JUSMŠ “Ivan Goran Kovačić”Herceg Novi

Stručni radPredmet: Poslovna ekonomija

Dinamika produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti

Mentor: Kandidat:Prof. Milena Ivanović Taraniš Haris IVe

Herceg Novi, maj 2012.

SadržajUVOD..................................................................................................................................1

1. DINAMIKA PRODUKTIVNOSTI........................................................................................2

1.1. POJAM I ZNAČAJ PRODUKTIVNOSTI........................................................................................21.2. FAKTORI PRODUKTIVNOSTI..................................................................................................21.3. UTVRĐIVANJE I MJERENJE PRODUKTIVNOSTI............................................................................3

2. DIMANIKA EKONOMIČNOSTI.........................................................................................7

2.1. POJAM I ZNAČAJ EKONOMIČNOSTI........................................................................................72.2. FAKTORI EKONOMIČNOSTI...................................................................................................72.3. METODE UTVRĐIVANJA EKONOMIČNOSTI...............................................................................9

3. DINAMIKA RENTABILNOSTI.........................................................................................13

3.1. POJAM I ZNAČAJ RENTABILNOSTI........................................................................................133.2. FAKTORI RENTABILNOSTI...................................................................................................143.3. UTVRĐIVANJE NIVOA I DINAMIKA RENTABILNOSTI...................................................................15

ZAKLJUČAK........................................................................................................................18

LITERATURA.......................................................................................................................19

Uvod

Ekonomski principi poslovanja su određene norme ili pravila koja se primjenjuju u poslovanju i radu preduzeća i drugih ekonomskih subjekata, a sve to u svrhu ostvarivanja njegovih ekonomskih ciljeva. Ekonomski uspješno poslovanje se ostvaruje onda kada se tim poslovanjem ostvaruju unaprijed postavljeni ekonomski ciljevi preduzeća. Stepen uspješnosti ostvarivanja ciljeva preduzeća izražava efikasnost njegovog poslovanja.

U osnovi ekonomske efikasnosti preduzeća je njegova težnja da svojom djelatnošću ostvari maksimalan rezultat uz minimalna ulaganja potrebnih faktora materije, energije i vremena. Da bi preduzeće ostvarilo što veći uspjeh u svom poslovanju, treba poslovati u skladu sa ekonomskim principima, a da bi ocijenilo taj uspjeh treba primjeniti odgovarajući metod mjerenja. Da bi se osigurala uspješnost poslovanja preduzeća, potrebno je provoditi i određenim metodama pratiti ostvarenje ekonomskih principa.Efikasnost poslovanja preduzeća je upravo proporcionalna ostvarenim rezultatima. Veći rezultati podrazumijevaju i veću efiksanost, pod uslovom da su ulaganja za te rezultate ostala ista ili nisu povećana u većem obimu od obima rezultata.

Zbog nemogućnosti sintetičgog, zbirnog izraza efikasnosti poslovanja teorija i praksa ekonomije preduzeća afirmišu određene ekonomske principe poslovanja preduzeća. U ekonomskoj praksi najpoznatiji su sledeći ekonomski principi:

Produktivnost Ekonomičnost Rentabilnost

Mjerenje ostvarenja produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti izražava se kvalitativnim odnosom između poslovnog rezultat i količine utrošenih ili uloženih elemenata radnog procesa. Tako dobijeni koeficijent pokazuje kvalitet procesa reprodukcije i stepen uspješnosti poslovanja preduzeća.

1

1. DINAMIKA PRODUKTIVNOSTI

1.1. Pojam i značaj produktivnosti

Pojam produktivnost vezuje se za izraz “produkt” koji je latinskog porijekla (proizvodan, plodan). Produktivnost izražava stvaralačku djelatnost čovjeka. Produktivnost rada predstavlja jedan od značajnih izraza kvaliteta ekonomije poslovanja preduzeća. Produktivnost je princip poslovanja kojim se ostvaruju rezultati poslovanja preduzeća uz minimalno trošenje radne snage. Ovaj princip izražava efiksanost trošenja radne snage u procesu rada i poslovanja preduzeća.Produktivnost rada u širem smislu predstavlja povećanje proizvodnje materijalnog bogatstva jednog društva sa postojećim radnim stanovništvom.Efikasnost društva i svakog ljudskog rada mjeri se nivoom njihove produktivnosti. Produktivnost se iskazuje u masi proizvedenih upotrebnih vrijednosti (proizvoda i usluga) i količini rada utrošenog za tu proizvodnju.Društveni značaj produktivnosti ogleda se u njenom uticaju na životni standard stanovništva. Povećanjem produktivnosti povećava se masa ukupno proizvedenih materijalnih dobara, čime se stvaraju uslovi za potpunije zadovoljenje potreba ljudi i tržišta. Povećanjem produktivnosti rada u društvu povećava se društveno bogatstvo i nacionalni dohodak. Povećanje proizvodnje i potrošnje je izraz povećanih potreba i zahtjeva društva, te potrebe se stalno povećavaju i šire, pa je povećanje produktivnosti stalan zahtjev svakog društva i svakog ekonomskog subjekta.

