTROPOGENI FAKTORI KOJI UGROŽAVAJU BIODIVERZITET

Ugrožavanje i smanjenje biodiverziteta je globalni proces koji u poslednjih 100 godina dobija zabrinjavajuće razmere. Različite čovekove delatnosti dovele su do snažnih i u mnogim slučajevima ireverzibilnih promena ekosistema i predela, a samim tim i do nepovratnog gubljenja biodiverziteta. Na taj način isčezle su mnoge biljne i životinjske vrste ili, u najboljem slučaju došlo je do smanjenja brojnosti njihovih populacija. Uništavanje vrsta, u najvećem broju slučajeva vrši se kroz uništavanje njihovih staništa.

Drugi, veoma bitan razlog, koji dovodi do ugroženosti biodiverziteta je nekontrolisano i prekomerno korišćenje biljnih i životinjskih vrsta tj. prekomerna eksploatacija. Obično je nestanak nekih vrsta uslovljen kombinacijom oba faktora.Endemične i reliktne vrste su najčešće prve na udaru ovih negativnih promena. One se odlikuju stenovalentnošću i slabim stepenom reprodukcije, tako da i male promene staništa dovode do njihovog iščezavanja.

Uništavanje i nestanak vrsta i smanjenje genetičke, specijske i ekosistemske raznovrsnosti dovodi se u vezu sa nekoliko međusobno povezanih uzroka:

•Potpuno uništavanje prirodnih staništa i njihova zamena sekundarnim ili veštačkim staništima nepovoljnih za opstanak izvornih vrsta primarnih ekosistema;

•Fragmentacija prirodnih ekosistema dovodi do smanjenja životnog prostora. Smanjenje i isprekidanost areala dovodi do poremećaja u interspecijskim i populacijskim odnosima, kao i do poremećaja unutar samog ekosistema;

•Parcijalne intervencije dovode do promena u strukturi i funkciji ekosistema;•Prekomerna eksploatacija vrsta izlovljavanje ili prekomerno sakupljanje;•Introdukcija alohtonih vrsta flore i faune dovodi do promena izvornog sastava autohtone faune, flore i ekosistema;•Neposredno ili posredno zagađivanje voda, vazduha i zemljišta. Ove vrste zagađenja, kroz kumulativan efekat, dovode do postepenih, a u akcidentnim slučajevima i naglih promena u strukturi i funkciji prirodnih ekosistema.

Svi navedeni efekti deluju najčešće sinergistički. U najvećem broju slučajeva prirodna staništa se uništavaju postepeno, kroz parcijalne intervencije, kroz delimičnu eksploataciju populacija ili određenih komponenti ekosistema.

Analizirajući antropogene faktore koji ugrožavaju biodiverzitet uvek dolazimo do zaključka da su u pitanju dva ista, a suprostavljena stava: sa jedne strane iskorišćavanje a sa sa druge strane zaštita biodiverziteta. Nova koncepcija očuvanja biološke raznovrsnosti pokušava i teži da pomiri ova dva stava kroz ideju održivog korišćenja, održavanja i očuvanja izvornog genetičkog, specijskog i ekosistemskog diverziteta.

Srbija je po bogatsvu flore, fungije, faune i ekosistema među najbogatijim zemljama u Evropi. Ona je bogata u svim elementima biološke raznovrsnosti: genetičkim, specijskim i ekosistemskim. Iz ove činjenice proizilazi da se prema ovom bogatstvu moramo odnositi krajnje oprezno i da svoje delatnosti moramo prilagoditi očuvanju biološke raznovrsnosti.

Biološka raznovrsnost je u našoj zemlji neravnomerno distribuirana i razlikuje se od mesta do mesta. Planinske oblasti, kanjoni i klisure, prašume, močvarna područja, peščare i pećine se posebno izdvajaju po broju vrsta i biodiverziteta u celini. Ostale oblasti su pod snažnim antropogenim uticajem i suštinski izmenjenim prirodnim staništima. S obzirom da se područja koja se odlikuju velikim biodiverzitetom međusobno razlikuju, mere za njihovo očuvanje moraju biti prilagođene njihovim ekološkim i biogeografskim osobenostima. Ono što u pogledu zaštite važi za jedan region ili objekat prirode ne može se automatski primeniti i na drugi. U tome je suština ekološkog pristupa u očuvanju biodiverziteta.

NEGATIVNI EFEKTI POJEDINIH LJUDSKIH DELATNOSTI

Na osnovu analize rezultata antropogenih faktora koji ugrožavaju očuvanje biološkog i predeonog biodiverziteta, dobijenih međunarodno standardizovanim metodama (IUCN, 1991, IUCN, 1993 i IUCN, 1995) moguće je dati generalnu ocenu delovanja pojedinih privrednih delatnosti:

1. Poljoprivreda

Srbija raspolaže sa 5 700 000 ha poljoprivrednog zemljišta, što iznosi 65% njene ukupne teritorije. Ovoliko veliki procenat ukupne teritorije dovoljan je za primarnu i sekundarnu produkciju hrane, čak i za veći broj stanovnika. Svako dalje širenje poljoprivrednih površina na račun prirodnih ekosistema bilo bi nepoželjno.

Nizijski, šumski, stepski i močvarni ekosistemi su predeli sa tradicionalno najjače izraženim negativnim uticajima. Sadašnje ekonomske promene, uključujući privatizacuju, dovode do mestimičnog napuštanja pašnjaka i parloženja poljoprivrednih površina. Ovakve površine bi se mogle iskoristiti za obnovu prirodne vegetacije i ekosistema.

Ispaša dovodi do negativne antropozoogene selekcije travnih ekosistema, koji se tom prilikom suštinski menjaju. Promene se ogledaju u izmeni florističko-faunističkog sastava, a samim tim dolazi i do izmene njihove strukture i funkcije. Negativnu selekciju flore prati prekomerna nitrifikacija i nabijanje zemljišta, a ti procesi dodatno ubrzavaju proces osiromašenja florističkog i faunističkog sastava. Krajnji rezultat ovih procesa su u potpunosti osiromašeni pašnjaci sa malom produktivnom vrednošću, velikom erozijom tla i povećanjem alohtonih nitrofilnih vrsta.

Paljenje primarne vegetacije za duže vreme, a nekada i trajno dovodi do propadanja prirodnih klimaksnih ekosistema. Namerno paljenje vegetacije prisutno je naročito u kontaktnim zonama žbunaste vegetacije, iznad gornje šumske granice. Četinarske vrste koje se nalaze na ovim staništima su posebno ugrožene, kao i ekosistemi u kojima oni dominiraju. Drvenaste vrste su od izuzetnog značaja u sprečavanju erozionih procesa u planinskim predelima. Paljenjem stepske vegetacije sprečava se obnova prirodne livado-stepe ili šumo-stepe.

Isušivanje močvara, bara i ritova u cilju dobijanja ziratnog zemljišta. Ovakva staništa su poznata kao izuzetno značajna i obuhvaćena su međunarodnom zaštitom u okviru posebne „Ramsarske konvencije“. Međutim, uprkos činjenici da se radi o klasičnom primeru fragilnih ekosistema, oni se već duže vreme ugrožavaju, pre svega izgradnjom nasipa neposredno uz rečne obale ili irigacionim zahvatima. Ovakvi postupci dovode do drastičnih promena uslova staništa i iščezavanja čitavog niza biljnih i životinjskih vrsta.

2. Šumarstvo Od mnogobrojnih delanosti u šumarstvu totalna i sanitarna seča u

zaštićenim prirodnim objektima mogu imati veoma negativne posledice po biodiverzitet. Ove posledice su naročito vidljive u Nacionalnim parkovima. U planinskim, brdskim i nizijskim predelima najrašireniji negativan efekat na biodiverzitet predstavlja prekomerna eksploatacija drveta. Uprkos šumskim privrednim osnovama, kojima se propisuje količina etata, ona se vrlo često ne poštuje, već se neplanskom i neracionalnom eksploatacijom odstranjuju i elitna i plus stabla. Indirektna posledica, svakako teža, je iniciranje erozionih procesa različitog stepena i intenziteta, koji su samo na području Srbije zahvatili preko 86% njene ukupne teritorije.

Još jedna od negativnih posledica je i pošumljavanje staništa koja potencijalno nisu šumska, kao što je slučaj sa peščarskim i stepskim površinama, kao i sa strmim serpentinskim i krečnjačkim padinama. Takva staništa su, vrlo često, staništa retkih, endemičnih i reliktnih biljnih vrsta.

Pošumljavanje alohtonim vrstama ili vrstama koje ne pripadaju konkretnom staništu, naročitom metodom plantažnog tipa. Na ovaj način se često stvaraju jednodobne sastojine, što je u direktnoj suprotnosti sa opštim ekološkim načelima pošumljavanja u šumarstvu. Podizanje novih šuma mora da se zasniva na načelu raznovrsnosti (veći broj različitih vrsta na određenoj površini), a to bi vrlo brzo doprinelo raznovrsnosti šumskih ekosistema, njihovoj stabilnosti i otpornosti na negativne uticaje.

3. Urbanizacija i izgradnja infrastrukture

Urbanizacija i izgradnja infrastrukture je ljudska delatnost kojom se neposredno uništavaju šumski ekosistemi u okolini velikih gradova i oko saobraćajnica. Saobraćajnice prekidaju prirodne ekosisteme, sprečavaju komunikaciju cenobionata i lokalne migracije. Da bi se na neki način sprečilo uništavanje ekosistema, obično se projektuju propusnice. Najvidljivija posledica ovakvog pristupa je nepoštovanje prostornog plana. Usled toga dolazi do smanjivanje površina pod izvornim stepskim, livadskim, pašnjačkim, močvarnim, šumskim, slatinskim i ostalim prirodnim ekosistemima, čime se nepovratno gube mnoge retke vrste i zajednice.

4. Turizam i rekreacija

Turizam u našoj zemlji ima rastući trend. Efekti se naročito osećaju u tradicionalno turističkim zimskim centrima. Veliki problem za fragilne visokoplaninske ekosisteme predstavlja izgradnja hotelskih kapaciteta i prateće infrastrukture. U našim turističkim centrima izgrađeni su mali gradovi u srcu planina, konstruisane skijaške staze i prateća infrastruktura. Radi se o predimenzioniranim i ekološki loše situiranim objektima, čija izgradnja dovodi do velike fragmentacije ekosistema na gornjoj šumskoj granici. Sve to dovodi do pojave jakih erozionih procesa.

