I. MAKROEKONOMIJA KAO NAUČNA DISCIPLINA

1. POJAM I NASTANAK MAKROEKONOMIJE

1.1. UVOD: KAKO JE POČELO

Ekonomska nauka proučava ekonomski život na makro i mikro razini, iako u početku (u vrijeme klasične i neoklasične ekonomske misli), nije pravljena razlika između ova dva aspekta analize.

Utemeljivač moderne makroekonomije je Đon Majnard Kejns (John Maynard Keynes, 1883.-1946.), čije su osnove izložene u njegovoj knjizi „Opća teorija zaposlenosti, kamate i novca“ (1936.). Do pojave Keynesove knjige suvereno je vladala teorija ekonomskog liberalizma, koja se sa pretežno bavila mikroekonomskim problemima. Keynes je u svojim radovima (1933,1936.) doveo u pitanje dotadašnju vjeru u slobodno tržište i vladajući princip laissez-feire, što je značilo prevrat u ekonomskoj teoriji, te se često govori i o "Keynesijanskoj revoluciji" u ekonomskoj teoriji. Ova je revolucija bila inspirirana najtežom ekonomskom krizom koja je pogodila kapitalizam (1929.–1933.) nazvanom Velika kriza ili Velika depresija, koja je bila toliko razorna da je čitav svijet dovela do ivice socijalno-ekonomske katastrofe: drastičnog pada proizvodnje i investicija, pada kupovne moći stanovništva, porasta nezaposlenosti, velikih poslovnih gubitaka i sl. Kriza je razotkrila nedostatke do tada vladajuće klasične teorije i ekonomskog liberalizma i pokazala da slododno tržište ne može automatski stvarati ukupnu tržišnu koja je potrebna za ostvarenje pune zaposlenosti.

Velika ekonomska kriza (zahvatila od 1929. sve zapadne zemlje i dostigla vrhunac 1932.) je započela slomom Njujorške berze (pad vrijednosti dionica od 29-51%) i brzo se prenijela na finansijski, trgovački i proizvodni sektor (bankarska kriza je bila naročito razorna, samo u SAD je oko 9.000 banaka bankrotiralo). Došlo je do naglog pada industrijske proizvodnje (u 1932. proizvodnja je pala na 61,5% u odnosu na 1928.), 50 miliona ljudi je ostalo bez posla (stopa nezaposlenosti je u 1932. iznosila od 32 % u SAD do čak 48 % u Njemačkoj), industrijski kapaciteti su vrtoglavo padali do 30 % iskorištenosti, dok se GDP gotovo prepolovio.

Tek u toku i poslije ove Velike ekonomske krize počelo se s diferenciranim pristupom analizi ekonomskog života i utemeljenjem (regulatornih) ekonomskih funkcija države, kao okvirnim makroekonomskim predmetom, kojima se potiče zaposlenost, proizvodnja, kupovna moć i obezbjeđuje stabilnost cijena.

Ekonomska nauka se od tada grana u dva osnovna pravca: mikroekonomiju i makroekonomiju.

Keynesove teorijske postulate, date u njegovoj gore pomenutoj knjizi iz 1936. godine dalje su razrađivali njegovi sljedbenici (keynesijanci), posebno nobelovac P. Samuelson (u svojoj knjizi Osnovi ekonomske analize, 1969.), koji im je dao matematsku formu, odnosno «preveo» ih na ezgaktni jezik formula, modela i dijagrama. Pa ipak, makroekonomija nije u potpunosti egzaktna nauka, kao što su to prirodne nauke, jer su ekonomski problemi, kako kaže Samuelson, izrazito složeni i teško ih je u potpunosti i egzaktno predvidjeti, pa matematiziranje makroekonomije koristi da se produbi uvid u složenu stvarnost nacionalnih ekonomija i svijeta u cjelini, te olakša shvatanje ekonomskih zbivanja koja se tek imaju dogoditi.

1

Ekonomska teorija i politika koja se od tada veže za Keynesa i njegove sljedbenike naziva se keynsijanska ekonomika (označena i kao moderna ekonomika), a novu ekonomska disciplina – makroekonomija. Ovim je produbljen proces izučavanja cjeline nacionalne ekonomije, što je već bio udomaćen izraz u njemačkoj ekonomskoj literaturi u drugoj polovini XIX i početkom XX stoljeća. Od tada govorimo i o ekonomici narodne (ili nacionalne) privrede (national economy),

Neke od Keynsovih ideje su prvo inspirisale američkog predsjednika Ruzvelta (F.D. Roosevelt) u realizaciji njegovog velikog programa New Deala (vlada je donijelia posebni Zakon o oporavku nacionalne industrije, 1933.), kojim je država pokrenula masovne javne radove da bi pokrenula proizvodnju i spriječila masoponu nezaposlenost.

U ekonomskim politikama zapadnih zemalja gledišta keynsijanske ekonomike masovno su prihvaćena nakon Drugog svjetskog rata. SAD su prva država koja je obznanila svoju formalnu odgovornost za makroekonomska ostvarenja, što je prvo, učinjeno donošenjem Zakona o zapošljavanju 1946. godine, a nakon toga i drugim regulacijama ponašanja i kretanja nacionalne ekonomije.

Američki New Deal (Novi plan ili Novo poslovanje, 1933-1941.) je prva državna ekonomska intervencije u svijetu, kojom je postepeno savladana Velika ekonomska kriza. Program New Deala se zasnivao prvo, na podizanju kupovne moći stanovništva, smanjenju nezaposlenosti i obezbjeđenju socijalne sigurnosti radnika, i drugo, na stabilizovanju cikličnog kretanja i stimulisanju ekonomskog rasta. Među primjerima mjera za suzbijanje nezaposlenosti ističe se program javnih radova u dolini rijeke Tenesi, u kojem je država zapošljavala radnike u regulaciji vodotoka, izgradnji brana, velikog sistema hidrocentrala i sl. New Deala je označio kraj ekonomskog liberalizma i početak nove uloge države u ekonomiji SAD i čitavom kapitalističkom svijetu.

Zahvaljujući upravo primjeni keynsijanske ekonomike, tadašnje zapadne zemlje ne samo da su prebolile tešku ekonomsku krizu 1929-33. nego su i, nakon Drugog svjetskog rata, uspješno prešle sa ratne na mirnodopsku ekonomiju i utrle put ekonomskom i socijalnom prosperitetu u slijedećim decenijama.

1.2. POJAM MAKROEKONOMIJE I MAKROEKONOMSKE ANALIZE

1.2.1. Pojam i predmet makroekonomije

Za razliku od mikroekonomije koja objašnjava ekonomsko ponašanje pojedinačnih ekonomskih subjekata (domaćinstava, preduzeća) makroekonomija (grč. makros = veliko, dugo, ili u modernom značenju - agregatno) je dio ekonomske nauke koji proučava (analizira) ponašanje ukupne ekonomije jedne zemlje i utvrđuje međuzavisnost između njezinih važnijih (makro)ekonomskih agregata, koji se dobivaju zbrajanjem velikog broja manjih mikroekonomskih varijabli.

Makroekonomski agregati su sve relevantne ekonomske veličine ekonomije jedne zemlje u kojima su zbirno (agregatno) izraženi njeni resursi i rezultati (otud izraz ekonomski agregati). Pri tome se pod resursima podrazumjevaju svi faktori koji se koriste da bi se ostvarila ekonomska aktivnost, a izraženi su kao: zaposlenost (radna snaga), proizvodni kapaciteti, prirodni resursi, ukupan broj preduzeća i ukupan broj domaćinstava. Pojedinačne veličine se grupiraju i zbrajaju (agregiraju) u

2

makroekonomske agregate (GDP, zaposlenost, inflacija, uvoz/izvoz). Ovako iskazani agregati služe kao indikatori (makroekonomski agregati se označavaju i kao makroekonomski indikatori) za procjenu uspješnosti nacionalnih ekonomija i su osnova za donošenje njihovih ekonomskih odluka.

Najvažniji rezultati ekonomske aktivnosti se sumiraju u makroekonomske agregate, kao što su: bruto domaći proizvod - GDP (gross domestic product), bruto nacionalni proizvod - GNP (gross national product), investicije, ukupna potrošnja, zaposlenost, inflacija, izvoz-uvoz itd. Ovi agregati su izrazi zbrajanja velikog broja mikroekonomskih varijabli. Npr. agregatna ponuda je zbroj ponuda svih proizvođača u jednoj nacionalnoj ekonomiji, agregatna proizvodnja je zbroj tržišnih vrijednosti svih proizvedenih dobara i usluga u jednoj zemlji u jednom periodu.

Praćenje ponašanja i kretanja makroekonomskih agregata ukazuje na njihove međuuticaje, što omogućava shvatanja ne samo dosadašnjih makroekonomskih zbivanja (npr. koji su uzroci smanjivanja ekonomskog rasta ili povećavanja nezaposlenosti, i sl.), već i predviđanja njihova kretanja u dugom i kratkom roku. Na ovoj potonjoj osobenosti makroekonomije (šta će se dogoditi, tj. kako će dalje razvijati, npr. problem nezaposlenosti, i kako na njega uticati) zasnovana je teorija (makro)ekonomske politike.

Na osnovu do sada rečenog zaključujemo da u predmet makroekonomije spada:a) proučavanje ponašanja ukupne ekonomije jedne zemlje i utvrđivanje

međuzavisnosti između njezinih važnijih ekonomskih agregata, b) teorija makroekonomske politike, koja se bavi mogućnostima uticaja na makroekonomska zbivanja u kratkom roku na poslovne cikluse i u dugom roku na ekonomski rast.

Dakle, kao posebna oblast makroekonomije, (makro)ekonomska politika se bavi usmjeravanjem makroekonomskih zbivanja u željenom pravcu, tj. državno-regulatornim ostvarivanjem ciljeva makroekonomske stabilnosti i rasta u kratkom i dugom roku. Osnovne makroekonomske teme u kratkom roku čine kratkotrajna kolebanja proizvodnje zaposlenosti i cijena (što označavamo kao poslovni ciklusi),, a u dugom roku dugoročni trendovi u proizvodnji i životnom standardu (što označavamo kao ekonomski rast).

1.2.2. Makroekonomska analiza

Makroekonomska analiza proučava ponašanje sveukupne narodne privrede i utvrđivanje međuovisnosti između njezinih agregata, zbog čega se ova analiza označava i kao agregatna ekonomska analiza.

Makroekonomija analizira, s jedne strane, kretanja agregatne ekonomske aktivnosti, koja je određena odnosom agregatne ponude i agregatne tražnje (realna strana ekonomije), a s druge strane, promjene i uticaje na opći nivo cijena (nominalna strana ekonomije). Otuda se svaki ekonomski problem treba, u načelu, rješavati u terminima opće ravnoteže ukupne ekonomije jedne zemlje. U isto vrijeme ovo znači da se, na primjer, cijena nekog pojedinog proizvoda ne može nikako izolovano ustanoviti, a da se pri tom ne odrede ravnotežne cijene ostalih roba i usluga u ukupnoj ekonomiji. Prema tome, svaka pojedinačna cijena upravo zbog tog razloga mora biti kompatibilna sa svim ostalim ravnotežnim cijenama.

Polazeći od svega ovoga, postaje nam sasvim jasno da se ekonomsko ponašanje ekonomskih subjekata na nivou ukupne ekonomije ne može objasniti na temelju

3

pretpostavki na kojima se zasniva mikroekonomska analiza. U situaciji kad se ponuda i tražnja agregiraju i kad se pažnja analize usmjeri na uslove uz koje se ukupni domaći proizvod prodaje i kupuje, tada više nije prihvatljiva pretpostavka da su agregatna ponuda i tražnja nezavisne jedna od druge. Sve ovo upućuje na zaključak da međuzavisnost agregatne ponude i tražnje predstavlja temeljno obilježje moderne (savremene) makroekonomske analize.

Prema tome, dok se makroekonomska analiza usredotočuje na probleme međuzavisnosti uslova agregatne ponude i tražnje, mikroekonomska analiza ih zanemaruje. Stoga, te dvije vrste analiza dolaze, u kontekstu svojih domena istraživanja ekonomskih pojava i procesa, do različitih teorijskih zaključaka. U mikroekonomskoj analizi varijabla koja dovodi do parcijalne ravnoteže pojedinog dobra na određenom tržištu jeste de facto cijena tog dobra.

