MAKROEKONOMIJAStatus: Obavezni Semestar: VIII ESPB: 7,0 Fohd asova (P+A+L): 30/30 ifra predmeta: EK 108

Doc. dr Srpko Kosori kosoric.sr@gmail.com

AGREGATNI MAKROEKONOMSKI MODELI DRUTVENO RAUNOVODSTVO RAUNI UKUPNOG PROIZVODA I DOHOTKA

1.1. MJERENJE MAKROEKONOMSKE AKTIVNOSTI Ve smo istakli da voenje ekonomije jedne zemlje podrazumijeva prethodno mjerenje makroekonomskih aktivnosti Ekonomska oblast s kojom se sagledava i mjeri ukupna, makroekonomska aktivnost (izraena makroekonomskim agregatima) jedne zemlje naziva se drutveno raunovodstvo ili raunovodstvo nacionalnog dohotka (ili jo: nacionalno raunovodstvo). Na osnovu tih podataka makroekonomska analiza utvruje meuzavisnost makroekonomskih agregata radi njihova objanjavanja, predvianja i usmjeravanja.

Makroekonomski agregati su ekonomske veliine u kojima su zbirno (agregatno) izraeni rezultati i resursi privrede jedne zemlje. O resursima smo ve govorili kao o faktorima proizvodnje ili inputima (rad, kapital, prirodni resursi) dok su rezultati svi proizvodi i usluge koji nastaju ekonomskom aktivnou i upotrebom resursa, i koji u agregatnom izrazu predstavljaju drutveni proizvod i drutveni dohodak (odnosno, nacionalni proizvod ili nacionalni dohodak), koji se strukturiraju u svoje sastavne dijelove kao to su: proizvodnja, potronja, investicije, izvoz i si. Cilj drutvenog raunovodstva je prikazivanje formiranja nacionalnog proizvoda i nacionalnog

4

U tom smislu ukupna ekonomska aktivnost se prati preko rauna preduzea, domainstava, drave i inostranstva. Preduzea su proizvoai nacionalnog proizvoda, a dohodci faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje) ine nacionalni dohodak.

Drutveno raunovodstvo, dakle, daje ukupnu sliku ekonomskih aktivnosti nacionalne privrede u odreenom periodu kroz sistemski pregled strukture i tokova drutvene reprodukcije u obliku povezanog sistema rauna. Ekonomske aktivnosti mogu biti stvarne i finansijske. Stvarne ili realne aktivnosti sadre proizvodnju, razmjenu i potronju dobara i usluga (agregatni izraz ovih veliina ini nacionalni proizvod). U finansijske aktivnosti spadaju tokovi novanih dohodaka, odnosno novane, kreditne i druge finansijske transakcije izmeu ekonomskih subjekata

6

Prvi je razlog premjetanje interesa s mikroekonomske na makroekonomsku teoriju u kojoj nacionalni dohodak, ukupna potronja, ukupna tednja i si., kao agregati, imaju esencijalnu ulogu. Drugi se sastoji u porastu interesa za bolje shvatanje makroekonomskih eperkusija, koji je doveo do intenziviranja studija procesa ekonomske cirkulacije. I konano, trei razlog se sastoji u primjeni ekonometrijskih metoda u rjeavanju

1.2. EKONOMSKE TRANSAKCIJE I KRUNI TOK DOHOTKA I PROIZVODNJE

1.2.1. Sistem nacionalnih rauna

Drutveno raunovodstvo posmatra privredu jedne zemlje kao sistem makroekonomskih aktivnosti u kojima se ukupna proizvodnja neprestano povezuje i smjenjuje sa ukupnom potronjom. Statistiko praenje ovih aktivnosti reflektuje se u ekonomskim transakcijama izmeu ekonomskih subjekata. Strukturu makroekonomije sainjavaju etiri osnovne grupe ekonomskih subjekata (ili instutucionaliziranih sektora), i to: domainstva, preduzea drava,

8

Svi ovi subjekti (sektori) pojavljuju se kao kupci odreenih roba/usluga u jednoj makroekonomiji. Domainstva kupuju potrona dobra i usluge od preduzea, a preduzea koriste prihod od prodaje za isplate zarada radnicima kao i za druge trokove, te za kupovinu investicionih dobara. Drava kupuje i potrona i investiciona dobra, a zainostranstvo je reprezentativan neto izvoz kao vrijednost izvoza umanjen za vrijednost uvoza. Zbir svih ovih kupovina predstavlja agregatnu tranju za drutvenim proizvodom, koji istovremeno oznaava i agregatnu ponudu, s obzirom da se traeni

Sistem nacionalnih rauna prikazuje i klasificira sve ekonomske transakcije izmeu ovih subjekata, pri emu se transakcije pojedinih subjekata grupiraju u sintetike kategorije makroekonomske agragate. Grupiranje se izvodi na dva naina: (1) Grupiranje prema tipu ekonomske aktivnosti, tj. prema proizvodu svrstava u istu grupu sve subjekte koji proizvode isti proizvod, to se oznaava kao grupiranje po principu proizvoda ili po principu iste djelatnosti.

10

Transakcije (tj. prava i obaveze izmeu ekonomskih subjekata) u tim raunima registruju se po obraunskom principu (iaccrualprinciple) u momentu zarade ili nastajanja prava. U ovom sluaju, npr. dohodak se registruje kad je zaraen (a ne kad je isplaen), proizvodnja se registruje kad je ostvarena (a ne kad je naplaena).

(2) Grupiranje po subjektima slijedi organizacijski

princip, to je pogodno za raune finansijskih transakcija, jer samo organizacijska jedinica moe biti nosilac finansijskih prava i obaveza. Ovdje se registracija vri po platnom principu (cash principle), tj. u momentu izvrenja obaveze plaanja. Npr. dohodak se registruje kad je isplaen, a ne kad je zaraen. Osnovna funkcija sistema nacionalnih rauna je da prikau ta se deava u ekonomiji jedne zemlje u odreenom periodu (obino jedne kalendarske ili poslovne godine).

Nacionalni rauni se strukturiraju u: (1) statistike jedinice, (2) tokove i stanja, (3) sistem rauna i agregata, (4) satelitske raune i Input-output tabele. Statistike jedinice su ekonomski subjekti koji u sopstveni raun ukljuuju ekonomske transakcije sa drugim jedinicama. Mogu biti profitne jedinice, neprofitne jedinice, dravne jedinice i domainstva. Rezidentne jedinice formiraju nacionalnu ekonomiju. U nacionalnoj ekonomiji postoji pet institucionalnih sektora: 1) poslovni, 2) finansijski, 3) sektor drave, 4) domainstva i 5) sektor neprofitnih institucija. Nerezidentne jedinice formiraju esti sektor:

Nacionalna ekonomija se grupie u 16 djelatnosti: 1) poljoprivreda, lov, umarstvo, 2) ribarstvo, 3) rudarstvo, 4) preraivaka industrija, 5) proizvodnja elektrine energije, gasa i vode, 6) graevinarstvo, 7) trgovina na veliko i malo, opravka vozila, 8) hoteli i restorani, 9) saobraaj, skladitenje i veze, 10) fmansijsko posredovanje, 11) aktivnosti u vezi nekretnina, iznajmljivanje, 12) dravna uprava i socijalno osiguranje, 13) obrazovanje, 14) zdravstveni i socijalni rad, 15) ostale komunalne, drutvene i line usluge i 16) privatna domainstva s zaposlenim licima.

Tokovi i stanja su informacije u sistemu nacionalnih rauna. Tokovi se odnose na djelovanje i posljedice dogaaja u definisanom vremenskom okvir, a stanja daju presjek tokova u jednom trenutku (obino na dan 01.01. ili 31.12.). Tokovi se dijele na transakcije i ostale promjene imovine. Najznaajnije su trine transakcije koje se dijele u etiri osnovne grupe: (a) transakcije materijalnim dobrima i uslugama, (b) transakcije raspodjele, (c) finansijske transakcije i (d) ostale transakcije. Ostale promjene imovine obuhvataju: (a) ostale promjene u veliini imovine i obaveza (npr., umanjenje imovine zbog poara, krae i si.) i (b) vlasniki dobici i gubici, kao posljedice promjena cijena raznih oblika aktive (razni vidovi sredstava i hartija od vrijednosti).

Sistem rauna i agregata pokazuje kako proizvodnja stvara nove i transformie ve postojea materijalna dobra i usluge, kako se u isto vrijeme stvara dohodak i kako se nakon toga raspodjeljuje i preraspodjeljuje, kao i kako se dohodak upotrebljava za finalnu potronju i tednju. Satelitske raune prikazuju i opisuju aktivnosti koje su prikazane povrno ili skriveno u osnovnom sistemu rauna. U pojave koje se opisuju u satelitskim raunima spadaju: prisustvo sive ekonomije, ukljuivanje u raune kapitala humanog kapitala ili trokova degradacije ivotne sredine i neracionalne eksploatacije prirodnih izvora.