5. Nedozvoljena trgovina divljim vrstama

Kolekcionarstvo živim ili mrtvim biljnim i životinjskim materijalom predstavlja jednu od vrlo negativnih delatnosti kod nas. Najugroženije su, po pravilu retke, ugrožene i ranjive biljne i životinjske vrste. Iz Srbije se tajno ili poluzvanično izvoze određeni predstavnici faune, koji su u Evropi nestali ili krajnje proređeni, a kod nas se mogu naći u retkim i geografski raštrkanim populacijama.

Nekontrolisano iskorišćavanje biljnih vrsta sa prirodnih staništa, za potrebe određenih grana industrije ili za kolekcionarske svrhe, takođe predstavlja važan momenat u istrebljenju mnogih retkih vrsta. Naročito su na meti lekovite i tražene vrste u našoj flori kao što su: Gentiana lutea, G. punctata, Achillea alexandri-regis, A. korabensis, Nepeta rtanjensis i dr. One su danas u takvoj meri proređene i ugrožene nekontrolisanim sakupljanjem da se s pravom svrstavaju u kategoriju ranjivih vrsta (V). Slična situacija je i sa poznatim dekorativnim vrstama kao što su: Ruscus aculeatus, R. hypoglossum, Leontopodium alpinum, Trolius europaeus, Paeonia sp., Eryngium alpinum, vrste iz familije Orchidaceae i dr. Većina ovih, kao i čitav niz drugih vrsta divlje flore, koje se danas intenzivno eksploatišu, zaštićeni su posebnim nacionalnim uredbama ili međunarodnim konvencijama o kontroli korišćenja i prometa ugroženim biljnim i životinjskim vrstama.

6. Zagađivanje vode, vazduha i zemljišta

Uticaj aerozagađivanja azotnim i sumpornim oksidima i njihovo pretvaranje u kisele kiše, troposferski ozon i teški metali su najčešći uzročnici osiromašenja florističkog diverziteta. Cenobionti šumskih i livadskih ekosistema razlikuju se u odnosu na tolerantnost prema kvalitetu i kvantitetu aerozagađenja. Četinari su osetljiviji od širokolisnog drveća. Najosetljiviji organizmi na ovakav tip zagadjenja su lišajevi.

Sušenje šuma na velikim prostranstvima jedan je od najupečatljivijih dokaza negativnog delovanja aerozagađenja.

Zagađivanje voda je važan faktor koji ugrožava vodene ekosisteme. Otpadne vode pune teških metala, radionuklida, fenoli itd. i njihov kumulativni efekat mogu ostaviti trajne posledice po živi svet vodenih ekosistema, kako na genetičkom, tako i na specijskom i ekosistemskom nivou. Kada je u pitanju zemljište na prvom mestu se nalazi erozija. Erozijom se znatno ili potpuno odnosi i uništava zemljište, u krajnjim slučajevima sve do matične podloge. Ova pojava je uvek vezana za uništavanje vegetacijskog pokrivača. Veoma je bitno napomenuti da je autohtona vegetacija, naročito ona klimatskog karaktera, najbolja zaštita od bilo koje vrste erozije. Ekosistemi sa izvornim sastavom cenobionata i očuvanim biodiverzitetom najbolje ostvaruju funkciju biosunđera i bioarmature. Cenobionti prirodnih ekosistema predstavljaju savršene adaptivne tipove za date ekološke uslove.

MERE ZAŠTITE

1. Obnova šumskih ekosistema

Obnavljanje šumskih ekosistema treba vršiti autohtonim vrstama, po mogućnosti onim vrstama koje su edifikatori klimazonalnih zajednica. Obnova prirodne vegetacije na devastiranim staništima je veoma teška i spora. Sađenjem većeg broja autohtonih vrsta koje pripadaju različitim životnim formama postiže se floristički diverzitet, a takav ekosistem bi već na početku bio visoko struktuiran i funkcionalan.

2. Obnova poljoprivrednih površina

Poljoprivredne površine treba zaštiti uspostavljanjem poljozaštitnih pojaseva, grupama drveća, živicama i međama. Ovo se naročito odnosi na agroekosisteme u ravničarskim krajevima. Poljozaštitni pojasevi predstavljaju veoma dobru zaštitu od eolske i vodne erozije, a u isto vreme su i staništa za mnogobrojne predatorske vrste koje se hrane štetočinama poljoprivrednih kultura, posebno glodarima i insektima. Na taj način se obezbeđuje i raznovrsnost biotopa, pa će pored poljoprivrednih kultura biti i mešovita šumska i žbunasta staništa. Stvaranjem raznovrsnih biotopa u kojima će pored poljoprivrednih površina mozaično biti izmešana šumska i žbunasta staništa, istovremeno bi se očuvala biološka raznovrsnost čitavog predela, a samim tim i njegova ekološka i biološka stabilnost.

Florističku raznovrsnost treba zaštititi i fundamentalnim istraživanjima.

U tom smislu neophodno je zaštićene vrste objediniti u tzv. „Crvenim knjigama flore“ ili „Crvenim listama flore“ sa međunarodno definisanim kategorijama ugroženosti za svaku pojedinu vrstu.

Osim toga neophodno je izvršiti kartiranje vrsta koje su od međunarodnog značaja ili su globalno, regionalno ili lokalano ugrožene.

Takođe je neophodno definisati parametre za formiranje jedinstvenog informacionog sistema o ugrženoj flori i vegetaciji Srbije.

U smislu zaštite florističkog diverziteta neophodno je i zakonski zaštititi čitav niz biljnih vrsta, za koje se pouzdano zna da su ozbiljno ugrožene, a koje nisu obuhvaćene postojećim nivoima zaštite. Neophodno je i definisati objekte, lokalitete i parametre za uspostavljanje integralnog monitoringa ugroženih i značajnih biljnih vrsta i zajednica.Posebnu pažnju treba posvetiti „ex situ“ i „in situ“ zaštiti. Programi zaštite koji se baziraju na reintrodukciji vrsta na prirodnim staništima sa kojih su iščezle, takođe moraju imati svoje mesto. S obzirom na veći broj pošumljavanja koja se izvode alohtonim vrstama, treba doneti zakone o njihovom unošenju u prirodne ekosisteme.

MEĐUNARODNI SPORAZUMI, STANDARDI, KRITERIJUMI I PROGRAMI ZA OČUVANJE, ODRŽANJE I TRAJNO ODRŽIVO

KORIŠĆENJE BIODIVERZITETA

Za očuvanje biološke raznovrsnosti od prvorazrednog značaja je ne samo njegovo ukupno, već i pojedinačno vrednovanje.Postoje ozbiljni i dugoročni međunarodni sporazumi i opšta saglasnost za očuvanje biodiverziteta. Neki od osnovnih razloga za međunarodno razmatranje biološke raznovrsnosti su:• Bološka raznovrsnost je po definiciji univerzalna, međunarodna i transgranična vrednost• Odgovornost za očuvanje biodiverziteta i pravo na njegovo korišćenje mora se rešavati na međunarodnom nivou• U nacinalnom interesu svake zemlje je korišćenje međunarodnog iskustva i akumuliranog znanja. Mora postojati međunarodna koordinacija mera za očuvanje biodiverziteta kao i transfer tehnologija koja se koriste za tu namenu.• Postizanje uverenja o potrebi očuvanja i trajno održivog korišćenja biodiverziteta.

Sve aktivnosti koje su relevantne za očuvanje biološke raznovrsnosti moraju da budu usaglašene na međunarodnom nivou. To ne isključuje nacionalnu strategiju održivosti, koja postoji gotovo za svaku zemlju.Osnovni kriterijumi za kategorizaciju vrsta ili drugih sistematskih kategorija, proističu iz međunarodnih obaveza koje je naša zemlja prihvatila. U znatnoj meri načelni kriterijumi se podudaraju sa kriterijumima Nacionalnih crvenih lista (knjiga).

Opšti kriterijumi

Srbija snosi odgovornost za sve one vrste i podvrste čiji su znatni delovi svetske, evropske, srednjeevropske, istočnoevropske, sredozemne, balkanske ili istočnomediteranske populacije trajno ili povremeno nastanjene na teritoriji naše zemlje.Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste čijih više od 50% balkanske populacije trajno ili povremeno živi na teritoriji naše zemlje.Srbija snosi odgovornost za vrste ili podvrste čiji delovi populacije manjeg značaja žive u Srbiji, a za koje su, po međunarodnim kriterijumima, propisane posebne mere zaštite u svetu, Evropi ili u širem biljnogeografskom području.

VRSTE OD MEĐUNARODNOG ZNAČAJA

Vrste uključene u Evropsku crvenu listu globalno ugroženih biljnih i životinjskih vrstaVrste za koje je jedna od država odgovorna za očuvanje populacijeSve ostale vrste priznate kao vrste od međunarodnog značaja

Kategorije ugroženosti

Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN) uspostavila je kriterijume za klasifikaciju vrsta prema opasnosti od iščezavanja. Početkom šezdesetih razrađen je program Crvenih knjiga pomoću kojih se uspostavljaju liste ugroženih biljnih i životinjskih vrsta.

EN (endangered) ugrožena. Vrsta koja je u opasnosti da izumre u većem delu svog areala i čiji je opstanak malo verovatan ukoliko se nastavi sa delovanjem ugrožavajućih faktora, što se utvrđuje posebnim kriterijumima:- redukcijom populacije za najmanje 50% u poslednjih 10 godina- opadanjem zauzete površine- procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 5000 km2 - procenom da populacija broji manje od 2500 zrelih jedinki- izrazita fragmentiranost populacije, ili utvrđenih samo 5 lokaliteta na kojima se vrsta javlja

VU (vulnerable) ranjiva. Vrsta za koju se, prema istraživanjima veruje da će se ubrzo naći među ugroženim, ukoliko se nastavi sa delovanjem ugrožavajućih faktora. Kriterijumi za ovu definiciju su: - smanjenje brojnosti za najmanje 20% u periodu od poslednjih 10 godina- procenom da je prostor na kome se vrsta nalazi manji od 20.000 km2 - fragmentacija populacije, ili konstatcija da se vrsta nalazi samo na 5 lokacija- procena da populacija broji manje od 1000 zrelih jedinki- kvantitativnom analizom koja pokazuje da je verovatnoća iščezavanja u prirodnim uslovima najmanje 10% u periodu od sledećih 100 godina.