1.2. Faktori produktivnosti

U faktore produktivnosti spadaju svi oni faktori koji na bilo koji način mogu uticati na radni učinak preduzeća i zaposlenih, tj. na odnos između ostvarenih rezultata poslovanja i utrošaka radne snage.Sa stanovišta ekonomike i poslovanja preduzeća, faktore produktivnosti dijelimo na:

objektivne ili spoljne, na koje preduzeće ne može da utiče i subjektivne ili unutrašnje, na koje se utiče organizacionim mjerama preduzeća.

2

Objektivni faktori su oni koji djeluju izvan i nezavisno od preduzeća i mogućnosti da zaposleni na njih utiču. To su, po pravilu, faktori izvan preduzeća, vezani za tehnologiju, naučna dostignuća, tržište, prirodne uslove i stanje u državi. A dijele se na: tehničke, društvene i prirodne faktore.Tehničke faktore čine sva materijalna i tehnička sredstva koja služe proizvodnji, kao i naučna i tehnička dostignuća koja se ne primjenjuju, ali za koje postoji ekonomska mogućnost.U društvene faktore produktivnosti spadaju sve društvene institucije, kao i mjere države, koje preko instrumenata i odluka ekonomske politike, djeluju na uslove rada i preduzeća.U prirodne faktore ubrajaju se faktori vezani za zemljište (kvalitet, sastav, svojstvo), prirodne sirovine, klimatske uslove i slično.Subjektivni faktori prevashodno utiču na produktivnost i kvalitet ekonomije poslovanja preduzeća. Oni djeluju unutar organitacionih djelova, funkcija i u okviru cjeline svakog preduzeća. Subjektivni faktori se odnose na radnu snagu, odnosno ljudske faktore i organizacione faktore.Čovjek, njegov rad i učinak sačinjavaju osnovnu pokretačku snagu razvoja preduzeća i čitavog društva. Ljudski faktor je stoga najznačajniji faktor radnog procesa preduzeća i povećanja njegove produktivnosti. U faktore vezane za radnu snagu spadaju: struktura radnog kolektiva, radni intenzitet, radno iskustvo, motivisanost zaposlenih, kadrovska politika itd.Dejstvo organizacionih faktora u okviru preduzeća je višestruko. Oni direktno utiču na vremensko trajanje rada, a preko toga na produktivnost. Neodgovarajućom podjelom rada u preduzeću, neadekvatnim metodama rada, lošim upravljčkim odlukama i drugim organizacionim slabostima organizacije – produktivnost rada može da se pogorša i opada.

1.3. Utvrđivanje i mjerenje produktivnosti

U praksi se primjenjuju različite metode izražavanja i mjerenja produktivnosti rada. Pošto produktivnost zavisi od količine proizvoda, odnosno učinka i utrošaka radne snage, razlike u metodama se svode uglavnom na razlike u načinu izračunavanja ostvarenih učinaka. Za utrošak radne snage opšte prihvaćeno mjerilo je vrijeme trajanja rada, što odgovara broju radnika, radnih dana ili sati, utošenih na proizvodnju određenog proizvoda ili usluge.

Produktivnost rada se mjeri odnosom obima proizvodnje i utrošene radne snage. Nivo produktivnosti rada se mijenja zbog promjene jednog od ovih elemenata, a oni se mijenjaju pod uticajem većeg broja faktora. Promjena produktivnosti iz jednog perioda u drugi naziva se dinamika produktivnosti. Promjene količine učinaka i utroška radne snage mogu biti kvantitativne i kvalitativne. Sve

3

promjene produktivnosti se odražavaju na ukupni kvalitet ekonomije poslovanja svakog preduzeća.

Kao najčešće metode mjerenja produktivnosti rada upotrebljavaju se metode u kojima se proizvod, odnosno učinci izražavaju:

(1) fizičkim (naturalnim) jedinicama mjere,(2) tržišnom cijenom proizvoda,(3) cijenom koštanja i(4) norma časovima.

(1) Ako je proizvedena količina u određenom periodu ravna Q, i ako je tu proizvodnju ostvarila radna snaga čiji je ukupan fond rada u tome periodu ravan T, tada je postignuta produktivnost:

P=QT

Ovo je najjednostavniji obrazac mjerenja produktivnosti rada i moguće ga je primjeniti

samo u slučajevima u kojima preduzeće proizvodi samo jedan proizvod ili ima vrlo homogenu proizvodnji koja se mjeri istom fizičkom jedinicom mjere.

