JUSM Ivan Goran Kovai Herceg Novi

Struni rad Predmet: Poslovna ekonomija

Dinamika produktivnosti, ekonominosti i rentabilnosti

Mentor: Prof. Milena Ivanovid Herceg Novi, maj 2012.

Kandidat: Tarani Haris IVe

SadrajUVOD ................................................................................................................................ 1 1. DINAMIKA PRODUKTIVNOSTI ...................................................................................... 2 1.1. POJAM I ZNAAJ PRODUKTIVNOSTI .......................................................................................... 2 1.2. FAKTORI PRODUKTIVNOSTI .................................................................................................... 2 1.3. UTVRIVANJE I MJERENJE PRODUKTIVNOSTI .............................................................................. 3 2. DIMANIKA EKONOMINOSTI ....................................................................................... 7 2.1. POJAM I ZNAAJ EKONOMINOSTI ........................................................................................... 7 2.2. FAKTORI EKONOMINOSTI ..................................................................................................... 7 2.3. METODE UTVRIVANJA EKONOMINOSTI ................................................................................. 9 3. DINAMIKA RENTABILNOSTI ........................................................................................ 13 3.1. POJAM I ZNAAJ RENTABILNOSTI ........................................................................................... 13 3.2. FAKTORI RENTABILNOSTI ..................................................................................................... 14 3.3. UTVRIVANJE NIVOA I DINAMIKA RENTABILNOSTI ..................................................................... 15 ZAKLJUAK ....................................................................................................................... 18 LITERATURA ..................................................................................................................... 19

UvodEkonomski principi poslovanja su odreene norme ili pravila koja se primjenjuju u poslovanju i radu preduzeda i drugih ekonomskih subjekata, a sve to u svrhu ostvarivanja njegovih ekonomskih ciljeva. Ekonomski uspjeno poslovanje se ostvaruje onda kada se tim poslovanjem ostvaruju unaprijed postavljeni ekonomski ciljevi preduzeda. Stepen uspjenosti ostvarivanja ciljeva preduzeda izraava efikasnost njegovog poslovanja. U osnovi ekonomske efikasnosti preduzeda je njegova tenja da svojom djelatnodu ostvari maksimalan rezultat uz minimalna ulaganja potrebnih faktora materije, energije i vremena. Da bi preduzede ostvarilo to vedi uspjeh u svom poslovanju, treba poslovati u skladu sa ekonomskim principima, a da bi ocijenilo taj uspjeh treba primjeniti odgovarajudi metod mjerenja. Da bi se osigurala uspjenost poslovanja preduzeda, potrebno je provoditi i odreenim metodama pratiti ostvarenje ekonomskih principa. Efikasnost poslovanja preduzeda je upravo proporcionalna ostvarenim rezultatima. Vedi rezultati podrazumijevaju i vedu efiksanost, pod uslovom da su ulaganja za te rezultate ostala ista ili nisu povedana u vedem obimu od obima rezultata. Zbog nemogudnosti sintetigog, zbirnog izraza efikasnosti poslovanja teorija i praksa ekonomije preduzeda afirmiu odreene ekonomske principe poslovanja preduzeda. U ekonomskoj praksi najpoznatiji su slededi ekonomski principi: Produktivnost Ekonominost Rentabilnost Mjerenje ostvarenja produktivnosti, ekonominosti i rentabilnosti izraava se kvalitativnim odnosom izmeu poslovnog rezultat i koliine utroenih ili uloenih elemenata radnog procesa. Tako dobijeni koeficijent pokazuje kvalitet procesa reprodukcije i stepen uspjenosti poslovanja preduzeda.

1

1. DINAMIKA PRODUKTIVNOSTI1.1. Pojam i znaaj produktivnosti

Pojam produktivnost vezuje se za izraz produkt koji je latinskog porijekla (proizvodan, plodan). Produktivnost izraava stvaralaku djelatnost ovjeka. Produktivnost rada predstavlja jedan od znaajnih izraza kvaliteta ekonomije poslovanja preduzeda. Produktivnost je princip poslovanja kojim se ostvaruju rezultati poslovanja preduzeda uz minimalno troenje radne snage. Ovaj princip izraava efiksanost troenja radne snage u procesu rada i poslovanja preduzeda. Produktivnost rada u irem smislu predstavlja povedanje proizvodnje materijalnog bogatstva jednog drutva sa postojedim radnim stanovnitvom. Efikasnost drutva i svakog ljudskog rada mjeri se nivoom njihove produktivnosti. Produktivnost se iskazuje u masi proizvedenih upotrebnih vrijednosti (proizvoda i usluga) i koliini rada utroenog za tu proizvodnju. Drutveni znaaj produktivnosti ogleda se u njenom uticaju na ivotni standard stanovnitva. Povedanjem produktivnosti povedava se masa ukupno proizvedenih materijalnih dobara, ime se stvaraju uslovi za potpunije zadovoljenje potreba ljudi i trita. Povedanjem produktivnosti rada u drutvu povedava se drutveno bogatstvo i nacionalni dohodak. Povedanje proizvodnje i potronje je izraz povedanih potreba i zahtjeva drutva, te potrebe se stalno povedavaju i ire, pa je povedanje produktivnosti stalan zahtjev svakog drutva i svakog ekonomskog subjekta.