R (rare) retka. Vrsta čija je ukupna svetska populacija toliko mala da, iako za sada nije u kategoriji ugroženih, postoji opasnost da to postane.

I (indeterminate) neopredeljena. Vrsta za koju se zna da treba da bude u kategoriji ugroženih, ranjivih, retkih ili za nju nedostaju informacije za svrstavanje u jednu od kategorija.

K (insufficently know) nedovoljno poznata. Vrsta za koju nema dovoljno informacija i ne zna se pouzdano da li pripada jednoj od kategorija.

EX (extinct) izumrla. Vrsta za koju više nema osnovane sumnje da postoji i jedan primerak.

EW (extinct in the wild) išćezla u prirodi. Vrsta za koju se iscrpnim pretraživanjem u odgovarajućem periodu i odgovarajućem arealu rasprostranjenja, na odgovarajućem staništu nije konstatovao ni jedan primerak. Pretraživanje treba da bude izvršeno u vremenskom okviru koji odgovara životnom ciklusu i životnoj formi taksona.

CR (critically endangered) krajnje ugrožen. Takson je krajnje ugrožen kada je suočen sa izgledom najviše verovatnoće da u neposrednoj budućnosto iščezne, što se utvrđuje posebnim kriterijumima.- neposrednim posmatranjem- pokazateljima brojnosti (indeks abundacije)- smanjenjem areala- nivoima korišćenja- smanjenjem brojnosti za najmanje 80%- procenom da je prostor na kome se takson pojavljuje manji od 100 km2- izrazita fragmentacija populacije- procenom da populacija broji manje od 250 zrelih jedinki.

LR (lower risk) niska verovatnoća opasnosti. Takson je izložen niskoj verovatnoći opasnosti kada se odredi da ne zadovoljava kriterijume za bilo koju od ugroženih kategorija. Taksoni svrstani u kategoriju niskog rizika dele se na 3 kategorije:- zavisni od zaštite (Cd-conservation depended). Taksoni koji su u programima za zaštitu, a prestanak programa zaštite uslovio bi uvršćivanje u jednu od kategorija ugroženosti u okviru 5 godina.- skoro ugroženi (nt- near tretened). Taksoni koji nisu određeni kao zavisni od zaštite, ali se nalaze blizu kategorije osetljivih.- poslednja briga (lc-last concern). Taksoni koji nisu određeni kao zavisni od zaštite ni kao skoro ugroženi.

DD (data deficit) bez dovoljno podataka. Takson je bez dovoljno podataka kada nedostaju adekvatne informacije u pogledu njegovog rasprostranjenja ili stanja populacije. Takson iz ove kategorije može da bude dobro proučen, njegova bilogija dobro poznata, a da nedostaju odgovarajući podaci o brojnosti ili rasprostranjenju.

KLASIFIKACIJA ŽIVIH BIĆA

Prema nekim shvatanjima na Zemlji postoji oko 2 000 000 vrsta životinja i oko 1 000 000 vrsta biljaka. Samo cvetnica ima oko 700 000. Prema najnovijoj klasifikacija sva živa bića se dele na 5 carstva:• Carstvo MONERA• Carstvo PROTISTA• Carstvo FUNGI• Carstvo PLANTAE• Carstvo ANIMALIA.

Carstvo MONERA obuhvata prokariotske ćelije u kojima genetski materijal nije odvojen od citoplazme jedrovom membranom. Kod njih nedostaju i mitohondrije i hloroplasti Imaju ćelijski zid. Ćelije su pojedinačne ili obrazuju kratke niti ili su u malim grupama. Ovde spadaju uglavnom bakterije. Reprodukcija se obavlja pretežno pomoću binarne deobe.Carstvo PROTISTA čine jednoćelijski eukariotski organizmi koje mogu biti pojedinačni ili obrazuju kolonije. Kod nekih vrsta ćelijski zid postoji, a kod drugih nije izražen ili ne postoji. To su heterotrofni organizmi, neki predstavnici vrše fotosintezu. Razmnožavanje se obavlja mitozom i mejozom. U ovo carstvo uglavnom spadaju alge.

Carstvo FUNGI obuhvata gljive. To su eukariotski organizmi koji ne mogu da obavljaju proces fotosinteze. Ćelijski zid obično postoji, u pogledu ishrane su heterotrofni, a neke od njih vode i parazitski način života.

Carstvo PLANTAE je carstvo biljaka. To su fotosintetički eukariotski organizmi, većinom višećelijski, sa celuloznim ćelijskim zidom. U okviru billjnog carstva razlikuju se tzv. „niže biljke“ odnosno višećelijske alge i „više biljke“ u koje spadaju mahovine, paprati, skrivenosemenice i golosemenice.

Regnum Plantae Broj vrstaBryophyta 27 000Psylophyta 12

Lycopodiophyta 1200Sphenophyta 40Filicinophyta 11 000Cycadophyta 120Ginkgophyta 1

Coniferophyta 500Gnetophyta 71

Angiospermophyta 270 000

Carstvo ANIMALIA čine životinjski organizmi. Životinje su višećelijski heterotrofni, slobodno pokretni organizmi. Za sve životinjske vrste organizama karakteristično je da obrazuju muške i ženske gamete.

Više biljke, kao najbrojnija grupa biljaka, predstavljaju osnovnu strukturu i produkcionu komponentu kopnenih i slatkovodnih ekosistema na Zemlji. Nema mesta na Zemljinoj kugli, izuzev morskih dubina preko 50 m, večitog leda na polovima i visokih planina preko 5500 m koja nisu naseljena višim biljkama.Prema podacima prihvaćenim od strane većine botaničara, ukupan broj viših biljaka na planeti iznosi oko 270 000 vrsta, pri čemu od ovog broja skrivenosemenice čine 89%, golosemenice 0,3%, paprati 4,2% i mahovine 6,6%. Najveće florističko bogatstvo i diverzitet viših biljaka skoncentrisano je u tropskim oblastima.

Posebno je interesantno pitanje položaja flore Srbije u sistemu svetskih flora, s obzirom na veliko bogatstvo i diverzitet. Flora viših biljaka Srbije sadrži oko 3120 vrsta, što čini 1,7% ukupne svetske flore. Ovaj procenat je na prvi pogled mali, ali nikako nije zanemarljiv, s obzirom da teritorija Srbije čini samo 0,035% ukupne površine svetskog kopna. Podatak da je na ovoj površini skoncentrisano skoro 2% ukupne svetske flore, svrstava našu zemlju u floristički bogate delove sveta. Dragoceno bogatstvo i diverzitet viših biljaka na planeti danas su drastično ugroženi različitim ljudskim delatnostima. Uništavanje šuma u poslednjih 50 godina, dovelo je dramatičnog smanjenja diverziteta i izumiranja vrsta i samih ekosistema. Prema procenama IUCN, u slučaju da se dosadašnje uništavanje ekosistema nastavi istom brzinom oko 60 000 biljnih vrsta iščeznuće sa lica Zemlje, pre sredine 21 veka.

BOGATSTVO I TAKSONOMSKI DIVERZITET VASKULARNE FLORE SRBIJE

Balkansko poluostrvo, na kome se nalazi teritorija naše zemlje, predstavlja floristički najraznovrsniji deo Evrope. Teritoriju Balkanskog poluostrva nastanjuje 7000-8000 vrsta vaskularnih biljaka. Ovakvo obilje biljnih vrsta Balkana, predstavlja impozantan broj, odnosno čini oko 70% biljaka od 11 000 vrsta ukupne evropske flore. U okviru balkanske flore, teritorija naše zemlje izdvaja se florističkim bogatstvom i raznovrsnošču. Ovakvim florističkim bogatstvom odlikuju se samo neke Evropske zemlje kao što su Italija, Španija, Francuska ili Grčka. Takođe, teritorija Srbije je floristički bogatija, a taksonomski, florogenetski i ekološki raznovrsnija u odnosu na teritorije bivše Jugoslavije.

U okviru flore Srbije paprati su zastupljene sa 67 vrsta ili 1,5%, golosemenice sa 24 vrste ili 0,5%, dikotile sa 3403 vrste ili 79% i monokotile sa 830 vrsta ili 19%. Flora Srbije objedinjena je u 157 familija i 888 rodova. Ovo je izuzetna taksonomska raznovrsnost jer, poređenja radi, flora čitave Evrope od 11 000 vrsta, svrastana je u 203 familije i 1541 rod.

Razdeo papratnjača (Pteridophyta) zastupljen je sa 5 klasa: Lycopodiopsida, Ophioglossopsida, Equisetopsyda i Polypodiopsyda. Prave paprati Polypodiopsyda predstavljene su najvećem brojem familija, rodova i vrsta, zatim sledi klasa rastavića Equisetopsyda sa jednom familijom Equsetaceae i jednim rodom Equisetum sa 8 vrsta. Klase Lycopodiopsida i Ophioglossopsida su zastupljene sa malim brojem vrsta i rodova. U okviru pravih paprati Polypodiopsyda najbogatije vrstama su familije Aspidiaceae (14 vrsta), Aspleniaceae (13) i Athyriaceae (4). Rodovi Asplenium (11 vrsta) i Dryopteris (8) izdvajaju se florističkim bogatstvom u odnosu na ostale rodove, koji su uglavnom predstavljeni sa samo jednom vrstom.

Razdeo golosemenica (Gymnosperme) zastupljen je samo klasom četinara (Pinopsida) sa 3 familije (Pinaceae, Cupressaceae i Taxaceae), pri čemu familije Pinaceae (13 vrsta) i Cupressacea (11) imaju relativno veliki broj vrsta u poređenju sa brojem vrsta četinara nekih drugih država južne Evrope. Rodovi Juniperus (10 vrsta) i Pinus (9 vrsta) se izdvajaju florističkim bogatstvom u odnosu na preostale monotipske i oligotipske rodove Abies, Picea, Taxus i Cupressus.