Međutim i makroekonomska analiza proučava također ponudu i tražnju, ali shvaćene kao agregate. Ona isto tako proučava stanje ravnoteže, kad su agregatna tražnja i agregatna ponuda jednake. Ali, ovdje, reperkusije makroekonomske ravnoteže i neravnoteže veoma mnogo se razlikuju od reperkusija mikroekonomske ravnoteže i neravnoteže. Tako će, na primjer, povećanje cijene nekog proizvoda uticati na, ceteris paribus, povećanje njegove ponude i smanjenje njegove tražnje, što će dovesti do novog nivoa uspostavljanja mikroekonomske ravnoteže. Međutim, povećanje općeg nivoa cijena u određenoj zemlji imaće sasvim drukčije posljedice. Sigurno je da će u tim uslovima ono rezultirati povećanjem dohotka svih prodavaoca roba. S obzirom da su prodavaoci istovremeno i kupci na makroekonomskom nivou, to će uticati na povećanje agregatne tražnje. Prema tome, ovdje je postignut rezultat koji je sasvim suprotan rezultatu mikroekonomskog porasta cijena, prouzrokovan smanjenjem tražnje. Međutim, uporedo sa odvojenim razvojem mikroekonomije i makroekonomije, postoje i tendencije da se neka makroekonomska pitanja, npr. ekonomski rast, inflacija i ciklično kretanje ekonomske aktivnosti objasne polazeći od mikroekonomskih osnova, pa se u nekim ekonomskim školama, kao u Novoj klasičnoj makroekonomiji i u teoriji Novih keynesijanaca, traga za mikroekonomskim osnovama makroekonomije.

Koncept mikroekonomskih osnova makroekonomije (microfoundations) predstavlja pokušaj da se izvedu biheviorističke (tj. psihološke) veze u makroekonomiji iz načina ponašanja pojedinaca koji se razmatraju u mikroekonomiji.Nova klasična makroekonomija (new classical macroeconomics) označava preformulaciju klasične ekonomije, i bazira se na na konceptu racionalnih očekivanja, kombinovanog sa konceptom prirodne nezaposlenosti.

Kako je prisutan veliki broj međuzavisnosti koje u privredi objektivno postoje među njenim agregatima, stoga ni makroekonomska analiza ne može ih sve obuhvatiti. Kao i mikroekonomska analiza i makroekonomska analiza se služi pretpostavkom, ceteris paribus, koncentrišući se samo na one najrelevantnije. Kao i u mikroekonomskoj analizi, njeni rezultati i zaključci zato vrijede samo aproksimativno, jedino u prosjeku. Ove dvije analize međusobno se ne isključuju. U nekim slučajevima one su čak i komplementarne. Nivo obuhvata ekonomskih varijabli i narav problema određuju vrstu primjene analize. Međutim, danas razvoj moderne ekonomske analize karakterišu dvije bitne tendencije. Prva se odnosi na odnosi na kvantitativnu ekonomsku analizu, što je omogućeno brzim razvojem ekonometrije, matematike i statistike. Sve široj primjeni

4

metoda kvantitativne makroekonomske analize doprinosi, takođe, i veliki napredak u proizvodnji kompjutera i simuliranju ekonomskih procesa. Druga je tendencija da se privreda sve više proučava kao jedinstveni sistem s makroekonomskog aspekta percipiranja ekonomskih pojava i procesa koji se dešavaju u porama svih ekonomskih subjekata date zemlje. Dugogodišnji razvoj nacionalnog računovodstva uslovio je konvergenciju tih dviju tendencija. Stoga se može sasvim sigurno konstatovati da kvantitativna makroekonomska analiza zauzima veoma značajno mjesto u sklopu razvoja savremene ekonomske nauke i u kreiranju i vođenju efikasne ekonomske politike, koja čini jednu od suštinskih pretpostavki opstajanja i razvoja svake države. Uostalom, makroekonomija se često, s pravom, označava kraljicom ekonomije, s obzirom da su makroekonomska znanja u osnovi dinamiziranja ekonomskog rasta i razvoja, s jedne, i općeg obrazovanja i kulture, s druge strane.

1.3. CILJEVI I INSTRUMENTI MAKROEKONOMIJE

Vođenje ekonomije jedne zemlje podrazumjeva: mjerenje makroekonomskih aktivnosti i postavljanje odgovarajućih makroekonomskih ciljeva, na koje se društvo opredjeljuje u određenom periodu, te odabir makroekonomskih instrumenata kao alata za ostvarivanje tako postavljenih ciljeva.

1.3.1. Makroekonomski ciljevi (mjerenje makroekonomske aktivnosti)

Makroekonomski ciljevi su poželjna ekonomska stanja na društvenom nivou. Ovi ciljevi istovremeno pokazuju ekonomsku efikasnost društva u cjelini. Među mnogobrojnim varijablama koje makroekonomija mjeri i razmatra njihov međuodnos su: realni bruto domaći proizvod (GDP), stopa nezaposlenosti, stopa inflacije, kamatna stopa i devizni tečaj. Shodno tome kao najčešći makroekonomski ciljevi, koji ujedno služe i za mjerenje makroekonomske aktivnosti, pojavljuju se:

(1) Visoki nivo nacionalne proizvodnja,(2) Visoka zaposlenost,(3) Stabilnost cijena,(4) Međunarodna razmjena.

(1) Proizvodnja. Cilj ekonomije svake zemlje je proizvodnja što većih količina dobara/usluga kako bi se zadovoljile stalno rastuće potrebe ljudi. Izražavanje ukupne količine roba/usluga moguće je jedino sabiranjem (agregiranjem) tržišnih vrijednosti svih finalnih pojedinačnih roba/usluga. Najobuhvatnija mjera ukupne proizvodnje na nivou makroekonomije jedne zemlje je bruto domaći proizvod (GDP – Gross Domestic Product). GDP je «mjerilo tržišne vrijednosti svih roba i usluga finalne tražnje proizvedenih u jednoj zemlji tokom jedne godine.» Izražava ga zbir vrijednosti lične potrošnje, bruto investicija, državnih izdataka i neto izvoz. Izražen na ovaj način, GDP mjeri ukupni uspjeh ekonomije jedne zemlje. Kako se radi o složenoj kategoriji, razlikujemo:

a) nominalni GDP i realni GDP, i b) potencijalni GDP i stvarni GDP.

5

a) Kako se GDP izražava u vrijednosnim pokazateljima to postoji mogućnost da se promjene cijene odraze na veličinu GDP i bez promjene ukupnog fizičkog obima proizvodnje. Da bi izbjegli ovu mogućnost GDP iskazujemo u obliku nominalnog i realnog GNP-a.

Nominalni GDP je mjeren u tekućim tržišnim (promjenjivim) cijenama, a realni je procijenjen u stalnim (nepromjenjivim) cijenama. Rast realnog GDP, zapravo, izražava ekonomski rast. Ekonomski rast je dugoročno povećanje proizvodnje, odnosno, uvećanje realnog bruto društvenog proizvoda. Postojanje ekonomskog rasta pretpostavka je zadovoljavanja stalno rastućih potreba ljudi, pa je ekonomski rast osnovni ekonomski i politički cilj svake zemlje. Ekonomski rast se kvantitativno izražava na različite načine, a najčešće pomoću pokazatelja stope rasta GDP per capita u određenom razdoblju.

b) Ukupne mogućnosti proizvodnje jedne zemlje (stanje pune zaposlenosti, odnosno punog korištenja faktora proizvodnje) izražava potencijalni GDP. Potencijalni GDP je dugoročni trend realnog GDP i predstavlja dugoročne proizvodne mogućnosti jedne zemlje uz održavanje stabilnih cijena. Potencijalni proizvod određen je:

- raspoloživošću faktora proizvodnje i - efikasnošću kojom se ovi faktori kombiniraju (razvoj tehnologije, dostignuti

nivo preduzetništva, obrazovanje i sl.).Stvarni GDP je obično manji od potencijalnog GDP-a. Razlika između

potencijalnog i stvarnog GDP-a naziva se GDP jaz (GDP gap). Izražen GDP jaz znači da ekonomija zemlje djeluje unutar granica svojih proizvodnih mogućnosti, i da zaostaje u ekonomskom rastu. Cilj makroekonomske politike je GDP jaz bude što manji, odnosno da se stvarni GDP što više približi potencijalnom GDP-u.

(2) Zaposlenost kao cilj makroekonomske politike se izražava kao ostvarenje visoke zaposlenosti odnosno niske nezaposlenosti. Svako društvo bi poželjelo da potpuno eliminiše nezaposlenost, odnosno da održi nezaposlenost na njegovoj «prirodnoj stopi» nezaposalenosti.

Veličinu zaposlenost mjerimo stopom zaposlenosti koja predstavlja procenat radne snage koja je nezaposlena. Stopa nezaposlenosti se kreće u skladu s poslovnim ciklusima: kada se proizvodnja smanjuje tražnja za radom opada i stopa nezaposlenosti raste. Radna snaga predstavlja sve radno sposobne ljude u jednoj zemlji, uključujući i one zaposlene i one nezaposlene (čini, dakle, ukupan zbir zaposlenih i nezaposlenih osoba u jednoj zemlji).

(3) Stabilne cijene. Treći makroekonomksi cilj je «održati stabilne cijene unutar slobodnih tržišta». Na slobodnom tržištu cijene su određene ponudom i tražnjom. Nagla kolebanja cijena (pad ili porast cijena) remete ekonomski rast i ostavljaju duboke socijalne posljedice, te daju pogrešne informacije o poželjnim pravcima alokacije resuirsa.

Stabilnost cijena se mjeri stopom inflacije, koja predstavlja promjene općeg nivoa cijena u toku jedne godine. U tom smislu bilo bi poželjno da ekonomija posluje s niskom stopom inflacije (najbolje na nultoj stopi). Da bi održala stabilne cijene država intervenira svojom makroekonomskom politikom.

(4) Međunarodna razmjena. Dugoročno države nastoje održati uzvoz i uvoz u ravnoteži. Prema liberalnim ekonomistima vanjska trgovina je među najvažnijim polugama ekonomskog rasta.

6

Zemlje sa razvijenom vanjskom trgovinom imaju tzv. otvorenu ekonomiju, koja omogućava da se svaka zemlja specijalizira (i time poveća svoju produktivnost) za onu proizvodnju za koju ima najpovoljnije uslove, što će u krajnjem ishodu povećati životni standard stanovništva u tim zemljama. Dakle, otvorena privreda je ona koja slobodno uspostavlja odnose sa drugim ekonomijama širom svijeta, dok je suprotna koncepcija - zatvorena privreda ona koja ne sarađuje sa drugim ekonomijama u svijetu.

Osnovne tokove dobara u međuarodnoj ekonomiji čine: izvoz, uvoz i neto izvoz. Dok izvoz predstavlja dobra i usluge koje se proizvode u zemlji, a prodaju drugim zemljama, uvoz čine ona dobra i usluge koje se proizvode u inostranstvu, a prodaju u zemlji. Razlika između vrijednosti izvoza i vrijednosti uvoza je neto izvoz (ili trgovinski bilans). Ako neka zemlja više izvozi, nego što uvozi (izvoz je veći od uvoza), tada je neto izvoz pozitivan i zemlja ostvaruje trgovinski suficit (ili pozitivni trgovinski bilans). Kada zemlja ima višak uvoza u odnosu na izvoz (izvoz je manji od uvoza) ona ostvaruje trgovinski deficit (negativni trgovinski bilans). Ako su, pak, izvoz i uvoz jednaki zemlja ima uravnoteženi trgovinski bilans.

1.3.2. Makroekonomski instrumenti

Makroekonomski instrumenti su alati kojima državna vlada ostvaruju makroekonomske ciljeve. Njihovim izborom se može uticati na ostvarenje nekog od makroekonomskih ciljeva, odnosno njima se utiče na poreze ili državnu potrošnju, ponudu novca i kamatne stope – a sve u cilju ubrzavanja ekonomskog rasta, smanjivanja inflacije, smanjivanja nezaposlenosti i generiranja poželjne veličine neto izvoza.

U makroekonomske instrumente spadaju: (1) fiskalna politika, (2) monetarna politika, (3) politika dohodaka i (4) međunarodna ekonomska politika.

(1) Fiskalna politika (doslovno značenje izraza fiskalna politika, prema engl. Fiscal policy, je „politika javnih prihoda/poreza) predstavlja skup mjera usmjerenih na primjenu javnih (budžetskih) prihoda i javnih rashoda radi ostvarivanja ravnomjernog ekonomskog rasta i stabilnosti cijena.