16

Inpul-output tabele (koristi se i termin meusektorske tabele) prikazuje tokove proizvodnje pojedinih institucionalnih djelatnosti namjenjenih tekuoj proizvodnji u finalnoj potronji. Input-output tabele prikazuju kruenje reprodukcionih dobara i usluga u ekonomskom sistemu, to omoguava analizu veliine iinstitucionalnih strukture direktnih proizvodnih meuzavisnosti svih djelatnosti. Input-output tabele obezbjeuju i odreivanje

Odnos realne i monetarne ekonomijeSve makroekonomske procese ekonomske transakcije, koje evidentira drutveno raunovodstvo, u nacionalnim ekonomijama dijelimo na: (1) Tokove roba (realna ekonomija), koja se izraava i mjeri u koliinama proizvedenog ili prirodnog bogatstva, broju zaposlenih, koliini instaliranih kapaciteta i si. Realnu ekonomiju kreiraju preduzea i graani. (2) Tokove novca (novana ili monetarna ekonomija) izraava se u koliini i kretanju novca (u obliku novane mase, plaa, kamata, profita i td.). Monetarnu ekonomiju u svakoj zemlji vodi centralna banka, koja vri emisiju novca i regulaciju novanih tokova. Realna i novana ekonomije su isprepletane i meusobno uslovljene: monetarna ekonomija izvire iz realne, pri emu monetarna politika svojim mjerama stabilizacije ili destabilizacije ekonomije ima povratni uticaj na realnu

Integralni trini mehanizam i drutveni proizvod (kruni tok ekonomske aktivnosti)

Pojednostavljenje naina na koji drutveno raunovodstvo daje kvantitativnu sliku makroekonomije vri se grupisanjem ukupne privrede na dvije grupe ekonomskih aktivnosti: proizvodnju i potronju (reprezentuju ih ekonomski subjekti: preduzea i domainstava), odnosno pregledom krunog toka proizvodnje i dohotka. Proizvodni faktori teku iz potronje u proizvodnju, a njihovi dohoci (naknade za upotrebu faktora) iz proizvodnje potroaima. Istovremeno, i kao druga strana istog procesa, proizvodi i usluge teku od proizvoaa prema potroaima, a novani izdaci potroaa za kupovinu tih proizvoda i usluga teku

19

Na ovaj nain dolazimo do povezivanja trita finalnih dobara, tj. roba/usluga - outputa i trita inputa - faktora proizvodnje. Ova dva trita ine integralni trini mehanizam u kome i trite inputa, tj. faktora proizvodnje i trite outputa, tj. roba/usluga funkcioniraju na isti nain. Kruni tok proizvodnje i dohotka iskazuje tok proizvoda i usluga od preduzea prema domainstvima i tok dohodaka od domainstava prema preduzeima.

Slika 1. Kruno kretanje trinog mehanizma

Kruno kretanje trinog mehanizma, kako se vidi na dijagramu Krunog kretanja trinog mehanizma, pokazuje da se na tritu potronih dobara domainstva pojavljuju na strani tranje (kao preteni vlasnici faktora proizvodnje), a preduzea na strani ponude. Na tritu proizvodnih dobara domainstva se javljaju na strani ponude, nudei usluge faktora proizvodnje (rad, zemlja, kapital), a preduzea ih trae. Ciklini tok tranje, proizvodnje, dohodaka i, ponovo, tranje predstavlja kruni tok dohotka i proizvodnje u ekonomskom sistemu. Kruni tok dohotka i proizvodnje iskazuje tok robe i usluga od preduzea prema domainstvima i tok

Pomou ove slike u stanju smo mjeriti razmjere ukupnih ekonomskih transakcija u jednoj zemlji, to inimo na slijedea tri naina: sabiranjem vrijednosti proizvedenih roba u usluga, zbrajanjem dohodaka koje su prisvojili vlasnici faktora proizvodnje, obraunom svih izdataka vlasnika faktora proizvodnje na kupovinu roba i usluga. Svaki od naina mjerenja ukupnih ekonomskih transakcija daju iste rezultate, jer su svi oni samo razliite strane istog kretanja realnih resursa. Drutveni rauni vode ovaj statiki nain obrauna ukupnih ekonomskih transakcija, ija se novana vrijednost naziva drutveni proizvod jedne zemlje.

1.3. POJAM 1 OBRAUN GDP-a I GNP-a a) Drutveni proizvod u sistemu nacionalnih rauna

Prema metodologiji UN, Svjetske banke i IMF-a vrijednost drutvenog proizvoda (odnosno nacionalnog proizvoda) obuhvata vrijednost proizvodnje svih materijalnih dobara i usluga koje se realizuju na tritu u odreenom periodu. Mjera ukupnog proizvoda u sistemu nacionalnih raunima je bruto domai proizvod, ili skraeno, BDP (Gross Domestic Product- GDP). GDP je osnovni makroekonomski pokazatelj i najsveobuhvatnija mjera finalnog outputa ekonomije (ukupna proizvodnja dobara i usluga) u jednoj dravi, za odreeni vremenski period (godinu, ili za kvartal).

Finalni output predstavlja ukupna proizvodnja dobara i usluga koja se iskazuju i mjeri za odreenu geografsku oblast - najee za dravu, ali moe biti definiran i za odreeni grad, region ili grupu zemalja poput Evropske unije. Obino se iskazuje u US dolarima radi poreenja, ali se praktikuje i izraavanje GDP u domaim valutama. Mjerenje GDP je izuzetno vano za ekonomsku teoriju i ekonomsku politiku: omoguava da izrazimo ekonomski rast, konjukturne cikluse, nezaposlenost, inflaciju i si. Prije nego to je otkriven pojam GDP, bilo je teko ocijeniti stanje privrede. GDP je jedno od zaista velikih otkria XX stoljea.

25

Bez mjerenja ekonomskih agregata kao to su GDP, makroekonomija bi plivala u moru neorganiziranih podataka". GDP je opteprihvaeni pokazatelj zdravstveno stanja jedne ekonomije (rast GDP pokazuje poveavanje ekonomskog blagostanja graana, i obratno, njegovo opadanje ukazuje na smanjenje ovog blagostanja).

GDP mjeri dvije stvari odjednom: ukupne dohotke u jednoj zemlji i ukupne izdatke (potronju) koje ta zemlja ima u proizvodnji dobara i usluga (ovo je mogue zato to je suma svih dohodaka jednaka ukupnoj potronji). Uobiajeno je navoenje sljedeih definicija (metoda) izraunavanja GDP: GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka), GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod dohodaka).

1.3.2. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka) a) Ukljuivanje svih finalnih dobara i usluga

Kao suma finalnih proizvoda i usluga, GDP se iskazuje ukljuivanjem svih finalnih dobara i usluga koje potroai kupuju i troe. Ekonomski subjekti (domainstva, preduzea i drava) troe svoje dohotke na kupovinu ovih dobara, pa se GDP dobij a sabiranjem komponenti svih potronji u obraunskom periodu od jedne godine. Kao finalni izdaci javljaju se: potronja, investicije, dravni izdaci i neto izvoz (izvozuvoz, tj. Potronja stranaca), pa se obraun GDP vri po slijedeem obrascu:

GDP = C + I + G + NX

28

pri C

emu su:

= lina potronja pojedinaca i domainstava (Consumtion), I = potronja preduzea, tj. domae investicije (Investment), G = potronja drave, tj. dravni rashodi (Government spending), NX = neto izvoz, tj. razlika izmeu izvoza i uvoza (net export).

Iskljuivanje meufaznih prodaja i intermedijarnih dobara (problem dvostrukog obraunavanja)

GDP smo odredili kao ukupnu vrijednost finalnih dobara i usluga, pri emu je finalni proizvod onaj koji je proizveden i prodan za potronju ili investiranje krajnjem korisniku. Dakle, isti proizvod ne moe dva ili vie puta biti ukljuen u obraun GDP, to znai daje nuno iskljuivanje meufazne prodaje i tzv. intermedijarnih dobara. Meufazne prodaje su one koji kupuju kupci koji nisu krajnji korisnici nego su to dalji preprodavci - dileri. Npr. ako automobil kupuje diler koji e ga (pre)prodati, tada bi isti automobil dva puta obraunali u sumi prodaja koje formiraju GDP: otuda se iz obrauna GDP mora iskljuiti prodaja koju po drugi put obavlja diler.

Budui da u obraun GDP ulaze i usluge, na slian nain se iz njegovog obrauna iskljuuju one usluge koje bi podrazumijevali dvostruki obraun. Npr. u sluaju usluga prodaja nekretnina u obraun GDP ne ulazi vrijednost nekretnine koja se vie puta preprodaje (tada bi vrijednost iste nekretnina ula u GDP onoliko puta koliko bi bila preprodavana a to bi znatno uvealo sumu GDP-a). Stoga, u GDP ulazi vrijednost nekretnine prilikom prve prodaje i samo sve slijedee zarade posrednika u preprodaje te nekretnine.