Floristički najbogatiji razdeo u vaskularnoj flori Srbije su skrivenosemenice (Magnoliophyta), odnosno dikotile (Dicotiledones ili Magnoliopsyda) i monokotiledone (Monocotyledones ili Lyliopsida), koje čine 98% ukupne flore vaskularnih biljaka.

Pregled familija vaskularne flore Srbije sa najvećim brojem vrsta

Familije Broj vrsta

Asteraceae 366

Poaceae 250

Fabaceae 250

Caryophyllaceae 205

Brassicaceae 194

Scrophylariaceae 161

Lamiaceae 148

Apiaceae 142

Ranunculaceae 121

Liliaceae 116

Cyperaceae 115

Rosaceae 111

Orchidaceae 66

Boraginaceae 65

Campanulaceae 60

Rubiaceae 49

Dipsacaceae 44

Chenopodiaceae 42

Euphorbiaceae 37

Polygonaceae 39

Najbolji pokazatelj raznovrsnosti flore Srbije i stepen njenog diverziteta je ukupan broj vrsta koji nastanjuju našu teritoriju, kao i taksonomska struktura flore na nivou rodova i vrsta. Po pravilu, flore sa velikim brojem rodova i familija su istovremeno flore sa najvećom raznovrsnošću. Impozantan broj od 157 familija i 888 rodova u poređenju sa nekim drugim regionima Evrope i sveta na neposredan način određuje teritoriju Srbije kao jedan od najznačajnijih centara florističkog diverziteta Evrope. Za mnoge rodove, posebno one sa velikim brojem vrsta, kakvi su Hieracium, Silene, Dianthus, Centaurea, Euphorbia, Allium, teritorija naše zemlje predstavlja ne samo centar florističkog već i ekološkog i genetičkog diverziteta.

Veoma važan parametar prilikom prikazivanja diverziteta flore jedne teritorije je i veličina površine na kojoj su biljne vrste nastanjene. Veliki broj vrsta na maloj teritoriji najbolji je pokazatelj diverziteta flore neke oblasti. Analize su pokazale da je teritorija Srbije po broju vrsta (broj vrsta/km2 ) na vrlo visokom mestu u poređenju sa nekim drugim državama Evrope. U tom smislu, na prvom mestu nalazi se Crna Gora, gde se na državnoj teritoriji površine od 13 812 km2 nalazi ukupno 3136 vrsta vaskularne flore. Na drugom mestu je Portugalija (2700 vrsta na 22 981 km2 ), a na osmom Srbija sa 3562 taksona na površini od 88.361 km2.

ISTORIJSKI ČINIOCI DIVERZITETA FLORE SRBIJE

Izuzetno izraženi diverzitet flore Srbije može se objasniti činjenicom da je čitavo Balkansko poluotrvo, a posebno njegova centralna oblast, deo Evrope na kome se sustižu i ispoljavaju najrazličiti floristički uticaji. Zbog svog geografskog položaja kao i dugotrajnih migracionih procesa iz ranijih geoloških perioda, uz autohtono jezgro balkanskih biljaka, učinili su floru Srbije ne samo bogatom već i veoma raznovrsnom.

Osnovu balkanske flore čine mediteranske biljke. Najveći broj ovih biljaka vodi poreklo iz tercijera, sa mediteranskih ostrva i planina i predstavlja jezgro drevne balkanske flore. Sve ove vrste su još krajem tercijera bile široko rasprostranjene na Balkanskom poluostrvu i predstavljaje su glavni deo flore i vegetacije. U pliocenu, brdsko-planinski region Srbije bio je pokriven šumama sa vrstama iz rodova Quercus, Fagus, Tilia, Acer, Fraxinus, Carpinus, Ostrya, Juglans, Corylus dr., kao i sa šumskim zeljastim vrstama tipa: Sanicula, Erythronium, Scilla, Galanthus, Lilium, Hepatica, Anemone, Ajuga, Pulmonaria. Većina ovih vrsta bila je prisutna i na Balkanskom poluostrvu tokom tercijera. Za vreme glacijacije, u refugijumima, došlo je do dalje diferencijacije ovih taksona.

Ledeno doba izazvalo je značajne promene u biljnom svetu, kako u okviru šumskih tako i visokoplaninskih flora i vegetacija. Snažno ispoljena glacijacija u zapadnom i centralnom delu Balkanskog poluostrva, posebno na najvišim planinama, značajno je uticala na promenu u sastavu flore. Ali, glacijacija je uticala i na procese specijacije pa čak i na procese obogaćivanja flore. Mnoge arktičke i centralnoevropske vrste, kao i vrste iz susednih područja našle su utočište u refugijalnim prostorima naše zemlje. Složenost i dinamičnost florogenetskih procesa bila je još više naglašena smenama glacijalnog i interglacijalnog perioda. Tokom ovih perioda došlo je do imigracija i emigracija vrsta, a krajnji rezultat ovih migracionih tokova je današnja kompleksna struktura kako balkanske tako i naše flore.

Ono što čini floru centralnog dela balkanskog poluostrva specifičnom je kompleksnost i izmešanost različitih flornih elemenata. Tako se, na primer, na našim visokim planinama u pojedinim zajednicama mogu naći jedna pored druge vrste koje su glacijalnog i arktičkog porekla. Refugijalni prostori u kanjonima i klisurama takođe pokazuju svu kompleksnost flore. Ovi predeli odlikuju se polidominantnim šumama u kojima se nalaze drevni tercijerni relikti kao što su: Juglans regia, Celtis australis, Corylus colurna, Ilex aquifolium, Taxus baccata, Syringa vulgaris, a sa druge strane savremeni postglacijalni tipovi kao što su: Fagus moesiaca, Quercus petraea, Q. cerris, Fraxinus excelsior, Tilia grandiflora, Carpinus betulus, Acer campestre i dr.

ENDEMIČNOST I RELIKTNOST VASKULARNE FLORE SRBIJE

Prema analizama na Balkanskom poluostrvu raste 1754 endemične biljke, što čini 27% ukupne balkanske flore (6750 vrsta). Ovako visokim stepenom endemizma karakterišu se flore nekih subtropskih, pre svega mediteranskih oblasti. Istraživanja koja su objavljena u našoj zemlji pokazuju da se na teritoriji Srbije nalazi oko 287 endemičnih vrsta i podvrsta. Na Balkanskom poluostrvu najvišim stepenom endemizma odlikuju se Grčka, sa čak 46% endemičnih balkanskih biljaka, i Albanija sa 16% balkanskih endemita.

Uzroci endemizma mogu biti različiti. Većina biogeografa se slaže da su geografska, genetička i ekološka izolovanost populacija, kao i trajanje te izolovanosti, koja se meri geološkim periodima, od presudnog značaja za formiranje endemičnih biljaka i flore u celini. Kada je reč o flori Srbije ova dva činioca su se samo delimično poklopila. Naime, potpuna izolovanost postignuta je samo u visokoplaninskim predelima i to tokom ledenog doba. Visokoplaninski tip endemizma je dominantan u flori Srbije, ali ni izdaleka tako kao što je recimo u flori Grčke, mediteranskih ostrva ili Andaluzije. Poredeći te periode sa ostalim mediteranskim zemljama, može se zaključiti da do visokih planina u mediteranskim zemljama ledeno doba nije ni stiglo. Visoke i masivne planine nekadašnje Jugoslavije, na kojima su izraženi različiti klimatski uticaji, odlikuju se najvećim brojem endemičnih biljaka.

Osim visokoplaninskog endemizma, na teritoriji Srbije je izražen i edafski endemizam, koji je vezan za određene geološke periode. U tom pogledu, posebno se izdvajaju serpentinitska staništa. Na njima je zastupljena specifična endemična flora, posebno u zapadnoj Srbiji i na Kosovu i Metohiji. Često se visokoplaninski i edafski endemizam javljaju u kombinaciji. Krečnjački masivi Srbije su daleko bogatiji endemičnim vrstama nego silikatni ili serpentinski.

Poseban značaj u flori Srbije imaju lokalni endemiti, odnosno oni taksoni koji su u svom ukupnom rasprostranjenju ograničeni isključivo na deo teritorije. Takvi taksoni, kao specifičan biljni resurs, predstavljaju i vrste od međunarodnog značaja. U Srbiji je ustanovljeno 59 lokalnih endemita. Lokalni endemiti su većinom reliktne biljke tercijerne starosti, što još više naglašava njihov floristički i opšte biološki značaj u globalnom očuvanju biodiverziteta i genofonda. Takve vrste su: Daphne malyana, Edraianthus tarae, E. glacii, E. serpyllifolius, Aquilegia grata, Picea omorika, Pancicia serbica, Potentilla visianii, Haplophyllum boissierianum, Helleborus serbicus i dr.

Daleko je veći broj endemičnih vrsta koje su rasprostranjene u susednim državama Balkana, u Bugarskoj, Grčkoj, Albaniji, a koje na teritoriji Srbije dostižu svoju severnu granicu areala. Ove vrste označene su kao balkanski endemiti. U ovu grupu biljaka spadaju: Pinus peuce, P. helderichii, Saxifraga sempervivum, Achillea ageratifolia, Forsythia europaea, Ramonda serbica, R. nathaliae i dr. Pored balkanskih endemičnih vrsta u Srbiji su rasprostranjene i subendemične vrste-balkanski subendemiti, čiji se areali, osim na balkanskom poluostravu nalaze i u susednim regionima Evrope i zapadne Azije.

Posebnu vrednost genofonda vaskularne flore Srbije, pored endemita čine i relikti. To su biljne vrste velike starosti koje su često sporadično rasprostranjene u Mediteranu ili u različitim delovima Evrope. Prema starosti, odnosno geološkom periodu u kome su nastali mogu se svstati u tercijerne, glacijalne, borealne, kserotermne ili stepske relikte. Rasprostranjeni su uglavnom u kanjonima i klisurama i pretežno su šumske biljke: Ilex aquifolium, Daphne laureola, Juglans regia, Corylus colurna, Quercus trojana, Staphyllea pinnata, Buxus sempervirens, Syringa vulgaris, Ostrya carpinifolia, Taxus baccata i dr.