Fiskalna politika se, dakle, sastoji od:(a) Porezne politike (ubiranja javnih prihoda: poreza i drugih dažbina) (b) Politike javnih rashoda (troškovi državne administracije, vojske i policije;

izgradnja puteva, škola i bolnica, i sl.), pomoću kojih se ostvaruje uticaj na ukupne rashode države i proizvodnju (veličinu GDP-a).

(2) Monetarna (novčana) politika određuje količinu novca u opticaju, visinu kamatnih stopa i opseg kredita, čime država utičući na kamate i investicije, može osiguravati: visoku stopu zaposlenosti, nisku inflaciju, platnobilansnu ravnotežu i rast GDP-a. Monetarnu politiku u svakoj zemlji neposredno provodi centralna (ili narodna) banka.

Vođenje monetarne politike, tj. način na koji centralna banka kontroliše ponudu novca, te odnos novac-proizvodnja-inflacija jedno je od najvažnijih pitanja moderne makroekonomije.

(3) Politika dohodaka se primjenjuje u uslovima suprostavljenog djelovanja inflacije i nezaposlenosti kakav je zastupljen u sistemu predhodnih makroekonomskih

7

mjera – monetarne i fiskalne politike. Ove mjere snižavaju inflaciju na uštrb zaposlenosti, i obratno: povećava zaposlenost uz uslov povećane inflacije. Radi se o izuzetno skupim strategijama: da bi se inflacija snizila za svega nekoliko procenata, potrebno je značajno smanjiti proizvodnju i povećati nezaposlenost (što znači smanjenje stotine miliona, a u velikim zemljama kakva je SAD i hiljade milijardi dolara GDP-a).

U ovakvim uslovima vlade pribjegavaju dodatnim mjerama - kontroli najamnina i cijena u širokom rasponu od neobavezujućih smjernica i preporuka do njihove potpune regulacije. Mnogi ekonomisti su smatrali da je politika dohodaka (nadnica i cijena) najjeftiniji način smanjivanja inflacije, budući da će smanjivanje dohodaka umanjiti platežnu tražnju i time smanjiti poticaje inflacije.

(4) Međunarodna ekonomska politika postaje sve značajniji makroekonomski instrument u uslovima povećane međuovisnosti zemalja. Cilj je usklađivanje njihovih ekonomskih politika kako inflacija i nezaposlenost ne bi iz jedne zemlje prelazili u drugu.

Glavni instrumenti uticaja na koordinaciju ekonomskih politika zemalja i međunarodnu razmjenu su: (a) politike razmjene i (b) upravljanje tržištem deviznih tečajeva.

(a) Politike razmjene se sastoje od protekcionističkih mjera, kao što su: carine, kvote i ostale mjere koje ograničavaju ili potiču uvoz ili izvoz. Ove politike imaju malo uticaja na makroekonomsko ponašanje, a ova ograničenja ponekad postaju toliko velika da uzrokuju velike ekonomske poremećaje – inflacije ili recesije.

Ako zemlje svojom ekonomskom politikom ograničavaju kretanje osnovnih tokova u međunarodnoj ekonomiji na sceni je zaštitna politika ili protekcionizam. (b) Upravljanje tržištem deviznih tečajeva. Devizni tečaj predstavlja cijenu domaće valute jedne zemlje izraženu u valutama drugih zemalja. Zemlje usvajaju različite sisteme određivanja svojih deviznih tečajeva. Neke od njih dopuštaju da devizni tečajevi budu određeni samo ponudom i tražnjom, dok druge zemlje uspostavljaju fiksne tečajeve u odnosu na druge valute.

2. UVOD U RAZVOJ MAKROEKONOMIJE

Rudimentalne početke makroekonomske teorije kao grane ekonomske teorije nalazimo još kod predstavnika fiziokratske ekonomske škole F. Keneja (Francois Quisney), u njegovom djelu Ekonomske tablice, 1758. godine, koji je s ostalim fiziokratima izveo tezu po kojoj proizvodnja stvara dohodak koji je izvor kružnog toka ukupnog dohotka i potrošnje u privredi. Od tada, makroekonomski problemi (sve do Keynesa) samo površno bivaju zahvaćeni u ekonomskim teorijama: klasičari se bave nivoom zaposlenosti i (posebno Adam Smith, 1776.) nacionalnim bogastvom; neoklasičari (Alfred Marshal,1890.) općim nivoom cijena i sve do K. Marksa ekonomska teorija se ozbiljnije ne bavi problemima neto proizvoda ili faktorima formiranja dohotka. Marksova analiza proste i proširene reprodukcije najavila je razvoj makroekonomske analize i sistema modela narodne privrede. Zaslugama Marksa (Karl Marx, 1867., 1885., 1894.) i Engelsa (Fridrich Engels, 1894.) dobijamo jasnije definicije agregatnih kategorija bruto i čistog dohotka i modela proširene reprodukcije.

Pa ipak, sve do 1930-ih godina makroekonomija i nije mogla biti dosljedno razvijana, s obzirom da su državne statističke službe bile nerazvijene i nisu ni mogle pružati stastističke indikatore o cjelini ekonomskih tokova na kojima makroekonomija počiva.

8

U razvoju makroekonomije kao naučne discipline tri su najvažnije faze: a) klasični model XIX st., b) keynesijanski model 1930-ih godina i c) monetarizam i nova klasična ekonomija od kraja 1960-ih i početka 1970-ih

godina. Razlika između njih je slijedeća: dok klasični ekonomisti apsolutiziraju ulogu

tržišta i vjeruju u njegovu samoregulatornu ulogu, keynesijanci dokazuju neuspjeh tržišta i traže njegovu regulaciju uz pomoć države, a monetaristi i novoklasičari vraćaju povjerenje u sposobnost tržišta i odbacuju potrebu za državnim intervencijama, uvjeravajući u snagu politike stabilne ponude novca i mogućnost racionalnog predviđanja ekonomskih subjekata.

2.1. NAPUŠTANJE KLASIČNOG MODELA: KEYNES I KEYNESIJANCI

Klasični makroekonomski model pokriva sve pristupe koji zagovaraju učenje po kome je tržište samoregulatorni mehanizam u kome su cijene i nadnice fleksibilne tako da se tržište, samo po sebi, brzo „čisti“ (od tržišnih manjkova ili tržišnih viškova), odnosno automatski vraća u ravnotežu ponude i tražnje ako se ona poremeti.

U savršeno slobodnoj konkurenciji, koju su klasičari zagovarali, formira se ravnotežna cijena po kojoj tražioci kupuju tačno onoliko koliko prodavci žele prodati. Promjene cijena (roba i nadnica) imaju tendenciju da eliminiraju višak ponude odnosno višak tražnje i dovedu u ponovni sklad ponudu sa tražnjom. Čuveni Sayov zakon tržišta (J.B. Say, 1803.) kaže da „ponuda stvara svoju vlastitu tražnju“ pa je, kako su mislili mnogi od klasičnih i neoklasičnih ekonomisti, od A. Smita do D. Ricarda i A. Marshala, prekomjerna proizvodnja nemoguća, te tržište uvijek funkcionira s punom zaposlenošću. Krajnja poruka klasičnog makroekonomskog stajališta je da je trajna nezaposlenost nemoguća.

Nasuprot ovakvim stajalištima, Đon Manrajd Kejns (J. M. Keynes, 1883.-1946.) odbacuje mogućnost da tržišni mehanizam dovodi do stanja pune zaposlenosti, dokazujući da privreda može biti na raznim nivoima zaposlenosti, odnosno da može biti u ravnoteži s visokom nezaposlenošću. Ovo je bio radikalan zaokret u odnosu na dotadašnju ekonomsku klasičnu i neoklasičnu misao. Ovakav zaokret je proizveo novu ekonomsku disciplinu makroekonomiju, koja upravo rješava probleme na koje klasični model nije mogao odgovoriti (pojavu visoke nezaposlenosti i ekonomskog kraha tokom Velike krize 1929.33.).

Tvorac termina makroekonomija je Ragnar Friš (A. R. Frisch) 1933. godine, kasniji prvi nosilac Nobelove nagrade za ekonomiju (1969.), dok je puno utemeljenje osnova makroekonomske analize i sistema modela narodne privrede pripisano Keynesu, profesoru ekonomije u Kembridžu i finansijskom savjetniku britanskom ministru finansija. Njegova knjiga Opća teorija zaposlenosti, kamate i novca, 1936. tretitira integralnu cjelinu makroekonomske teorije i čini «epohalni alat ekonomske analize u kutiji alata makroekonomistima.»

Njegov uticaj na razvoj dalje makroekonomske misli je bio tako snažan da su termini keynesijanska ekonomika, teorija dohodaka i zaposlenosti preuzeti kao sinonimi makroekonomskoj teoriji. Pri tome, ipak, treba razlikovati pojmove keynesijanske ekonomika od ekonomije Keynesa. Ekonomija Keynesa se odnosi samo na sadržaj

9

Keynesove knjige Opća teorija zaposlenosti, kamate i novca, a keynesijanske ekonomika predstavlja zajedničku cjelinu ekonomske misli Keynesa (njegove Opće teorije) i kasnijih sljedbenika njegovog djela (keynesijanaca) poput makroekonomista kao što su Alvin H. Hansen, Abba P. Lerner, Paul A. Samuelson, Seymur H. Haris, Lawrence R. Klain i Dadley Dillard. Keynesovo učenje proizvelo je čak tzv. Keynesijansku školu makroekonomske misli, koja se, uz doprinose njegovih sljedbenika bavi razmatranjem agegatne tražnje, prvenstveno fiskalnim politikama radi smanjenja nezaposlenosti i poticaja ekonomskog rasta.

Keynesovi sljedbenici su dalje razrađivali stabilizacionu ulogu države u procesu uspostavljanja tržišne ravnoteže (premošćavanje jaza između agregatne tražnje i agregatne ponude), i to putem upravljanja agregatnom tražnjom. Primarni izvor nestabilnosti (izraženu u tome da tržište samo po sebi ne obezbjeđuje punu zaposlenost) keynesijanci vide na strani agregatne tražnje, zbog čega sugerišu državnu intervencije u osiguranju dodatne potrošnje putem javnih prihoda, javnih kredita i budžetskog deficita (u vrijeme Velike ekonomske krize dodatna potrošnja obezbjeđena je državnim isplatama plata nezaposlenim radnicima angažovanim na javnim radovima).

Glavnu ulogu u svojim intervencionističkim politika keynesijanci pripisuju državnim (javnim) investicijama kojim se, u vrijeme depresije kada postoji nedovoljna zaposlenost, obezbjeđuje puna zaposlenost – koja utiče na porast pojedinačnih tražnji za sredstvima za potrošnju i sredstvima za proizvodnju, čime se postiže multiplikatorski efekat na porast agregatne tražnje.

Novčana sredstva za finansiranje ovih investicija najčešće se obezbjeđuju deficitarnim finansiranjem budžeta (javnim rashodima).

Iako svi keynesijanci nisu saglasni da li se primarni izvor nestabilnosti na strani agregatne tražnje (npr. neokeynesijanaci se ne ograničavaju samo na fluktuacije u ukupnoj tražnji) svi su saglasni da je aktivna državna (makro)ekonomska politika nužna u uspostavljanju makroekonomske ravnoteže.

Razlike keynesijanaca i neokeynesijanaca:Dok keynesijanci smatraju da je nezaposlenost veće zlo od inflacije, za neokeynesijance je (doba stagflacije) podjednako zlo nezaposlenost i inflacija pa stoga predlažu mjere koje će ih obuzdati ili barem održati u razumnim granicama. Najpoznatiji neokeynesijanci su: J. Robinson, P. Smuelson, L. Klein, J. Tobin, F. Modigliani, R. Solow, A Blinder, J. Taylor i dr.

U pokušajima da se spoje pozitivne strane keynesijanske ekonomske teorije i neoklasične maršalijanske mikroekonomije, tj. da se na nivou makroekonomije prilagodi Keynesovo izvorno učenje i uključi u klasično stanovište, 1960-ih godina javlja se tzv. neoklasična sinteza, čiji je najistaknutiji predstavnik P. Samuelson.