31

Intermedijarna dobra su dobra koja se upotrebljavaju u izradi nekog dobra u cijelom lancu njegove proizvodnje, a ijim sabiranjem bi se vjetaki poveao GDP. Radi se o svim nabavkama (sirovine, meufazni proizvodi, reprodukcioni materijal) koje firma upotrebljava da bi proizvela svoj finalni proizvod. Npr. u izradi namjetaja kao finalnog proizvoda koristi se drvo, ali, ako bismo sabirali vrijednost drveta u obliku rezane grae, lesonit-ploa pa sve do gotovog namjetaja, mi bismo jednu te istu vrijednost (vrijednost drveta) sabirali nekoliko

GDP kao suma dodatih vrijednosti

Da bismo izbjegli zbrajanje meufaznih proizvoda (sirovina) u toku izrade finalnih proizvoda koristimo tehniku pribrajanja dodate vrijednosti, koja predstavlja razliku izmeu vrijednosti prodaje (ukupan prihod) i trokova materijala (sirovina, poluproizvoda) upotrebljenog za taj proizvod (u najkraem ukljuujemo namjetaj, ali ne i rezanu grau, lesonit-plou, itd.). Preciznije, da bi se izbjeglo dvostruko mjerenje uzima se u obzir samo vrijednost finalnih dobara i usluga (proizvode koja kupuje krajnji korisnik) a izostavljaju transakcije intermedijarnim proizvodima (inputi koji se koriste za dalju proizvodnju), koji se dalje prerauju ili preprodaju. Dakle, kada krajnji kupac kupi finalni proizvod, u cijenu e biti ukljuena ukupna dodata vrijednost koja se stvara u svim fazama proizvodnog procesa, pa dodata vrijednost nee biti dvostruko obraunata.

33

Zemljoradnika

zadruga svoj godinji urod penice proda mlinu u vrijednosti od 1.000 eura, kao iznos svog ostvarenog dohotka. Kupljenu penicu (za 1.000 eura) mlin nakon mljevenja proda kao brano pekaru za 1.300 eura i ostvari dohodak od 300 eura. Od kupljenog brana (1.300 eura) pekara proizvede i proda peciva za 1.900 eura (ostvareni dohodak pekara je 600 eura).

34

Dodana

vrijednost (ostvareni dohoci): zadruga: 1.000 mlin: 300 pekara: 600 1.900 Ukupna dodana vrijednost je 1.900 , to odgovara trinoj vrijednosti finalnog proizvoda peciva.

Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji namjetaja

Pretpostavimo da se jedna stolica proizvodi i prodaje krajnjem kupcu po cijeni od 100 eura. U formiranju dodate vrijednosti uestvuju pilana, elektrodistribucija, fabrika namjetaja i trgovina. Fabrika namjetaja otkupljuje od pilane rezanu dasku za 10 eura i za proizvodnju stolice troi struje 20 eura. Stolica se prodaje trgovcu po cijeni od 80 eura, te fabrika ostvaruje dodatu vrijednost od 50 eura, od kojih pokriva trokove rada u iznosu od 35 eura i porez od 5 eura, a preostalih 10 eura je profit fabrike. Trgovac prodaje stolicu za 100 eura, tako da novodata vrijednost iznosi 20 eura.

36

Sabirajui,

finalna cijena se moe rastaviti na dodatu vrijednost stvorenoj u svakoj od faza proizvodnje i isporuke finalnog dobra:

Dodata

vrijednost stolice Pilana 10 eura Elektrodistribucija 20 eura Fabrika namjetaja 50 eura Trgovac 20 eura Ukupno 100 eura

1.3.3. GDP kao suma faktorskih dohodaka zaraenih u ekonomskim aktivnostima (dohodovna strana)

Ovaj metod polazi od toga da se za proizvodnju GDP-a koriste faktori proizvodnje koji se upotrebljavaju unutar jedne zemlje, pri emu se za upotrebu svakog od faktora dobija odgovarajui dohodak. Bez dodate vrijednosti ne bi bilo mogue isplatiti dohotke od faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje). Po ovom metodu, GDP se predstavlja kao ukupna suma prihoda/dohodaka svih faktora proizvodnje (nadnica kao prihoda od plaenog rada, renti kao prihoda od zemlje i profita i kamata kao prihoda od kapitala). U ovaj zbir ulazi i dio prihoda koji drava prikuplja u

Raunica se izvodi sabiranjem nadnica ili plata (W = wage), kamata (i = interest), renti (R = rent), profita (Pf = profit), amortizacije (Dp = depreciation) i indirektnih poreza (T = tcoces), tj. kao:

GDP =W+i + R+ Pf+ Dp + T

Javne

usluge su, takode, dio GDP, iako se u stvari ne prodaju. Njihova cijena jednostavno se mjeri trokovima proizvodnje. Npr. usluge javnog obrazovanja ulaze u GDP kao suma profesorskih plata uveana za operativne trokove kao to su elektrina energija i grijanje, plus trokovi iznajmljivanja prostorija i opreme. Narodna odbrana ulazi u obraun GDP u formi ukupnih

Jednakost pristupa

Po sva tri metoda uvijek se dobiva isti iznos GDPa (eventualno neslaganje - statistika greka - iznosi do 1 %). Jednakost pristupa moe se prikazati na pojednostavljenom sluaju pekare iji su jedini trokovi - nadnice (uzimamo hljeb kao reprezenta svih proizvoda i usluga u drutvu). Ako pekara naplauje veknu po 1 KM onda e za 1000 vekni pekara naplatiti 1000 KM, to predstavlja zaradu pekare (u nadnicama i profitima). Dakle, GDP je jednak po oba pristupa raunanja: bilo mjeren kao tok finalnog proizvoda (1000 KM od

1.4. BRUTO NACIONALNI PROIZVOD (GNP)Bruto domai proizvod (GDP) je ukupna vrijednost koliina proizvoda i usluga drutva, proizvedenog unutar jedne zemlje u toku godine dana i u njega ne ulaze vrijednosti dobara i usluga proizvedenih domaim kapitalom ili zapoljavanjem pojedinaca u inozemstvu. Inozemni faktor ukljuen je u veliinu bruto nacionalnog proizvoda (Gross Nacional Product GNP). GNP se dobija dodavanjem GDP-u prihoda od ulaganja u inozemstvu i oduzimanjem plaanja strancima za njihova ulaganja. Preciznije: GNP predstavlja dodatu vrijednost koju su stvorili faktori proizvodnje u vlasnitvu rezidenta jedne zemlje, bilo da su locirani u zemlji ili inostranstvu. U GNP ulazi i dodata vrijednost, odnosno dohodak

Npr. plata Bosanca koji ivi u BiH, a radi u Austriji, obraunava se kao austrijski GDP i bosanskohercegovaki GNP. Razlika izmeu GNP i GDP naziva se neto inozemno faktorsko plaanje (NFP netfactorpaymentfrom abroad), odnosno: GDP = GNP-NFP U nekim zemljama razlika izmeu GDP i GNP je zanemariva (npr. SAD), dok je u drugim zemlja vrlo znaajna (npr. u Japanu zbog tzv. druge ekonomije" ili u Turskoj zbog znaajne ekonomske

1.5. SIVA EKONOMIJA: PROBLEMI REALNOG OBRAUNA GDP

Obraun GDP se vri na osnovu podataka koji se prikupljaju posredstvom poreskih slubi i javne statistike. Meutim, dio ostvarenih transakcija ostane neregistrovan, skriven od statistike i oporezivanja. Razliiti su oblici ispoljavanja sive ekonomije: od umanjivanja ili izbjegavanja prijavljivanja i plaanja poreza na prihode poreskih obveznika (firmi i pojedinaca), rada i prodaja na crno (uline tezge, ne prijavljeni, radnici, sitne zanatske usluge), aktivnosti uradi sam (poslovi domaica, kune popravke, rad na njivi) do nedozvoljenih radnji kao to su prodaja droge ili druge kriminalne

43

Budui da je gotovo nemogue precizno utvrditi obim sive ekonomije, u stanju smo samo da procjenjujemo njeno znaenje i veliinu, pri emu se koriste razni kriteriji procjene, poput mjerenja potronje elektrine energije u domainstvima, broja automobila i si.

Procjena obima sive ekonomije (% od GDP)

Udio sive ekonomije u slubenoj ekonomiji u zemljama OECD-a (stanje 2006.) je od 10% do 20 % registrovane ekonomske aktivnosti. Rijetke su zemlje s postotkom manjim od 10 % (samo u dvije zemlje: vicarska i SAD takav stupanj udjela zadran je u cijelom desetljeu koje je predmet razmatranja) i veim od 20 % (u toj skupini izdvajaju se Grka i Italija). U nekim zemljama dolazi do porasta udjela sive ekonomije u posljednjem razdoblju; u Belgiji udio prelazi prag od 20 % poetkom devedesetih, a u panjolskoj i Portugalu od sredine devedesetih. Neponderirani je prosjek za zemlje OECD-a od 13,2 % do 16,8 %. Siva ekonomija se u BiH procjenjuje na

1.7. ISKLJUIVANJE INFLACIJE IZ GDP: NOMINALNI I REALNI GDP 1.7.1. Inflacija

Trina razmjena proizvoda i usluga se vri po vaeim - tekuim cijenama. Budui da se tekue cijene vremenom mijenjaju, to je veoma vano poznavati stopu po kojoj se cijene mijenjaju (stopu inflacije). Inflacija je opti rast cijena (ili rast opteg nivoa cijena), odnosno pad vrijednosti novca. Rije inflacija je latinskog porijekla i izvorno znai naduhavati (inflare), nadimanje (inflatio), a ekonomski, ona predstavlja naduhavanje cijena i novanih dohodaka, trokova proizvodnje i drugih novanih iznosa, tj. poremeaj u robno- novanim odnosima kada koliina novca u opticaju znatno prekorai veliinu robnih fondova.