1.2.

Faktori produktivnosti

U faktore produktivnosti spadaju svi oni faktori koji na bilo koji nain mogu uticati na radni uinak preduzeda i zaposlenih, tj. na odnos izmeu ostvarenih rezultata poslovanja i utroaka radne snage. Sa stanovita ekonomike i poslovanja preduzeda, faktore produktivnosti dijelimo na: objektivne ili spoljne, na koje preduzede ne moe da utie i subjektivne ili unutranje, na koje se utie organizacionim mjerama preduzeda.

2

Objektivni faktori su oni koji djeluju izvan i nezavisno od preduzeda i mogudnosti da zaposleni na njih utiu. To su, po pravilu, faktori izvan preduzeda, vezani za tehnologiju, nauna dostignuda, trite, prirodne uslove i stanje u dravi. A dijele se na: tehnike, drutvene i prirodne faktore. Tehnike faktore ine sva materijalna i tehnika sredstva koja slue proizvodnji, kao i nauna i tehnika dostignuda koja se ne primjenjuju, ali za koje postoji ekonomska mogudnost. U drutvene faktore produktivnosti spadaju sve drutvene institucije, kao i mjere drave, koje preko instrumenata i odluka ekonomske politike, djeluju na uslove rada i preduzeda. U prirodne faktore ubrajaju se faktori vezani za zemljite (kvalitet, sastav, svojstvo), prirodne sirovine, klimatske uslove i slino. Subjektivni faktori prevashodno utiu na produktivnost i kvalitet ekonomije poslovanja preduzeda. Oni djeluju unutar organitacionih djelova, funkcija i u okviru cjeline svakog preduzeda. Subjektivni faktori se odnose na radnu snagu, odnosno ljudske faktore i organizacione faktore. ovjek, njegov rad i uinak sainjavaju osnovnu pokretaku snagu razvoja preduzeda i itavog drutva. Ljudski faktor je stoga najznaajniji faktor radnog procesa preduzeda i povedanja njegove produktivnosti. U faktore vezane za radnu snagu spadaju: struktura radnog kolektiva, radni intenzitet, radno iskustvo, motivisanost zaposlenih, kadrovska politika itd. Dejstvo organizacionih faktora u okviru preduzeda je viestruko. Oni direktno utiu na vremensko trajanje rada, a preko toga na produktivnost. Neodgovarajudom podjelom rada u preduzedu, neadekvatnim metodama rada, loim upravljkim odlukama i drugim organizacionim slabostima organizacije produktivnost rada moe da se pogora i opada.

1.3.

Utvrivanje i mjerenje produktivnosti

U praksi se primjenjuju razliite metode izraavanja i mjerenja produktivnosti rada. Poto produktivnost zavisi od koliine proizvoda, odnosno uinka i utroaka radne snage, razlike u metodama se svode uglavnom na razlike u nainu izraunavanja ostvarenih uinaka. Za utroak radne snage opte prihvaeno mjerilo je vrijeme trajanja rada, to odgovara broju radnika, radnih dana ili sati, utoenih na proizvodnju odreenog proizvoda ili usluge. Produktivnost rada se mjeri odnosom obima proizvodnje i utroene radne snage. Nivo produktivnosti rada se mijenja zbog promjene jednog od ovih elemenata, a oni se mijenjaju pod uticajem vedeg broja faktora. Promjena produktivnosti iz jednog perioda u drugi naziva se dinamika produktivnosti.

3

Promjene koliine uinaka i utroka radne snage mogu biti kvantitativne i kvalitativne. Sve promjene produktivnosti se odraavaju na ukupni kvalitet ekonomije poslovanja svakog preduzeda. Kao najede metode mjerenja produktivnosti rada upotrebljavaju se metode u kojima se proizvod, odnosno uinci izraavaju: (1) (2) (3) (4) fizikim (naturalnim) jedinicama mjere, trinom cijenom proizvoda, cijenom kotanja i norma asovima.

