Makroekonomija - Pomocni Materijal Za Pripremu Ispita - Prvi Dio

MAKROEKONOMIJA PRVI DIO WWW.STUDOMAT.BA

WWW.STUDOMAT.BA 1

I Makroekonomija Makroekonomija je nauna disciplina koja prouava fukncionisanje

ekonomija kao cjeline i istrauje ukupni nivo zaposlenosti, proizvodnje, dohotka i cijena neke drave. To je ekonomska disciplina koja prouava funkcionisanje ekonomije na nivou drave.

Makrociljevi 1. Proizvodnja: visok nivo proizvodnje i visoka stopa rasta proizvodnje 2. Zaposlenost: visok nivo zaposlenosti i niska nedobrovoljna nezaposlenost 3. Cijene: stabilnost cijena (odsustvo inflacije i deflacije) 4. Meunarodna razmjena: ravnotea uvoza i izvoza te stabilan devizni kurs

Proizvodnja Proizvodimo da bi zadovoljili potrebe drutva.

BDP je najobuhvatnija mjera proizvodnje. To je mjera trine vrijednosti svih dobara i usluga finalne potronje proizvedenih u jednoj zemlji u toku jedne godine. To je ukupna finalna proizvodnja u jednoj zemlji.

BNP je mjera prozivodnje na jednoj teriotoriji, ali i od stranog kapitala.

Postoje tri naina mjerenja BDP-a: 1. Nominalni BDP trenutne trine cijene 2. Realni BDP = NBDP inflacija 3. Potencijalni BDP

Realni BDP se dobiva otkanjanjem efekata inflacije iz nominalnog BDP-a.

BDP deflator je specifian indeks cijena koji otklanja efekte inflacije nominalnog BDP-a.

Potencijalni BDP je dugoroni trend realnog BDP. To je dugoroni

proizvodni kapacitet ili maksimalna koliina koju neka ekonomija moe proizvesti dok su cijene stabilne. Potencijalni BDP je proizvod na nivou pune zaposlenosti.

BDP jaz je odstupanje realnog od potencijalnog BDP-a (BDP jaz = PBDP RBDP) i to je veliina neiskoritenih potencijala za proizvodnju i razvoj. Veliina jaza odreuje recesiju, krizu, stagnaciju, stagflaciju.

Proizvodnja je motivirana zadovoljavanjem ljudskih potreba. Promjene na

nivou proizvodnje u ekonomiji, posmatrano kroz vrijeme, govore o dinamici rasta

proizvodnje i izraavaju se stopom ekonomskog rasta.


WWW.STUDOMAT.BA 2

Zaposlenost Stopa nezaposlenosti pokazuje postotak radne snage koje je nezaposleno.

SN = (nezaposleni/radna snaga) * 100.

- Radnu snagu ine zaposleni + nezaposleni koji aktivno trae posao. - Puna zaposlenost je kada je postignuta ravnotea izmeu ponude i potranje za radnom snagom. To je stepen upotrebe radnosposobnog stanovnitva na kome se koristi od smanjenja nezaposlenosti izjednaavaju sa rastom trokova poveanja zaposlenosti.Optimalan nivo dobrovoljne nezaposlenosti, a samim tim i

nezaposlenosti je 2 7%. Zaposlenost/nezaposlenost je vezana za proizvodnu aktivnost ekonomije u konjukturi.

- Promjene u nezaposlenosti povezuju se sa promjenama u proizvodnji:

Pad proizvodnje pad zaposlenosti (bri od pada proizvodnje)

Rast proizvodnje rast zaposlenosti (sporiji od rasta proizvodnje)

Stabilnost cijena Nivo cijena na tritu je odreen ponudom i potranjom. Promjene nivoa

cijena su: inflacija (rast opteg niva cijena), deflacija (pad opteg nivoa cijena) i dezinflacija (pad stope inflacije). Inflacija se obino izraava stopom inflacije.

- Stopa inflacije je relativni izraz odnosa opteg nivoa cijena u posmatranoj godini u odnosu na prethodnu godinu.

Indeks cijena je ponderisani prosjek cijena mnotva roba i usluga.

Mjerilo inflacije moe biti: indeks potroakih (maloprodajnih) cijena CPI, BDP deflator, indeks proizvoakih cijena PPI, indeks veleprodajnih cijena WPI. CPI i WPI su bazno ponderisani indeksi, a BDP i PPI su tekui ponderisani indeksi.

Bazno ponderisani indeksi predstavljaju meudnos cijena korpe istih koliina u tekuoj godini, sa cijenama korpe istih koliina u baznoj godini. Rauna se ponderisanjem svake cijene u skladu sa ekonomskim znaenjem pojedine robe u potroakoj korpi. CPI indeks je najee koriteno mjerilo inflacije. On mjeri trokove potroake korpe roba i usluga koje kupuje prosjean potroa. Npr. neka su ponderi za pojedine vrste robe ili usluge: hrana 0,5+trokovi stanovanja 0,3+trokovi zdravstvene zatite 0,2=1. Ukoliko doe do promjene cijena tih roba i usluga (npr.


WWW.STUDOMAT.BA 3

hrana je poskupila za 7%), onda se te promjene pomnoe sa ponderima i tako se dobije CPI. Npr. CPI(I godina)=(0,5*107)+(0,3*100)+(0,2*100).

BDP deflator i PPI koriste promjenjive (fleksibilne) pondere. Npr. BDP koristi

pondere iz tekue godine.

Razlike izmeu CPI-a i BDP-a: CPI rauna promjene cijena roba i usluga koje kupuju potroai. Ukoliko se poveavaju cijene roba i usluga koje kupuju proizvoai, to e se pojaviti u BDP-u ali ne i u CPI-u.

BDP rauna promjene cijena domaih roba i usluga ali ukoliko se uvozne robe dio potroake korpe, promjene cijena uvoznih r i u ulaze u obraun CPI. CPI sa fiksnim ponderima ne rauna se promjenom u strukturi potrionje ili kvaliteta R i U.

BDP deflator sa promjenjivim ponderom omoguava prilagoavanje u skladu sa promjenama BDP-a.