(2) U slučajevima kada zbog heterogenosti proizvodnje nije moguće primjeniti prethodni način, a to je u praksi najveći broj slučajeva, pribjegava se svođenju heterogene proizvodnje na zajednički imenilac pomoću tržišne cijene proizvoda.

P=∑Q ∙CqT

Cq – tržišna cijena proizvoda

Tehnički gledano ovaj način se može primjenjivati u svim slučajevima. On, međutim, često ne daje tačnu, a ponekad i pogrešnu sliku produktivnosti. Produktivnost se u ovom slučaju ne mijenja samo zbog promjena kvantiteta proizvoda, usluga ili utrošaka radne snage, već i zbog promjena tržišnih cijena proizvoda.

(3) Dio cijene koštanja koji se formira pod dejstvom objektivnih faktora naziva se objektivno uslovljena cijena koštanja. Ovu cijenu uslovljavaju tržišni faktori, preko tržišnih cijena sredstava za proizvodnju i tehnički faktori, na kojima počiva proizvodnja.

4

Cijena koštanja se sastoji od troškova materijala sredstava za rad i troškova radne snage.

P=∑Q ∙CqT

Cq – cijena koštanja po jedinici proizvoda

Ovaj metod izražavanja i mjerenja produktivnosti može se upotrebiti samo u onim slučajevima kada se asortiman proizvoda ne mijenja. A ako se on značajnije mijenja, onda taj metod može da se upotrebi samo kada svi proizvodi imaju približno istu visinu troškova sredstava za proizvodnju po jedinici rada.

(4) Utvrđivanje produktivnosti norma časovima, može se vršiti u slučajevima kada se proizvodi različit asortiman. Uslov za takvo iskazivanje je da se za svaki proizvod utvrdi objektivno potrebno ili normirano vrijeme (norma časovi rada).

Norma čas predstavlja objektivno potrebno vrijeme za proizvodnju jedinice nekog proizvoda, u datim uslovima proizvodnje.

U ovom slučaju produktivnost se izražava kao odnos fizičkog obima proizvodnje izraženog u norma časovima i fizičkog obima proizvodnje ostvarenog u efektivnim (stvarnim) časovima

rada.

P=Tn¿Tn – norma časovi

To – ostvareni časovi

Produktivnost izračunata na ovaj način može biti veća ili manja od jedan. Ako je produktivnost manja od jedan, nači da je efektivno utrošeno više časova, odnosno radnog vremena nego što je normirano. Ako je veća od jedan, to znači da je utrošeno manje radnih časova, odnosno rada nego što je objektivno normirano – što se rijetko dešava u praksi preduzeća.

Dinamika produktivnosti predstavlja njene promjene u vremenskoj sukcesiji. Promjene se utvrđuju praćenjem i mjerenjem produktivnosti u planiranim vremenskim razmacima. Dinamički te promjene se izražavaju kao promjene obima proizvodnje i promjene utrošenog rada. Pravac i dinamika tih promjena izraz su kvaliteta ekonomije poslovanja preduzeća.Kao relativan izraz promjena produktivnosti koristi se indeks produktvinosti.

5

Lančani indeks izražava godišnju stopu promjena produktivnosti, na taj način što se produktivnost tekuće godine stavlja u odnos sa produktivnošću prethodne godine.

Ip – indeksi produktivnostiPl – produktivnost tekuće godinePo – produktivnost prethodne godine

Bazni indeks pokazuje promjene produktivnosti u odnosu na produktivnost neke određene godine (bazni period). Produktivnost svake naredne godine se stavlja u odnos sa

produktivnošću određene bazne godine.

Ip=P1P0∙100 :

P2P0∙100:

P3P0∙100

P0 – produkivnost bazne godine

Na ovaj načom prate se i analiziraju promjene produktivnosti u odnosu na jedan određeni i fiksni period. Ovaj način se koristi za praćenje produktivnosti u određenom planskom periodu.

6

2. DIMANIKA EKONOMIČNOSTI

2.1. Pojam i značaj ekonomičnosti

Ekonomičnosti predstavlja ekonomski princip poslovanja preduzeća koji obezbjeđuje maksimalan proizvodni ili drugi učinak uz minimalno trošenje komponenata proizvodnje i poslovanja.ekonomičnost izražava stepen efikasnosti trošenja ili racionalnost trošenja u preduzeću, kroz zahtjev da se sa utrošenim sredstvima ostvari što veći proizvodni učinak.Ekonomičnost je kompleksniji pokazatelj od produktivnosti rada, jer obuhvata racionalnije korišćenje ne samo živog rada, već i sredstava za rad i predmeta rada. Ekonomičnost predstavlja jedan od širih instrumenata kontrole ekonomske uspješnosti poslovanja preduzeća, jer se kroz nju odražava i iskazuje odnos preduzeća prema ukupnim troškovima. Smisao kontrole putem ekonomičnosti jeste – identifikovanje mjesta u preduzeću na kojima dolazi do povećanih troškova u odnosu na normative, nesprovođenja propisanih principa poslovanja, kao i neefikasnosti poslovanja.