10

Svetac zaštitnik makroekonomije – J. M. Keynes

«Svaka rasprava o makroekonomskoj politici mora započeti s J. M. Keynesom (1883.-1946.).“ Ovaj britanski ekonomist „bio je svestrani genij koji se istaknuo i na području matematike, filozofije i književnosti, kolekcionar je knjiga i umjetničkih slika, sudionik najviših intektualnih krugova svoga vremena u tzv. «blumsberijskoj grupi kojoj su pripadali Virđinija Vulf, Klajv Bel, Litin Strejči, a povrh svega toga bio je stručnjak za berzanske spekulacije na kojima je stekao ogromni imetak kojim je finansirao svoj King's College u Cambridgeu.»Objavljivanje njegove knjige «Opća teorija zaposlenosti kamate i novca», 1936., u povijesti ekonomije usporedivo je po značaju sa izlaskom «Bogatstva naroda» A. Smita, 1776.Do pojave ove knjige ekonomisti nisu proučavali uzlazne i silazne trendove u poslovnom ciklusu kao neizbježne, poput plime i oseke, zbog čega su bili zatečeni pred Velikom krizom 1929. Keynes je, razotkrivši nedostatke do tada vladajuće klasične teorije i ekonomskog liberalizma, dokazao da slododno tržište ne može automatski stvoriti ukupnu tržišnu tražnju koja je potrebna za ostvarenje pune zaposlenosti. Tek u toku i poslije ove Velike ekonomske krize počelo se s diferenciranim pristupom analizi ekonomskog života i utemeljenjem (regulatornih) ekonomskih funkcija države, kao okvirnim predmetom ekonomske politike, kojima se potiče zaposlenost, proizvodnja, kupovna moć i obezbjeđuje stabilnost cijena. Keynesove djelo izvršilo prevrat u ekonomskoj teoriji, te se često govori i o "Keynesijanskoj revoluciji", koja je donijela dvostruku promjenu u odnosu na dotadašnju ekonomsku misao:

a) Keynes je ustvrdio da visoka nezaposlenost i nedovoljno iskorišteni kapaciteti mogu opstati u tržišnim ekonomijama,

b) da vladina ekonomska politika (fiskalna i monerna) može utjecati na proizvodnju i tako smanjiti nezaposlenost i skratiti razdoblje ekonomskog pada.

2.2. NAPUŠTANJE KEYNESIJANSTVA: MONETARISTI I NOVOKLASIČARI

Nakon Drugog svjetskog rata keynesijanski pogledi su služili kao osnova formiranja ekonomskih politika zapadnih vlada. Nakon neoliberalnog prevrata 1970-ih i početkom 1980-ih godina kada se neoliberalna ekonomija okrenula protiv javne intervencije, smanjivajući vlade na minimum, «danas tek mali broj ekonomista vjeruje da intervencija vlade može ukloniti poslovne cikluse, kao što su to keynesijanci nekad obećavali, a ni ekonomija ni ekonomska politika od Keynesova velikog otkrića više nisu iste.»

Makroekonomija je danas poprište velikih teorijskih sukoba – između keynesijanaca na jednoj strani, te monetarista i predstavnika nove klasične ekonomije, na drugoj strani. Ovaj sukob je kulminirao, naročito, u 1970-im godinama kada je makroekonomija doživljela krizu, iz dva razloga: pojave stagflacije (istovremene pojave inflacije i nezaposlenosti) i žestokog teorijskog napada R. Lucasa i njegovih sljedbenika (pripadnici nove klasične ekonomije) na keynesijansku ekonomiku, koji dokazuju da kada se uvedu racionalna očekivanja tada keynesijanski modeli:

- nisu upotrebljivi u formuliranju ekonomske politike i - ne mogu objasniti dugotrajna odstupanja domaćeg proizvoda od njegovog

prirodnog nivoa, te da - teorija ekonomske politike mora biti preoblikovana korišćenjem alata iz teorije

igara.(1) Kao prva radikalna kritika antiteza keynesijanstvu, 1960-ih i 1970-ih godina,

javlja se monetarizam, sa svojim osnivačem nobelovcem Miltonom Fridmanom (M.

11

Friedman, 1912-2006.), profesorom Univerziteta u Čikagu i osnivačem čuvene čikaške monetarne škole, jednim od najčuvenijih američkih i svjetskih ekonomista.

Monetaristi su protivnici državne intervencije i insistiraju na stavu da je tržišna ekonomija samoregulirajuća, te da je privreda, dugoročno posmatrano, u ravnoteži. Ekonomiju treba prepustiti djelovanju tržišnih snaga, a država ne treba da se miješa u ekonomske procese.

Monetarizam posebno institira na adekvatnom ponašanju fiskalnog i monetarnog sektora. U okviru fiskalnog sektora ne prihvata se deficitno finansiranje i neuravnotežen budžet jer to već znači da se država miješa u ekonomsku aktivnost i da ometa mehanizam tržišnog usklađivanja.

Smatrajući da državno prisustvo u privredi potiče ekonomsku nestabilnost, monetaristi zahtijevaju čvrsta pravila dugoročnog rasta količine novca u opticaju, ovisno o kretanju ekonomskog rasta. Ova makroekonomska škola polazi od toga da su promjene ponude novca primarni izvor fluktuacija realnog GDP-a i inflacije. Zbog toga se zalažu za stabilnu i dugoročnu monetarnu politiku i konstantnu stopu monetarnog rasta, s obzirom da brz rast novca dovodi do inflacije, a spor rast novca do recesije.

Monetaristi ističu još da intervencionistička uloga države za koju se zalažu kejnsijanci, dovodi do fluktuacije u ponudi novca a što prouzrokuje makroekonomske probleme (stagnaciju, recesiju itd.), tj. fluktuacije u privrednim kretanjima. Stabilna ponuda novca je ta koja po monetaristima, obezbjeđuje makroekonomsku stabilnost privrede.

(2) Nova klasična škola, ili Nova klasična makroekonomija (New classical macroeconomics) se razvila iz monetarizma tokom 1970-ih i 1980-ih godina, a u suštini označava preformulaciju ortodoksne klasične ekonomije.

Novoklasičari, kao i monetaristi, naglašava samoregulirajući karakter tržišne privrede koji isključuje aktivnu ulogu države. Predstavnici ove škole (R. Lukas, T. Sargent, N. Wallace, R. Barro) polaze od racionalnih očekivanja (rational expectations) – pretpostavke da se ekonomski subjekti uvijek ponašaju ekonomski racionalno, s obzirom da na osnovu tržišno dobijenih informacija formiraju svoja očekivanja, planiraju svoju ekonomsku aktivnost i nepogriješivo anticipiraju mjere ekonomske politike. To pretpostavlja da ekonomski subjekti u potpunosti poznaju strukturu i tokove nacionalne ekonomije i da su im sve relevantne informacije dostupne. Racionalno ponašanje pojedinaca znači da su i njihova očekivanja racionalna, te državna intervencija nije potrebna. Predstavnici ove škole smatraju da je privreda uvijek na nivou pune zaposlenosti.

Središnji fokus je na odnosu ekonomskih subjekata (pojedinaca i preduzeća) prema promjenama u budućnosti odnosno očekivanjima. Razlikuju se dvije vrste očekivanja: adaptivna i racionalna. Adaptivna očekivanja se odnose na očekivanu promjenu inflacije ovisno o prethodnim iskustvima. Za razliku od adaptivnih, racionalna očekivanja koriste sve relevantne informacije (i o predhodnim i o očekivanim promjenama).

Polazne premise teorije racionalnih očekivanja su:• sva tržišta se „čiste“ trenutno i istovremeno (ponuda i tražnja su uvijek jednake,

a cijene i najamnine se određuju na konkurentan način);• tržišni učesnici se ponašaju racionalno koristeći sve raspoložive informacije u

12

donošenju svojih odluka;• eventualna nestabilnost (ciklična kretanja) u privredi proistječe iz kratkoročnih

zabluda ekonomskih subjekata, koje nastaju zbog njihovog raspolaganja s ograničenim informacijama (samo o predhodnim promjenama).

Dakle, koncept racionalnih očekivanja polazi od potpune konkurencije, potpunih prognoza i potpunih informacija koje su uvijek dostupne tržišnim učesnicima. To omogućava da se tržišni učesnici uvijek racionalno ponašaju, pa i kada se pojave nestabilnosti u privredi, ona su kratkotrajna i uglavnom su rezultat zabluda pojedinaca a dolaze usljed njihovog neraspolaganja adekvatnim i relevantnim informacijama.

Nova klasična makroekonomija nastoji da ospori keynesiansku politiku upravljanja tražnjom i umjesto toga fokusira se na ekonomiju ponude.

2. DRUŠTVENO RAČUNOVODSTVO – RAČUNI UKUPNOG PROIZVODA I DOHOTKA

1. MJERENJE MAKROEKONOMSKE AKTIVNOSTI

Već smo istakli da vođenje ekonomije jedne zemlje podrazumjeva predhodno mjerenje makroekonomskih aktivnosti Ekonomska oblast s kojom se sagledava i mjeri ukupna, makroekonomska aktivnost (izražena makroekonomskim agregatima) jedne zemlje naziva se društveno računovodstvo ili računovodstvo nacionalnog dohotka (ili još: nacionalno računovodstvo). Na osnovu tih podataka makroekonomska analiza utvrđuje međuovisnost makroekonomskih agregata radi njihova objašnjavanja, predviđanja i usmjeravanja.

Makroekonomski agregati su ekonomske veličine u kojima su zbirno (agregatno) izraženi rezultati i resursi privrede jedne zemlje. O resursima smo već govorilima kao o faktorima proizvodnje ili inputima (rad, kapital, prirodni resursi) dok su rezultati svi proizvodi i usluge koji nastaju ekonomskom aktivnošću i upotrebom resursa, i koji u agregatnom izrazu predstavljaju nacionalni proizvod ili nacionalni dohodak (odnosno, društveni proizvod i društveni dohodak), koji se strukturiraju u svoje sastavne dijelove kao što su: proizvodnja, potrošnja, investicije, izvoz i sl.

Cilj društvenog računovodstva je prikazivanje formiranja nacionalnog proizvoda i nacionalnog dohotka, i praćenje relacija između ekonomskih subjekata. U tom smislu ukupna ekonomska aktivnost se prati preko računa preduzeća, domaćinstava, države i inostranstva. Preduzeća su proizvođači nacionalnog proizvoda, a dohoci faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje) čine nacionalni dohodak.

Društveno računovodstvo, dakle, daje ukupnu sliku ekonomskih aktivnosti nacionalne privrede u određenom periodu kroz sistemski pregled strukture i tokova društvene reprodukcije u obliku povezanog sistema računa.

Ekonomske aktivnosti mogu biti stvarne i finansijske. Stvarne ili realne aktivnosti sadrže proizvodnju, razmjenu i potrošnju dobara i usluga (agregatni izraz ovih veličina čini nacionalni proizvod). U finansijske aktivnosti spadaju tokovi novčanih dohodaka, odnosno novčane, kreditne i druge finansijske transakcije između ekonomskih subjekata (agregatni izraz ovih veličina čini nacionalni dohodak).

Danas društveno računovodstvo predstavlja uslov razvoja savremene ekonomske

13

analize, iz razloga što:Prvi je razlog premještanje interesa s mikroekonomske na makroekonomsku

teoriju u kojoj nacionalni dohodak, ukupna potrošnja, ukupna štednja i sl., kao agregati, imaju esencijalnu ulogu.

Drugi se sastoji u porastu interesa za bolje shvatanje makroekonmskih reperkusija, koji je doveo do intenziviranja studija procesa ekonomske cirkulacije.

I konačno, treći razlog se sastoji u primjeni ekonometrijskih metoda u rješavanju makroekonomskih problema.

Pored svega toga, društveno je računovodstvo postalo neophodno za vođenje i kreiranje tekuće i razvojne makroekonomske politike.

Osnovni zadatak društvenog računovodstva jeste da prati transakcije unutar i između ovih institucionalnih ekonomskih subjekata u makroekonomiji (domaćinstava, preduzeća i države), kao i između njih i ostalog svijeta.

Društveni računi se prave na osnovu knjigovodstvenih pravila, koja moraju biti razumljiva, posve jasna i uopćena. Najznačajnije je pravilo da se svaka transakcija mora knjižiti najmanje dva puta i to jednom na dugovnoj a drugi put na potražnoj strani. Osim toga se sve transakcije moraju knjižiti na „finansijskom" i na „realnom" računu.

Bez obzira na to što se društveno računovodstvo temelji na osnovnim računovodstvenim načelima, ono je ipak više ekonomska statistika nego računovodstvo. Njegov je kvalitet determinisan kvalitetom statističke baze na kojoj se upravo i temelji. Međutim, društveno računovodstvo daje sve neophodne mogućnosti stvarnog kontrolisanja cjelokupnog statističkog sistema u jednoj zemlji.