(1) Ako je proizvedena koliina u odreenom periodu ravna Q, i ako je tu proizvodnju ostvarila radna snaga iji je ukupan fond rada u tome periodu ravan T, tada je postignuta produktivnost:

Ovo je najjednostavniji obrazac mjerenja produktivnosti rada i mogude ga je primjeniti samo u sluajevima u kojima preduzede proizvodi samo jedan proizvod ili ima vrlo homogenu proizvodnji koja se mjeri istom fizikom jedinicom mjere. (2) U sluajevima kada zbog heterogenosti proizvodnje nije mogude primjeniti prethodni nain, a to je u praksi najvedi broj sluajeva, pribjegava se svoenju heterogene proizvodnje na zajedniki imenilac pomodu trine cijene proizvoda.

Cq trina cijena proizvoda Tehniki gledano ovaj nain se moe primjenjivati u svim sluajevima. On, meutim, esto ne daje tanu, a ponekad i pogrenu sliku produktivnosti. Produktivnost se u ovom sluaju ne mijenja samo zbog promjena kvantiteta proizvoda, usluga ili utroaka radne snage, ved i zbog promjena trinih cijena proizvoda. (3) Dio cijene kotanja koji se formira pod dejstvom objektivnih faktora naziva se objektivno uslovljena cijena kotanja. Ovu cijenu uslovljavaju trini faktori, preko trinih cijena sredstava za proizvodnju i tehniki faktori, na kojima poiva proizvodnja.

4

Cijena kotanja se sastoji od trokova materijala sredstava za rad i trokova radne snage.

Cq cijena kotanja po jedinici proizvoda Ovaj metod izraavanja i mjerenja produktivnosti moe se upotrebiti samo u onim sluajevima kada se asortiman proizvoda ne mijenja. A ako se on znaajnije mijenja, onda taj metod moe da se upotrebi samo kada svi proizvodi imaju priblino istu visinu trokova sredstava za proizvodnju po jedinici rada. (4) Utvrivanje produktivnosti norma asovima, moe se vriti u sluajevima kada se proizvodi razliit asortiman. Uslov za takvo iskazivanje je da se za svaki proizvod utvrdi objektivno potrebno ili normirano vrijeme (norma asovi rada).

Norma as predstavlja objektivno potrebno vrijeme za proizvodnju jedinice nekog proizvoda, u datim uslovima proizvodnje. U ovom sluaju produktivnost se izraava kao odnos fizikog obima proizvodnje izraenog u norma asovima i fizikog obima proizvodnje ostvarenog u efektivnim (stvarnim) asovima rada.

Tn norma asovi To ostvareni asovi Produktivnost izraunata na ovaj nain moe biti veda ili manja od jedan. Ako je produktivnost manja od jedan, nai da je efektivno utroeno vie asova, odnosno radnog vremena nego to je normirano. Ako je veda od jedan, to znai da je utroeno manje radnih asova, odnosno rada nego to je objektivno normirano to se rijetko deava u praksi preduzeda.

Dinamika produktivnosti predstavlja njene promjene u vremenskoj sukcesiji. Promjene se utvruju pradenjem i mjerenjem produktivnosti u planiranim vremenskim razmacima. Dinamiki te promjene se izraavaju kao promjene obima proizvodnje i promjene utroenog rada. Pravac i dinamika tih promjena izraz su kvaliteta ekonomije poslovanja preduzeda. Kao relativan izraz promjena produktivnosti koristi se indeks produktvinosti.

5

Lanani indeks izraava godinju stopu promjena produktivnosti, na taj nain to se produktivnost tekude godine stavlja u odnos sa produktivnodu prethodne godine. Ip indeksi produktivnosti Pl produktivnost tekude godine Po produktivnost prethodne godine Bazni indeks pokazuje promjene produktivnosti u odnosu na produktivnost neke odreene godine (bazni period). Produktivnost svake naredne godine se stavlja u odnos sa produktivnodu odreene bazne godine.

P0 produkivnost bazne godine Na ovaj naom prate se i analiziraju promjene produktivnosti u odnosu na jedan odreeni i fiksni period. Ovaj nain se koristi za pradenje produktivnosti u odreenom planskom periodu.