Stabilnost ekonomije se odreuje na dva naina: djelovanjem trinih sila i instrumentima ekonomske politike. Trini mehanizam regulie ekonomske procese posredstvom varijacije trinih cijena. Promjene u proizvodnji i potronji odraavaju se na cijene, a promjene na cijenama odraavaju se na potronju i proizvodnju.

Meunarodna razmjena Otvorena privreda je ona koja se ukljuuje u meunarodnu razmjenu dobara,

usluga i kapitala.

Spoljna ravnotea je ravnotea platnog bilansa pri stabilnom deviznom kursu. Platni bilans je bilans meunarodnih transakcija. Kljuni korak u donoenju ekonomskih mjera ekonomske politike je mjerenje i ocjene vanjske pozicije jedne zemlje.

Dananje ekonomije upuene su na ekonomske odnose sa inostranstvom. Otvorenost ekonomije i mjera te otvorenosti su kljuni za ekonomsku analizu i vana podloga za ekonomsku politiku. Uobiajeno se u ekonomskim analizama koriste agregati: izvoz (X), uvoz (M) i neto izvoz (X M). Pozitivan neto izvoz znai suficit platnog bilansa a negativan znai deficit. Ukoliko je zastupljen deficit platnog bilansa, to znai odliv kapitala radi plaanja uvoza, to moe smanjiti proizvodnju, poveati nezaposlenost i ugroziti stabilnost cijena.

Podloga za voenje ekonomske politike je udio suficita ili deficita u BDP-u jedne zemlje. Ekonomski odnosi sa inostranstvom podrazumijevaju naplatu potraivanja (izvoz) i plaanje dugovanja (uvoz).


WWW.STUDOMAT.BA 4

Devizni kurs je cijena domae valute izraena u valuti druge zemlje. Devizni kurs u uslovima otverene ekonomije cijene u razliitim zemljama ini ekvivalentnim.

Valuta jedne zemlje moe odstupati od njene stvarne vrijednosti (uravnoteenog deviznog kursa).

Potcjenjena ili precjenjena valuta odraava se na cijene stranih roba na domaem tritu, i domaih na stranom. Na devizni kurs se moe zvanino djelovati mjerama ekonomske politike, ali na njega djeluju i zakoni ponude i tranje na deviznom tritu. Uticajem zakona ponude i tranje moe doi do: deprecijacije (smanjenje cijene domae valute izraeno u terminima strane valute) ili aprecijacije (poveanje cijene domae valute). Upotrebom instrumenata ekonomske politike moe doi do: devalvacije (zakonsko smanjenje vrijednosti novca zvaninog DK) i revalvacije (zakonsko poveanje vrijednosti novca).

Sporiji rast produktivnosti u odnosu na svijetski prosjek dovodi do deprecijacije, a

bri do aprecijacije. Poveanje deviznog kursa (cijena domae valute) dovodi do smanjenja C

uvezenih roba i usluga (pojeftinjenje uvoza) i poveanja cijena izvoznih roba i usluga (skuplji izvoz). To dovodi do toga da je zemlja manje konkurentna na

svjetskom tritu, neto izvoz opada, usporava se proizvodnja, raste nezaposlenost.

II Sistem nacionalni rauna SNA SNA je skup rauna pomou kojih mjerimo ekonomsku aktivnost u jednoj

nacionalnoj ekonomiji. SNA predstavlja podlogu za voenje ekonomske politike. Osigurava informacije o nivoima produktivne aktive neke privrede, te o bogatsvu

stanovnika u odreenom trenutku. Upotreba SNA:

1. Privredna kretanja daju uvid u razliite tipove privrednih aktivnosti i sektore privrede. Omoguava uvid u stanje i tokove roba. Prua informacije o odstupanju od bilansne ravnotee. Ukazuje na strukturu dohotka u ekonomiji.

2. Makroekonomska analiza daju osnovu razumijevanja uzajamnih veza i odnosa izmeu razliitih ekonomskih varijabli.

3. Kreiranje ekonomske politike daje podatke koji slue kao podloga za prognoziranje kretanja kljunih ekonomskih agregata

4. Poreenje razliitih perioda praenje razliitih makroekonomskih agregata kroz vrijeme


WWW.STUDOMAT.BA 5

5. Meunarodna poreenja omoguava poreenje makroekonomskih agregata izmeu razliitih zemalja i koristi se za izvejtavanje meunarodnih org. o privrednim kretanjima

Historijat SNA 1928. Liga Naroda ukazana potreba o prikazivanju statistikih

podataka o ekonomijama i prihvatanjima jedinstvene metodologije

prikazivanja tih podataka. Cilj tih aktivnosti bila je meunarodna uporedivost podataka.

1939. prva procjena nacionalnog dohotka za 26 zemalja

1942.

1952. standardizirani SNA objavljen od strane OECD (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj)

1953. 6 rauna za nacionalni dohodak. Prvi put je pomenuta ograniena upotreba tekuih (trinih) trinih ocjena i kao mjera odbrane stalne cijene. Dvije modifikacije 1960. i 1964. godine.

1968. skup od 20 rauna

1993. najznaajniji dogaaj u podruju slubene statistike u posljednjih 40 godina. Ovaj sistem je i danas vaei. SNA pravi razlike izmeu dvije vrste institucionalnih jedinica: domainstva i pravne osobe, odnosno rezidenti i nerezidenti.

Osnovni pojmovi SNA Proizvodnja SNA je podrazumijeva kao fiziki proces koji se odvija pod

odgovornou i kontrolom jedne istitucionalne jedinice. Ukljuuje svu proizvodnju namjenjenu tritu, bilo za prodaju ili za razmjenu, te robe i usluge koje jedne institucionalne jedinice besplatno ustupaju drugim.

Potronja nisu ukljuene vrijednosti usluga za sopstvenu potronju (izgradnja vlastite kue, kuhanje), ali su ukljuene vrijednosti onih izdataka za robu u toj funkciji (za graevinski materijal, za hranu itd).