Stopa inflacije se izraunava korienjem indeksa cijena, koji predstavlja prosjek potroakih i proizvoakih cijena odnosno ponderisani prosjek cijena odreenih roba i usluga prema njihovom znaaju u strukturi potronje gdje su za pondere uzete koliine tih dobara ili usluga. Najznaajniji indeksi cijena su indeks potroakih cijena (CPI), indeks proizvoakih cijena i GDP deflator. Indeks potroakih cijena (CPI - Consumer Prie Index) - koristi se najee kao pokazatelj opteg nivoa cijena. Predstavlja promjenu cijena fiksne korpe proizvoda i usluga (ishrana, stanovanje, higijena, prevoz, itd.). koju kupuje i troi tipino (prosjeno) domainstvo u

Indeks cijena je odreen visinom potroake korpe (ili trine korpe) na osnovu koje se izraunava indeks potroakih cijena, koji se naziva i indeks cijena na malo. Procentualni rast indeksa potroakih cijena u toku jedne godine odreuje stopu inflacije. Trokovi ivota su prosjeni izdaci za uobiajeno normalno uzdravanje tipinog domainstva tokom odreenog perioda. Vaan su pokazatelj kupovne moi i ivotnog standarda stanovnitva. Trokovi ivota rastu kada se povisuju cijene proizvoda koji su vani za potronju stanovnitva, a padaju kad god se cijene tih proizvoda snizuju. U visini trokova ivota odraava se realni dohodak stanovnitva.

48

Ako trokovi ivota rastu bre od nominalnog dohotka, pada ivotni standard i obratno, standard raste kada se nominalni dohoci bre uveavaju od trokova ivota. Prema Statistikom godinjaku BiH indeksi cijena se izraunavaju po modificiranoj Laspeyresovoj formuli na osnovu cijena proizvoda i usluga i njihovih pondera. Ponder predstavlja relativno uee pojedinih proizvoda i usluga u ukupnoj vrijednosti prodaje svih posmatranih proizvoda i usluga. Poseban vid indeksa cijena na malo su indeksi trokova ivota.

Svakog mjeseca Zavod za statistiku izraunava i objavljuje indeks cijena na malo. Grupisanje artikala i usluga u indeksu trokova ivota vri se prema namjeni potronje na: ishranu, duhan i pie, odjeu i obuu, stanovanje, higijenu i njegu zdravlja, obrazovanje i kulturu, saobraaj i telekomunikacione usluge. Prosjenom domainstvu u BiH potrebno je mjeseno obezbijediti 1.651 KM. Kako je izraunalo Udruenje za zatitu potroaa, najvei dio ovog iznosa, ak 652 KM, potrebno je izdvojiti za hranu, a ostatkom se moraju pokriti trokovi za reije, odjeu, obuu, prijevoz i druge stvari potrebne za ivot. Kako je prosjena plata (za 2009.) u Federaciji BiH 785 KM, u Republici Srpskoj neto via (813 KM), dok penzioneri u prosjeku primaju 350 KM, sa sigurnou se moe ustvrditi kako veina graana u BiH ivi ne rubu egzistencije. Prema

Dakle, pored indeksa potroakih cijena kojima se mjere promjene cijena jedne grupe proizvoda i usluga koji formiraju potroaku korpu, postoji i indeks cijena za sve proizvode i usluge kojeg oznaavamo kao GDP deflator. GDP deflator je iri pokazatelj od indeksa potroakih cijena jer on pored potronje domainstava ukljuuje cijene proizvoda i usluga vezanih za izdatke i ostalih sektora: investicije, dravne izdatke i neto izvoz.

1.7.2. Pojam nominalnog i realnog GDP

Ukoliko vrijednost finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u obraun GDP izrazili u tekuim, trinim cijenama dobivamo nominalni GDP. U tom sluaju bismo sve koliine finalnih proizvode i sve pruene usluge u toku godine dana pomnoili sa odgovarajuim cijenama koje su vaee u momentu prodaje i dobili GDP u tekuim cijenama, odnosno nominalni GDP.

Dakle, vrijednost GDP se izraunava tako to se proizvedena koliina finalnih roba i usluga (a, b,c,....z) pomnoi njihovim cijenama (pa, pb, pc.......pz) pa se dobijene vrijednosti saberu: GDP = X (a.pa, b.pb, c.pc...z.pz). Kako se cijene tokom vremena mijenjaju (pod uticajem

52

Pri obraunu GDP-a, otuda, koristimo realne (stalne, konstantne), a ne nominalne (tekue, trine) cijene proizvoda i usluga kako bismo iskljuili uticaj (tekuih) cijena na visinu GDP-a (nominalni GDP raste bre od realnog GDP-a zbog inflacije cijena).

Za razliku od nominalnog GDP koji koristi tekue prodajne cijene, realni GDP se obraunava pomou cijena iz zadate bazne godine (mjeseca), to znai da koristi konstantne cijene. Poto na realni GDP ne utiu promjene cijena, promjene realnog GDP odraavaju samo promjene proizvedenih koliina. Zbog toga i kaemo daje realni GDP mjera proizvodnje dobara i usluga u jednoj zemlji.

1.7.3. GDP deflator

Realni GDP dobijamo tako to nominalni GDP podijelimo indeksom cijena (koji nazivamo deflator GDP) u postupku koji oznaavano kao deflacioniranje. Realni GDP=NominaIni GDP : Deflator GDP Deflator GDP = index cijena kojim se vri korekcija novane vrijednosti svih roba i usluga koje ulaze u sastav GDP usled promjena cijena. Primjena deflatora omoguava da se izoluju promjene u realnom outputu roba i usluga u ekonomiji. Poto nominalni GDP i realni GDP moraju biti isti u baznoj godini, GDP deflator za baznu godinu uvijek iznosi 100. Za naredne godine GDP deflator izraava promjenu nominalnog GDP-a (promjenu nastalu usled promjene tekuih cijena) u odnosu na baznu godinu.

Ovaj indeks cijena je ponderisana prosjena cijena, koji se odreuje kao ponderisani prosjek cijena svih roba u GDP, s ponderom svakog dobra koji je jednak njegovoj postotnoj vanosti u ukupnom GDP. Prostije reeno: za neku veliinu GDP ustanovi se indeks 100 (bazna godina). Potom se za svaku veliinu nominalnog GDP odrede indeksi maloprodajnih cijena (npr. 110, ukoliko je u nekoj narednoj godini porast cijena u odnosu na baznu godinu iznosio 10 %, ili 95, ukoliko su prosjene cijene bile za 5 % manje u odnosu na baznu godinu). Nominalni GDP se podijeli sa indeksom cijena i pomnoi sa 100 da bi se dobio realni GDP.

1.7.4. Primjer obrauna realnog GDP

Pretpostavimo da ukupni nominalni GDP u 2008. godini iznosi 20 milijardi USD, a daje inflacija u ovoj godini 9 %. Realni GDP bismo dobili na slijedei nain: (deflator = 109:100).

Nominalni GDP : Deflator GDP = Realni GDP 20 milijardi USD : 1,09 = 18,34 milijardi USD

Da bismo jasnije ukazali na potrebu obrauna realnog GDP, prvo emo primjer obrauna realnog GDP izvesti pod krajnje uproenom pretpostavkom da GDP ini vrijednost samo jednog proizvoda, a potom uzeti u obzir stvarnu situaciju po kojoj se GDP sastoji iz vrijednosti mnotva proizvoda i usluga.

Krajnje uproeni sluaj: GDP se sastoji iz vrijednosti samo jednog proizvoda, npr. automobila. Pretpostavimo daje, u tom sluaju, u posljednje tri godine proizvedena i prodana slijedea koliina automobila po tekuim cijenama:

Obraun nominalnog GDP-a Tekue cijene Nominalna vrijednost (Nominalni GDP) 30.000.000 KM

Godina 2006.

Broj automobila 1.000

30.000 KM

2007.2008.

1.2001.200

40.000 KM50.000 KM

48.000.000 KM60.000.000 KM

Ukoliko bi GDP raunali kao nominalni, iz prethodnog tabelarnog prikaza proizalo bi daje GDP u 2008. u odnosu na GDP u 2006. povean za ak 100 % (tj. sa 30 mil. na 60 mil. KM) iako je koliinski obim proizvodnje (broj automobila) povean samo za 20 % (od 1.000 kom. na 1.200 kom. automobila). Vidimo daje ovako visok rast nominalnog GDP uslovljen poveanim cijenama automobila, to je naroito vidljivo poreenjem 2007. i 2008. godine u kojima nije dolo do promjene koliine prodatih automobila (u obje godine po 1.200 kom.), a ipak je nominalni GDP 2008. u odnosu na 2.007. godine povean za 25 % (od 48 mil. na 60 mil. KM).