2. BRUTO NACIONALNI PROIZVOD (GNP) I BRUTO DOMAĆI PROIZVOD (GDP)

2.1. EKONOMSKE TRANSAKCIJE I KRUŽNI TOK DOHOTKA IPROIZVODNJE

2.1.1. Sistem nacionalnih računa

Društveno računovodstvo posmatra privredu jedne zemlje kao sistem makroekonomskih aktivnosti u kojima se ukupna proizvodnja neprestano povezuje i smjenjuje sa ukupnom potrošnjom. Statističko praćenje ovih aktivnosti reflektuje se u ekonomskim transakcijama između ekonomskih subjekata. Strukturu makroekonomije sačinjavaju četiri osnovne grupe ekonomskih subjekata (ili instutucionaliziranih sektora), i to:

- domaćinstva,- preduzeća- država,- inostranstvo.

Svi ovi subjekti (sektori) pojavljuju se kao kupci određenih roba/usluga u jednoj makroekonomiji. Domaćinstva kupuju potrošna dobra i usluge od preduzeća, a preduzeća koriste prihod od prodaje za isplate zarada radnicima kao i za druge troškove, te za kupovinu investicionih dobara. Država kupuje i potrošna i investiciona dobra, a za inostranstvo je reprezentativan neto izvoz kao vrijednost izvoza umanjen za vrijednost uvoza.Zbir svih ovih kupovina predstavlja agregatnu tražnju za društvenim proizvodom, koji istovremeno označava i agregatnu ponudu, s obzirom da se traženi proizvodi moraju proizvesti (ponuditi).

14

Sistem nacionalnih računa prikazuje i klasificira sve ekonomske transakcije između ovih subjekata, pri čemu se transakcije pojedinih subjekata grupiraju u sintetičke kategorije – makroekonomske agragate. Grupiranje se izvodi na dva načina:

(1) Grupiranje prema tipu ekonomske aktivnosti, tj. prema proizvodu svrstava u istu grupu sve subjekte koji proizvode isti proizvod, što se označava kao grupiranje po principu proizvoda ili po principu čiste djelatnosti. Transakcije (tj. prava i obaveze između ekonomskih subjekata) u tim računima registriraju se po obračunskom principu (accrual principle) u momentu zarade ili nastajanja prava. U ovom slučaju, npr. dohodak se registrira kad je zarađen (a ne kad je isplaćen), proizvodnja se registrira kad je ostvrena (a ne kad je naplaćena).

(2) Grupiranje po subjektima slijedi organizacijski princip, što je pogodno za račune finansijskih transakcija, jer samo organizacijska jedinica može biti nisilac finansijskih prava i obaveza. Ovdje se registracija vrši po platnom principu (cash principle), tj. u momentu izvršenja obaveze plaćanja. Npr. dohodak se registrira kad je isplaćen, a ne kad je zarađen.

Osnovna funkcija sistema nacionalnih računa je da prikažu šta se dešava u ekonomiji jedne zemlje u određenom periodu (obično jedne kalendarske ili poslovne godine).

Nacionalni računi se strukturiraju u: (1) statističke jedinice, (2) tokove i stanja, (3) sistem računa i agregata, (4) satelitske račune i Input-output tabele.

(1) Statističke jedinice su ekonomski subjekti koji u sopstveni račun uključuju ekonomske transakcije sa drugim jedinicama. Mogu biti profitne jedinice, neprofitne jedinice, državne jedinice i domaćinstva.

Rezidentne jedinice formiraju nacionalnu ekonomiju. U nacionalnoj ekonomiji postoji pet institucionaslnih sektora: 1) poslovni, 2) finansijski, 3) sektor države, 4) domaćinstva i 5) sektor neprofitnih institucija. Nerezidentne jedinice formiraju šesti sektor: inostranstvo.

Nacionalna ekonomija se grupiše u 16 djelatnosti: 1) poljoprivreda, lov, šumarstvo, 2) ribarstvo, 3) vađenje ruda i kamena, 4) prerađivačka industrija, 5) proizvodnja električne energije, gasa i vode, 6) građevinarstvo, 7) trgovina na veliko i malo, opravka vozila, 8) hoteli i restorani, 9) saobraćaj, skladištenje i veze, 10) finansijsko posredovanje, 11) aktivnosti u vezi nekretnina, iznajmljivanje, 12) državna uprava i socijalno osiguranje, 13) obrazovanje, 14) zdravstveni i socijalni rad, 15) ostale komunalne, društvene i lične usluge i 16) privatna domaćinstva s zaposlenim licima.

(2) Tokovi i stanja. Tokovi se odnose na djelovanje i posljedice događanja u definisanom vremenskom periodu (najčešće u toku godine dana), a stanja daju presjek tokova u jednom trenutku (obiočno na dan 31.12.).

(3) U sistemu računa i agregata postoji veliki broj tržišnih transakcija, koje se dijele u 4 grupe: (1) transakcije materijalnim dobrima i ulaganjima, (2) transakcije raspodjele, (3) finansijske transakcije i 4) ostale transakcije.

(4) Satelitski računi prikazuju i opisuju aktivnosti koje su prikazane površno ili skriveno u osnovnom sistemu računa. U pojave koje se opisuju u satelitskim računima spadaju: prisustvo sive ekonomije, uključivanje u račune kapitala humanog kapitala ili troškova degradacije životne sredine i neracionalne eksploatacije prirodnih izvora.

15

Input-output tabele (koristi se i termin međusektorske tabele) prikazuje tokove proizvodnje pojedinih institucionalnih djelatnosti namjenjenih tekućoj proizvodnji u finalnoj potrošnji. Input-output tabele prikazuju kruženje reprodukcionih dobara i usluga u ekonomskom sistemu, što omogućava analizu veličine i strukture direktnih proizvodnih međuzavisnosti svih institucionalnih djelatnosti. Input-output tabele obezbjeđuju i određivanje vrijednosti i strukture porijekla osnovnih agregata materijalne proizvodnje.

2.1.2. Integralni tržišni mehanizam i društveni proizvod

Pojednostavljenje načina na koji društveno računovodstvo daje kvantitativnu sliku makroekonomje vrši se grupisanjem ukupne privrede na dvije grupe ekonomskih aktivnosti: proizvodnju i potrošnju (reprezentuju ih ekonomski subjekti: preduzeća i domaćinstava), odnosno pregledom kružnog toka proizvodnje i dohotka. Proizvodni faktori teku iz potrošnje u proizvodnju, a njihovi dohoci (naknade za upotrebu faktora) iz proizvodnje potrošačima. Istovremeno, i kao druga strana istog procesa, proizvodi i usluge teku od proizvođača prema potrošačima, a novčani izdaci potrošača za kupnju tih proizvoda i usluga teku proizvođačima.

Na ovaj način dolazimo do povezivanja tržišta finalnih dobara, tj. roba/usluga – outputa i tržišta inputa – faktora proizvodnje. Ova dva tržišta čine integralni tržišni mehanizam u kome i tržište inputa, tj. faktora proizvodnje i tržište outputa, tj. roba/usluga funkcioniraju na isti način. Kružni tok proizvodnje i dohotka iskazuje tok proizvoda i usluga od preduzeća prema domaćinstvima i tok dohodaka od domaćinstava prema preduzećima..

Kružno kretanje tržišnog mehanizma, kako se vidi na dijagramu Kružnog kretanja tržišnog mehanizma, pokazuje da se na tržištu potrošnih dobara domaćinstva pojavljuju na strani tražnje (kao pretežni vlasnici faktora proizvodnje), a preduzeća na strani ponude. Na tržištu proizvodnih dobara domaćinstva se javljaju na strani ponude, nudeći usluge faktora proizvodnje (rad, zemlja, kapital), a preduzeća ih traže. Ciklični tok tražnje, proizvodnje, dohodaka i, ponovo, tražnje predstavlja kružni tok dohotka i proizvodnje u ekonomskom sistemu.

Kružni tok dohotka i proizvodnje iskazuje tok robe i usluga od preduzeća prema domaćinstvima i tok faktora od domaćinstava prema preduzećima.

Dijagram 10: Kružno kretanje tržišnog mehanizma

Kružno kretanje tržišnog mehanizma pokazuje kako dohodak koji firme zarade od prodaje proizvoda i usluga odlazi stanovništvu (domaćinstvima) da bi se odmah potom, kupovinama domaćinstva, vratio na tržište.

16

Pomoću ove slike u stanju smo mjeriti razmjere ukupnih ekonomskih transakcija u jednoj zemlji, što činimo na slijedeća tri načina:

1) sabiranjem vrijednosti proizvedenih roba u usluga,2) zbrajanjem dohodaka koje su prisvojili vlasnici faktora proizvodnje,3) obračunom svih izdataka vlasnika faktora proizvodnje na kupovinu roba i

usluga.

Svaki od načina mjerenja ukupnih ekonomskih transakcija daju iste rezultate, jer su svi oni samo različite strane istog kretanja realnih resursa. Društveni računi vode ovaj statički način obračuna ukupnih ekonomskih transakcija, čija se novčana vrijednost naziva društveni proizvod jedne zemlje. Radi se o najvažnijem makroekonomskom agregatu koji pokazuje uspješnost ekonomske aktivnosti svake zemlje i nivo društvenog blagostanja.

2.1. POJAM I OBRAČUN GDP I GNP

2.1.1. Društveni proizvod u sistemu nacionalnih računa

Prema metodologiji UN, Svjetske banke i IMF-a vrijednost društvenog proizvoda (odnosno nacionalnog proizvoda) obuhvata vrijednost proizvodnje svih materijalnih dobara i usluga koje se realiziraju na tržištu u određenom periodu.

Mjera ukupnog proizvoda u sistemuu nacionalnih računima je bruto domaći proizvod, ili skraćeno, BDP (Gross Domestic Product – GDP).

GDP je osnovni makroekonomski pokazatelj i najsveobuhvatnija mjera finalnog outputa ekonomije (ukupna proizvodnja dobara i usluga) u jednoj državi, za određeni vremenski period (godinu, ili za kvartal).

Finalni output predstavlja ukupna proizvodnja dobara i usluga koja se iskazuju i mjeri za određenu geografsku oblast – najčešće za državu, ali može biti definiran i za određeni grad, region ili grupu zemalja poput Evropske unije. Obično se iskazuje u US dolarima radi poređenja, ali se praktikuje i izražavanje GDP u domaćim valutama.

Mjerenje GDP je izuzetno važno za ekonomsku teoriju i ekonomsku politiku: omogućava da izrazimo ekonomski rast, konjukturne cikluse, nezaposlenost, inflaciju i sl. „Prije nego što je otkriven pojam GDP, bilo je teško ocjeniti stanje privrede. GDP «je jedno od zaista velikih otkrića XX stoljeća. Bez mjerenja ekonomskih agregata kao što su GDP, makroekonomija bi plivala u moru neorganiziranih podataka“. GDP je «općeprihvaćeni pokazatelj zdravstveno stanja jedne ekonomije» (rast GDP pokazuje povećavanje ekonomskog blagostanja građana, i obratno, njegovo opadanje ukazuje na smanjenjenje ovog blagostanja).

Uobičajeno je navođenje tri definicije (metoda) izračunavanja GDP:(1) GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka),(2) GDP kao suma dodatih vrijednosti,(3) GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod dohodaka).

No bez obzira koji se metod upotrebljava dobiva se isti iznos GDP-a.

17

2.1.2. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka)

a) Uključivanje svih finalnih dobara i usluga

Kao suma finalnih proizvoda i usluga, GDP se iskazuje uključivanjem svih finalnih dobara i usluga koje potrošači kupuju i troše. Ekonomski subjekti (domaćinstva, preduzeća i država) troše svoje dohotke na kupovinu ovih dobara, pa se GDP dobija sabiranjem komponenti svih potrošnji u obračunskom periodu od jedne godine. Kao finalni izdaci javljaju se: potrošnja, investicije, državni izdaci i neto izvoz (izvoz-uvoz), pa se obračun GDP vrši po slijedećem obrascu:

GDP = C + I + G + NX, pri čemu su:C = lična potrošnja pojedinaca i domaćinstava (consumtion), I = potrošnja preduzeća, tj. domaće investicije (investment),G = potrošnja države, tj. državni rashodi (government spending), NX = neto izvoz, tj. razlika između izvoza i uvoza (net export).