Aktiva bilansi stanja za sve institucionalne jedinice. Pod tim se smatra ono to je u vlasnitvu neke institucionalne jedinice i iz kojih vlasnik ostvaruje koristi tokom vremena

Rezidentnost SNA obuhvata rezidentne inst. jed. Koje su grupisane u sektore ili podsektore: rezidenti (ona preduzea koja rade u okviru nacionalne teritorije, neovisno jesu li u vlasnitvu stranaca) i na sva lica koja rade ili borave u jednoj ekonomiji godinu ili due.

Agregatni pokazatelji SNA su: bruto proizvodnja, dodatna vrijednost,

potronja, BDP, investicije, amortizacija, neto izvoz, apsorpcija i transferi. Bruto proizvodnja vrijednost svih roba i usluga koje se proizvode u jednoj ekonomiji


WWW.STUDOMAT.BA 6

Dodatna vrijedost vrijednost bruto proizvodnje umanjena za vrijednost potronje u meufazama. Koristi se za mjerenje proizvodnje u jednoj ekonomiji a slui i za razlikovanje trine od netrine proizvodnje.

Potronja se dijeli na meufaznu (intermedijarnu) i finalnu. BDP vrijednost finalnih roba i usluga u jednoj ekonomiji. Zbir dodatne

vrijednosti u svim sektorima u ekonomiji.

Investicije dodatak stvarnom fondu kapitala. To je potronja u funkciji budue uveane potronje. Pretvaranje jednog oblika vrijednosti u drugi unutar jedne ekonomije nije investicija. Investicije su samo ono to poveava ukupan kapital u jednoj ekonomiji. Mogu biti realne i finansijske.

Amortizacija cijena zamjene starog kapitala novim. Koristi se za razlikovanje pojmova bruto i neto investicija.

Neto izvoz vrijednost izvezenih roba i usluga umanjena za vrijednost uvezenih roba i usluga.

Apsorpcija zbir ukupne finalne potronje (C) i bruto investicija (I).

Sna koncepti Tokovi - stvaranje, pretvaranje, razmjena ili otpis ekonomskih vrijednosti

i ukljucuju promjene u vrijednosti aktive ili obaveza institucionalnih

jedinica. Stanje - vlasnitvo nad aktivom ili obavezom u odredenom trenutku.

Prikazuje se u bilansu stanja i biljei na pocetku i kraju obracunskog perioda.

Transferi sva plaanja za koja se nita ne razmjenjuje. Jednosmjerno kretane novca bez obavezne proturadnje. Iskljuuju se iz obrauna BDP-a ili ukljuuju u GNDI (raspoloivi dohodak, doznake radnika u inostranstvu, humanitarna pomo).

NETO TRANSFERI = PRIMANJA TRANSFERA PLAANJA TRANSFERA. Kada su primanja vea od plaanja transfera, onda je GNDI > BDP-a, jer se transferi ukljuuju u GNDI a ne ukljuuju u BDP.

Alernativni pristup mjerenju BDP-a Postoje tri alternativna pristupa mjerenju BDP-a u ekonomiji: pristup

proizvodnje, pristup dohotka i pristup potronje. Pristup proizvodnje. BDP predstavlja zbir dodatnih vrijednosti razlika

izmeu bruto proizvodnje i vrijednosti intermedijarne proizvodnje. Baziran je na konceptu rezidentnosti (ukljuuje samo proizvodnju rezidenata jedne zemlje). Ukljuuje amortizaciju kapitala. Intermedijarna dobra su proizvodi koji se koriste u proizvodnji drugih proizvoda namjenjenih finalnoj potronji. Dodatna vrijednost je


WWW.STUDOMAT.BA 7

i razlika prodaja preduzea i njihovoh izdataka za kupovinu sirovina i usluga od drugih preduzea.

Pristup dohotka (trokova) BDP predstavlja zbir svih prihoda koje naplauju rezidenti jedne drave. BDP (trine cijene) = BDP(sektorske cijene) + (indirektni porezi subvencije). BDP je i vrijednost ukupnih zarade koje ostvare faktori proizvodnje u jednoj ekonomiji. BDP(tc) = W+OS+TSP, gdje je W zbir plata i dr. naknada zaposlenima, OS rente, kamate, amortizacija, dobit a TPS je indirektni porezi minus subvencije.

Pristup potronje BDP je zbir finalne potronje robe i usluga. BDP = C+I+G+(X-M). Dravna potronja (G) ima dva osnovna oblika: izdaci trave (nabavka dobara i usluga, dravne investicije, plaanje administracije) i transferna plaanja (posebna plaanja koja drava vri kategorijama stanovnitva bez odreene protuusluge(invalidnine, socijalna pomo)). Izvoz(X) je vrijednost svih domaih dobara i usluga koje se troe u inostranstvu + prihodi od domaih investicija u inostranstvo. Uvoz je vrijednost inostranih dobara koja se koriste na

domaem tritu + prihod od inostranih investicija u domaem tritu. SNA definie dva dodatna pokazatelja dohotka: bruto nacionalni dohodak

(GNI) i bruto nacionalni raspoloivi dohodak (GNDI). BDP je uspostavljen na domaoj osnovi a GNI i GNDI na nacionalnoj (i dohodak od nacionalnog kapitala u inostranstvu). Razlika dohotka od nerezidenata i dohotka plaenog nerezidentima predstavlja neto fakturisani dohodak iz inostranstva (y). GNI = BDP + dohodak od

nerezidenata dohodak plaen nerezidentnima, odnosno GNI = BDP + y. GNI je zasnovan na konceptu dohotka, a BDP i na konceptu proizvodnje i potronje.

Bruto nacionalni raspoloivi dohodak (GNDI) je dohodak koji je rezidentima na raspolaganju za potronju i tednju. Zbir BND i neto transfera iz inostranstva (primanja po onsovu doznaka iz inostranstva, donacija itd) umanjena

za plaanja po tom osnovu je GNDI = GDI + TRS. Bruto nacionalna tednja (S) je razlika izmeu bruto nacionalnog

raspoloivog dohotka i ukupne potronje. S = GNDI C. Koristi se i pokazatelj bruto domaa tednja, Sx = S (TRr Yr). TRr neto transfer iz inostranstva a Yr je neto fakturisani dohodak iz inostranstva.