60

Preimo sada sa nominalnog na realni GDP, pri emu 2006. uzimamo za baznu (2006 100), odnosno obraun bi tekao kako slijedi:

Obraun realnog GDP-aRealna vrijednost (Realni GDP) 30.000.000 KM (2006=100)

Godina 2006.

Broj automobila Stalne cijene 1.000 30.000 KM

2007.2008.

1.2001.200

30.000 KM30.000 KM

36.000.000 KM30.000.000 KM

61

Raunajui po stalnim cijenama vidimo da je realni rast proizvodnje i prodaje automobila u 2008. u odnosu na 2006. godinu 20 %, to je stvarna slika rasta proizvodnjei prodaje automobila (u sluaju nominalnih vrijednosti ovaj bi rast Iznosio iskrivljenih 100%).

62

Nasuprot prethodno uproenom primjeru, ekonomska stvarnost pokazuje da postoji mnotva proizvoda i usluga koji se realizuju na tritu. To znai da se realni GDP mora definisati kao ponderisana sredina vrijednosti finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u sastav GDP-a: npr., ako neki proizvod kota tri puta vie od drugog proizvoda, tada bi u obraunu realnog GDP taj proizvod trebalo uraunati kao iznos koji je trostruko vei od tog drugog proizvoda. Meutim, problem nastupa ako se i realne cijene mijenjaju tokom vremena. Tada ne bismo izabrali relativne cijene kao pondere u datoj godini (gornji primjer baznih indexa) nego bismo tokom vremena mijenjali i same pondere, odnosno obraunali bismo realni GDP u lananim dolarima (kao ponder koristili bismo onu godinu u kojoj je realni GDP

1.8. POTENCIJALNI I STVARNI GDP

Potencijalni GDP (potencijalni proizvod) predstavlja maksimalni nivo proizvodnje koju nacionalna ekonomija moe proizvesti. Drukije kazano: ukupne mogunosti proizvodnje jedne zemlje (stanje pune zaposlenosti, odnosno punog korienja faktora proizvodnje) izraavaju potencijalni GDP. Potencijalni GDP je dugoroni trend realnog GDP i predstavlja dugorone proizvodne mogunosti koju nacionalna ekonomija moe ostvariti uz odravanje stabilnih cijena. Potencijalni proizvod odreen je: raspoloivou faktora proizvodnje (radnoj snazi, kapitalu, prirodnim resursima itd.), efikasnou kojom se ovi faktori kombinuju (razvoj tehnologije, dostignuti nivo preduzetnitva, obrazovanje

Stvarni GDP je obino manji od potencijalnog GDPa. Razlika izmeu Potencijalnog i stvarnog GDP-a naziva se GDP jaz (GDP gap). Veliki GDP jaz znai da ekonomija zemlje djeluje unutar granica svojih proizvodnih mogunosti, i da zaostaje u ekonomskom rastu. Drutvo efikasno iskoritava svoje faktore proizvodnje samo ako je stvarni GDP na nivou potencijalnog. Ako je stvarni GDP manji od potencijalnog, to znai da su faktori proizvodnje dijelom nezaposleni (niskorieni), a dio potencijalnog GDP zauvijek izgubljen. Prije pola stoljea, nobelovac Samuelson je ovo

Poslovni (konjukturni) ciklusi ukljuuju fazu ekspanzije (u kojoj stvarni GDP raste), dostizanja vrha (u kojoj stvarni GDP moe ak premaiti potencijalni), te kretanje silaznom linijom kada stvarni GDP poinje opadati. Ukoliko je poslovni ciklus u fazi pada (faza kontrakcije, odn. smanjivanja ekonomske aktivnosti) udaljenost od potencijalnog GDP je sve vea, do faze depresije ili dna poslovnog ciklusa (najnie ekonomske aktivnosti) kada je udaljenost stvarnog od potencijalnog GDP najvea. Cilj makroekonomske politike je GDP jaz bude to manji, odnosno da se stvarni GDP to vie priblii potencijalnom GDP-u.

1.9. UKUPNO OSTVARENI GDP I GDP PER CAPITADo sada objanjavani GDP kao ukupna vrijednost svih outputa (finalnih proizvoda i usluga, odnosno svih faktorskih dohodaka) u jednoj zemlji tokom jedne godine predstavlja ukupno ostvareni GDP. Ako se ukupno ostvareni GDP stavi u odnos sa ukupnim brojem stanovnika dobije se GDP po stanovniku (GDP per capita/GDP p.c.). Podatke o veliini ukupnog GDP i GDP p.c. objavljuje Svjetska banka svake godine za gotovo sve zemlje svijeta. Ovu veliinu GDP p.c. Svjetska banka izraava na dva naina: u US dolarima, polazei od zvaninog deviznog kursa, u meunarodnim dolarima, tj. prema kupovnoj snazi

68

Iako se praktikuje i izraavanje GDP u domaim valutama, obino se radi meusobnog poreenja zemalja GDP iskazuje u US dolarima. Meutim, vrijednosti GDP u US dolarima esto iskrivljuju vrijednost GDP u manje razvijenim zemljama (obino ih potcjenjujui, prikazujui ih manjim nego to zaista jesu).

1.10. GDP KAO POKAZATELJ EKONOMSKOG RASTA

Rast GDP jedan je od osnovnih makroekonomskih ciljeva. Porast realnog GDP u odnosu na prethodnu godinu pouzdanje pokazatelj daje drutvo u ovoj godini proizvelo veu masu dobara, te da je ivotni standard stanovnitva porastao (ako broj stanovnika nije rastao bre od prirasta GDP). Uveanje realnog GDP predstavlja ekonomski rast. Ekonomski rast, odnosno rast realnog GDP mogue je jednostavno mjeriti uporeivanjem prirasta realnog GDP u ovoj u odnosu na prolu godinu.

1.11. GDP I EKONOMSKO BLAGOSTANJE

Promjene u GDP odraavaju veliinu ekonomskog rasta, koji je dugorono, najznaajniji faktor uspjeha jedne nacije. Nasuprot tome, kritiari prebacuju da GDP predstavlja pretjerani materijalizam drutva posveenog beskonanoj proizvodnji beskorisnih dobara na jednoj strani, i socijalne nejednakosti, proizvodnje oruja i eko zagaivanja na drugoj strani. To znai da iako vai kao najsveobuhvatnija mjera ekonomske aktivnosti makroekonomije u jednoj zemlji, GDP ne predstavlja savreno mjerilo blagostanja. Dakle, GDP ima i odreene slabosti (nedostatke), zbog toga to:

Promjene veliine GDP ne govori o cilju proizvodnje u makroekonomiji: npr., ako se u jednoj godini drastino povea proizvodnja alkohola to se odraava na rast veliine GDP isto kao kad bi u toj veliini vrijednosti bila poveana proizvodnja kompjutera ili ivenih namirnica. Samo po sebi je jasno daje kvalitet ekonomskog rasta u prvom sluaju sasvim razliit od drugog. U GDP nije uraunata vrijednost dobara i usluga ekonomskih aktivnosti koje nisu registrovane (koji se proizvode/prodaju van svjetla statistike i obrauna poreza, tj.: u to spadaju: siva ekonomija-rad na crno, rad domaice, djelatnosti uradi sam i si.).

GDP nita ne govori o kvalitetu ivota nematerijalnim potrebama, linim slobodama, ivotnoj sredini. Rast GDP se moe ostvariti i uz represivan politiki reim ili pogoravanje kvaliteta ivotne sredine, zbog ega se stanovnitvo nee osjeati bogatijim. GDP ne govori nita o socijalnim nejednakostima. S obzirom da se radi o statistikom zbiru proizvedenih trinih vrijednosti u zemlji za odreeni period, to znai da veliina GDP per capita moe davati iskrivljene informacije o nivou drutvenog standarda pojedinaca u jednoj zemlji: u zemljama velikih socijalnih razlika (Rusija, Brazil, Gana i si.), manjina stanovnitva prima enormno velike dohotke, a veina ivi na ivici egzistencije.

73

Pretpostavimo da npr. manjina od 10 % bogatih prima 80 % ukupnog dohotka, a veina od 90 % stanovnitva dobija preostalih 20 % ukupnog dohotka. Ako dalje pretpostavimo da stanovnici ove zemlje proizvode i troe samo meso i kupus (bogati jedu samo meso i potroe godinje ukupno 150 kg po osobi, dok preostala veina jede samo kupus, ukupno 350 kg po osobi) u preuproenom statistikom izrazu pogreno zakljuujemo da svi stanovnici date zemlje jedu sarmu, i to, npr. 200 kg sarme u prosjeku (a siromani nisu ni okusili meso).