Glacijalne reliktne vrste, koje su ostatak flore ledenog doba, rasprostranjene su u najvišim regionima planina, na refugijalnim i hladnim staništima kakvi su snežnjaci, sipari i rudine na kojima se sneg dugo zadržava. Glacijalni relikti su: Dryas octopetalla, Aster alpinus i dr.Borealni relikti predstavljaju ostatak flore tamnih, četinarskih šuma i tresetišta iz perioda glacijacije i interglacijacije, kada su imali svoje maksimalno rasprostranjenje. Njihova sadašnja staništa su takođe tamne četinarske šume, šume smrče, smrče i jele, kao i planinska tresetišta. Takve vrste su: Listera cordata, Corallorhiza trifida i dr.

Kserotermni relikti su ostatak stepske flore koja je za vreme relativno toplog i suvog interglacijalnog perioda dospela na područje Panonske nizije i istočnih delova Srbije. Ove vrste danas predstavljaju ostatke nekadašnje široko rasprostranjene stepske flore i vegetacije lesnih platoa Panonske nizije ili krečnjačkih brda i planina istočne Srbije. Takve vrste su: Paeonia tenuifolia, Adonis vernalis, Iris pumila, Asparagus tenuifolius, Colchicum arenarium, Ranunculus illyricum i dr. Svi endemiti, endemorelikti i relikti, bilo kojoj grupi da pripadaju, čine florističko-istorijsku osnovu bogatstva i raznovrsnosti flore Srbije, osobenu i drugačiju od ostalih delova Evrope.

CENTRI FLORISTIČKOG DIVERZITETA

Međunarodni kriterijumi za utvrđivanje centara biljne raznovrsnosti (IUCN), u prvi plan stavljaju florističko i vegetacijsko bogatstvo i raznovrsnost, kao i njihovu izvornost. Stepen florističkog bogatstva je u direktnoj vezi i sa vegetacijskom raznovrsnošću. Floristički bogata područja su u isto vreme i vegetacijski kompleksna i raznovrsna. U svetu je do sada utvrđeno 158 potencijalnih centara biološke raznovrsnosti, od kojih se skoro 80% nalazi u tropskim i subtropskim oblastima. Da bi se neko područje proglasilo centrom biljnog ili vegetacijskog diverziteta mora da ispunjava određene kriterijume:

- mora biti dokazano da je područje floristički bogato, čak iako ukupan broj vrsta flore nije još uvek poznat,- da u njemu živi veliki broj endemičnih vrsta karakterističnih samo za to područje,- da je područje ugroženo ili da se nalazi pod širokim opsegom ugrožavajućih faktora,- da područje obuhvata različite tipove staništa,- da na području živi znatan broj vrsta adaptiranih na specijalne edafske uslove,- da područje predstavlja značajan izvor biljnih gena od važnosti za čoveka ili biljaka koje ljudima mogu biti od stvarne ili od potencijalne koristi.

Razmatranje i upoređivanje florističkog i vegetacijskog bogatstva i raznovrsnosti najispravnije je ako se porede područja približno iste teritorije i približno iste vegetacijske zone. U tom smislu teritorija Srbije bi se mogla označiti kao značajni „podcentar“ u okviru jednog balkanskog centra koji bi obuhvatio floru i vegetaciju svih planina Balkanskog poluostrva. Istraživanjima je utvrđeno da je moguće utvrditi mesta i regione naše zemlje u kojima biljni svet obiluje velikim brojem vrsta i zajednica. To ne znači da su druga mesta, koja se na prvi pogled odlikuju florističkim siromaštvom manje važna za biološku raznovrsnost. Naprotiv, na takvim područjima žive interesantne i retke vrste koje su nezaobilazni deo florističke raznovrsnosti Srbije.

Nekoliko ekološko-bioloških celina se mogu označiti kao stvarni i potencijalni centri florističkog diverziteta u Srbiji:

1. Visokoplaninske oblasti sa očuvanim oroklimatskim ekosistemima kao što su Prokletije, Šar planina, centralni Kopaonik, Tara, Golija, Suva planina, Stara planina. Istraživanjima je utvrđeno da se na ovim područjima nalazi preko 800 vrsta na 100 km2.

2. Kanjoni i klisure su najznačajniji refugijalni prostori za reliktne i endemične vrste i vegetaciju, ali i staništa brojnih vrsta koje traže stabilne uslove sredine.

3. Preostale stepe i peščare Vojvodine, kao što su Deliblatska i Subotičko-Horgoška peščara, Titelski breg, obronci Fruške gore i Vršačkih planina, sa poslednjim ostacima reliktne flore i vegetacije.

4. Močvarna, barska i ritska područja Vojvodine kao što su Carska i Obedska bara, Ponjavica, Apatinski i Koviljski rit, Ludoško jezero i dr.

5. Planinske tresave oko planinskih i glacijalnih jezera i na mestima nekadašnjih jezera koja su prirodno zatresavljena: Vlasina, Crvene bare na Tari, Dajićko i Košaninovo jezero na Goliji, Barno, Goveđa jezera.

6. Očuvane šumske sastojine različitih tipova šuma, posebno prašumskih ekosistema: Kanjon Tare-Crne Pode, Golija, Majdanpečka domena. Ova područja su ne samo centri šumske flore i vegetacije, već i centri jedinstvenog genofonda dendroflore.

Prema podacima IUCN-WWF na čitavoj zemlji određeno je 158 stvarnih i potencijalnih centara biljnog diverziteta, od kojih je 6 u Evropi. Među evropskim centrima su planine Balkanskog poluostrva (Albanije, Bugarske, Grčke, bivše Jugoslavije i delimično Rumunije i Turske). Prema daljim istraživanjima, planinski masivi Prokletija, Šarplanine i Durmitora izdvajaju se većim florističkim bogatstvom i raznovrsnošću u odnosu na ostale planine Balkanskog poluostrva, kao što su Rila, Pirin, Pind i Olimp. U istom istraživanju utvrđeno je da se kao posebne celine mogu izdvojiti i dinarske planine Crne Gore i Srbije uključujući Prokletije i planine Kosova i Metohije.

DIVERZITET VEGETACIJE SRBIJE

Vegetacija ili biljni pokrivač obuhvata biljne zajednice ili fitocenoze određenog područja. Vegetacija se odlikuje specifičnim florističkim sastavom, spektrom životnih formi biljaka i određenom strukturom. Biljke ostvaruju zajednički život u biljnim zajednicama na ekološkim zakonomernim principima.

Pod pojmom diverzitet vegetacije podrazumeva se raznovrsnost celokupnog biljnog pokrivača nekog područja, uključujući antropogene i antropouslovljene biljne zajednice. Na osnovu toga možemo izvesti dva osnovna tipa vegetacisjkog diverziteta:

1. izvorni (autentični) - autohtoni diverzitet klimazonalne, klimaregionalne, oroklimaksne i pedoklimaksne vegetacije

2. izvedeni-antropogeno uslovljeni diverzitet vegetacije.

Danas je veoma teško razdvojiti ova dva tipa vegetacijskog diverziteta, s obzirom da je najveći broj prirodnih klimaksnih zajednica u većoj ili manjoj meri degradiran.

Za utvrđivanje raznovrsnosti vegetacije neophodno je uzeti u obzir ne samo broj različitih biljnih zajednica, već i njihov florističko-cenološki sastav, predstavljen kvalitativnim i kvantitativnim odnosima u zajednici. Skoro sve zajednice koje su nastale tokom dugog procesa degradacije, odlikuju se florističkim siromaštvom, odnosno dominacijom jedne ili nekoliko vrsta u odnosu na primarnu vegetaciju. Visokoplaninski i planinski pašnjaci sa dominacijom vrste Nardus stricta najbolji su primeri za degradacione zajednice.

U zavisnosti od jačine i trajanja negativnih antropogenih uticaja na primarnu vegetaciju, moguće je razlikovati čitave nizove ili serije promena diverziteta. U prvi mah promene dovode do povećanja vegetacijske raznovrsnosti, dok se sa jačanjem i produženim trajanjem ovih uticaja raznovrsnost vegetacije naglo smanjuje i suštinski menja u negativnom pravcu. Višedecenijskim uništavanjem klimaks šumska vegetacija je potisnuta ili zamenjena sekundarnim, promenjenim vrstama. Na primer, danas je šumska vegetacija svedena na 30% ukupne teritorije Srbije, dok bi, prema svim geobotaničkim pokazateljima, površine pod primarnim klimatogenim šumama trebalo da zauzimaju oko 85% teritorije.

U floristički bogatim zemljama, kao što je naša, može se predpostaviti da će i vegetacija biti floristički, strukturno i fiziognomski složena i raznovrsna. Dosadašnja fitocenološka istraživanja su to i potvrdila. Biljne zajednice Srbije su jedinstvene, pre svega kao neponovljiv kompleks vrsta, posebno one u kojima su cenobionti endemične i reliktne vrste. Ove fitocenoze su mozaičnog rasporeda i ograničenog rasprostranjenja. Sastav biljnih zajednica, posebnost prisutnih vrsta kao i prostorna promenljivost na relativno maloj teritoriji, čine suštinu vegetacijskog diverziteta naše zemlje.

PREGLED OSNOVNIH TIPOVA VEGETACIJE SRBIJE

-Mezofilne listopadne bukove i grabove šume - Fagion moesiacae, Querco-Carpinetum betuli-Mezofilne nizijske poplavne lužnjakove šume – Quercion roboris-Četinarske smrčeve šume – Vaccinio-Piceion-Reliktne šume balkanskih borova – Pinion heldreichii, Pinion peucis-Stepe – Festucion rupicolae-Šumostepe-Aceri tatarici-Quercion-Šume stepskog lužnjaka-Quercion pedunculiflorae-Termofilne sladunovo-cerove šume-Quercion frainetto

Vegetacija Srbije obiluje endemičnim i reliktnim biljnim zajednicama, što je razumljivo ako se zna da 9% ukupne flore naše zemlje pripada endemičnim vrstama, među kojima je 2% lokalnih endemita, rasprostranjenih samo na teritoriji Srbije. Posebnu specifičnost vegetacije Srbije predstavlja endemičnost viših sintaksonomskih kategorija, odnosno endemične vegetacijske sveze i redovi. Najveći broj viših endemičnih sintaksona i endemičnih zajednica javlja se u okviru vegetacije stena, rudina i sipara.

FLORNI ELEMENTI SRBIJE

I Florni elementi severnih predela

Glavno rasprostranjenje ove grupe elemenata je u arktičkim i borelanim predelima. Vegetacioni period je vrlo kratak, a srednja godišnja temperatura spušta se ispod 0oC. Padavine iznose 500 mm. U Srbiji se javljaju pretežno iznad gornje granice šumske vegetacije.