6

2. DIMANIKA EKONOMINOSTI2.1. Pojam i znaaj ekonominosti

Ekonominosti predstavlja ekonomski princip poslovanja preduzeda koji obezbjeuje maksimalan proizvodni ili drugi uinak uz minimalno troenje komponenata proizvodnje i poslovanja. ekonominost izraava stepen efikasnosti troenja ili racionalnost troenja u preduzedu, kroz zahtjev da se sa utroenim sredstvima ostvari to vedi proizvodni uinak. Ekonominost je kompleksniji pokazatelj od produktivnosti rada, jer obuhvata racionalnije koridenje ne samo ivog rada, ved i sredstava za rad i predmeta rada. Ekonominost predstavlja jedan od irih instrumenata kontrole ekonomske uspjenosti poslovanja preduzeda, jer se kroz nju odraava i iskazuje odnos preduzeda prema ukupnim trokovima. Smisao kontrole putem ekonominosti jeste identifikovanje mjesta u preduzedu na kojima dolazi do povedanih trokova u odnosu na normative, nesprovoenja propisanih principa poslovanja, kao i neefikasnosti poslovanja. Znaaj ekonominosti se ogleda u smanjivanju trokova preduzeda, ime se smanjuje i cijena kotanja proizvoda ili usluge. Smanjivanjem cijene kotanja povedava se konkurentnost na tritu i stvara mogudnost smanjivanja prodajnih cijena proizvoda ili usluge. Sa manjim prodajnim cijenama povedava se potronja i u vedoj mjeri podmiruju potrebe portoaa na tritu ime se postie jedan od ciljeva preduzeda. Povedanom potronjom stvaraju se uslovi za vedu proizvodnju, a time i razvoj preduzeda. Na ovaj nain, ekonominost viestruko utie na kvalitet ekonomije poslovanja preduzeda, njegov stepen razvoja.

2.2. Faktori ekonominosti

Na sve elemente ekonominosti djeluju brojni faktori, ponekad sa razliitim i suprotnim dejstvom. To su faktori koji djeluju na rezultat (proizvodnju), kao i komponente poslovanja (sredstva za rad, predmeti rada i radna snaga). Faktori koji djeluju na produktivnost su istovremeno i faktori koji djeluju na ekonominost. Faktori ekonominosti su brojniji, jer je ekonominost iri princip od produktivnosti i

7

obuhvata sve elemente troenja, a ne samo radnu snagu. Sa stanovita uslovljenosti troenja i dinamike ekonominosti, osnovni uticajni faktori su: prirodni, drutveni, tehniko tehnoloki, organizacioni

1) Prirodni faktori U mnogim preduzedima prirodni uslovi djeluju na veliinu utroaka i trokova. Izraziti primjeri za to su u rudarstvu, poljoprivredi, umarstvu, prehrambenoj industriji, i drugim djelatnostima i privrednim granama. Cijene sirovina i materijala za reprodukciju takoe trpe uticaj prirodnih faktora, preko trokova u proizvodnji tog materijala. Te cijene se, u krajnjoj liniji, formiraju na tritu u odnosima ponude i tranje, pa se mogu tretirati kao komponenta ekonominosti koja se formira pod dejstvom drutvenih faktora. Otuda je jedan dio njihovih trokova uslovljen prirodnim i drutvenim faktorima 2) Drutveni faktori Ovi faktori dejstvuju preko mjera i instumenata ekonomske politike, politike cijena, monetarne politike, carina i sl. koje se javljaju kao eksterni faktor sa stanovita trokova preduzeda. Ove mjere dravnih organa se javljaju kao objektivan faktor. Drava ekonomskim i drugim propisima, forima ukupan pravni i ekonomski ambijent i uslove privreivanja u privrednim preduzedima. Mjere koje se donose u obliku propisa djeluju kao objektivno uslovljeni faktor sa stanovita ekonomije i trokova preduzeda. Direktni uticaj ovih mjera drave na cijenu kotanja preduzeda, a time i ekonominost, ogleda se preko poreza, akciza, taksa, carina i dr. 3) Tehniko tehnoloki faktori Ovi faktori djeluju kao objektivni faktor na trokove, a time i ekonominost. Oni se nalaze u samom preduzedu, predstavljaju njegove uslove proizvodnje i djeluju u procesu njegovog poslovanja. Tehniko tehnoloki faktori utiu na sve vrste elemenata proizvodnje koji se ugrauju u proizvodni uinak (npr. kvalitet materijala utie na veliinu utroaka materijala). Ovi faktori djeluju i na troenje sredstava za rad preko kvaliteta tih sredstava, njihovih radnih svojstava,

8

vijeka trajanja materijala od kojih su izraeni i sl. Oni djeluju i indirektno preko kvaliteta materijala koji se obrauje pomodu alata sredstava za rad. 4) Organizacioni faktori Cjelokupna organizacija preduzeda u datom vremenu i uslovima, uslovljava funkcionisanje preduzeda i djeluje na ekonominost preko svih elemenata preduzeda: materijala, sredstava za rad i radne snage. Organizacione mjere koje preduzede preduzima odnose se na utede u troenju svih komponenata i faktora, vedu motivisanost za rad, potpunije koridenje naunih dostignuda, kao i organizacione mjere adaptacije na promjene u prirodnom i ekonomskom okruenju.