74

Naime, pored materijalnog napretka, sadranog u rastu GDP kao kvantitativnom pokazatelju ekonomskog napretka, za ukupnu ocjenu drutvenog razvoja (odnosno ukupnog blagostanja) neophodno je uzeti u obzir i kvalitativne pokazatelje. Uvoenjem kvalitativnih pokazatelja u mjerenje blagostanja dolazimo do pojma kvaliteta ivota. Zbog toga su zemlje OECD (Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju i razvoj) predloile meunarodni sistem socijalnih indikatora koji se sastoji od slijedeih pokazatelja:

75

zdravstveno stanje stanovnitva, stepen obrazovanosti, uslovi na radnom mjestu, slobodno vrijeme, potroake sposobnosti, psihiko okruenje, lina sigurnost, mogunost drutvenog napredovanja.

76

U svakom od ovih podruja iskazuju se posebni indikatori. Npr. indikatori za zdravlje su: stopa smrtnosti novoroenadi, trajanje ivota, broj ljekara po stanovniku, broj bolesnikih kreveta i zdravstveno osoblje po stanovniku.

1.12. GDP U BOSNI I HERCEGOVINI

Osnovni makroekonomski indikatori u BiH za period 2005 - 2009. U periodu od 2001. do 2007. GDP je u BiH rastao s godinjim prosjekom od nekih 6 %. Pod uticajem globalne recesije dolazi do drastinog opadanja stope ekonomskog rasta, pa u 2009. godini, kada se kriza najvie osjea, ekonomski rast je ak negativan (-3,2 %).

Kretanje nominalnog BDP, BDP per capita i stope rasta BDP za period 2005-2009

2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

17.127,00 10.889,00 1,5728 19.252,00 12.346,00 21.760,00 15.222,00 24.702,00 18.481,00 23.950,00 17.025,00

4.457,0 5.010,00 5.664,00 6.429,00 6.233,00

2.834,00 3.212,00 3.962,00 4.810,00 4.431,00

3,90% 6,10% 6,20% 5,70% -3,20%

3.843 3.843 3.842 3.842 3.843 1,5594 1,4295 1,3366 1,4068

Iz prethodne tabele je vidljivo daje Bosna i Hercegovina bila u posmatranom periodu u odreenom ekonomskom usponu ali da isti, pod uticajem svjetske krize, stagnira odnosno da je trend sasvim drugaiji. Na narednim grafikonima dat je prikaz kretanja nominalnog GDP (BDP-a), stope rasta/pada realnog BDP i BDP/ per capita, te je ucrtana linija trenda za posmatrani period.

Realni BDP (stopa rasta u %)

Nominalni BDP (u milionima KM)

Kruni tok makroekonomskih aktivnosti

KRUNI TOK DOHOTKA I PROIZVODNJE

Ve smo, na primjeru zatvorene privrede, ustanovili da osnovna funkcija trita u spajanju ponude (proizvodnje) i tranje (potronje) formira kruni tok proizvodnje i dohodaka, koji se iskazuje kao tok roba i usluga od preduzea prema domainstvima i tok faktora od domainstava prema preduzeima. Ciklini tok tranje, proizvodnje, dohodaka i, ponovo, tranje prema proizvodnji predstavlja kruni tok dohotka i proizvodnje u ekonomskom sistemu. Subjekti ovog krunog toka su sektori proizvodnje (preduzea) i potronje (domainstva) a veze izmeu njih se iskazuju kao ekonomske transakcije subjekata u sistemu nacionalnih rauna.

Meutim, kruni tok dohotka i proizvodnje ne odvija se uvijek:direktnom odnosu izmeu preduzea i domainstava (dvosektorski, jednostavni model ekonomije), ve velikim dijelom i preko: institucionalnih posrednika (tj. finansijskih trita), posredstvom javnog sektora (drave) I inozemnog sektora (meunarodne razmjene i plaanja).u

OSNOVNI MODEL (DOMAINSTVA I PREDUZEA U KRUNOM TOKU DVOSEKTORSKI MODEL)

Pretpostavimo da se radi o jednoj zatvorenoj privredi koju ine samo dva sektora proizvoai organizirani u preduzea i potroai organizirani u domainstva. Domainstva kao vlasnici proizvodnih faktora nude svoje faktore (rad, kapital i zemlju) na tritu, a preduzea ih nabavljaju i angairaju u procesu proizvodnje, dakle, u ovom krunom toku ekonomske aktivnosti kao meuzavisna funkcioniu dva trita: trite

proizvoda i usluga, te trite faktora proizvodnje.

Domainstva za ustupljene faktore, a prema cijenama koje se formiraju na tritu faktora, dobijaju novane dohotke (nadnice-plate, kamate i rente), kojima kupuju proizvode i usluge prema cijenama koji se formiraju na tritu proizvoda/usluga. Zbir vrijednosti rente, nadnica, kamata i dobiti ini nacionalni dohodak (domai dohodak), koji je jednak toku novca od trita faktora prema domainstvima, kao protivtea toku faktora od trita faktora prema firmama. S druge strane, proizvoai od faktora proizvodnje proizvode proizvode i usluge i iznose ih na trite roba. Zbir svih vrijednosti proizvedene robe i usluga, koji je jednak toku novca od trita roba prema preduzeima, ini nacionalni proizvod (domai proizvod) i, ujedno, predstavlja protivteu toku roba/usluga od firmi prema tritu robe.

Razlika izmeu nacionalnog i domaeg proizvoda pojavljuje se uotvorenoj privredi kad se u domaoj privredi osim nacionalnih zapoljavaju i inostrani faktori proizvodnje, a nacionalni faktori se zapoljavaju i u inostranoj privredi.

U ovom modelu dvosektorske ekonomije (jednostavni model u kome je ekonomska aktivnost svedena na odnos preduzea i domainstva), nacionalni dohodak i nacionalni proizvod su, po definiciji, identini. To proizilazi iz: (1) Identinosti izdataka domainstava za kupovinu proizvoda/usluga njihovom ukupnom dohotku, kao i injenice da preduzea sve proizvedene proizvode/usluge prodaju direktno domainstvima, to znai da nacionalni proizvod mora biti identian nacionalnom dohotku, i (2) injenice da preduzea prihode od prodaje proizvoda/usluga (nacionalni proizvod) koriste za plaanje faktora proizvodnje (nadnica, kamata, renta), a razlika predstavlja dobit, koja pripada domainstvima. Plaanje faktora, ukljuujui i dobit, jednako je ukupnim primanjima domainstava (nacionalni dohodak), to ponovo znai da nacionalni proizvod mora biti

Slika 7. Jednostavni dvosektorski model ekonomije

Ostvareni dohodak domainstva koriste za kupovinu proizvoda i usluga kojima zadovoljavaju svoje potrebe. Suma potronje ovih proizvoda i usluga u zemlji zove se nacionalna potronja ili domaa potronja. Nacionalna potronja i domae potronja predstavljaju sumu potronje svih roba u jednoj zemlji. Sasvim slobodno moemo sada rei da nacionalni dohodak;, nacionalni proizvod i nacionalna potronja predstavljaju tri razliita aspekta, odnosno tri mjere aktivnosti narodne privrede u odreenom posmatranom razdoblju. Oni su u sistemu zatvorene privrede jednaki pojmovima domai dohodak, domai proizvod i domaa potronja.

Iz ovoga dalje moemo zakljuiti da je proizvodnja jednaka potronji u zatvorenoj privredi. U stvari, nacionalni dohodak ili nacionalni proizvod jednak je veliini ukupne finalne potronje. Istovremeno to znai da je veliina finalne potronje u zatvorenoj privredi determinisana veliinom nacionalnog dohotka. Slijedi da se lina potronja ekonomskih subjekata u makroekonomiji jedne zemlje finansira dohocima koje su oni sami ostvarili i zaradili. Sve ekonomske transakcije u krunom toku prolaze preko trita proizvoda/usluga i trita faktora, to znai da se u nacionalnim raunima obuhvaaju samo veliine koje su prole kroz ova trita. Ako postoje transakcije koje nisu prole kroz trita one se i ne obuhvataju u nacionalnom dohotku i nacionalnom proizvodu i ine sivu ekonomiju (npr. posao domaice u kui) i naturalnu potronju (npr. u

UKLJUIVANJE FINANSIJSKOG TRITA (TEDNJE) U KRUNI TOK

Pribliavajui nau analizu realnosti sad emo ukljuiti finansijsko trite kao posrednika izmeu domainstava i preduzea. To pretpostavlja da domainstva dio dohotka odvajaju za potronju (C), a drugi dio tede (S). tednja predstavlja izvor sredstava na finansijskom tritu (ova sredstva se koncentriu u rukama investicionih posrednika: banaka, osiguravajuih kompanija, investicionih fondova i dr., koji tednju domainstava pretvaraju u investicije

Na ovaj nain tednja predstavlja izlaz iz ili gubitak u toku razmjene izmeu domainstava i preduzea, te ima kontrakcijski efekat. Investiranjem se stvara dohodak preduzea koja proizvode kapitalna dobra i angairaju faktore proizvodnje. Ovaj dohodak nije rezultat rashoda domainstava nego ina investiranja, te zbog toga predstavlja ulaz ili dobitak u tok dohotka, te ima ekpanzijski uinak.) Uvoenje tednje i investicija, dakle, komplikuje kruni tok dohotka i proizvodnje, kreirajui dva odvojena toka sredstava od domainstava prema tritu roba i usluga.