Iako predstavlja vrijednost svih prodatih proizvoda i usluga u obračunskom periodu GDP ne treba poistovječivati sa ukupnom vrijednošću ostvarenog prometa (prodaja), jer se radi samo o finalnim prodajama kupcima koji su krajnji korisnici. Isključuju se međufazne proizvodnje i intermedijarna dobra da bi se izbjegao dvostruki obračun.

b) Isključivanje međufaznih prodaja i intermedijarnih dobara (problem «dvostrukog obračunavanja»)GDP smo odredili kao ukupnu vrijednost finalnih dobara i usluga, pri čemu je

finalni proizvod onaj koji je proizveden i prodan za potrošnju ili investiranje krajnjem korisniku. Dakle, isti proizvod ne može dva ili više puta biti uključen u obračun GDP, što znači da je je nužno isključivanje međufazne prodaje i tzv. intermedijarnih dobara.

Međufazne prodaje su one koji kupuju kupci koji nisu krajnji korisnici nego su to dalji preprodavci – dileri. Npr. ako automobil kupuje diler koji će ga (pre)prodati, tada bi isti automobil dva puta obračunali u sumi prodaja koje formiraju GDP: otuda se iz obračuna GDP mora isključiti prodaja koju po drugi put obavlja diler.

Budući da u obračun GDP ulaze i usluge, na sličan način se iz njegovog obračuna isključuju one usluge koje koje bi podrazumjevali dvostruki obračun. Npr. u slučaju usluga prodaja nekretnina u obračun GDP ne ulazi vrijednost nekretnine koja se više puta preprodaje (tada bi vrijednost iste nekretnina ušla u GDP onoliko puta koliko bi bila preprodavana a to bi znatno uvećalo sumu GDP-a). Stoga, u GDP ulazi vrijednost nekretnine prilikom prve prodaje i samo sve slijedeće zarade posrednika u preprodaje te nekretnine.

Intermedijarna dobra su dobra koja se upotrebljavaju u izradi nekog dobra u cijelom lancu njegove proizvodnje, a čijim sabiranjem bi se vještački povećao GDP. Radi se o svim nabavkama (sirovine, međufazni proizvodi, reprodukcioni materijal) koje firma upotrebljava da bi proizvela svoj finalni proizvod. Npr. u izradi namještaja kao finalnog proizvoda koristi se drvo, ali, ako bismo sabirali vrijednost drveta u obliku rezane građe, lesonit-ploča pa sve do gotovog namještaja, mi bismo jednu te istu vrijednost (vrijednost drveta) sabirali nekoliko puta.

18

2.1.3. GDP kao suma dodatih vrijednosti

Da bismo izbjegli zbrajanje međufaznih proizvoda (sirovina) u toku izrade finalnih proizvoda koristimo tehniku pribrajanja dodate vrijednosti, koja predstavlja razliku između vrijednosti prodaje (ukupan prihod) i troškova materijala (sirovina, poluproizvoda) upotrebljenog za taj proizvod (u najkraćem uključujemo namještaj, ali ne i rezanu građu, lesonit-ploču, itd.). Preciznije, da bi se izbjeglo dvostruko mjerenje uzima se u obzir samo vrijednost finalnih dobara i usluga (proizvode koja kupuje krajnji korisnik) a izostavljaju transakcije intermedijarnim proizvodima (inputi koji se koriste za dalju proizvodnju), koji se dalje prerađuju ili preprodaju.

Dakle, kada krajnji kupac kupi finalni proizvod, u cijenu će biti uključena ukupna dodata vrijednost koja se stvara u svim fazama proizvodnog procesa, pa dodata vrijednost neće biti dvostruko obračunata.Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji peciva

1. Zemljoradnička zadruga svoj godišnji urod pšenice proda mlinu u vrijednosti od 1.000 eura, kao iznos svog ostvarenog dohotka.

2. Kupljenu pšenicu (za 1.000 eura) mlin nakon mljevenja proda kao brašno pekaru za 1.300 eura i ostvari dohodak od 300 eura.

3. Od kupljenog brašna (1.300 eura) pekara proizvede i proda peciva za 1.900 eura (ostvareni dohodak pekara je 600 eura).

Dodana vrijednost (ostvareni dohoci):

- zadruga: 1.000 €- mlin: 300 €- pekara: 600 €

1.900 €Ukupna dodana vrijednost je 1.900 €, što odgovara tržišnoj vrijednosti finalnog proizvoda – peciva.

Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji namještaja

Pretpostavimo da se jedna stolica proizvodi i prodaje krajnjem kupcu po cijeni od 100 eura. U formiranju dodate vrijednosti učestvuju pilana, elektrodistribucija, fabrika namještaja i trgovina. Fabrika namještaja otkupljuje od pilane rezanu dasku za 10 eura i za proizvodnju stolice troši struje 20 eura. Stolica se prodaje trgovcu po cijeni od 80 eura, te fabrika ostvaruje dodatu vrijednost od 50 eura, od kojih pokriva troškove rada u iznosu od 35 eura i porez od 5 eura, a preostalih 10 eura je profit fabrike. Trgovac prodaje stolicu za 100 eura, tako da novodata vrijednost iznosi 20 eura.

Zbrajajući, finalna cijena se može rastaviti na dodatu vrijednost stvorenoj u svakoj od faza proizvodnje i isporuke finalnog dobra:

Dodata vrijednost stolice Pilana 10 eura Elektrodistribucija 20 eura Fabrika namještaja 50 eura Trgovac 20 eura Ukupno 100 eura

2.1.4. GDP kao suma faktorskih dohodaka zarađenih u ekonomskim aktivnostima (dohodovna strana)

Ovaj metod polazi od toga da se za proizvodnju GDP-a koriste faktori proizvodnje koji se upotrebljavaju unutar jedne zemlje, pri čemu se za upotrebu svakog od faktora dobija odgovarajući dohodak. Bez dodate vrijednosti ne bi bilo moguće isplatiti dohotke od faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje).

19

Po ovom metodu, GDP se predstavlja kao ukupna suma prihoda/dohodaka svih faktora proizvodnje (nadnica kao prihoda od plaćenog rada, renti kao prihoda od zemlje i profita i kamata kao prihoda od kapitala). U ovaj zbir ulazi i dio prihoda koji država prikuplja u obliku poreza na prodaju (indirektni porezi).

Računica se izvodi sabiranjem nadnica ili plata (W = wage), kamata (i = interest), renti (R = rent), profita (Pf = profit), amortizacije (Dp = depreciation) i indirektnih poreza (T = taxes), tj. kao:

GDP = W + i + R + Pf + Dp + TJavne usluge su, takođe, dio GDP, iako se u stvari ne prodaju. «Njihova cijena

jednostavno se mjeri troškovima proizvodnje. Npr. usluge javnog obrazovanja ulaze u GDP kao suma profesorskih plata uvećana za operativne troškove kao što su električna energija i grijanje, plus troškovi iznajmljivanja prostorija i opreme. Narodna odbrana ulazi u obračun GDP u formi ukupnih rashoda oružanih snaga.»

2.1.5. Jednakost pristupa

Po sva tri metoda uvijek se dobiva isti iznos GDP-a (eventualno neslaganje – statistička greška – iznosi do 1 %). Jednakost pristupa može se prikazati na pojednostavljenom slučaju pekare čiji su jedini troškovi – nadnice (uzimamo hljeb kao reprezenta svih proizvoda i usluga u društvu). Ako pekara naplaćuje veknu po 1 KM onda će za 1000 vekni pekara naplatiti 1000 KM, što predstavlja zaradu pekare (u nadnicama i profitima). Dakle, GDP je jednak po oba pristupa računanja: bilo mjeren kao tok finalnog proizvoda (1000 KM od prodaje vekni) ili kao tok zarada (1000 KM nadnica i profita).

2.1.5. Bruto nacionalni proizvod (GNP)

Bruto domaći proizvod (GDP) je ukupna vrijednost količina proizvoda i usluga društva, proizvedenog unutar jedne zemlje u toku godine dana i u njega ne ulaze vrijednosti dobara i usluga proizvedenih domaćim kapitalom ili zapošljavanjem pojedinaca u inostranstvu.

Inostrani faktor uključen je u veličinu bruto nacionalnog proizvoda (Gross Nacional Product – GNP). GNP se dobija dodavanjem GDP-u prihoda od ulaganja u inostranstvu i oduzimanjem plaćanja strancima za njihova ulaganja. Preciznije: GNP predstavlja dodatu vrijednost koju su stvorili faktori proizvodnje u vlasništvu rezidenta jedne zemlje, bilo da su locirani u zemlji ili inostranstvu. U GNP ulazi i dadata vrijednost, odnosno dohodak zarađen u inostranstvu, koji su rezidenti vratili u matičnu zemlju.

Npr. plaća Bosanca koji živi u BiH, a radi u Austriji, obračunava se kao austrijski GDP i bosanskohercegovački GNP. Posmatrajući po zemljama da se uočiti da je japanski GNP znatno veći od GDP zahvaljujući postojanju obimne „druge“ japanske ekonomije nastale obimom ulaganjima japanskog kapitala u inostranstvu, a skromnosti stranih ulaganja u Japanu.

Bosankohercegovački GDP je gotovo istovrsna veličina kao i GNP zbog odsustva ulaganja bosanskog kapitala u inostranstvu.

20

2.1.6. Siva ekonomija: problemi realnog obračuna GDP

Obračun GDP se vrši na osnovu podataka koji se prikupljaju posredstvom poreskih službi i javne statistike. Međutim, dio ostvarenih transakcija ostane neregistriran, skriven od statistike i oporezivanja. Različiti su oblici ispoljavanja sive ekonomije: od umanjivanja ili izbjegavanja prijavljivanja i plaćanja poreza na prihode poreskih obveznika (firmi i pojedinaca), rada i prodaja na crno (ulične tezge, ne prijavljeni radnici, sitne zanatske usluge), aktivnosti «uradi sam» (poslovi domaćica, kućne popravke, rad na njivi) do nedozvoljenih radnji kao što su prodaja droge ili druge kriminalne aktivnosti.

Budući da je gotovo nemoguće precizno utvrditi obim sive ekonomije, u stanju smo samo da procjenjujemo njeno značenje i veličinu, pri čemu se koriste razni kriteriji procjene, poput mjerenja potrošnje električne energije u domaćinstvima, broja automobila i sl.

Box 3: Procjena obima sive ekonomije (% od GDP)

Udio sive ekonomije u službenoj ekonomiji u zemljama OECD-a (stanje 2006.) je od 10% do 20 % registrirane ekonomske aktivnosti. Rijetke su zemlje s postotkom manjim od 10 % (samo u dvije zemlje: Švicarska i SAD; takav stupanj udjela zadržan je u cijelom desetljeću koje je predmet razmatranja) i većim od 20 % (u toj skupini izdvajaju se Grčka i Italija). U nekim zemljama dolazi do porasta udjela sive ekonomije u posljednjem razdoblju; u Belgiji udio prelazi prag od 20 % početkom devedesetih, a u Španjolskoj i Portugalu od sredine devedesetih. Neponderirani je prosjek za zemlje OECD-a od 13,2 % do 16,8 %.

2.2. ISKLJUČIVANJE INFLACIJE IZ GDP: NOMINALNI I REALNI GDP

2.2.1. Pojam nominalnog i relnog GDP

Ukoliko vrijednost finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u obračun GDP izrazili u tekućim, tržišnim cijenama dobivamo nominalni GDP. U tom slučaju bismo sve količine finalnih proizvode i sve pružene usluge u toku godine dana pomnožili sa odgovarajućim cijenama koje su važeće u momentu prodaje i dobili GDP u tekućim cijenama, odnosno nominalni GDP. U primjeru koji slijedi, nominalni GDP bi po datom obračunu iznosio 23,2 milijardi KM.

Pojednostavljena računica za obračun nominalnog GDP bi se predstavila kao suma godišnjeg toka finalnih dobara i usluga, i to:

Dobro/usluga Količina Tekuće cijene Ukupna tržišna vrijednost finalnih dobara i usluga

JabukeKruške CipeleAutomobili ...........Dobro Xn

80.000 t 60.000 t

350.000 pari 40.000 kom

......................

......................

2 KM/kg3 KM/kg

40 KM/par40.000 KM/kom

.............................

.............................

160.000.000 KM180.000.000 KM14.000.000 KM

1.600.000.000 KM......................................

8.580.000.000 KMTransportne uslugeUsluge brijača

950.000.000 KM2.500.000 KM

21

Usluge ljekara.............Usluga Yn

........................ ............................ 1.350.000.000 KM

............................2.395.000.000 KM

Nominalni GDP 23.200.000.000 KM

Dakle, vrijednost GDP se izračunava tako što se proizvedena količina finalnih roba i usluga (a, b, c.....z) pomnoži njihovim cijenama (pa, pb, pc..... pz) pa se dobijene vrijednosti saberu: GDP = Σ (a·pa, b· pb, c·pc..... z·pz). Kako se cijene tokom vremena mijenjaju (pod uticajem inflacija cijene se kreću naviše) ovako izmjeren GDP daje nerealnu sliku o veličini GDP. Npr. Da je u godini u kojoj smo obračunavali iskazani nominalni GDP u gornjem primjeru, došlo do promjene cijena jabuka na način na koji navodimo na desnoj strani, šta bismo imali? Tada bi obračun jabuka sa ovako promjenjivim cijenama djelovao poput mjerenja dužine gumenim metrom. GDP bi rastao čak i ako obim prodaja ostane isti.