III Instrumentarij makroekonomske politike Ekonomska politika je skup mjera i aktivnosti drave sa ciljem osiguravanja

realizacije opteg (javnog) interesa drutva i usmjeravanja ekonomije u tom pravcu.

Razliitost efekata ista politika u jednom vremenu moe stimulirati ekonomiju, a u drugom djelovati negativno na razvoj zemlje. Oblik ekonomske

politike zavisi od nekoliko faktora: model organizacije ekonomije, privredna


WWW.STUDOMAT.BA 8

struktura, nivo ekonomske razvijenosti, nosioci ekonomske politike i ciljevi koji se

ele postii. Subjekti ekonomske politike su: kreatori ek.pol.(zakonodavni organi) i realizatori (objekti djelovanja ili izvrioci). Postoje dvije kljune uloge ekonomske politike: 1. Stvoriti stimulativan ekonomski ambijent i 2. Mjerama ekonomske

politike usmjeriti ekonomsku aktivnost. Uticaj mjera ekonomske politike na ek.

aktivnost odreuje i smisao politike. Instrumenti ekonomske politike su ekonomske varijable kojima se utie na postizanje jednog ili vie ekonomskih ciljeva. Obiljeja instrumenata su:

Nosioci ekonomske politike mogu kontrolisati instrumenta

Varijabla ima uticaj na druge varijable

Treba razlikovati instrumente u zavisnosti od njihovog efekta na ciljeve

Klasifikacija instrumenata ekonomske politike Po formi razlikujemo: otvorene (subvencije, dumping) i prikrivene

(poreske olakice za izvoz, oslobaanje uvoza sirovina od plaanja carina) instrumente.

Prema efektima razlikujemo stimulativna i destimulativne inst.

Tingbergova klasifikacija instrumenata: kvantitativni (promjena postojeih instr), kvalitativni (uvoenje novog ili eliminisanje postojeeg) i reformski (uvoenje novih instr koji mijenjaju ekonomski sistem).

Prema usmjerenosti razlikujemo: direktni (ciljaju na postizanje odreenog cilja npr. kvote za smanjenje deficita platnog bilansa) i indirektni (utiu na istrumente koji vode do donoenja odluka da bi smanjili deficit uvode se carine na uvoz koje poveavaju cijenu i smanjuju potronju)

Prema nainu djelovanja: diskrecioni (aktiviranje se vri diskreciono promjena poreskih stopa i mogu se prilagoavati u zavisnosti od situacije) i automatski (pomau ublaavanju konjukturnih ciklusa, ugraeni su u ekonomski sistem sistem progresivnog oporezivanja).

Prednosti automatskih istrumenata su to ubrzavaju intervenciju vlade i eliminiu administrativno kanjenje, a nedostaci to ne mogu u potpunosti otkloniti ekonomski poremeaj te nema mogunosti prilagoavanja jer se sami aktiviraju. Prednosti diskrecionih instr su mogunosti prilagoavanja i izmjene a nedostaci administrativno kanjenje, mogu imati velike trokove i privremenog su karaktera.

Model ekonomske politike obuhvata: ciljeve ep, analitiki model, instrumenti ep. Dvije doktrine dominiraju u voenju ekonomske politike, a to su: liberalizam (nema uplitanja drave u ekonomiju, pravac koji se zalae za slobodnu trinu ekonomiju) i intervencionizam (pravac koji se zalae za dravno uplitanje u


WWW.STUDOMAT.BA 9

ekonomiju). Intervencionizam se javlja u dvije forme: anticiklina politika (skup mjera ekonomske politike koji se sprovode radi ublaavanja konjukturnih ciklusa) i protekcionizam (pravac ep koji se zalae za ogranienje vanjske trgovine radi zatite domae proizvodnje).

Dileme ekonomske poltike su, izmeu ostalih, oko raspodjele koristi od ekonomske politke, zatim, efekti ekonomske politike mogu imati drugaiji uinak kratki, srednji i dugi rok, tako da ne daju rezultate na svakom planu. Upitna je i

dosljednost u provoenju mjera. Potreba koordinacije ekonomskih poltika proizilazi iz:

Zavisnosti ekonomije, globalizacije, integracije (meunarodna kretanja ljudi, robe, kapitala, usluga)

Nekoordinirane aktivnosti razliitih zemalja koje proizvode razliita rjeenja

Usljed efekta prelijevanja - ukoliko dogaaju i aktivnosti vlada u zemlji imaju efekat na drugu zemlju, govorimo o transmisijama

efekata ili spilover efektu.

Agregatna ponuda (AS) je ukupna koliina dobara i usluga koju su proizvoai spremni ponuditi na odreenom tritu u odreenom periodu. Determinante AS su nivo cijena i trokova, potencijalni proizvod te kapital rad i tehnologija. ok ponude (inflacija trokova) se deava kada su znatno vei trokovi proizvodnje, rada, roba i usluga to poveava trokove poslovanja, to dovodi do stagflacije, to dovodi do smanjenja ponude i rasta cijena. Agregatna tranja (AD) je ukupna koliina roba i usluga koju su razliiti sektori u jednoj dravi spremni potroiti u odreenom periodu. Inflacija tranje je kada naglo dolazi do poveanja potronje to krivu AD pomjera udesno (poveanje nivoa cijena i proizvodnje). Determinante AD su novac, potronja i porezi. AD = C + I + G + X.

Monetarna politika je politika upravljanja ponudom novca i kamatnom

stopom u jednoj ekonomiji. Instrumenti monetarne politike su: operacije na

otvorenom tritu (kupovina i prodaja vrijednosnih papira), diskontna stopa kamatna stopa te stopa obavezne rezerve (iznos rezervi koje su komercijalne banke

dune izdvojiti na raun kod centralne banke na svaki primljeni depozit). Monetarna politika moe biti ekspanzivna i restriktivna.

Politika dohotka upravlja nadnicama i cijenama. Instrumenti politike

dohotka su promjena plata, dobrovoljna organiavanja plata, fiksiranje plata, plafoniranje te garantovani nivo plata.