Ovde spadajuborealnisubborealni i slični florni elementi.

Preovlađuje smrča Picea abies i beli bor Pinus silvestris, Alnus incana, Melampyrum silvaticum, Nardus stricta, Arctostaphyllos uva-ursi, Campanula rotundifolia i dr.

II Srednjeevropski florni elementi

Centar rasprostranjenja ove grupe elemenata je u srednjoj Evropi, gde se nalaze povoljni uslovi za razvoj mešovitih lišćarskih vrsta. Celo područje je uglavnom areal bukve. Leta su toplija, sa dovoljno padavina (600-800 mm), zime realtivno blage, a srednja godišnja temperatura nije ispod -4 0oC. U ovakvim uslovima razvija se zemljište tipa smeđeg šumskog zemljišta. Vegetacioni period je dosta dug.

U Srbiji su zastupljeni u subbrdskim, montanim do subalpskijskim predelima.

Grupu ovih elemenata čine: srednjeevropskisubsrednjeevropskialpski, subalpskialpsko-karpatski i slični.

Tipični predstavnici su: Fagus silvatica, Acer pseudoplatanus, Carpinus betulus, Quercus petraea, Fraxinus excelsior, Allium ursinum, Galium silvaticum, Colchicum autumnale, Gentiana asclepiadea, Alliaria officinalis, Trifolium campestre, Lathyrus niger, Lamium maculatum.

III Subatlanski florni elementi

Područje atlanskog regiona pruža se od srednje Norveške do Portugalije.

U Srbiji se javljaju samo prelazni oblici i to pretežno u zapadnoj Srbiji.

U ovu grupu spadajusubatlanskisubatlansko-submediteranski i sl. florni elementi.

Predstavnici: Euphorbia amygdaloides, Geranium lucidum, Gladioulus illyricus, Ilex aquifolium, Sorbus torminalis, Ulmus carpinifolia i dr.

IV Submediteranski florni elementi

Područje submediteranskih flornih elemenata nalazi se po obodu mediteranskog regiona.

Područje se odlikuje blagom klimom sa toplim letima i manje hladnim zimama. Mrazni dani su retki i kratko traju. Količina padavina se kreće od od 700-1000mm .

Preovlađujući tip šume je šuma medinca Quercion pubescentis.

Osim osnovnih, submediteranskih flornih elemenata, ovde spadaju i elementi koji zahvataju pojedine njegove delove. Tako se, osim submediteranskog, razlikuju i istočno-submediteranski, euksinski, balkanski i balkansko-apeninski.

U okviru ovih elemenata u Srbiji se nalaze i mezijski, submezijski, ilirski, subilirski, skardsko-pindski, balkanski, subbalkanski, dacijski i subdacijski florni elementi.

Tipični predstavnici su: Quercus pubescens, Acer monspessulanum, Celtis australis, Fraxinus ornus, Hordeum murinum, Astragalus glycyphyllos, Helleborus odorus, Digitalis lanata.

V Pontsko-centralnoazijski florni elementi

Ovi elementi se nalaze u južnoruskim i južnosibirskim stepama, a delom i izvan ovog regiona.

Klima je suva, sa malom količinom padavina. Rano proleće i rano leto odlikuju se najmanjom količinom padavina. Karakterističan tip zemljišta je černozem. Uglavnom su zastupljene kseromorfne vrste trava iz rodova Stipa, Festuca, Poa kao i mnoge vrste iz rodova Salvia, Artemisia, Centaurea i dr.

U ove florne elemente spadaju: pontsko-centralnoazijskisubpontsko-subcentralnoazijskipindskipanonski i sl.

Tipični predstavnici su: Althaea officinalis, Medicago falcata, Andropogon ischaemum, Chrysopogon gryllus, Isopyrum thalictroides, Galanthus nivalis, Galium vernum i dr.

VI Florni elementi pustinjskih predela

Glavno područje rasprostranjenja ovih flornih elemenata nalazi se u Turanskoj niziji i Iranu, sa zračenjem prema Balkanskom poluostrvu. Ovaj element povezuje mediteransko-submediteransku regiju sa iranskom regijom. Klima je aridna, sa malom količinom padavina i velikim temperaturnim ekstremima dana i noći, leta i zime.

Ovde spadajuiransko-euksinskiiransko-istočno-submediteranski i dr.

Predstavnici: Corylus colurna, Juglans regia, Hordeum crinatum, Phleum montanum i dr.

VII Evroazijski florni elementi

Elementi sa velikim arealom. Zahvataju Evropu i umerenu Aziju, dolazie i do evropskih zemalja.

Klima je ekstremno kontinentalna, sa kratkim i toplim vegetacionom periodom.

U flori Srbije najzastupljeniji su evroazijski, subevroazijski i slični florni elementi.

Predstavnici: Brachypodium silvaticum, Campanula bononiensis, Daphne mezereum, Asarum europaeum, Agrimonia eupatoria, Ajuga genevensis, Bromus tectorum, Chelidonium majus, Galium verum.

VIII Cirkumpolarni i kosmopolotski florni elementi

Obuhvataju holarktik i to više umerenu zonu ili se javljaju gotovo po celoj Zemlji.

U okviru ovih elemenata razlikujemocirkumpolarnisubcirkumpolarni i kosmopolitski florni element.

Predstavnici: Anemone nemorosa, Artemisia vulgaris, Athyrium filix-femina, Caltha palustris, Convallaria majalis, Convolvulus arvensis, Cynodon dactylon, Capsela bursa-pastoris, Chenopodium album, Dryopteris filix-mas, Equisetum arvense, Juniperus communis, Mentha arvensis, Carex divulsa, Poa pratensis, Panicum crus-galli, Phragmites communis, Poa annua, Pteridium aquilinum, Rubus idaeus, Stellaria media i sl.

IX Endemične i reliktne vrste

Endemične vrste svojim arealom ne pokrivaju područje provincije.

Lokalno endemične vrste se javljaju strogo lokalno.

U Srbiji se nalazi 197 endemičnih i 20 subendemičnih vrsta.

Primeri: Picea omorika, Ramonda serbica, Ramonda nathaliae, Pancicia serbica, Helleborus serbicus, Nepeta rtanjensis i dr.

Reliktne vrste: vrste koje su u nekoj oblasti nastanjene iz vremena kada su vladali drugačiji uslovi života (najčešće iz tercijera): Acer heldreichii, Forsithia europaea, Syringa vulgaris, Juglans regia, Berberis vulgaris, Buxus sempervirens, Celtis australis, Picea omorika, Pinus peuce, dr.

Endemo-reliktne vrste: endemične i reliktne: Picea omorika.

BILJNOGEOGRAFSKI POLOŽAJ SRBIJE

U flori Srbije nalazi se 76 različitih flornih elemenata.

Srbija pretežno pripada submediteranskom regionu u širem smislu.

Srbija se, u biljnogeografskom smislu ,može podeliti na 4 provincije.

Severni deo Srbije pripada panonskoj provinciji.

Uža Srbija pripada mezijskoj provinciji.

Jugozapadna i srednje zapadna Srbija pripadaju ilirskoj provinciji.

Južna i jugozapadna Srbija pripadaju skardsko-pindskoj provinciji.

Veoma su značajne i vredne, kako u vegetaciji Srbije, tako i Balkanskog poluostrva šumske i žbunaste zajednice endemičnih drvenastih biljaka. U tom smislu posebno se ističu šume omorike (Piceion omorikae), munike (Pinion heldreichii), molike (Pinion peucis), gorskog javora (Aceretum heldreichii, Aceri Fagetum), polidominantne šume sa Pančičevim maklenom (Acer intermedium) i mečjom leskom (Fago-Corylenion colurnae), šibljaci jorgovana (Syringion), šibljaci forzicije (Polygalo-Forsythietum europeae) i dr.

CENTRI VEGETACIJSKOG DIVERZITETA

Najvažniji centri kako vegetacijskog tako i florističkog diverzieta Srbije su veliki planinski masivi (Kopaonik, Šar planina, Prokletije, Stara planina, Tara, Suva planina i dr.) Na ovim lokalitetima ispoljeni su skoro svi tipovi visinskog zoniranja vegetacije u jugoistočnoj Evropi. Refugijalni kanjoni poput Đerdapske klisure, kanjona Tare, Drine, Sićevačka klisura i dr. u kojima je rasprostranjen najveći broj endemičnih, reliktnih i endemoreliktnih biljnih zajednica, predstavljaju predele izuzetne lepote i vegetacijskog bogatstva i raznovrsnosti.

Ilustrativan je primer Kopaonika na kome je pregledom fitocenoza ustanovljeno prisustvo 119 biljnih asocijacija i 39 subasocijacija. Na Kopaoniku, danas dominira zeljasta vegetacija, jer je 190 vegetacijskih jedinica ili 66% zajednica zeljastog tipa, u odnosu na 34% zajednica šumske vegetacije.

Slično je i na Staroj planini. Istraživanjima je utvrđeno da je zastupljenost šumskih i žbunastih zajednica ukupno 23, a zeljastih 28.

Klisure i kanjoni istočne i zapadne Srbije predstavljaju danas najznačajnije refugijume tercijerne flore i vegetacije na Balkanskom poluostrvu. Samo na području Đerdapske klisure konstatovano je 45 reliktnih zajednica polidominantnog tipa. Kao edifikatori ovih zajednica javljaju se reliktni i endemoreliktni predstavnici kao što su: Juglans regia, Corylus avellana, Celtis australis, Acer intermedium, Acer monspessulanum, Syringa vulgaris, Taxus baccata, Carpinus orientalis, Tilia tomentosa, Fraxinus ornus, Prunus mahaleb, Cotynus coggygria, Quercus virgilliana i dr.

Posebno značajni centri vegetacijskog diverziteta Srbije su nizijski regioni Vojvodine sa kontinentalnim peščarskim, stepskim i slatinskim zajednicama. Ove zajednice se mogu naći na relativno malom prostoru Bačke, Deliblatska i Subotičko-Horgoška peščara, slatine u Banatu i na nekoliko mesta u Sremu. U stvari, oni predstavljaju samo ostatke nekada šire rasprostranjene klimazonalne i pedoklimaksne vegetacije lesnih platoa i aluvujalnih terasa Panonske nizije. U ovom delu Srbije fragmentarno je, pored velikih reka, u plavnim zonama, rasprostranjena floristički bogata i raznovrsna vegetacija poplavnih i galerijskih šuma, močvara i ritova.