Značaj ekonomičnosti se ogleda u smanjivanju troškova preduzeća, čime se smanjuje i cijena koštanja proizvoda ili usluge. Smanjivanjem cijene koštanja povećava se konkurentnost na tržištu i stvara mogućnost smanjivanja prodajnih cijena proizvoda ili usluge. Sa manjim prodajnim cijenama povećava se potrošnja i u većoj mjeri podmiruju potrebe portošača na tržištu – čime se postiže jedan od ciljeva preduzeća.Povećanom potrošnjom stvaraju se uslovi za veću proizvodnju, a time i razvoj preduzeća. Na ovaj način, ekonomičnost višestruko utiče na kvalitet ekonomije poslovanja preduzeća, njegov stepen razvoja.

2.2. Faktori ekonomičnosti

Na sve elemente ekonomičnosti djeluju brojni faktori, ponekad sa različitim i suprotnim dejstvom. To su faktori koji djeluju na rezultat (proizvodnju), kao i komponente poslovanja (sredstva za rad, predmeti rada i radna snaga).Faktori koji djeluju na produktivnost su istovremeno i faktori koji djeluju na ekonomičnost. Faktori ekonomičnosti su brojniji, jer je ekonomičnost širi princip od produktivnosti i

7

obuhvata sve elemente trošenja, a ne samo radnu snagu.Sa stanovišta uslovljenosti trošenja i dinamike ekonomičnosti, osnovni uticajni faktori su:

prirodni, društveni, tehničko tehnološki, organizacioni

1) Prirodni faktori

U mnogim preduzećima prirodni uslovi djeluju na veličinu utrošaka i troškova. Izraziti primjeri za to su u rudarstvu, poljoprivredi, šumarstvu, prehrambenoj industriji, i drugim djelatnostima i privrednim granama. Cijene sirovina i materijala za reprodukciju takođe trpe uticaj prirodnih faktora, preko troškova u proizvodnji tog materijala. Te cijene se, u krajnjoj liniji, formiraju na tržištu u odnosima ponude i tražnje, pa se mogu tretirati kao komponenta ekonomičnosti koja se formira pod dejstvom društvenih faktora. Otuda je jedan dio njihovih troškova uslovljen prirodnim i društvenim faktorima

2) Društveni faktori

Ovi faktori dejstvuju preko mjera i instumenata ekonomske politike, politike cijena, monetarne politike, carina i sl. – koje se javljaju kao eksterni faktor sa stanovišta troškova preduzeća. Ove mjere državnih organa se javljaju kao objektivan faktor.Država ekonomskim i drugim propisima, forima ukupan pravni i ekonomski ambijent i uslove privređivanja u privrednim preduzećima. Mjere koje se donose u obliku propisa djeluju kao objektivno uslovljeni faktor sa stanovišta ekonomije i troškova preduzeća. Direktni uticaj ovih mjera države na cijenu koštanja preduzeća, a time i ekonomičnost, ogleda se preko poreza, akciza, taksa, carina i dr.

3) Tehničko tehnološki faktori

Ovi faktori djeluju kao objektivni faktor na troškove, a time i ekonomičnost. Oni se nalaze u samom preduzeću, predstavljaju njegove uslove proizvodnje i djeluju u procesu njegovog poslovanja.Tehničko tehnološki faktori utiču na sve vrste elemenata proizvodnje koji se ugrađuju u proizvodni učinak (npr. kvalitet materijala utiče na veličinu utrošaka materijala). Ovi faktori djeluju i na trošenje sredstava za rad preko kvaliteta tih sredstava, njihovih radnih svojstava,

8

vijeka trajanja materijala od kojih su izrađeni i sl. Oni djeluju i indirektno preko kvaliteta materijala koji se obrađuje pomoću alata sredstava za rad.

4) Organizacioni faktori

Cjelokupna organizacija preduzeća u datom vremenu i uslovima, uslovljava funkcionisanje preduzeća i djeluje na ekonomičnost preko svih elemenata preduzeća: materijala, sredstava za rad i radne snage.Organizacione mjere koje preduzeće preduzima odnose se na uštede u trošenju svih komponenata i faktora, veću motivisanost za rad, potpunije korišćenje naučnih dostignuća, kao i organizacione mjere adaptacije na promjene u prirodnom i ekonomskom okruženju.