Spoljnoekonomsku politiku ine: spoljnotrgovinska politika (kvote, izvozno-uvozne dozvole, kvantitativna ogranienja), carinska politika (carine), devizna politika (devizni kurs, devizne kontrole, devizna ogranienja) te platno bilansna politika (kombiniranje trgovine i deviznih promjena).


WWW.STUDOMAT.BA 10

Fiskalna politika predstavlja politiku upravljanja porezima i javnim

izdacima. Instrumenti fiskalne politike su: porezi (javni prihodi) i dravna potronja (javni rashodi). Fiskalna politika moe biti ekspanzivna i restriktivna.

IV Makroekonomsko prilagoavanje (kratki rok) Makroekonomska stabilnost ima za cilj uspostavljanje ambijenta za nisku

inflaciju, odriv platni bilans koji podrava rast (poveanje) strukturne reforme. Strukturne reforme uvode trine mehanizme u funkcionisanje makrekonomske politike, rast potencijalnog proizvoda omoguava vii rast outputa. Visoka inflacija (>30%) omoguava ekonomski rast, umanjena inflacija (10-30%) ima negativne efekte rasta a niska inflacija (2-10%) moe biti korisna ukoliko je praena rastom plata. Kljune strukturne reforme su: liberalizacija cijena, politike promocije konkurentnosti, reforma preduzea, racionalizacija mrene soc., finansijski liberalizam, reforme valjskog sektora, budetske reforme.

Makroekonomsko prilagoavanje i finansijski sektor. Restriktivna politika utie na tranju za kreditima preko KS. Deprecijacija deviznog kursa utie na bilans firmi i sposobnost finansijskih institucija da servisiraju vanjski dug.

Makroekonomsko prilagoavanje i siromatvo. Stabilizacioni programi mogu smanjiti siromatvo smanjenjem inflacije (dezinflacijom). Smanjenje javne potronje smanjuje siromatvo (smanjene izdataka za vojsku i manje produktivne kapitalne aktivnosti).

Makroekonomska analiza (potronja, dohodak, tednja) Dohodak je kljuna determinanta potronje i tednje. DOHODAK =

POTRONJA+TEDNJA. Funkcija potronje pokazuje vezu izmeu razliitih nivoa izdataka na potronju i novoa raspoloivog dohotka. Najvaniji odnos u makroekonomiji je izmeu y i c. to vie tedimo, manja je potronja, a samim tim je manji i BDP. Obrazac potronje je makroekonomski instrument koji pokazuje kako se mijenjaju promjene u strukturi potronje sa promjenama dohotka. Engelovi zakoni pokazuju pravilnost u promjeni pojedinih stavki potronje sa promjenama y.

Ukupna potronja u jednoj ekonomiji je potencijal za investicije. Kratkoroni znaaj nacionalne potronje je na agregatnu potronju i za razumijevanje kratkoronjih poslovnih ciklusa, a dugoroni znaaj ima na ekonomski rast. y= C + S y = C + I.

Determinante nacionalne potronje su:

Tekui raspoloivi dohodak dio dohotka koji nam je na raspolaganju za potronju i tednju i kljuni faktor potronje drutva


WWW.STUDOMAT.BA 11

Trajni/permanentni dohodak nivo dohotka koji se dobije kada se uklone privremeni uticaji kao to su vrijeme, poslovni ciklus, neoekivani dobitak ili gubitak

Bogatstvo ili imetak uticaj na potronju i na tednju

Socijalni zatita Funkcija tednje pokazuje vezu izmeu razliitih nivoa izdataka na tednju i

nivoa dohodaka. Granina sklonost potronji je omjer poveanja potronje u odnosu na svako poveanje dohotka. Granina sklonost tednji je omjer poveanja tednje u odnosu na svako poveanje dohotka. MPS + MPC = 1. Rast potronje je sporiji od rasta dohotka, i on s rastom dohotka opada, dok je rast tednje bri od rasta dohotka. Znai, to je nii dohodak, to se vie odvaja na potronju, a to je vii dohodak, vie se odvaja na tednju. MPC = C/y; MPS = S/y.

Model multiplikatora Utemeljitelj ovog modela je J.M.Keynes. Uslov za primjenu modela je

privreda sa neiskoritenim resursima (nezaposlenost), te se prikazuju promjene proizvodnje u kratkom roku. Model multiplikatora objanjava kako promjene u potronji izazivaju multiplikativne efekte na proizvodnju u privredi sa neiskoritenim resursima. Multiplikator je broj kojim treba pomnoiti promjenu potronje da bi se dobila ukupne promjena proizvodnje.

Multiplikator potronje (lina, investiciona, dravna, vanjska trgovina) govori kako poveanje potronje izaziva multiplikatovno poveanje proizvodnje u kratkom roku. Investicije imaju dvostruku ulogu u ekonomiji: u kratkom roku

veliko invsticijsko troenje utie na AD a AD na proizvodnju i zaposlenost a u dugom roku vode akumulaciji kapitala i rastu potencijalnog proizvoda te time

podstiu ekonomski rast. Imamo investicije u stambene objekte, investicije u fiksne fondove (oprema i tvornice) te imamo investicije u poveanje zaliha. Investiramo onda kada oekujemo da e prihod od investicija biti vei od trokova investiranja. Determinante investicija su: prihodi (BDP), trokovi (kamate, porezi) te oekivanja (optimizam, pesimizam).

Realna kamata je ona koju dunici plaaju izrazu stvarnih dobara i usluga. REALNA KAMATA = NOMINALNA KAMATA INFLACIJA

Poreski multiplikator je multiplikator dravne potronje. Smanjenje javnih rashoda dovodi do multiplikatornog smanjenja proizvodnje. Ukoliko doe do smanjenja poreza, a samim tim i do poveanja potronje, to izaziva multiplikatoran porast proizvodnje.

M=1/MPS; M=1/(1-MPC) multiplikator zatvorene privrede

- multiplikator otvorene privrede (MPm

granina sklonost uvozu, MPX granina sklonost izvozu.