2.3.

Metode utvrivanja ekonominosti

Ekonominost se izraava kao odnos ostvarenih rezultata i troenja u procesu rada. Ona se moe utvrivati naturalno i finansijski (vrijednosno), ali se iskazuje posebno i za svaki element, odnosno komponentu preduzeda. Naturalni izraz ekonominosti Naturalno utvrivanje ekonominosti uzima za osnovi fiziki obim proizvodnje i njen odnos prema fizikim utrocima predmeta rada, sredstava za rad i radne snage. Naturalni izraz ekonominosti predstavlja odnos ostvarene proizvodnje u fizikim pokazateljima i fizikih utroaka elemenata proizvodnje S obzirom na to da su ukupni utroci zbir utroaka sredstava za rad, predmeta rada i radne snage to je ekonominost izraena naturalno, slededa:

Q koliina proizvoda USR utroci sredstava za rad UPR utroci predmeta rada URS utroci radne snage Ovakav model izraava samo smisao ekonominosti i ona se pomodu njega ne moe praktino mjeriti. Tim modelom se ne moe mjeriti ni proizvodnja, osim ako je u potpunosti homogena. Diferenciranje naturalne i finansijske ekonominosti ima znaaj sa stanovita preduzimanja

9

organizacionih mjera u cilju povedanja ekonominosti stoga se u praksi preduzeda, pristupa paricijalnom izraavanju ekonominosti pojedinih elemenata. Pri tome naroito znaajno je pradenje ekonominosti predmeta rada, odnosno utroenog materijala. Ona se izraava kao odnos fizike (Q) i utroaka materijala (UM):

Parcijalni izraz ekonominosti upotrebe sredstava za rad, iskazuje se na seldedi nain:

USR utroci sredstava za rad Parcijalni izraz ekonominosti radne snage izraava se odnosom.

URS utroci radne snage Ovako iskazana ekonominost radne snage predstavlja zapravo produktivnost rada. Iako produktivnost radne snage i njena ekonominost predstavljaju iste kvantitativne veliine, znaajno je njihovo ekonomsko diferenciranje. U pojmu produktivnosti teite je na proizvodnoj snazi rada i stalnom podizanju njegove proizvodne modi, a u ekonominosti se insistira na ekonomisanju radnom snagom, dakle utedi pri njenom troenju. Vrijednosno iskazivanje ekonominosti Vrijednosno iskazivanje ekonominosti se svodi na odnos ostvarene proizvodnje i trokova kompponenata proizvodnje. Vrijednosni izraz proizvodnje, ili drugih uinaka, i utroaka omoguduju kvantitativno izraavanje ekonominosti, kako globalno, tako i u parcijalnim veliinama. Novani izraz osvarenih rezultata moe se raziliito iskazati Kod vrijednosnog utvrivanja ekonominosti bitno je odabrati realan izraz vrijednosti proizvodnje, odnosno takav kvantitativni ekonomski izraz koji de obuhvatiti ukupnu ostvarenu vrijednost i ukupne trkove uinjene za tu vrijednost. U iskazivanju vrijednosti proizvodnje kod mjerenja ekonominosti koriste se: trina cijena, prosjena cijena, standardna cijena, ukupan prihod i dr.

10

CTR trina cijena (suma) T masa ukupnih proizvoda Poto trine cijene za istu proizvodnju bivaju vie ili nie, odnosno predstavljaju razliite veliine koje vie ili manje odstupaju od preizvedenih vrijednosti, to deformie realnu sliku ekonominosti. Zbog toga se koriste prosjene trine cijene za odreeni vremenski period (planski period):

CPR prosjena cijena (suma) U praksi najede koriden izraz vrijednosti su standardne ili stalne cijene:

CST standardna cijena (suma)

Suma vrijednosti u modelu ekonominosti se moe iskazati i preko ukupnih prihoda, kao zbora svih prihoda iz poslovanja preduzeda. Na taj nain iskazana ekonominost je:

UP ukupan prihod Iznos ukupnog prihoda ovdje sainjava zbir prihoda preduzeda od prodatih proizvoda (umnoak, koliina i cijena), prihoda od finansiranja i vanrednih prigoda. Na ovaj nain, i ire posmatrana, ekonominost izraava ukupnost poslovanja preduzeda, obuhvata sve njegove faze i poslovne aktivnosti. Prethodni naini izraavanja ekonominosti odnose se uglavnom samo na oblast proizvdonje, odnosno proizvodnu djelatnost preduzeda. O ekonominom poslovanju preduzeda moe se govoriti ako je ostvareni uinak rezultat ekonominog troenja sredstava za rad, predmeta rada i racionalnog raspolaganja radnom snagom. Ekonominost dobija svoj puni ekonomski izraz, kvalitet i znaaj sa realizacijom proizvoda ili usluga na tritu.