2.3. Metode utvrđivanja ekonomičnosti

Ekonomičnost se izražava kao odnos ostvarenih rezultata i trošenja u procesu rada. Ona se može utvrđivati naturalno i finansijski (vrijednosno), ali se iskazuje posebno i za svaki element, odnosno komponentu preduzeća.

Naturalni izraz ekonomičnosti

Naturalno utvrđivanje ekonomičnosti uzima za osnovi fizički obim proizvodnje i njen odnos prema fizičkim utrošcima predmeta rada, sredstava za rad i radne snage.

Naturalni izraz ekonomičnosti predstavlja odnos ostvarene proizvodnje u fizičkim pokazateljima i fizičkih utrošaka elemenata proizvodnje

S obzirom na to da su ukupni utrošci zbir utrošaka sredstava za rad, predmeta rada i radne snage – to je ekonomičnost izražena naturalno, sledeća:

E= QU sr+U pr+U rs

Q – količina proizvodaUSR – utrošci sredstava za radUPR – utrošci predmeta rada

URS – utrošci radne snageOvakav model izražava samo smisao ekonomičnosti i ona se pomoću njega ne može

praktično mjeriti. Tim modelom se ne može mjeriti ni proizvodnja, osim ako je u potpunosti homogena.

Diferenciranje naturalne i finansijske ekonomičnosti ima značaj sa stanovišta preduzimanja

9

organizacionih mjera u cilju povećanja ekonomičnosti stoga se u praksi preduzeća, pristupa paricijalnom izražavanju ekonomičnosti pojedinih elemenata. Pri tome naročito značajno je

praćenje ekonomičnosti predmeta rada, odnosno utrošenog materijala.Ona se izražava kao odnos fizičke (Q) i utrošaka materijala (UM):

Em= QU m

Parcijalni izraz ekonomičnosti upotrebe sredstava za rad, iskazuje se na seldeći način:

Esr= QU sr

USR – utrošci sredstava za rad

Parcijalni izraz ekonomičnosti radne snage izražava se odnosom.

Ers= QU rs

URS – utrošci radne snage

Ovako iskazana ekonomičnost radne snage predstavlja zapravo produktivnost rada.Iako produktivnost radne snage i njena ekonomičnost predstavljaju iste kvantitativne veličine, značajno je njihovo ekonomsko diferenciranje. U pojmu produktivnosti težište je na proizvodnoj snazi rada i stalnom podizanju njegove proizvodne moći, a u ekonomičnosti se insistira na ekonomisanju radnom snagom, dakle uštedi pri njenom trošenju.

Vrijednosno iskazivanje ekonomičnosti

Vrijednosno iskazivanje ekonomičnosti se svodi na odnos ostvarene proizvodnje i troškova kompponenata proizvodnje. Vrijednosni izraz proizvodnje, ili drugih učinaka, i utrošaka omogućuju kvantitativno izražavanje ekonomičnosti, kako globalno, tako i u parcijalnim veličinama.Novčani izraz osvarenih rezultata može se raziličito iskazatiKod vrijednosnog utvrđivanja ekonomičnosti bitno je odabrati realan izraz vrijednosti proizvodnje, odnosno takav kvantitativni ekonomski izraz koji će obuhvatiti ukupnu ostvarenu vrijednost i ukupne trškove učinjene za tu vrijednost.U iskazivanju vrijednosti proizvodnje kod mjerenja ekonomičnosti koriste se:

tržišna cijena, prosječna cijena, standardna cijena, ukupan prihod i dr.

10

E=C trT

CTR – tržišna cijena (suma)T – masa ukupnih proizvoda

Pošto tržišne cijene za istu proizvodnju bivaju više ili niže, odnosno predstavljaju različite veličine koje više ili manje odstupaju od preizvedenih vrijednosti, to deformiše realnu sliku ekonomičnosti. Zbog toga se koriste prosječne tržišne cijene za određeni vremenski period

(planski period):

E=C pr

TCPR – prosječna cijena (suma)

U praksi najčešće korišćen izraz vrijednosti su standardne ili stalne cijene:

E=C stT

CST – standardna cijena (suma)

Suma vrijednosti u modelu ekonomičnosti se može iskazati i preko ukupnih prihoda, kao zbora svih prihoda iz poslovanja preduzeća. Na taj način iskazana ekonomičnost je:

E=UPT

UP – ukupan prihod

Iznos ukupnog prihoda ovdje sačinjava zbir prihoda preduzeća od prodatih proizvoda (umnožak, količina i cijena), prihoda od finansiranja i vanrednih prigoda.Na ovaj način, i šire posmatrana, ekonomičnost izražava ukupnost poslovanja preduzeća, obuhvata sve njegove faze i poslovne aktivnosti.