WWW.STUDOMAT.BA 12

U zatvorenoj privredi, kao i u otvorenoj, promjenu proizvodnje raunamo kao proizvod multiplikatora i promjene potronje.

V Makroekonomija u srednjem roku Monetarni sistem je skup propisa kojima se od strane drave ureuju

osnovna institucionalna i organizaciona pitanja u vezi sa domaim novcem i njegovim odnosima sa stranim valutama.

Valutno podruje je podruje u kojem vlada jedan monetarni sistem.

Prema vezanosti valuta monetarni sistem djelimo na vezane valute (vrijednost

novca vezana uz neki standard plemeniti metal ili strana valuta) i slobodne valute (vrijednost odreena ponudom i potranjom). Novac je univerzalno sredstvo plaanja. Funkcije novca su: mjere vrijednosti, prometno sredstvo, blago, plateno sredstvo te svjetski novac.

Monetarni agregati. M1 ili transakcijski novac je iznos novca koje se

koristi za svakodnevne transakcije (novac u uem smislu), a obuhvata kovani, papirni novac, depozite po vienju.

M2 ili novac u irem smislu (likvidna sredstva) obuhvata transakcijski novac (M1) + tedne raune u bankama, novane surogate (depozite do 6 mjeseci).

M3 ili monetarni volumen je M1+M2+ depoziti do godinu dana.

M4 je monetarni potencijal ukupna novana sredstva u jednoj ekonomiji koja ukljuuju i blokirana sredstva (najvii monetarni agregat).

Potranja za novcem moe biti transakcijska i pekulativna.

Transakcijska je ona potranja u svrhu obavljanja svakodnevnih transakcija i za svakodnevnu potronju. Glavna determinanta ove tranje je rasploivi dohodak.

pekulativna tranja portfolio teorija, koja objanjava ponaanje racionalnog investitora u rasporeivanju portfolia. Cilj portfolio teorije je diverzifikacija rizika. Glavne determinante pekulativne tranje su kamatna stopa i dobit (dohodak). Kada KS raste pekulativna tranja raste, a transakcijska opada.

Kamatna stopa je troak posuivanja kapitala. Njene uloge su cijena posuivanja i oportunitetna mogunost. Determinante kamatne stope su rizik (raste rizik, raste KS), rok dospijea (dui rok, via KS), administrativni trokovi (vii trokovi, vea KS) te likvidnost (vii trokovi, manja KS).


WWW.STUDOMAT.BA 13

Provoenje monetarne politike se po pravilu odvija preko CB. Imamo dvije grupe instrumenata monetarne politike:

- regulatorni (instrumenti kvantitativnog regulisanja) i

- nadzor nad bankarskim sitemom.

Monetarna multiplikacija predstavlja multiplikativne novane ponude u bankarskom sistemu. Veliina multiplikacije zavisi od visine stope obavezne rezerve. Multiplikativne novane ponude govore koliko se puta depozit moe multiplicirati u bankarskom sistemu. M = 1/STOPA OBAVEZNE REZERVE.

Inflacija Prema intezitetu ispoljavanja, dijele se na: umjerene, galopirajue i

hiperinflacije.

Prema uzrocima nastanka: inflacija tranje, inflacija trokova, strukturna inflacija.

Prema uravnoteenosti: inercijska, uravnoteena i neuravnoteena.

Prema duini trajanja: jednokratna, sekularna i hronina.

Prema vizuelnosti: aktivna i neaktivna, slobodne i priguene (kontrolisane) inflacije

Obiljeja inflacije su: novana masa raste, nivo cijena raste, nesklad plata i produktivnosti rada. Ako rast novane mase nije praen rastom produktivnosti, cijene rastu. Ako rast plata nije vei od rasta produktivnosti rada, cijene rastu. Efekti inflacije:

1. Na raspodjelu dohotka i bogatstva 2. Iskrivljenje relativnih cijena i outputa: Inflacija trokova smanjuje Q,

inflacija tranje poveava Q, a inercijska nema uticaja na Q. Na ekonomsku efikasnost ima sljedei uticaj: rast trokova poslovanja, oteava pravilnu alokaciju resursa i djeluje na iskrivljenje relativnih cijena.

Najvee dileme oko antiinflatorne politike su zbog duine vremena potrebnog za prilagoavanje ekonomije te o izboru imeu niske stope inflacije ili niske stope nezaposlenosti. Indeksacija ekonomije je prilagoavanje nadnica i ugovora promjenama opteg nivoa cijena. COLA indeksom se vri prilagoavanje nadnica i ugovora promjena opteg nivoa cijena.

Nezapolenost Trite rada predstavlja ukupnost odnosa ponude i potranje za radnom

snagom. Puna zaposlenost je optimalan nivo upotrebe rada. Kategorije

zaposlenosti: zaposleni, nezaposleni (nemaju posao ali ga aktivno trae), izvan radne snage (nemaju posao niti ga trae). Razlikujemo 4 oblika nezaposlenosti: 1.


WWW.STUDOMAT.BA 14

periodina (sezonska) nezaposlenost (vezano za godinja doba), 2. Tehnoloka nezaposlenost (tehnoloka usavravanja koja smanjuju tranju za radom); 3. Tekua nezaposlenost (usljed promjena strukture tranje za radom); 4. Stagnantna (usljed nesposobnosti prilagoavanja rada novim uslovima u proizvodnji); 5. Latentna (prikrivena).

Vrste nezaposlenosti su: 1. Frikciona (dobrovoljna, poeljna ze ekonomiju; tekoe nastaje zbog kretanja ljudi, selidbe, promjene radnog mjesta, kolovanja a imamo i posebnu vrstu sezonska nezaposlenost); 2. Strukturna (raskorak ponude i tranje za radnicima usljed smanjenja tranje za jednom kvalifikacijom, tehnolokog napretka itd.); 3. Ciklina (ukupna potranja za radom niska, a rezultat je poslovnog ciklusa u kome se nalazi privreda); 4. Privremena (nevidljiva

nezaposlenost, a odnosi se na zaposlene ija je efikasnost ispod prosjeka ili ija radna mjesta ne odgovaraju kvalifikaciji).