Primjer promjena tekućih cijena jabuka po kg: Juli 2,0 KM Augusti 2,2 KM Septembar 2,3 KM Oktobar 2,5 KM Novembar 2,8 KM Decembar 3,0 KM

Pri obračunu GDP-a, otuda, koristimo realne (stalne, konstantne), a ne nominalne (tekuće, tržišne) cijene proizvoda i usluga kako bismo isključili uticaj (tekućih) cijena na visinu GDP-a (nominalni GDP raste brže od realnog GDP-a zbog inflacije cijena). Tada bi realni rast GDP odgovarao fizičkom rastu obima proizvodnje, dakle rastu količine prodatih jabuka u gornjem primjeru.

Za razliku od nominalnog GDP koji koristi tekuće prodajne cijene, realni GDP se obračunava pomoću cijena iz zadate bazne godine (mjeseca), što znači da koristi konstatne cijene. Pošto na realni GDP ne utiču promjene cijena, promjene realnog GDP odražavju samo promjene proizvedenih količina. Zbo toga i kažemo da je realni GDP mjera proizvodnje dobara i usluga u jednoj zemlji.

2.2.2. GDP deflator

Realni GDP dobijamo tako što nominalni GDP podijelimo indeksom cijena (koji nazivamo deflator GDP) u postupku koji označavano kao deflacioniranje.

Realni GDP = Nominalni GDP : Deflator GDP

Nominalni GDPDeflator GDP =------------------------ x 100 Realni GDP

Deflator GDP = index cijena kojim se vrši korekcija novčane vrijednosti svih roba i usluga koje ulaze u sastav GDP usljed promjena cijena. Primjena deflatora omogućava da se izoluju promjene u realnom outputu roba i usluga u ekonomiji.

Pošto nominalni GDP i realni GDP moraju biti isti u baznoj godini, GDP deflator za baznu godinu uvijek iznosi 100. Za naredne godine GDP deflator izražava promjenu nominalnog GDP-a (promjenu nastalu usljed promjene tekućih cijena) u odnosu na baznu godinu.

Ovaj indeks cijena je «ponderisana prosječna cijena, koji se određuje kao ponderisani prosjek cijena svih roba u GDP, s ponderom svakog dobra koji je jednak

22

njegovoj postotnoj važnosti u ukupnom GDP.» Prostije rečeno: za neku veličinu GDP ustanovi se indeks 100 (bazna godina). Potom se za svaku veličinu nominalnog GDP odrede indeksi maloprodajnih cijena (npr. 110, ukoliko je u nekoj narednoj godini porast cijena u odnosu na baznu godinu iznosio 10 %, ili 95, ukoliko su prosječne cijene bile za 5 % manje u odnosu na baznu godinu). Nominalni GDP se podijeli sa indeksom cijena i pomnoži sa 100 da bi se dobio realni GDP.

2.2.3. Primjer obračuna realnog GDP

(1) Pretpostavimo da ukupni nominalni GDP u 2008. godini iznosi 20 milijardi USD, a da je inflacija u ovoj godini 9 %. Realni GDP bismo dobili na slijedeći način:(deflator = 109:100).

Nominalni GDP : Deflator GDP = Realni GDP 20 milijrdi USD : 1,09 = 18,34 milijardi USD

(2) Da bismo jasnije ukazali na potrebu obračuna realnog GDP, prvo ćemo primjer obračuna realnog GDP izvesti pod krajnje uprošćenom pretpostavkom da GDP čini vrijednost samo jednog proizvoda, a potom uzeti u obzir stvarnu situaciju po kojoj se GDP sastoji iz vrijednosti mnoštva proizvoda i usluga.

(2.1.) Krajnje uprošćeni slučaj: GDP se sastoji iz vrijednosti samo jednog proizvoda, npr. automobila. Pretpostavimo da je, u tom slučaju, u posljednje tri godine proizvedena i prodana slijedeća količina automobila po tekućim cijenama:

Obračun nominalnog GDP-aGodina Broj automobila Tekuće cijene Nominalna vrijednost

(Nominalni GDP)2006. 1.000 30.000 KM 30.000.000 KM2007. 1.200 40.000 KM 48.000.000 KM2008. 1.200 50.000 KM 60.000.000 KM

Ukoliko bi GDP računali kao nominalni, iz predhodnog tabelarnog prikaza proizašlo bi da je GDP u 2008. u odnosu na GDP u 2006. povećan za čak 100 % (tj. sa 30 mil. na 60 mil. KM) iako je količinski obim proizvodnje (broj automobila) povećan samo za 20 % (od 1.000 kom. na 1.200 kom. automobila). Vidimo da je ovako visok rast nominalnog GDP uslovljen povećanim cijenama automobila, što je naročito vidljivo poređenjem 2007. i 2008. godine u kojima nije došlo do promjene količine prodatih automobila (u obje godine po 1.200 kom.), a ipak je nominalni GDP 2008. u odnosu na 2.007. godine povećan za 25 % (od 48 mil. na 60 mil. KM).

(2.2) Pređimo sada sa nominalnog na realni GDP, pri čemu 2006. uzimamo za baznu (2006 = 100), odnosno obračun bi tekao kako slijedi:

Obračun realnog GDP-aGodina Broj automobila Stalne cijene

(2006=100)Realna vrijednost

(Realni GDP)2006. 1.000 30.000 KM 30.000.000 KM2007. 1.200 30.000 KM 36.000.000 KM2008. 1.200 30.000 KM 36.000.000 KM

23

Računajući po stalnim cijenama vidimo da je realni rast proizvodnje i prodaje automobila u 2008. u odnosu na 2006. 20 %, što je stvarna slika rasta proizvodnje i prodaje automobila (u slučaju nominalnih vrijednosti ovaj bi rast iznosio «iskrivljenih» 100 %).

(2) Nasuprot predhodno uprošćenom primjeru, ekonomska stvarnost pokazuje da postoji mnoštva proizvoda i usluga koji se realiziraju na tržištu. To znači da se realni GDP mora definirati kao ponderisana sredina vrijednosti finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u sastav GDP-a: npr., ako neki proizvod košta tri puta više od drugog proizvoda, tada bi u obračunu realnog GDP taj proizvod trebalo uračunati kao iznos koji je trostruko veći od tog drugog proizvoda.

Međutim, problem nastupa ako se i realne cijene mijenjaju tokom vremena. Tada ne bismo izabrali relativne cijene kao pondere u datoj godini (gornji primjer baznih indexa) nego bismo tokom vremena mijenjali i same pondere, odnosno obračunali bismo realni GDP u lančanim dolarima (kao ponder koristili bismo onu godinu u kojoj je realni GDP jednak nominalnom GDP).

Box: 2: Primjer obračuna

Pretpostavimo da društvo proizvodi samo dva finalna proizvoda: automobile i , i to: (1) u 2006. godini, proizvodi se 100 automobila po 30.000 KM i 100.000 vekni hljeba po 1 KM, a (2) u 2007. godini 110 automobila po 35.000 KM i 100.000 vekni hljeba po 1 KM. Nominalni GDP u 2006. godini iznosi 3.100.000 KM, a u 2007. godini 3.600.000 KM.

2.3. POTENCIJALNI I STVARNI GDP

Potencijalni GDP (potencijalni proizvod) predstavlja maksimalni nivo proizvodnje koju nacionalna ekonomija može proizvesti. Drukčije kazano: ukupne mogućnosti proizvodnje jedne zemlje (stanje pune zaposlenosti, odnosno punog korištenja faktora proizvodnje) izražavaju potencijalni GDP.

Potencijalni GDP je dugoročni trend realnog GDP i predstavlja dugoročne proizvodne mogućnosti koju nacionalna ekonomija može ostrvariti uz održavanje stabilnih cijena.

Potencijalni proizvod određen je: (1) raspoloživošću faktora proizvodnje (radnoj snazi, kapitalu, prirodnim resursima itd.), (2) efikasnošću kojom se ovi faktori kombiniraju (razvoj tehnologije, dostignuti nivo preduzetništva, obrazovanje i sl.).

Stvarni GDP je obično manji od potencijalnog GDP-a. Razlika između Potencijalnog i stvarnog GDP-a naziva se GDP jaz (GDP gap). Veliki GDP jaz znači da ekonomija zemlje djeluje unutar granica svojih proizvodnih mogućnosti, i da zaostaje u ekonomskom rastu.

Društvo efikasno iskorištava svoje faktore proizvodnje samo ako je stvarni GDP na nivou potencijalnog. Ako je stvarni GDP manji od potencijalnog, to znači da su faktori proizvodnje dijelom nezaposleni (niskorišćeni), a dio potencijalnog GDP zauvijek izgubljen. Prije pola stoljeća, nobelovac Samuelson je ovo stanje označio „zločinom ekonomske efiksnosti“.

Međutim, razlog za ovo odstupanje leži kako u sposobnosti upravljanja ekonomijom zemlje (sposobnost makroekonomskog menadžmenta), tako i u promjenama

24

faza poslovnih ciklusa. Poslovni (konjukturni) ciklusi uključuju fazu ekspanzije (u kojoj stvarni GDP

raste), dostizanja vrha (u kojoj stvarni GDP može čak premašiti potencijalni), te kretanje silaznom linijom kada stvarni GDP počinje opadati. Ukoliko je poslovni ciklus u fazi pada (faza kontrakcije, odn. smanjivanja ekonomske aktivnosti) udaljenost od potencijalnog GDP je sve veća, do faze depresije ili dna poslovnog ciklusa (najniže ekonomske aktivnosti) kada je udaljenost stvarnog od potencijalnog GDP najveća.

Cilj makroekonomske politike je GDP jaz bude što manji, odnosno da se stvarni GDP što više približi potencijalnom GDP-u.

2.2. UKUPNO OSTVARENI GDP I GDP PER CAPITA

Do sada objašnjavani GDP kao ukupna vrijednost svih outputa (finalnih proizvoda i usluga, odnosno svih faktorskih dohodaka) u jednoj zemlji tokom jedne godine predstavlja ukupno ostvareni GDP.

Ako se ukupno ostvareni GDP stavi u odnos sa ukupnim brojem stanovnika dobije se GDP po stanovniku (GDP per capita/GDP p.c.). Podatke o veličini ukupnog GDP i GDP p.c. objavljuje Svjetska banka svake godine za gotovo sve zemlje svijeta. Ovu veličinu GDP p.c. Svjetska banka izražava na dva načina:

1) u US dolarima, polazeći od zvaničnog deviznog kursa,2) u međunarodnim dolarima, tj. prema kupovnoj snazi nacionalne valute (PPP –

Purchasing Powe Parity).

Iako se praktikuje i izražavanje GDP u domaćim valutama, obično se radi međusobnog poređenja zemalja GDP iskazuje u US dolarima. Međutim, vrijednosti GDP u US dolarima često iskrivljuju vrijednost GDP u manje razvijenim zemljama (obično ih potcjenjujući, prikazujući ih manjim nego što zaista jesu).

Pimjeri nekih zemalja sa najvećim i najmanjim GDP p.c (PPP, USD) za 2006.Zemlje sa najvećim GDP p.c. Zemlje sa najmanjim GDP p.c

Zemlja GDP p.c. Zemlja GDP p.c.Norveška 46.981 Burundi 739USA 44.244 Etipija 862Iceland 37.270 Madagaskar 946Hong Kong SAR 37.230 Benin 1.170Singapur 37.040 Zambia 1.210Švicarska 35.920 Tanzanija 1.240Australia 35.600 Tadžikistan 1.360Finskja 34.330 Mozambik 1.470Kanada 34.227 Uganda 1.520Austria 34.002 Zimbabve 1.620Danska 33.326 Bangladeš 2.000

GDP kao pokazatelj ekonomskog rasta

Rast GDP jedan je od osnovnih makroekonomskih ciljeva. Porast realnog GDP u odnosu na predhodnu godinu pouzdan je pokazatelj da je društvo u ovoj godini proizvelo

25

veću masu dobara, te da je životni standard stanovništva porastao (ako broj stanovnika nije rastao brže od prirasta GDP). Uvećanje realnog GDP predstavlja ekonomski rast. Ekonomski rast, odnosno rast realnog GDP moguće je jednostavno mjeriti upoređivanjem prirasta realnog GDP u ovoj u odnosu na prošlu godinu.