Prethodni načini izražavanja ekonomičnosti odnose se uglavnom samo na oblast proizvdonje, odnosno proizvodnu djelatnost preduzeća.O ekonomičnom poslovanju preduzeća može se govoriti ako je ostvareni učinak rezultat ekonomičnog trošenja sredstava za rad, predmeta rada i racionalnog raspolaganja radnom snagom. Ekonomičnost dobija svoj puni ekonomski izraz, kvalitet i značaj sa realizacijom proizvoda ili usluga na tržištu.

11

Dinamika ekonomičnosti izražava kretanje nivoa ekonomičnosti u vremenskoj sukcesiji. Izražava se, kao i produktivnost, na bazi lančanog indeksa i baznog indeksa ekonomičnosti.Bazni indeks izražava mjerenje ekonomičnosti na osnovu upoređivanja nivoa ekonomičnosti tekućeg perioda u odnosu na određeni, fiksirani bazni period. Npr. ekonomičnost svih godina srednjoročnog plana se posmatra u odnosu na određenu, npr. početnu godinu tog razdoblja.Lančanim indeksom se mjeri ekonomičnost svake godine u odnosu na prethodnu, ili pak tekući mjesec u odnosu na prethodnu, ili pak tekući mjesec u odnosu na prethodni.

Širi smisao ekonomičnosti ogleda se uštedama, ekonomisanju raspoloživim materijalnim i ljudskim resursima preduzeća i stalnom smanjivanju troškova, čime se povećava kvalitet ekonomije poslovanja preduzeća.

12

3. DINAMIKA RENTABILNOSTI

3.1. Pojam i značaj rentabilnosti

Rentabilnost predstavlja jedan od najznačajnijih izraza kvaliteta ekonomije poslovanja svakog preduzeća. Rentabilnost označava ekonomski princip poslovanja preduzeća čijom se primjenom, sa manjom masom angažovanih sredstava, ostvaruje veća dobit. Ona pokazuje i izražva efikasnost angažovanih sredstava, kao i isplativost poslovanja preduzeća, odnosno određenog posla.Cilj i ekonomski motiv poslovanja svakog preduzeća jeste da ostvari što veće rezultate. Ekonomski smisao rentabilnosti jeste težnja preduzeća da ostvari što veću dobit sa što manje angažovanih sredstava. Osnovni ekonomski preduzeća je da iz svog poslovanja ostvari što veću dobit, ili profit, kao finalni izraz njegovog ekonomskog rezultata. Dobit je motiv onog ko raspolaže slobodnim sredstvima, odnosno kapitalom, da svoja sredstva i energiju, pamet i radnu snagu uloži u privrednu aktivnost i da na osnovu uložene energije, pomoću sredstava ostvari dobitak, koji će mu obezbjeđivati opstanak i kontinuitet poslovanja, kao i rast i razvoj, odnosno podizanje nivoa poslovanja i kvaliteta ekonomije na viši nivo.Na drugoj strani profitabilnosti preduzeća su ulaganja, kao nužni faktor njegovog poslovanja, ekonomskih aktivnosti i stvaranja rezultata. Ulaganja se uspoljavaju u obliku angažovanja i trošenja sredstava.Poslovanje preduzeća je uspješnije ako se rezultati stvaraju uz manje trošenje i angažovanje sredstava. Smanjivanje angažovanja i trošenja sredstava jedan je od trajnih ekonomskih ciljeva i motiva poslovanja.Preduzeće želi da angažuje što manje sredstava po jedinici proizvoda i za datu količinu proizvodnje, a to angažovanje, na kraju ciklusa poslovanja, donese što veći dobitak. Na taj način u procesu poslovanja, donese što veći dobitak. Na taj način u procesu poslovanja preduzeća je kapital, odnosno sredsta preduzeća, uvećavaju i oplođuju. Rentabilnost predstavlja globalni pokazatelj poslovnog uspjeha preduzeća i u sebi implementira rezultate i produktivnosti i ekonomičnosti datog perioda. Ona je konačni izraz finansijskog rezultata koji odslikava ukupan uspjeh preduzeća i njegovog poslovanja.

13

3.2. Faktori rentabilnosti

Kompleks rentabilnosti obuhvata odnos između rezultata i ulaganja, odnosno dobiti i angažovanih sredstava. I na jednu i drugu kategoriju djeluju isti faktori, ali i specifični. Dobit je prije svega rezultat djelovanja faktora ukupnih prihoda i rashoda, odnosno tržišnog uticaja, a angažovana sredstva su rezultanta brojnih tržišnih, unutrašnjih, organizacionih i vremenskih faktora.Sa druge strane, svi faktori koji djeluju na produktivnost i ekonomičnost, su i faktori koji djeluju na rentabilnost.