Okunov zakon: svakih 2% smanjenja realnog BDP-a u odnosu na

potencijalni vodi poveanju stope nezaposlenosti od 1%. Ovaj zakon objanjava vezu izmeu realnog BDP-a, potencijalnog BDP-a i nezaposlenosti.

Filipsova kriva predstavlja vezu izmeu nezaposlenosti i nivoa cijena. Korisna je za analizu kratkoronih kretanja inflacije i nezaposlenosti. Trade off teorija kompromisa izmeu vie inflacije i nie stope nezaposlenosti ili obrnuto. %INFLACIJE = %RASTA NEZAPOSLENOSTI - %RASTA

PRODUKTIVNOSTI RADA. Filipsova kriva u drugom roku je savreno neelastina, jer ona predstavlja prirodnu stopu nezaposlenosti koja je konzistentna sa inflacijom. NAIRU stopa koja dovodi do ubrzavanja inflacije.

Budet i fiskalna politika Budet je javni raun koji pokazuje planirane rashode dravnih programa i

oekivanje prihoda od poreskog sistema. Budet moe biti u suficitu i deficitu. Za pokrie deficita drava koristi fiskalnu presiju, javni dug i emisiju novca. U sluaju inflacije tranje, budet predstavlja efikasan instrument reduciranja tranje. U sluaju inflacije trokova, drava smanjuje poreze rastereujui ekonomiju od dijela fiskalnih obaveza i ublaava rast cijena.

Postoje restriktivna i ekspanzivna budetska politika. Kod restriktivne se smanjuje potronja drave i sprovodi politika budetskog suficita. U uslovima recesije i krize smanjuju se porezi a poveava javna potronja. Pomou budeta se ublaavaju ekonomske fluktuacije (konjukturni ciklusi). Kod ekspanzivne b.p poveava se dravna potronja a smanjuju porezi, time se poveava AD i stimulie oivljavanje ekonomije.

Budetski prihodi su: porezi, takse, doprinosi, prihodi javnih preduzea, javni zajmovi (javni dug) te sredstva monetarne emisije. Budetski rashodi su izdaci drave i drugih dravnih subjekata za podmirivanje kolektivnih potreba i u


WWW.STUDOMAT.BA 15

javnom interesu drutva, a to su javna potronja i transferna plaanja. Javna potronja znaajan je faktor formiranja tranje, cijena i odnosa na tritu, ima uticaj na konjukturne cikluse, na inflaciju i deflaciju te ponudu novca.

Analitike kategorije budeta. Strukturni budet prikazuje kakvi bi bili prihodi i rashodi u sluaju da ekonomija posluje na svom potencijalu. Stvarni budet prikazuje stvarne prihode i rashode u odreenom vremenskom periodu. Ciklini budet mjeri uticaj poslovnog ciklusa na budet (razlika strukturnog i stvarnog).

Automatski stabilizator fiskalne politike slui za automtske promjene prihoda od poreza, osiguranje za sluaj nezaposlenosti, socijalna osiguranja te druge transfere. Diskrecioni stabilizator slui za projektovanje zapoljavanja u javnom sektoru te promjene poreskih stopa.

Unutranji dug je zaduenje drave na domaem tritu novca i kapitala radi pokria budetskog deficita i ubrzanja ekonomskog rasta ili u stabilizacione svrhe. Vanjski dug je zaduenje za potrebe razvoja zbog nedostatka unutranje akumulacije ili pokria deficita u platnom bilansu. Kratkorono, javni dug na ekonomiju utie efektom istiskivanja: porast dravne potronje vodi rastu cijena, pa CB vodi restriktivnu politiku rasta KS destimuliui privatne investicije, iako openito investicije rastu. Dugorono, veliki dugovi istiskivaju akumulaciju te smanjuju ekonomski rast, te se tako gubi efikasnost.

VI Makroekonomija u dugom roku Ekonomski rast se definie kao: glavni ekonomski i politiki cilj, ekspanzija

potencijalnom BDP-a, irenje granica proizvodnih mogunosti te rast ukupnog outputa po stanovniku. U kratkom doku, AS-AD sistem odreuje nivo outputa, nezaposlenosti, nivo cijena i inflacija. Glavni faktor koji stoji iza ekonomskog rasta

u dugom roku je AS. Dugoroni ekonomski rast se temelji na uveanoj upotrebi proizvodnih faktora rada, kapitala i prirodnih resursa (kvalitativno poveanje) te uveanoj efikasnosti njihovog koritenja (tehnolokim promjenama kvalitativno koritenje).

Tri su izvora ekonomskog rasta: rast radne snage, rast kapitala i tehnoloke promjene. Modeli ekonomskog rasta se dijele na klasine i savremene. Klasnini modeli su prema: Adam Smith; Mill i Malthaus; David Ricardo. Savremeni modeli

su: Kejnzijanski model i Neoklasini modeli. Prema Adamu Smithu rast je uslovljen ekonomijama ponude, rastom

stanovnitva, investicija i zemlje. BDP se poveava sa poveanjem stanovnitva dok se postojea zemlja ne pojavi kao granica rasta. Sa oskudicom zemlje BDP poinje sporije rasti od stanovnitva (opadajui prinosi). Ekonomija bazirana na teoriji vrijednosti.


WWW.STUDOMAT.BA 16

Mill: rast stanovnitva mora se kontrolirati kako bi se sprijeio pad ek. aktivnosti (ekonomskog rasta) i dostiglo stanje dugotrajne ravnotee. Malthaus: rastue stanovnitvo moe se dovesti do take gdje e radnici biti na minimalnom nivou opstanka. Stanovnitvo e se poveavati sve dok su nadnice vee od egzistencijalnog minimuma.

David Ricardo: opadajui granini prihodi zemlje. Poveanje renti smanjuje profit, poveanje prihoda od zemlje uslovljava rast nadnica i pad investicija faktori ogranienja rasta. Rjeenja treba traiti u tehnolokim inovacijama i specijalizaciji.