SADAŠNJE STANJE I UGROŽENOST VEGETACIJE SRBIJE

Izuzev lesnih zaravni, slatina, močvara, ritova i visokoplaninskih zona iznad prirodne gornje šumske granice, teritorija Srbije u biogeografskom i klimazonalnom pogledu najvećim delom pripada šumskim biomima i to pretežno listopadnim šumama. To su uglavnom lišćarske listopadne šume submediteranskog, brdskog, planinskog i subalpijskog pojasa iz klase Querco-Fagetea, poplavnih šuma vrba i topola iz klase Salicetea purpureae i četinarskih šuma iz klase Vaccinio-Piceetea. Nasuprot tome na znatno manjim površinama rasprostranjene su higrofilne šume crne jove iz klase Alnetea glutinosae i borove šume iz klase Erico-Pinetea.

Nizijske šume hrasta lužnjaka Quercus robur su najviše eksploatisan tip listopadnih šumskih ekosistema u našoj zemlji. Danas su ove šume prisutne samo u malobrojnim preostalim rezervatima (Obedska i Carska bara, Bačkomonoštorski, Apatinski i Koviljski rit) i zabranima-većim ili manjim kompleksima očuvanih i relativno starih šuma (Dobanovački zabran, Jakovački ključ, Bojčinska šuma, Morović i dr.) Međutim, njihovo prirodno podmlađivanje i obnova je danas u velikoj meri otežana, pre svega usled drastičnih promena vodnog režima.

Vodoplavne higrofilne šume duž velikih reka izložene su nizu negativnih uticaja. Poplavne šume poljskog jasena, bele i crne topole i vrba, zamenjuju se danas, naročito u zoni forlanda, plantažama brzorastućih introdukovanih topola, koje po svom cenotičkom sastavu nikako ne mogu da zamene autohtone plavne šume. Autohtone zajednice vrbe, crne i bele topole, koje su se same rasejavale, nestale su, tako da ništa više ne može da zaustavi ekspanziju populacija adventivnih drvenastih, žbunastih i zeljastih vrsta kao što su: Amorpha fruticosa, Echinocystis lobata, Asclepias syriaca, Bidens frondosa, Aster lanceolatus, Aster novi-belgii, Impatiens parviflora i dr.

Šumska zona termofilnih i termo-mezofilnih hrastova pobrđa Srbije, dugotrajno je bila izložena totalnim sečama i pretvaranju u obradive površine. Od nepreglednih hrastovih šuma Šumadije iz sredine 18. veka, danas nije ostalo ništa. Prirodna obnova ovih šuma teče sporo, između ostalog i zbog nepovoljnih klimatskih uslova koji se karakterišu polusušnim, a u južnim delovima areala i sušnim periodom. Floristički sastav i izvorni diverzitet hrastovih šuma ugrožen je negativnom antropogenom selekcijom, odnosno sečom uglavnom sladuna, dok je cer bio uglavnom zadržan. Na taj način u Šumadiji, koja je oduvek važila za pravog predstavnika klimatogene šume sladuna i cera, danas dominiraju samo šume cera.

Pojas hrasta kitnjaka (Quercus petraea) koji se u vertikalnom zoniranju nalazi iznad pojasa termofilnih šuma sladuna i cera, takođe je neracionalnom i neplanskom eksploatacijom, uglavnom čistom sečom, dosta redukovan. Njihova prirodna obnova, s obzirom da se radi o monodominantnom tipu šume, odvija se nešto uspešnije nego šume sladuna i cera. Istovremeno, u pogledu spontane obnove, bukva pokazuje najbolje rezultate, ne samo zbog bolje izdanačke sposobnosti, već i zbog povoljnijih klimatskih uslova u kojima se razvija.

Četinarske šume uglavnom čine gornju šumsku granicu na našim visokim planinama. Ove šume razlikuju se po poreklu, edifikatorima i rasprostranjenju, pa samim tim i po efektima antropogenih uticaja. Tamne četinarske šume smrče, ili mešovite šume smrče i jele, nalaze se, u našoj zemlji na krajnje južnoj granici svog areala. Samim tim, oštećenja ovih šuma dovode do ireverzibilnih promena, odnosno do nemogućnosti prirodne obnove ekosistema. Velike površine pod pašnjacima, izraziti erozioni procesi, visokoplaninske goleti su sve više izraženi.

Zeljasta vegetaciji u Srbiji ograničena je na stepske, peščarske i slatinske površine, kao i na visokoplaninske rudine, sipare i dr. Dugotrajnim uništavanjem šumske vegetacije, površine koje zahvataju ovi ekosistemi su mnogostruko povećane. Izuzetno visokim stepenom degradacije odlikuje se stepska vegetacija. Malobrojne, preostale stepske zajednice nalaze se pod izuzetnom antropopresijom zbog poljoprivrednih kultura.Činjenica je da su gotovo svi primarni oblici vegetacije kod nas ugroženi, a na mnogim područjima došlo je do suštinske, kvalitativne i kvantitativne degradacije i do osiromašenja diverziteta.

MERE KOJE TREBA PREDUZETI U CILJU ZAŠTITE VEGETACIJSKOG DIVERZITETA SRBIJE

-Formiranje poljozaštitinih pojaseva. Poljozaštitini pojasevi treba da budu konstruisani od autohtonih vrsta.- Formiranje i održavanje živica i šumskih zabrana.-Obnavljanje gornje šumske granice.-Obnavljanje i očuvanje primarne vegetacije. Samo se povećanjem autohtone raznovrsnosti vegetacije mogu poboljšati opšte ekološke prilike, stabilnost i produktivnost ekosistema-Raditi na projektu „Vegetacijska karta Srbije“-Realizovati programe „in situ“ zaštite. Prilikom realizacije ove mere posebnu pažnju treba posvetiti fragilnim ekosistemima-Zakonski sankcionisati neplansku i neracionalnu seču, posebno u privatnim šumama.-Realizovati programe pošumljavanja i sanacije erodiranih površina. To se naročito odnosi na područja koja su zahvaćena jakim kategorijama vodne erozije (I-III), a koja već obuhvataju preko 27% ukupne teritorije Srbije, ili preko 40% njene teritorije (ako se izuzme Vojvodina koja je uglavnom zahvaćena V kategorijom erozije).

PRAKTIČNI ZNAČAJ OČUVANJA FLORISTIČKOG DIVERZITETA SRBIJE

Biljke su osnova ekosistema, važan činilac opstanka i blagostanja čoveka: izvor hrane, osnova tradicionalne i moderme medicine, poljoprivrede, izvor sirovina za drvnu, farmaceutsku, prehrambenu i tekstilnu industriju. Savremena nauka neprestano otkriva nove biljne sastojke koji pomažu ljudima u raznim oblicima njihove aktivnosti. Ostaje još uvek hiljade i hiljade biljaka koje nisu istražene i o čijoj se upotrebi gotovo ništa ne zna. Ukupna vaskularna flora neke oblasti može se shvatiti i kao nemerljivo mnoštvo različitih resursa, bioloških činjenica, podataka i mogućnosti. Ljudi su od davnina, na prostorima koje su naseljavali, koristili raspoložive biološke resurse, nekada više, nekada manje. Međutim, u novom dobu, sa naglim tehnološkim napredovanjem došlo je do narušavaja prirodnih ekosistema. Prema proceni stručnjaka oko 60 000 vrsta biljaka, svaka peta od ukupnog broja biljaka (oko 270 000) postaće ugrožena ili će definitivno isčeznuti do 2010 god.

Do naglog narušavanja prirodnih celina na teritoriji naše zemlje došlo je tek krajem 19. veka, a naročito početkom 20. veka pa sve do danas. U sastav određenih polidominantnih ekosistema ulaze divlji srodnici danas cenjenih vrsta voćaka. Divlje vrste su izvor osnovnog genetskog materijala, odnosno gena odgovornih za specifične adaptacije ovih biljaka na mezo i mikroklimatske uslove. One su korisne i lako dostupne za nova ukrštanja i selekciju otpornih vrsta. Listopadne, naročito svetle šume, obiluju šumskim zeljastim vrstama od kojih neke imaju značajne hranljive vrednosti i lekovita svojstva. Najčešće se za ishranu koriste mnoge vrste iz familije Fabaceae, Brassicaceae, Polygonaceae, Apiaceae, dok najveći broj lekovitih biljaka šumskih predela pripada familijama Lamiaceae, Asteraceae i Solanaceae. Među zeljastim biljkama šumskih ekosistema mogu se naći i otrovne biljke jakog farmakološkog dejstva i izuzetnog ekonomskog značaja. Drvenaste vrste, naročito oformljeni, klimaksni i nenarušeni šumski ekosistemi su trajni čuvari i stabilizatori atmosfere, hidrosfere i pedosfere.

Lekovite biljke. Lekovite biljke se upotrebljavaju kako u tradicionalnoj tako i u oficijelnoj medicini i farmaciji. U bogatoj i raznovrsnoj flori naše zemlje, zvanično je registrovano oko 400 vrsta biljaka koje imaju lekovita svojstva, što iznosi oko 10% od ukupne flore. Ove biljke sadrže različita jedinjenja, produkte metabolizma, odnosno aktivne sastojke koji se koriste kao lekovita sredstva ili sirovine za izradu lekova.

Ekonomski i ekološki značaj lekovitih biljaka zasniva se na količini i sastavu aktivnih materija, čije je prisustvo u biljkama uslovljeno korelisanim odnosom genotipa, ekoloških faktora i stadijuma u razviću biljke. Najvažniji biohemijski aktivni i upotrebljivi sastojci lekovitih biljaka su alkaloidi, glikozidi, saponini, etarska ulja, smole, voskovi, fitoncidi, vitamini, enzimi, hormoni, proteini, masti i ulja, šećeri, organske kiseline i minerali. Pojedine lekovite biljke odlikuju se izuzetno jakim dejstvom aktivnih supstanci. Neke od takvih vrsta su: Atropa belladonna, Convallaria majalis, Digitalis lanata, Datura stramonium, Veratrum nigrum, Papaver rhoeas, Helleborus odorus, Hyosciamus niger i dr. Pojedine lekovite biljke i lekovi koji se dobijaju od njih, ponekad potpuno pokrivaju terapijsko područje, kao što je slučaj sa kardiotonicima, koji se dobijaju iz vrsta roda Digitalis, Adonis, Nerium, Scilla i dr.