Na visinu dobiti utiču: obim proizvodnje, asortiman proizvoda, cijena i utrošci sredstava za proizvodnju i radne snage, srepen korišćenja kapaciteta, kao i sklop organizacionih mjera kojima se povećava ili smanjuje kvalitet rada i poslovanja preduzeća.

Tržišni faktori djeluju preko prodajnih cijena proizvoda ili usluga, ali i ulaznih elemenata, odnosno cijena sredstava za rad i predmeta rada.Prodajne cijene utiču direktno na visinu dobiti, a time i direktno na nivo rentabilnosti poslovanja. Prodajne cijene su rezultat velikog broja eksternih faktora na koje preduzeće ne može uticati. Preko kvaliteta proizvoda, njegovih svojstava i sl. može se uticati i na cijene, čiji porast pozitivno utiče na nivo rentabilnosti poslovanja.Obim proizvodnje takođe direktno djeluje na nivo rentabilnosti. Veći obim proizvodnje, pri ostalim nepromjenjenim uslovima, povećava rentabilnost, i obrnuto.Visina troškova sredstava, materijala i radne snage utiče na rentabilnost, preko visine angažovanih sredstava. Ovjde je potrebno pratiti količinu utrošaka, odstupanja od prosječnih i standardnih veličina, i preduzimati organizacione mjere kontrole tih utrošaka.Angažovana sredstva zavise od:

1) veličine sredstava i2) vremena angažovanja.

Veličina angažovanih sredstava utiče na rentabilnost dvojako:

ukoliko su angažovana sredstva iznad objektivno potrebnih za rad preduzeća, njihov uticaj na rentabilnost je negativan;

ukoliko se sa manjom veličinom angažovanih sredstava ostvarije planirana dobit, angažovana sredstva imaju pozitivan uticaj na nivo i kvalitet rentabilnosti poslovanja preduzeća.

14

Vrijeme angažovanja sredstava je objektivno uslovljeno karakteristikama konkretne djelatnosti preduzeća. Ono može produžavati zbog nefunkcionalne organizacije, nekvalitetnog rada i motivisanosti za rad i sl. Produžavanje vremena angažovanja sredstava u ciklusu preduzeća smanjuje njegovu rentabilnost i obrnuto.Za rentabilnost je bitan i koeficijent obrta kao broj koji pokazuje koliko se puta sredstva ornu u ciklusu reprodukcije. Ako je ovaj koeficijent veći onda je potrebna manja suma angažovanih sredstava za ciklus rada, i obrnuto.

3.3. Utvrđivanje nivoa i dinamika rentabilnosti

Najrealniji izraz mjerenja rentabilnosti je preko krajnjeg finansijskog rezultata. To je dobit ili gubitak preduzeća. Za razliku od produktivnosti i ekonomičnosti, gdje postoje metodološke i

praktične teškoće izražavanja kategorija proizvoda, vrijednosti, utrošaka pojedinih elemenata i slično i sl. – kod rentabilnosti se i veličina rezultata i angažovanih sredstava izražavaju

vrijednosno, u novčanim jedinicama.Rentabilnost kao odnos dobiti i angažovanih sredstava se iskazuje po sledećem obrascu:

R=DSa

R – rentabilnostD – dobit

SA – angažovana sredstva

Angažovana sredsta predsavljaju zbir angažovanih osnovnih i angažovanih obrtnih sredstava:Sa=Aos+Aob

Aos – angažovana osnovna sredstvaAob – angažovana obrtna sredstva

Velićina dobiti se može kod utvrđivanja rentabilnosti razložiti na:

bruto dobit, koja predstavlja razliku između ukupnih prihoda i ukupnih rashoda i predstavlja čisti finansijski rezultat poslovanja preduzeća;

neto dobit, koja se javlja kao ostatak dobiti preduzeća, po izmirenju obaveza prema državi u vidu: doprinosa, poreza iz dobiti, taksa i dr. Neto dobit je veličina koja preduzeću ostaje za sopstvenu upotrebu i raspodjelu.

15

Izražavanje rentabilnosti preko bruto dobiti se vrši po obrascu:

R=DbSa

DB = PU – RU

DB – bruto dobitSA – angažovana sredstva

PU – ukupan prihodRU – ukupan rashod

Izražavanje rentabilnosti putem neto dobiti se vrši po obrascu:

R=DnSa

DN – neto dobit

Kao rezultat ovog kvantitativnog izraza dobija se podatak o tome koliko na jedinicu angažovanih sredstava dolazi jedinica neto dobiti preduzeća.