Prvi, direktni tok, odvija se putem izdataka domainstava za kupovinu robe i usluga (na nain na koji smo to vidjeli u jednostavnom, dvosektorskom modelu ekonomije). Drugi, indirektni tok, odvija se putem tednje, i posredstvom finansijskog trita, investicija firmi, koje znae kupovinu na tritu roba i usluga. To znai da realni tok outputa (roba/usluga) i faktorskih usluga ide u jednome pravcu, a novani tok u drugome pravcu. Pri tome, tednja predstavlja odliv sredstava, a investicije priliv dohotka u kruni tok. Na osnovu ova dva toka, nastaju i dva potpuno odvojena sistema odluivanja, u okviru ega domainstva donose odluku o potronji, a firmama o investicijama.

UKLJUIVANJE JAVNOG SEKTORA (DRAVE) U KRUNI TOK

U daljem pribliavanju stvarnom funkcionisanju makroekonomije jedne zemlje u dvosektorski model uvodimo javni sektor ili dravu (prelazimo na trosektorski model). Drava do prihoda dolazi putem poreza (funkcioniu kao dravni prihodi), koje koristi za kupovinu robe i usluga na tritu faktora (dijagram 2). Uravnoteeni budet drave moe se, pri tome, definisati kao razlika ukupnih dravnih prihoda i dravne potronje. Ako je saldo pozitivan (dravni prihodi vei od potronje) imamo suficit budeta, a ako je negativan (dravni prihodi su manji od potronje) imamo deficit

U dvosektorskom modelu cjelokupni nacionalni dohodak pripadao je domainstvima i rasporeivao se na potronju i tednju. Ovdje od nacionalnog dohotka odbijamo poreze i dobijamo raspoloivi dohodak (Yd) koji domainstva mogu potroiti ili tediti. Dakle, drava oduzima jedan dio nacionalnog dohotka u obliku poreza, pri emu ovaj dio oduzetog dohotka drava kompenzira transfernim plaanjima domainstvima (ovu razliku izmeu poreza koje drava uzima od domainstava i transfernih plaanja koja drava upuuje domainstvima oznaavamo kao neto porezi). Na ovaj nain skupljene prihode drava upotrebljava za kupovinu roba/usluga (na tritu roba/usluga, tj. od privatnog sektora) i faktora proizvodnje (na tritu faktora

2.5. UKLJUIVANJE INOZEMNOG SEKTORA U KRUNI TOK (OTVORENA PRIVREDA)

U prethodnom ukljuivanju finansijskog sektora u kruni tok, cjelokupni nacionalni dohodak pripadao je domainstvima, i kao takav rasporeivao se na potronju i tednju, to jo uvijek predstavlja model zatvorene privrede. Sada prelazimo da pretpostavke otvorene privrede

Uvoenjem jo i inostranog sektora u kruni tok dohotka i proizvodnje u potpunosti zaokruujemo realnu sliku funkcioniranja makroekonomije. Inostrani sektor je s domaim ekonomskim subjektima povezan na tri naina: uvoza robe i usluga, pri emu plaanje uvezene robe i usluga predstavlja odlijevanje ili isticanje sredstava iz krunog toka, izvoza robe i usluga, pri emu naplaivanje izvezene robe i usluga predstavlja dotok u kruni tok dohotka (tok prema preduzeima); posredstvom finansijskog trita, budui da tekui uvoz robe i usluga ne mora u cjelini biti plaen tekuim izvozom robe i usluga (koristi se kredit). Inostrani

Slika 8. Uvlaenje tednje, drave i ino sektora u kruni tok dohotka i proizvoda

Na osnovu dijagrama zakljuujemo slijedee: U dvosektorskom modelu ekonomije ukupan nacionalni dohodak, u obliku izdataka za potronju, tee direktno od domainstva prema tritu robe i ovi izdaci predstavljaju jedini izvor sredstava na tritu robe (nita nije isteklo iz krunog toka, niti je doteklo u kruni tok). Kruni tok na slici nije zatvoren. U modelu otvorene ekonomije pojavljuju se tri dodatna naina na koje domainstva raspolau nacionalnim dohotkom: tednja, porezi i uvoz, a koje zajedno uzeto oznaavamo istecima (naputaju jednostavni kruni tok i predstavljaju korienje nacionalnog dohotka koje nije direktno povezano sa tritem robe. U isto vrijeme, u modelu otvorene ekonomije, pojavljuju se i tri dodatna toka robe: investicije, izdaci

Agregatna ponuda i agregatna tranja

Agregatna potranja i agregatna ponuda imaju primarno znaenje u makroekonomskoj analizi, a njihov meusobni odnos, iskazan kao model makroekonomske ravnotee, model AS-AD (Aggregate Supply - Aggregate Demand) odreuje ukupnu koliinu proizvodnje (domaeg proizvoda) i nivo cijena u jednoj zemlji. Odreujui veliinu domaeg proizvoda, presjecite krivulja agregatne ponude i agregatne potranje odreuju i sve ostale makroekonmske varijable koje se izvode iz domaeg proizvoda: zaposlenost, potronju, tednju, investicije itd.

3.1. AGREGATNA POTRANJA (AD - Aggregate Demand)

Agregatnu potranju ini ukupna (agregatna) koliina proizvoda/usluga koja e se kupiti pri datom optem nivou cijena uz pretpostavku ceteris paribus. U pitanju je nivo realne tranje (potronje) svih sektora privrede (preduzea, stanovnitva, vlade i inostranstva). Otuda se agregatna tranja (AD) definira se kao zbroj njezinih komponenti:

potranje domainstava za potronim dobrima (C = lina potronja, koja je odreena raspoloivim dohotkom); potranje preduzea za investicionim dobrima (I = investiciona potronja, koja je odreena prinosima od investicija, trokovima i oekivanjima); potranja drave (G = javna/dravna potronja, koja je odreena njenom ekonomskom politikom); neto izvoza (X = razlika vrijednosti izvoza i uvoza, koja je odreena domaim i inozemnim dohotkom, cijenama i valutnim teajevima).

Kriva agregatne ponude strukturirana iz svojih komponenti

Drugim rijeima AD mjeri ukupnu realnu potronju svih subjekata u privredi (domainstava, preduzea, vlade, i inostranstva) uz razliite nivoe cijena. Zbir svih ovih potronji predstavlja komponente agregatne potranje za drutvenim proizvodom (Y), koji, zapravo, oznaava agregatnu ponudu proizvoda/usluga. Agregatna tranja se grafiki prikazuje krivom agregatne tranje (AD Curve), koja pokazuje meuzavisnost agregatne potranje i opteg nivoa cijena, uz pretpostavku ceteris parihus. Kriva AD se prikazuje na dijagramu gdje apcisa predstavlja ukupnu proizvodnju u makroekonomiji tokom jedne godine (veliina drutvenog proizvoda Y), a ordinata opti nivo cijena (P).

Kriva agregatne potranje (kriva AD) se razlikuje od krive individualne potranje

Kriva agregatne potranje Kriva AD je opadajua, to ukazuje da e sa porastom opteg nivoa cijena biti traen manji obim ukupne proizvodnje (taka A), tj. doi e do smanjenja tranje za proizvodima I uslugama u makroekonomiji. I obratno, sa opadanjem opteg nivoa cijena e biti traen vei obim proizvoda i usluga (taka D). To je posljedica efekta novane ponude prema kojem poveavanje cijena pri fiksnoj nominalnoj koliini novca smanjuje realnu tranju za robama i uslugama.

Kriva AD ima negativni nagib kao i individualna kriva potranje (DD) ali iz sasvim drugih razloga. Razlika je u tome to kod individualne potranje u sluaju da cijena odreenog proizvoda poraste, potroai su u mogunosti da se opredjele za potranju robe-supstituta, to, naravno, nije mogue kod agregatne tranje koja se odnosi na sve proizvode i usluge u jednoj makroekonomiji u toku godine dana. Poveanje opteg nivoa cijena znai porast svih cijena, pa stoga nema efekta supstitucije (kao kod individualne krive potranje). Porast opteg nivoa cijena, takoe, oznaava i porast cijena (dohodak) faktora proizvodnje, pa nema ni efekta dohotka na smanjenje potranje. Dakle, makroekonomska kriva potranje (AD) ima negativan nagib usled djelovanja efekta novane ponude, dok mikroekonomska kriva potranje (DD) ima

Razlog opadanja krive AD s obzirom na nivo cijena jest uticaj promjene realne novane mase na kamatnu stopu i uticaj kamatne stope na veliinu AD (prije svega na investicije). To proizilazi iz toga to porast cijena uslovljava smanjenje realne novane ponude, to, opet, utie na smanjivanje pojedinih komponenti AD, prije svega investicija i line potronje. Zbog toga se smanjuje i ukupna AD. Dakle, porast nivoa cijena indirektno, preko porasta kamatnih stopa, utie na opadanje AD. Osim toga, poveanje cijena utie na smanjivanje realne vrijednosti finansijskog imetka, a to, dalje, povlai smanjivanje line potronje, odnosno agregatne potranje.