Schumpeterova teorija rasta: izvor rasta na strani ponude. Stopa rasta

stanovnitva je egzogena. tednju smatra rezidualnom (konstantnom), te nevanom za rast. Pokreta rasta su promjene u ekonomskom okruenju (otkrie novih resursa i preduzetnike tehnoloke inovacije). Nema opadajuih prinosa od inovacija.

Harpod Domarov model je teorijski utemeljen na kejnzijanskoj metodi. U osnovi modela su sljedee pretpostavke: rast nacionalnog dohotka iskljuivo je funkcija akumulacije kapitala; uveanje faktora rada, odnosno rast zaposlenosti, rezultat je rasta stanovnitva; faktor rada se poveava po konstantnoj stopi prirodna stopa rasta stanovnitva; TEDNJEINVESTICIJEAKUMULACIJA KAPITALAPROIZVODNJA. Kako bi ostvarile rast, ekonomije moraju tedjeti i ulagati. to vie utede i uloe, bre e rasti. y/y=S/k jednaina pokazuje da jednostavno stopa rasta BDP-a odreuje zajedniki omjer racionalne tednje S i kapitalnog koeficijenta k. U odsustvu drave, stopa rasta nacionalnog dohotka je direktno ili pozitivno vezana za omjer tednje (to vie ekonomija tedi i uloi od datog BDP-a, to e biti vei rast BDP-a).

Neoklasini model rasta/Robert Sollow opisuje ekonomiju iji je output rezultat djelovanja 2 faktora proizvodnje: kapitala i rada. Kapital i tehnoloke promjene su dio modela. Ako koliina kapitala raste bre od stanovnitva, to otvara rast outputa po radniku, rast nadnica, smanjuje zarade od kapitala i smanjuje realne

kamate. S tehnolokim promjenama se postie vei output od iste koliine inputa, te one pomiu granicu proizvodnih mogunosti.

Prema neoklasiarima, tednja uslovljava investicije, dok je prema kejnzijancima obrnuto. Stopa ekonomskog rasta je nezavisna od tednje. Iako stopa tednje ne utie na stopu ravnotenog ekonomskog rasta, rast stope tednje djelujui na poveanje tehnoloke opremljenosti utie na poveanje nivoa ravnotene proizvodnje.

Ekonomski rast je proces poveavanja realnog BDP-a. Ekonomski razvoj je dinamini proces poveanja stepena zadovoljenosti ljudskih potreba. Konjukturni ciklus predstavlja zaokret u ukupnom outputu, dohotku i zaposlenosti. Obino traje izmeu 2 i 10 godina. Obiljeavaju ga ekspanzije ili kontrakcije u mnogim


WWW.STUDOMAT.BA 17

sektorima privrede. Silazna faza su kontrakcije a uzlazna je ekspanzija. Teorije

konjukturnih ciklusa: markstistika; neoklasine interpretacije krize; endogene teorije (teorija hiperprodukcije, t predimenziorianosti investicija, t inovacija, t

neravnomjerne potronje, monetarne t, teorije mjeovite privrede); egzogene teorije (politika, psiholoka, demografska, kozmika, fizikalna).

Marksistika teorija: uzroci krize su u sistemu reprodukcije. Veu se za kapital, jer nijedan raniji sistem proizvodnje nije poznavao krize. Sistem poiva na protivrjenostima koje izazivaju cikluse. Uzrok: proizvodnja ima drutveni karakter, sistem karakteriu stalni konflikti (vlasnici kapitala radnici). U sutini, problem je u hiperprodukciji kapitala u robnom obliku.

Strah od robe uzrok: nemogunost kapitala u robnom obliku da se pretvori u proizvodni kapital zbog ogranienja trita na strani tranje. To vodi ograniavanju ili smanjivanju proizvodnje to izaziva krizu. Padaju profitne stope, da bi zadrali iznos profita, vlasnici kapitala smanjuju proizvodne trokove, vre pritisak na najamnine i poveava se eksploatacija. Strah od robe smanjuje investicije. Kako se smanjuju investicije, smanjuje se ulaganje u proizvodnju i

sredstva. Lanano, taj pad izaziva i smanjenje u sektoru dobara za iru potronju, te nastaje kriza. Kapital koji stoji u robama zavrava svoj prometni proces obaranjem cijene (obezvrijeivanjem). Tako se usklauju kupovni i robni fondovi.

Neoklasine teorije konjukturnih procesa se dijele na endogene i egzogene. Prema endogenim teorijama, uzroci su unutar privrede, privredni ciklusi sami sebe

generiraju i u kome svaka kontrakcija izaziva ekspanziju i obratno. Prema

egzogenim, uzroci su izvan privrednog sistema (ratovi, politiki dogaaji, otkie nalazita zlata, nauna otkria itd.)

Tradicionalni pristup analizi ravnotee ima dvije varijante. Prema prvoj, ravnotea ili neravnotee se objanjava jednakou ili nejednakou ekonomskih varijabli bez analitikog obanjenja prirode tih odnosa. Druga varijanta je vezana za modele u kojima su date veze izmeu ekonomskih varijabli. Ponaanje modela se ogleda u 4 faze: 1. Poetna pozicija ravnotea; 2. Promjene koje naruavaju ravnoteu; 3. Proces prilagoavanja promjenama; 4. Krajnja pozicija nova ravnotea. Prema Keynesu, ravnotea nije cilj, ve pretpostavka privredne stabilnosti. Ravnotea se mora posmatrati dinamiki. Ravnotea se objanava kroz 4 stavke: 1. Neophodnost prolaska sistema kroz stanje ravnotee; 2. Periodinost ravnotee; 3. Nova ravnotea na viem nivou razvijenog sitema; 4. Duina razmaka izmeu dvije ravnotee zavisi od strukturnih promjena.

Konjukturni ciklus se prognozira kvantitativnim, kvalitativnim te

kombinovanim metodama. Kvantitativne metode koriste kvantitativne pokazatelje i

matematike metode u objanjenju konjukturnih ciklusa. Kvalitativne metode se baziraju na analizi kvalitativnih pokazatelja.


WWW.STUDOMAT.BA 18

Documents

Makroekonomija - Pomocni Materijal Za Pripremu Ispita - Prvi Dio