11

Dinamika ekonominosti izraava kretanje nivoa ekonominosti u vremenskoj sukcesiji. Izraava se, kao i produktivnost, na bazi lananog indeksa i baznog indeksa ekonominosti. Bazni indeks izraava mjerenje ekonominosti na osnovu uporeivanja nivoa ekonominosti tekudeg perioda u odnosu na odreeni, fiksirani bazni period. Npr. ekonominost svih godina srednjoronog plana se posmatra u odnosu na odreenu, npr. poetnu godinu tog razdoblja. Lananim indeksom se mjeri ekonominost svake godine u odnosu na prethodnu, ili pak tekudi mjesec u odnosu na prethodnu, ili pak tekudi mjesec u odnosu na prethodni.

iri smisao ekonominosti ogleda se utedama, ekonomisanju raspoloivim materijalnim i ljudskim resursima preduzeda i stalnom smanjivanju trokova, ime se povedava kvalitet ekonomije poslovanja preduzeda.

12

3. DINAMIKA RENTABILNOSTI3.1. Pojam i znaaj rentabilnosti

Rentabilnost predstavlja jedan od najznaajnijih izraza kvaliteta ekonomije poslovanja svakog preduzeda. Rentabilnost oznaava ekonomski princip poslovanja preduzeda ijom se primjenom, sa manjom masom angaovanih sredstava, ostvaruje veda dobit. Ona pokazuje i izrava efikasnost angaovanih sredstava, kao i isplativost poslovanja preduzeda, odnosno odreenog posla. Cilj i ekonomski motiv poslovanja svakog preduzeda jeste da ostvari to vede rezultate. Ekonomski smisao rentabilnosti jeste tenja preduzeda da ostvari to vedu dobit sa to manje angaovanih sredstava. Osnovni ekonomski preduzeda je da iz svog poslovanja ostvari to vedu dobit, ili profit, kao finalni izraz njegovog ekonomskog rezultata. Dobit je motiv onog ko raspolae slobodnim sredstvima, odnosno kapitalom, da svoja sredstva i energiju, pamet i radnu snagu uloi u privrednu aktivnost i da na osnovu uloene energije, pomodu sredstava ostvari dobitak, koji de mu obezbjeivati opstanak i kontinuitet poslovanja, kao i rast i razvoj, odnosno podizanje nivoa poslovanja i kvaliteta ekonomije na vii nivo. Na drugoj strani profitabilnosti preduzeda su ulaganja, kao nuni faktor njegovog poslovanja, ekonomskih aktivnosti i stvaranja rezultata. Ulaganja se uspoljavaju u obliku angaovanja i troenja sredstava. Poslovanje preduzeda je uspjenije ako se rezultati stvaraju uz manje troenje i angaovanje sredstava. Smanjivanje angaovanja i troenja sredstava jedan je od trajnih ekonomskih ciljeva i motiva poslovanja. Preduzede eli da angauje to manje sredstava po jedinici proizvoda i za datu koliinu proizvodnje, a to angaovanje, na kraju ciklusa poslovanja, donese to vedi dobitak. Na taj nain u procesu poslovanja, donese to vedi dobitak. Na taj nain u procesu poslovanja preduzeda je kapital, odnosno sredsta preduzeda, uvedavaju i oplouju. Rentabilnost predstavlja globalni pokazatelj poslovnog uspjeha preduzeda i u sebi implementira rezultate i produktivnosti i ekonominosti datog perioda. Ona je konani izraz finansijskog rezultata koji odslikava ukupan uspjeh preduzeda i njegovog poslovanja.

13

3.2.