Upoređivanjem rentabilnosti po osnovu bruto dobiti i neto dobiti, takođe se dobija pokazatelj o tome koliki iznos dobiti po jedinici angažovanih sredstava preduzeća usmjerava državi na

ime raznovrsnih dažbina i poreza koje je preduzeće dužno da plati.Pošto se neto dobit dijeli na akumulaciju i potrošnju, odnosno raznovrsne fondove

preduzeća, to se i ove kategorije mogu mjeriti u kompleksu rentabilnosti. Na ovaj način se može analizirati odnos akumulacije i angažovanih sredstava preduzeća:

R=AkmSa

AKM – novčana sredstva akumulacije

Kvalitet rentabilnosti se može pratiti i analizirati, samo posmatranjem u vremenskoj dinamici. Upoređivanjem vremenskih pokazatelja rentabilnosti, preduzeće dobija informacije o kvalitativnim pokazateljima svog poslovanja.

Dinamika rentabilnosti, kao i produktivnosti i ekonomičnosti, može se pratiti preko lančanog indeksa rentabilnosti.

Ir=R1R0

IR – indeks rentabilnostiR1 – rentabilnost tekuće godineR0 – rentabilnost bazne godine

16

Dinamika rentabilnosti se izražava i preko baznog indeksa, na sledeći način:

Ir=R1R0∙100 :

R2R0∙100 :

R3R0∙100

Na ovaj način dobijaju se pokazatelji o tome kako se kretala rentabilnost u vremenskoj sukcesiji, posmatrana u odnosu na bazni period (baznu godinu). Na ovaj način se prate planski pokazatelji preduzeća utvrđivanjem sa ostvarenim veličinama u određenom vremenskom periodu.Praćenje dinamike rentabilnosti omogućuje podatke za donošenje poslovnih odluka vezanih za povećanje dobiti i ekonomiju angažovanih sredstava.

17

Zaključak

Povezanost principa produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti proizilazi iz međusobne povezanosti komponenata rada i poslovanja kao elemenata i faktora rezultata i ulaganja, čiji je odnos osnova i sadržaj svakog od ovih principa. Npr. svaka promjena fizičkog obima ostvarenih rezultata uslovljava i promjene vrijednosti tih rezultata izraženih u ukupnom prihodu i dobiti.Promjena fizičkog obima ostvarenih rezultata proističe iz promjena na strani ulaganja sva tri komponente rada u poslovanja: sredsava za rad, predmeta rada i radne snage. Ovi elementi direktno djeluju na visinu produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti.

Mjerenjem i praćenjem produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti poslovanja u različitim vremneskim periodima, moguća su istosmjerna, ali i divergentna kretanja ovih pokazatelja.

Produktivnost, odnosno efikasnost rada ima veliko značenje za razvoj ljudskog društva, jer od ostvarenja ovog principa zavisi mogućnost podmirenja ljudskih potreba.Postizanje optimale produktivnosti je konstantan zadatak koji menadžment mora sipunjavati svojom organizacijom rada, ali i osiguravanjem adekvatnih procesa proizvodnje. Preduzeće ima na raspolaganju različite mjere za povećanje produktivnosti, a samim tim i za bolje raspolaganje svim resursima kojim raspolaže.

Ekonomičnost šire zahvata i izražava kvalitet ekonomije poslovanja od produktivnosti rada. Ona je kompleksniji pokazatelj zato što obuhvata racionalnije korišćenje, ne samo živog, već i minulog rada koji ulazi u proces reprodukcije u obliku sredstava za rad i predmeta rada.Ekonomičnost iskazuje racionalnost trošenja, što upućuje na proces proizvodnje, na reprodukciju. Smisao kontrole ekonomičnosti je da se identifikuju mjesta u procesu repordukcije na kojima dolazi do nepotpunog sprovođenja principa ekonomičnosti i uzroci nesprovođenja principa ekonomičnosti.

Rentabilnost je ekonomski princip koji se ispoljava u težnji da se ostvari maksimalna dobit uz što manje angažovanih sredstava u procesu reprodukcije. Ona je mjerilo efikasnosti korišćenja sredstava, mjerilo uspjeha proizvođačke politike i poslovanja preduzeća.

18

Literatura

1. Prof. dr Živaković Momčilo “Ekonomika poslovanja”, Megatrend univerzitet primjenjenih nauka, Beograd, 2006.

2. David C. Colander, “Ecomomics”, McGraw Hill, New York, 2001.3. Kisić Svetlana, Pavlović Mira “ Poslovna ekonomija za prvi razred ekonomske škole”,

Zavod za udžbenike, Beograd, 2008.4. Bandin T. “Ekonomika preduzeća”, Savremena administracija, Beograd, 1999.

19