Promjene agregatne tranje

Na nivo agregatne potranje utiu razni faktori, i to: (1) mjere ekonomske politike (koji su pod kontrolom domaih nosilaca vlasti) i (2) egzogeni - vanjski faktori (koji su izvan kontrole nosilaca ekonomske politike).

(1) U mjere ekonomske politike koje utiu na agregatnu potranju spadaju promjene: Monetarne politike (preko ponuda novca i kamatne stope utie se na obim investicija; poveavanje novane ponude smanjuje kamatnu stopu i poboljava kreditne uslove. Poveavanje novane mase (novane ponude) poveava agregatnu potranju, to se na dijagramu izraava kao pomjeranje krive AD udesno na ADl, to bi, uz nepromjenjene cijene uticalo na porast domaeg proizvoda od Y na Yl. I obratno, smanjivanje novane ponude bi krivu AD pomjerilo ulijevo (smanjenje agregatne potranje) na AD2 i smanjilo domai proizvod. Fiskalne politike (preko javnih izdataka i poreza); porezne olakice poveavaju dohodak, a uveavanje poreznih stopa smanjuju dohodak. Ekspanzivna fiskalna politika (smanjivanje poreskih stopa) pomjera kriva AD udesno na ADl., dok restriktivna finansijska politika (poveavanje poreskih stopa) pomjera krivu AD ulijevo na AD2. Promjena teaja i odnosa domaih i inozemnih valuta utiu na promjene izvoza, koji je jedna od komponenti AD.

Zakljuujemo da je agregatna tranja (AD) rastua funkcija domaeg proizvoda (AD = f(Y) i dAD/dY > 0), a ova relacija je osnova keynesijanskih modela.

(2) U egzogene faktore koje su izvan kontrole nosilaca ekonomske politike, spadaju: kretanje cijena, oekivanja (prognoze) ekonomskih subjekata i povjerenje u business, rast inostrane proizvodnje, demografske promjene, nepredvidivi politiki dogaaji. Ako se ovi faktori mijenjaju kriva AD e se pomjerati ulijevo ili udesno. Npr., u sluaju promjene oekivanja ubrzanja inflacije dolazi do vee potronje dohotka, jer graani i preduzea nastoje preduhitriti efekte inflacije na obezvrjeivanje novca (fenomen "bjeanja od novca", o emu e kasnije biti rijei) ili anticipativno troe budui dohodak zaduivanjem. Usled toga se agregatna potranja

Kriva AD (oblikprave linije)

Pomjeranje krive AD udesno

Dakle, pri veem optem nivou cijene postoji manja spremnost za kupovinu roba i usluga pa se agregatna potranja smanjuje (pomjera se ulijevo). I obratno, ukoliko se opti nivo cijena smanjuje agragatna potranja se poveava, to krivu AD pomjera udesno i navie. Kretanje du krive agregatne potranje uslovljeno je sa promjenama u nivou cijena. Suprotno, promjena jednog ili vie necjenovnih faktora dovodi do pomjeranja same krive agregatne potranje. Uveanje agregatne potranje prikazano je kao pomjeranje krive udesno, od AD na AD1, a umanjenje ukupne potranje kao njena translacija od AD na AD2.

3. 2. AGREGATNA PONUDA (AS -Aggregate Supply) 3.2.1. Funkcija i kriva agregatne ponude

Agregatnu ponudu ini veliina proizvodnje (ukupnost domaih roba i usluga uveani za uvoz) u nacionalnoj privredi koje je nacionalni poslovni sektor voljan proizvesti i ponuditi pri datom nivou cijena u odreenom razdoblju. Funkciju agregatne ponude, dakle, pokazuje meuzavisnost izmeu ukupne proizvodnje i nivoa cijena. Agregatna ponuda zavisi od: potencijalne proizvodnje i nivoa trokova.

Ve smo vidjeli da potencijalna proizvodnja (veliina potencijalnog drutvenog proizvoda) predstavlja onaj nivo koji bi se ostvario kada bi faktori proizvodnje bili u potpunosti iskorieni, uz stabilne cijene (to podrazumijeva prirodnu stopu nezaposlenosti). Ako trokovi inputa u proizvodnju rastu (npr. poveavanje plata, rast cijene goriva i si.) doi e do porasta cijena roba/usluga na tritu i smanjenja agregatne ponude. Npr., ako se trokovi proizvodnje udvostrue i cijene po kojima preduzea nude proizvode e biti udvostruene.

3.2.2. Oblik krive agregatne ponude

Oblik krive agregatne ponude sagledavamo u ovisnosti od: (1) vremena u kome se posmatra odnos cijena i agregatne ponude, pa razlikujemo agregatnu ponudu u dugom i agregatnu ponudu u kratkom roku; (2) tumaenja koja daju pojedine ekonomske teorije.

Agregatna ponuda u dugom i kratkom roku

U ovisnosti od vremena, makroekonomska analiza pravi razliku izmeu agregatne ponuda u kratkom i agregatne ponude u dugom roku, to utiu i na oblik krive AS. Kriva agregatne ponude u kratkom roku (kratkorona kriva AS = Short-Run Aggregate Supply, SRAS) ima rastui nagib. U kratkom roku (nekoliko mjeseci, godinu) rast opteg nivoa cijena dovodi do porasta koliine roba koja se iznosi na trite za prodaju, tj. drutvenog proizvoda (preduzea u kratkom roku poveavaju obim proizvodnje kad cijene porastu). U kratkom roku veina trokova ima nepromjenljivi karakter (npr. nadnice su unaprijed odreene kolektivnim ugovorom, zakupnine su, takoer, unaprijed odreene ugovorom i td.).

U dugom roku (dugorona kriva agregatne ponude = Long-Run Aggregate Supply SRAS) kriva agregatne ponude ima vertikalni poloaj i poklapa se sa veliinom potencijalnog proizvoda. Kriva ima vertikalni izgled jer mnogi faktori koji su u kratkom roku imali nepromjenljivi karakter podlijeu promjenama na dugi rok. U dugom roku nema meuzavisnosti cijena i drutvenog proizvoda, tj. nikakva promjena u cijeni ne utie na promjene drutvenog proizvod jer se ve, pri postojeem tehnolokom nivou, ostvaruje potencijalni proizvod. Isto tako, na dugi rok porast agregatne potranje ne utie na promjene u nivou proizvodnje, ve ima efekte samo na rast cijena. Promjene krive agregatne ponude u dugom roku moe izazvati jedino tehnoloka promjena.

119

Oblik krive AS prema tumaenja pojedinih ekonomskih teorija

Ekonomske teorije podijeljene oko izgleda krive agregatne ponude. Svoje oblike krive AD definiu: (1) klasiari, (2) keynesijanci i (3) novoklasiari (neoklasiari). (1) Klasiari su smatrali daje agregatna ponuda uvijek na nivou pune zaposlenosti i da je jednaka agregatnoj potranji, to znai da kriva agregatne ponude ima izgled vertikalne prave. Ovo je odgovaralo njihovom uvjerenju u perfektno djelovanje slobodnog trita, to su izvodili iz Sayovog zakona trita.

Suprotan stav imaju kejnzijanci, koji su utemeljili elastinu krivu agregatne ponude, poznatu kao Keynesova kriva agregatne ponude. Oni su smatrali da, u sluaju neravnotee, privreda nije samo po sebi sposobna da se vrati u stanje pune zaposlenosti - zbog ega moe dugo ostati na nivou nedovoljne zaposlenosti. Ovakva kriva polazi od pretpostavke da obim proizvodnje i zaposlenosti odreuje iskljuivo agregatna tranja. Usto, u ovoj krivi je sadrana implicitna pretpostavka prema kojoj se cijene ne smanjuju ni u uslovima smanjenja agregatne tranje i poveanja nezaposlenosti, tj. da su cijene otporne na svaki oblik i pokuaj njihovog sniavanja. Dakle, nadnice i cijene u kratkom roku nefleksibilne usled ega porast agregatne tranje uzrokuje i porast agregatne ponude. Otuda drava mora mjerama fiskalne i monetarne politike uticati na agregatnu potranju i time uticati na

123

3) Predstavnici nove klasine ekonomije (neoklasiari) polaze od stava daje kriva AS rastua funkcija cijena. Kriva je teorijski strukturirana iz dva dijela:

(4) Proizilazi daje krivu AS mogue dekomponovati na tri segmenta: prvi dio je simetrian sa apcisom (keynesijanski dio), drugi ima pozitivan nagib (neoklasini dio), a trei dio je simetrian ordinati (klasini dio). U tom kontekstu, kriva AS reprezentuje realni obim ukupne proizvodnje za razliite nivoe cijena: 1. na horizontalnom (keynesijanskom) nivou obim proizvodnje se mijenja uz konstantne cijene; 2. na vertikalnom (klasinom) nivou) ukupna proizvodnja ostaje na nepromijenjenom nivou pri postojanju "pune zaposlenosti", dok se nivo cijena moe mijenjati. 3. na sredinjem (neoklasinom) nivou mijenja se i nivo proizvodnje i nivo cijena.

Ralanjenje krive agregatne ponude