Faktori rentabilnosti

Kompleks rentabilnosti obuhvata odnos izmeu rezultata i ulaganja, odnosno dobiti i angaovanih sredstava. I na jednu i drugu kategoriju djeluju isti faktori, ali i specifini. Dobit je prije svega rezultat djelovanja faktora ukupnih prihoda i rashoda, odnosno trinog uticaja, a angaovana sredstva su rezultanta brojnih trinih, unutranjih, organizacionih i vremenskih faktora. Sa druge strane, svi faktori koji djeluju na produktivnost i ekonominost, su i faktori koji djeluju na rentabilnost. Na visinu dobiti utiu: obim proizvodnje, asortiman proizvoda, cijena i utroci sredstava za proizvodnju i radne snage, srepen koridenja kapaciteta, kao i sklop organizacionih mjera kojima se povedava ili smanjuje kvalitet rada i poslovanja preduzeda.

Trini faktori djeluju preko prodajnih cijena proizvoda ili usluga, ali i ulaznih elemenata, odnosno cijena sredstava za rad i predmeta rada. Prodajne cijene utiu direktno na visinu dobiti, a time i direktno na nivo rentabilnosti poslovanja. Prodajne cijene su rezultat velikog broja eksternih faktora na koje preduzede ne moe uticati. Preko kvaliteta proizvoda, njegovih svojstava i sl. moe se uticati i na cijene, iji porast pozitivno utie na nivo rentabilnosti poslovanja. Obim proizvodnje takoe direktno djeluje na nivo rentabilnosti. Vedi obim proizvodnje, pri ostalim nepromjenjenim uslovima, povedava rentabilnost, i obrnuto. Visina trokova sredstava, materijala i radne snage utie na rentabilnost, preko visine angaovanih sredstava. Ovjde je potrebno pratiti koliinu utroaka, odstupanja od prosjenih i standardnih veliina, i preduzimati organizacione mjere kontrole tih utroaka. Angaovana sredstva zavise od: 1) veliine sredstava i 2) vremena angaovanja. Veliina angaovanih sredstava utie na rentabilnost dvojako: ukoliko su angaovana sredstva iznad objektivno potrebnih za rad preduzeda, njihov uticaj na rentabilnost je negativan; ukoliko se sa manjom veliinom angaovanih sredstava ostvarije planirana dobit, angaovana sredstva imaju pozitivan uticaj na nivo i kvalitet rentabilnosti poslovanja preduzeda.

14

Vrijeme angaovanja sredstava je objektivno uslovljeno karakteristikama konkretne djelatnosti preduzeda. Ono moe produavati zbog nefunkcionalne organizacije, nekvalitetnog rada i motivisanosti za rad i sl. Produavanje vremena angaovanja sredstava u ciklusu preduzeda smanjuje njegovu rentabilnost i obrnuto. Za rentabilnost je bitan i koeficijent obrta kao broj koji pokazuje koliko se puta sredstva ornu u ciklusu reprodukcije. Ako je ovaj koeficijent vedi onda je potrebna manja suma angaovanih sredstava za ciklus rada, i obrnuto.

3.3.

Utvrivanje nivoa i dinamika rentabilnosti

Najrealniji izraz mjerenja rentabilnosti je preko krajnjeg finansijskog rezultata. To je dobit ili gubitak preduzeda. Za razliku od produktivnosti i ekonominosti, gdje postoje metodoloke i praktine tekode izraavanja kategorija proizvoda, vrijednosti, utroaka pojedinih elemenata i slino i sl. kod rentabilnosti se i veliina rezultata i angaovanih sredstava izraavaju vrijednosno, u novanim jedinicama. Rentabilnost kao odnos dobiti i angaovanih sredstava se iskazuje po slededem obrascu:

R rentabilnost D dobit SA angaovana sredstva Angaovana sredsta predsavljaju zbir angaovanih osnovnih i angaovanih obrtnih sredstava: Aos angaovana osnovna sredstva Aob angaovana obrtna sredstva Velidina dobiti se moe kod utvrivanja rentabilnosti razloiti na: bruto dobit, koja predstavlja razliku izmeu ukupnih prihoda i ukupnih rashoda i predstavlja isti finansijski rezultat poslovanja preduzeda; neto dobit, koja se javlja kao ostatak dobiti preduzeda, po izmirenju obaveza prema dravi u vidu: doprinosa, poreza iz dobiti, taksa i dr. Neto dobit je veliina koja preduzedu ostaje za sopstvenu upotrebu i raspodjelu.