Lekovite i aromatične biljke su prirodni izvori supstanci koje imaju antivirusno, baktericidno, fungicidno ili insekticidno dejstvo. Takvim svojstvima se odlikuju Origanum vulgare, Thymus serpyllum, Sedum acre, Chelidonium majus, Plantago lanceolata, Salvia officinalis i dr.

Lekovite biljke su izuzetno važan komercijalni artikal kako u unutrašnjoj, tako i u međunarodnoj trgovini. U trgovinskom opticaju su ne samo lekovite biljke u sirovom ili osušenom stanju, već i ekstrahovane lekovite supstance kao farmaceutska sirovina, rasadni i semenski materijal, kultura „in vitro“. Veliko bogatstvo naše zemlje u lekovitim biljkama omogućava njihovu dobru eksploataciju, ali nameće, u isto vreme potrebu zaštite od neracionalnog iskorišćavanja.

Gajenje lekovitih biljaka u odgovarajućim uslovima u kojima se ostvaruje njihov optimalni prinos, najčešće ima prednost u odnosu na tradicionalno prikupljanje biljaka na njihovim staništima. Veće količine lekovitih supstanci konstatovane su na staništima koja se mogu okarakterisati kao ekološki nepovoljna, na kojima su izraženi uslovi suše, intenzivnog sunčevog zračenja i visoke temperature, u kontinentalnim delovima zemlje, u klisurama, na kamenjarima, na suvim livadama. Planskom gajenju lekovitih biljaka posvećena je mala pažnja. U isto vreme, plantažno gajenje lekovitih biljaka je i način njihove zaštite i unapređenja staništa.

Biljke koje se koriste u ishrani čoveka i domaćih životinja (jestive i krmne biljke). Konzumirajući biljnu hranu čovek može da dobije neophodnu dnevnu količinu kalorija na osnovu masti, ugljenih hidrata, belančevina, vitamina i minerala. Procenjuje se da je, od ukupno 250 000-300 000 vrsta koje danas postoje na planeti, oko 10 000 do 50 000 jestivih biljaka. Neposredno za ljudsku ishranu se koristi tek oko 5000 vrsta. Pri tome, tri osnovne jestive biljke: kukuruz, pšenica, i pirinač zadovoljavaju čak 60% ljudskih potreba za kalorijama i proteinima. Na osnovu toga može se zaključiti da ostaje ogroman potencijal neeksploatisanog biljnog diverziteta koji tek treba da se ispita.

Najčešće i najviše korišćene biljke od najstarijih vremena do danas su žitarice, zeljaste biljke iz familije Poaceae, mahunarke, zeljaste biljke iz familije Fabaceae, kao i voće i povrće. U poljoprivredno razvijenim područjima, 93% životnih namirnica su produkti biljnog porekla.

Danas je u svetu poznato više od 1000 vrsta povrća, gaji se oko 150 vrsta, a veoma široku upotrebu ima tek oko 30-50 ovakvih biljaka. Broj gajenih povrtarskih biljaka zavisi od ekoloških i ekonomskih uslova i tradicije. U našoj zemlji je u upotrebi oko 50-tak povrtarskih biljaka. Više od polovine imaju neposredne divlje srodnike koji rastu u livadskim ili šumskim zajednicama različitih oblasti naše zemlje: Lactuca scariola, Daucus carota, Cichorium intybus, Taraxacum officinale, Allium sp. i dr. Veliki broj povrtarskih biljaka su introdukovane, ali su zahvaljujući odličnim klimatskim, edafskim i orografskim uslovima, selekcijom i hibridizacijom nastale brojne priznate sorte.

U oblasti umerene klime, najviše voćaka je iz familije Rosaceae i to brojne vrste iz rodova Prunus, Malus, Pyrus, Sorbus, Rubus, Fragaria i dr. U našoj flori samonikle vrste voćaka najčešće su cenobionti mezofilnih listopadnih, ređe četinarskih šuma brdsko-planinskog regiona. To su pre svega: Pirus piraster, P. communis, Malus sylvestris, Prunus avium, P. mahaleb, Sorbus domestica, S. torminalis, Corylus colurna, Prunus spinosa, Cornus mas, Ribes grossularia, Corylus avellana, Crataegus sp., Vaccinium myrtillus. Sve ove biljke, kao divlje vrste, predstavljaju izuzetan izvor genetskog materijala za oplemenjivanje već postojećih voćaka ili selekciju novih sorti i varijeteta. Njihovi plodovi su vredna sirovina za neposrednu upotrebu ili preradu u prehrambenoj industriji za različite kompote, džemove, bezalkoholne i alkoholne napitke.

U ovu kategoriju spadaju još i aromatične i začinske biljke. Zahvaljujući aktivnim supstancama aromatične biljke deluju antibakterijski i antifungicidno, kao neškodljivi konzervansi u prehrambenoj industriji i cenjeni kulinarski začini. Često, lekovite biljke su i začini: Mentha piperita, Carum carvi ili lekovite i jestive: Cichorium intybus, Prunus spinosa, ili lekovite, začinske i jestive: Petroselinum hortense, Armoracia rusticiana i dr. Ovaj podatak još više naglašava jedinstvenost specijskog i genetskog diverziteta naše zemlje.

Industrijske biljke. Sa napretkom civilizacije, povećanjem broja stanovnika i unapređenjem uslova života, proširila se i upotreba biljaka od strane čoveka. Odavno su u upotrebi biljke od kojih se dobija ulje, vosak, skrob, šećer, aromatične supstance, mlečni ili gumasti sok, elastična, čvrsta vlakna, lan i konoplja za izradu odeće, za građu, ogrev, bojenje, zaštitu hrane.

U našoj oblasti, dugu upotrebnu tradicuju imaju hmelj (Humulus lupulus) za dobijanje piva, lan (Linum sp.) i konoplja (Canabis sativa) za kudelju i vlakno, uljana repa, suncokret i dr. U prehrambenoj industriji koriste se sve vrste žitarica za primarne (brašno) i sekundarne (hleb, testenina, keks) proizvode. Povrće, voće kao i mnogobrojne začinske i aromatične biljke najčešće se fizičkim (duboko hlađenje, zamrzavanje, sušenje) ili hemijskim (kuvanje uz dodatak velike količine šećera, kiseljenje uz dodatak hemikalija) metodama ili njihovom kombinacijom konzerviraju ili prerađuju. Različte vrste ulja za neposrednu upotrebu i dalju preradu u prehrambenoj industriji dobijaju se od naših samoniklih biljaka.

Za tekstilnu industriju izuzetno su značajne vrste Linum usitatissimum, Urtica dioica, Cannabis sativa i dr. Snažna i duga vlakna ovih biljaka koristila su se od davnina.

Kozmetička industrija obilno koristi sirove produkte naših divljih biljaka, aktivne supstance, kompleksna hemijska jedinjenja, enzime, vitamine, hormone i dr. Najširu upotrebu i veliku ekonomsku vrednost imaju: Achillea millefolium, Angelica silvestris, Artemisia absinthium, Asperula odorata, Geranium macrorhizum, Juniperus sp., Matricaria chamomilla, Melissa officinalis, Salix alba, Tilia sp., Thymus sp., Vaccinium sp. i mnoge druge. Izrazito važne biljke za industrijsku proizvodnju su i Althaea officinalis, Arctostaphyllos uva-ursi, Artemisia absinthium, Betula sp., Calendula officinalis, Chelidonium majus, Colchicum autumnale, Convallaria majalis, Crataegus sp., Gentiana lutea, Geranium macrorhizum, Plantago sp., Primula sp., Salix sp., Thymus sp., Tilia sp. i mnoge druge.

Dekorativne biljke. Mnoge biljke naše flore imaju izuzetno dekorativne osobine. One unapređuju i oplemenjuju estetski izgled okoline i prostora. Zbog toga se ove biljke specijalno gaje i održavaju i veštački razmnožavaju. Lepota cveta, listova ili habitusa biljke odlućujuća je pri izboru vrsta za dekorativne namene.Veliki broj naših divljih vrsta, među njima mnoge endemične, potencijalno su ukrasne biljke. Ovakve biljke, daljim oplemenjivanjem, selekcijom i hibridizacijom mogu dati nove sorte i varijetete, pogodne za širu upotrebu. U ovom pogledu flora naše zemlje je nepresušan izvor biljaka koje mogu ispuniti i najstrože hortikulturne kriterijume. Neke od biljaka se već odavno koriste i uvedene su u standardnu ukrasnu floru ne samo našeg područja, već i mnogih drugih predela širom sveta (Aesculus hippocastanum, Picea omorika, Corylus colurna).

Biljni materijal neophodan za introdukciju ili reintrodukciju najčešće se dobija plantažnim gajenjem, umnožavanjem sadnog i semenskog materijala, razmnožavanjem biljaka „in vitro“ kulturama.

Mere zaštite

- Ekološko upravljanje - Odživi razvoj poljoprivrede- Zakonska zaštita autohtonih biljaka, ekosistema i specifičnih staništa- Kontrola eksploatacije divljih biljaka u prirodi- Kontrola izvoza i trgovine retkim, endemičnim i reliktnim biljkama- Stvaranje fondova, banki ili kolekcije gena, semena, sadnog materijala- Osnivanje plantaža za bržu i obimniju proizvodnju neophodnih autohtonih biljaka od naročitog ekonomskog interesa.

Zaštita biodiverziteta je jedna od najznačajnijih mera koju čovek treba da sprovodi kao uslov života i opstanka čovečanstva.

U najširem smislu biodiverzitet obuhvata klimatsku, geološku, hidrografsku, orografsku, predeonu (biomsku), pedološku, biološku i ekosistemsku raznovrsnost.

Biodiverzitet treba shvatiti kao fenomen žive prirode. Raznovrsnost postojećih, nekada postojećih i u budućnosti postojećih vrsta omogućava preobražaj prirode koji nikada ne prestaje.