15

Izraavanje rentabilnosti preko bruto dobiti se vri po obrascu:

DB = PU RU DB bruto dobit SA angaovana sredstva PU ukupan prihod RU ukupan rashod Izraavanje rentabilnosti putem neto dobiti se vri po obrascu:

DN neto dobit Kao rezultat ovog kvantitativnog izraza dobija se podatak o tome koliko na jedinicu angaovanih sredstava dolazi jedinica neto dobiti preduzeda. Uporeivanjem rentabilnosti po osnovu bruto dobiti i neto dobiti, takoe se dobija pokazatelj o tome koliki iznos dobiti po jedinici angaovanih sredstava preduzeda usmjerava dravi na ime raznovrsnih dabina i poreza koje je preduzede duno da plati. Poto se neto dobit dijeli na akumulaciju i potronju, odnosno raznovrsne fondove preduzeda, to se i ove kategorije mogu mjeriti u kompleksu rentabilnosti. Na ovaj nain se moe analizirati odnos akumulacije i angaovanih sredstava preduzeda:

AKM novana sredstva akumulacije Kvalitet rentabilnosti se moe pratiti i analizirati, samo posmatranjem u vremenskoj dinamici. Uporeivanjem vremenskih pokazatelja rentabilnosti, preduzede dobija informacije o kvalitativnim pokazateljima svog poslovanja. Dinamika rentabilnosti, kao i produktivnosti i ekonominosti, moe se pratiti preko lananog indeksa rentabilnosti.

IR indeks rentabilnosti R1 rentabilnost tekude godine R0 rentabilnost bazne godine

16

Dinamika rentabilnosti se izraava i preko baznog indeksa, na slededi nain:

Na ovaj nain dobijaju se pokazatelji o tome kako se kretala rentabilnost u vremenskoj sukcesiji, posmatrana u odnosu na bazni period (baznu godinu). Na ovaj nain se prate planski pokazatelji preduzeda utvrivanjem sa ostvarenim veliinama u odreenom vremenskom periodu. Pradenje dinamike rentabilnosti omoguduje podatke za donoenje poslovnih odluka vezanih za povedanje dobiti i ekonomiju angaovanih sredstava.

17

ZakljuakPovezanost principa produktivnosti, ekonominosti i rentabilnosti proizilazi iz meusobne povezanosti komponenata rada i poslovanja kao elemenata i faktora rezultata i ulaganja, iji je odnos osnova i sadraj svakog od ovih principa. Npr. svaka promjena fizikog obima ostvarenih rezultata uslovljava i promjene vrijednosti tih rezultata izraenih u ukupnom prihodu i dobiti. Promjena fizikog obima ostvarenih rezultata proistie iz promjena na strani ulaganja sva tri komponente rada u poslovanja: sredsava za rad, predmeta rada i radne snage. Ovi elementi direktno djeluju na visinu produktivnosti, ekonominosti i rentabilnosti. Mjerenjem i pradenjem produktivnosti, ekonominosti i rentabilnosti poslovanja u razliitim vremneskim periodima, moguda su istosmjerna, ali i divergentna kretanja ovih pokazatelja. Produktivnost, odnosno efikasnost rada ima veliko znaenje za razvoj ljudskog drutva, jer od ostvarenja ovog principa zavisi mogudnost podmirenja ljudskih potreba. Postizanje optimale produktivnosti je konstantan zadatak koji menadment mora sipunjavati svojom organizacijom rada, ali i osiguravanjem adekvatnih procesa proizvodnje. Preduzede ima na raspolaganju razliite mjere za povedanje produktivnosti, a samim tim i za bolje raspolaganje svim resursima kojim raspolae. Ekonominost ire zahvata i izraava kvalitet ekonomije poslovanja od produktivnosti rada. Ona je kompleksniji pokazatelj zato to obuhvata racionalnije koridenje, ne samo ivog, ved i minulog rada koji ulazi u proces reprodukcije u obliku sredstava za rad i predmeta rada. Ekonominost iskazuje racionalnost troenja, to upuduje na proces proizvodnje, na reprodukciju. Smisao kontrole ekonominosti je da se identifikuju mjesta u procesu repordukcije na kojima dolazi do nepotpunog sprovoenja principa ekonominosti i uzroci nesprovoenja principa ekonominosti. Rentabilnost je ekonomski princip koji se ispoljava u tenji da se ostvari maksimalna dobit uz to manje angaovanih sredstava u procesu reprodukcije. Ona je mjerilo efikasnosti koridenja sredstava, mjerilo uspjeha proizvoake politike i poslovanja preduzeda.

18

Literatura1. Prof. dr ivakovid Momilo Ekonomika poslovanja, Megatrend univerzitet primjenjenih nauka, Beograd, 2006. 2. David C. Colander, Ecomomics, McGraw Hill, New York, 2001. 3. Kisid Svetlana, Pavlovid Mira Poslovna ekonomija za prvi razred ekonomske kole, Zavod za udbenike, Beograd, 2008. 4. Bandin T. Ekonomika preduzeda, Savremena administracija, Beograd, 1999.

19