Promjena realnog GDPStopa ekonomskog rasta = --------------------------------------- x 100

Realni GDP u predhodnoj godini

Realni rast GDP (u %) R e a l n i r a s t GDP

2005 2006 2007SAD 3,1 2,9 2,2Eurozona 1,5 2,8 2,6Velika Britanija 1,8 2,8 2,6Japan 1,9 2,4 1,9Kina 10,4 11,1 11,4BiH 6,2 5,8

2.4. GDP I EKONOMSKO BLAGOSTANJE

Promjene u GDP odražavaju veličinu ekonomskog rasta, koji je dugoročno, najznačajniji faktor uspjeha jedne nacije. Nasuprot tome, kitičari prebacuju da GDP predstavlja «pretjerani materijalizam društva posvećenog beskonačnoj proizvodnji beskorisnih dobara» na jednoj strani, i socijalne nejednakosti, proizvodnje oružja i eko zagađivanja na drugoj strani.

To znači da iako važi kao najsveobuhvatnija mjera ekonomske aktivnosti makroekonomije u jednoj zemlji, GDP ne predstavlja savršeno mjerilo blagostanja. Dakle, GDP ima i određene slabosti (nedostatke), zbog toga što:

(1) Promjene veličine GDP ne govori o cilju proizvodnje u makroekonomiji: npr., ako se u jednoj godini drastično poveća proizvodnja alkohola to se odražava na rast veličine GDP isto kao kad bi u toj veličini vrijednosti bila povećana proizvodnja kompjutera ili živežnih namirnica. Samo po sebi je jasno da je kvalitet ekonomskog rasta u prvom slučaju sasvim različit od drugog.

(2) U GDP nije uračunata vrijednost dobara i usluga – ekonomskih aktivnosti koje nisu registrirane (koji se proizvode/prodaju van svjetla statistike i obračuna poreza, tj.: u u što spadaju: siva ekonomija – rad na crno, rad domaćice, djelatnosti «uradi sam» i sl.). Npr. udio sive ekonomije u BiH za 2005. godinu je iznosio cca 34 %, što znači da se od ukupne ekonomske aktivnosti u zemlji registruje u obliku GDP samo 66 % ukupne ekonomske aktivnosti.

(3) GDP «ništa ne govori o kvalitetu života» - nematerijalnim potrebama, ličnim slobodama, životnoj sredini. Rast GNP se može ostvariti i uz represivan polički režim ili pogoršavanje kvaliteta životne sredine, zbog čega se stanovništvo neće osjećati bogatijim.

(4) GDP «ne govori ništa o socijalnim nejednakostima». S obzirom da se radi o statističkom zbiru proizvedenih tržišnih vrijednosti u zemlji za određeni period, to znači da veličina GDP per capita može davati iskrivljene informacije o nivou društvenog standarda pojedinaca u jednoj zemlji: u zemljama velikih socijalnih razlika (Rusija,

26

Brazil, Gana i sl.), manjina stanovništva prima enormno velike dohotke, a većina živi na ivici egzistencije. Pretpostavimo da npr. manjina od 10 % bogatih prima 80 % ukupnog dohotka, a većina od 90 % stanovništva dobija preostalih 20 % ukupnog dohotka. Ako dalje pretpostavimo da stanovnici ove zemlje proizvode i troše samo meso i kupus (bogati jedu samo meso i potroše godišnje ukupno 150 kg po osobi, dok preostala većina jede samo kupus, ukupno 350 kg po osobi) u preuprošćenom statističkom izrazu pogrešno zaključujemo da svi stanovnici date zemlje jedu sarmu, i to, npr. 200 kg sarme u prosjeku (a siromašni nisu ni okusili meso).

Zašto nam je stalo do GDP?

„GDP ne uzima u obzir zdravlje naše djece, kvalitet njihovog obrazovanja, ili radost njihove igre. One ne uključuje ljepotu naše poezije.....ne mjeri našu hrabrost, ni našu mudrost, niti našu odanost svojoj zemlji....“On mjeri sve, kratko rečeno, osim onoga zbog čega vrijedi živjeti.....“

(R. Kenedy, američki senator, 1968.)

GDP ne mjeri zdravlje naše djece, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu svojoj djeci da pruže bolju zdravstvenu zaštitu. GDp ne mjeri kvalitet njihovog obrazovanja, ali zemlje sa visokim GDP mogu svcojoj djeci pružiti bolji obrazovni sistem. GDP ne mjeri ljepotu naše poezije, ali zemlje sa vidokim GDP mogu više svojih stanovnika da nauče da čitaju i da uživaju u poeziji..... ukratko GDP ne mjeri direktno sve ono zbog čega vrijedi živjeti, ali mjeri našu sposobnost da steknemo ono što je neophodno za dostojan život.“

Izvor: N. Gregori Mankju, Principi ekonomije, str. 515.

Naime, pored materijalnog napretka, sadržanog u rastu GDP kao kvantitativnom pokazatelju ekonomskog napredka, za ukupnu ocjenu društvenog razvoja (odnosno ukupnog blagostanja) neophodno je uzeti u obzir i kvalitativne pokazatelje. Uvođenjem kvalitativnih pokazatelja u mjerenje blagostanja dolazimo do pojma kvaliteta života. Zbog toga su zemlje OECD (Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju i razvoj) predložile međunarodni sistem socijalnih indikatora koji se sastoji od slijedećih pokazatelja:- zdravstveno stanje stanovništva,- stepen obrazovanosti,- uslovi na radnom mjestu,- slobodno vrijeme,- potrošačke sposobnosti,- psihičko oruženje,- lična sigurnost,- mogućnost društvenog napredovanja.

U svakom od ovih područja iskazuju se posebni indikatori. Npr. indikatori za zdravlje su: stopa smrtnosti novorođenčadi, trajanje života, broj ljekara po stanovniku, broj bolesničkih kreveta i zdravstveno osoblje po stanovniku.

Da bi izbjegli nedostatke službenih brojki o GDP, ekonomisti u posljednjim godinama nastoje izraziti mjeru društvenog proizvoda koja uključuje «stvarno zadovoljstvo pri proizvodnji dobara» u jednom društvu. Pristup koji uključuje smislenije mjere ukupne proizvodnje označen je kao neto ekonomsko blagostanje (NEW) pod kojim podrazumijevamo: «prilagođenu mjeru ukupne društvene proizvodnje koja uključuje samo stavke potrošnje i investicije koje neposredno pridonose ekonomskom blagostanju».

U tom smislu u NEW:

27

(a) uključujemo komponente koje doprinose punom blagostanju pojedinaca i društva u cjelini kao što su:

- psihičko zadovoljstvo uživanja (dokolice),- ekonomske aktivnosti koje se odvijaju na van svjetla statistike i poreza (siva

ekonomije, aktivnosti «uradi sam», rad domaćica i sl.).(b) isključujemo komponente iz GDP koji ne pridonose ovom blagostanju, kao što

su «štete na čovjekovoj okolini.»

3. KRUŽNI TOK MAKROEKONOMSKIH AKTIVNOSTI

3.1. KRUŽNI TOK DOHOTKA I PROIZVODNJE

Već smo, na primjeru zatvorene privrede, ustanovili da osnovna funkcija tržišta u spajanju ponude (proizvodnje) i tražnje (potrošnje) formira kružni tok proizvodnje i dohodaka, koji se iskazuje kao tok roba i usluga od preduzeća prema domaćinstvima i tok faktora od domaćinstava prema preduzećima. Ciklični tok tražnje, proizvodnje, dohodaka i, ponovo, tražnje prema proizvodnji predstavlja kružni tok dohotka i proizvodnje u ekonomskom sistemu. Subjekti ovog kružnog toka su sektori proizvodnje (preduzeća) i potrošnje (domaćinstva) a veze između njih se iskazuju kao ekonomske transakcije subjekata u sistemu nacionalnih računa.

Međutim, kružni tok dohotka i proizvodnje ne odvija se uvijek: (1) u direktnom odnosu između preduzeća i domaćinstava (dvosektorski,

jednostavni model ekonomije), već velikim dijelom i preko: (2) institucionalnih posrednika (tj. finansijskih tržišta), (3) posredstvom javnog sektora (države) i (4) inostranog sektora (međunarodne razmjene i plaćanja).

(1) Osnovni model (domaćinstva i preduzeća u kružnom toku – dvosektorski model)

Pretpostavimo da se radi o jednoj zatvorenoj privredi koju čine samo dva sektora proizvođači organizirani u preduzeća i potrošači organizirani u domaćinstva. Domaćinstva kao vlasnici proizvodnih faktora nude svoje faktore (rad, kapital i zemlju) na tržištu, a preduzeća ih nabavljaju i angažiraju u procesu proizvodnje. dakle, u ovom kružnom toku ekonomske aktivnosti kao međuzavisna funkcioniraju dva tržišta: tržište proizvoda i usluga, te tržište faktora proizvodnje.

Domaćinstva za ustupljene faktore, a prema cijenama koje se formiraju na tržištu faktora, dobijaju novčane dohotke (nadnice-plate, kamate i rente), kojima kupuju proizvode i usluge prema cijenama koji se formiraju na tržištu proizvoda/usluga. Zbir vrijednosti rente, nadnica, kamata i dobiti čini nacionalni dohodak (domaći dohodak), koji je jednak toku novca od tržišta faktora prema domaćinstvima, kao protuteža toku faktora od tržišta faktora prema firmama.

S druge strane, proizvođači od faktora proizvodnje proizvode proizvode i usluge i iznose ih na tržište roba. zbir svih vrijednosti proizvedene robe i usluga, koji je jednak toku novca od tržišta roba prema preduzećima, čini nacionalni proizvod (domaći proizvod) i, ujedno, predstavlja protutežu toku roba/usluga od firmi prema tržištu robe. Budući da pretpostavljamo zatvorenu privredu u kojoj su zaposleni samo domaći faktori proizvodnje, ukupna proizvodnja je

28

istovremeno izraženi kao nacionalni proizvod i kao domaći proizvod. Razlika između nacionalnog i domaćeg proizvoda pojavljuje se u otvorenoj privredi kad se u domaćoj privredi osim nacionalnih zapošljavaju i inostrani faktori proizvodnje, a nacionalni faktori se zapošljavaju i u inostranoj privredi.

U ovom modelu dvosektorske ekonomije (jednostavni model u kome je ekonomska aktivnost svedena na odnos preduzeća i domaćinstva), nacionalni dohodak i nacionalni proizvod su, po definiciji, identični. To proizilazi iz:

(1) Identičnosti izdataka domaćinstava za kupovinu proizvoda/usluga njihovom ukupnom dohotku, kao i činjenice da preduzeća sve proizvedene proizvode/usluge prodaju direktno domaćinstvima, što znači da nacionalni proizvod mora biti identičan nacionalnom dohotku, i

(2) Činjenice da preduzeća prihode od prodaje proizvoda/usluga (nacionalni proizvod) koriste za plaćanje faktora proizvodnje (nadnica, kamata, renta), a razlika predstavlja dobit, koja pripada domaćinstvima. Plaćanje faktora, uključujući i dobit, jednako je ukupnim primanjima domaćinstava (nacionalni dohodak), što ponovo znači da nacionalni proizvod mora biti identičan nacionalnom dohotku).

Dijagram 1: Jednostavni dvosektorski model

ekonomijeU jednostavnom dvosektorskom modelu (dijagram 1) realni tok outputa (proizvodi/usluge) i faktorskih usluga ide jednome, a novčani tok u drugome pravcu.

--- novčani tok— realni tok

Ostvareni dohodak domaćinstva koriste za kupovinu proizvoda i usluga kojima zadovoljavaju svoje potrebe. Suma potrošnje ovih proizvoda i usluga u zemlji zove se nacionalna potrošnja ili domaća potrošnja. Nacionalna potrošnja i domaće potrošnja predstavljaju sumu potrošnje svih roba u jednoj zemlji. Sasvim slobodno možemo sada reći da nacionalni dohodak, nacionalni proizvod i nacionalna potrošnja predstavljaju tri različita aspekta, odnosno tri mjere aktivnosti narodne privrede u određenom posmatranom razdoblju. Oni su u sistemu zatvorene privrede jednaki pojmovima domaći dohodak, domaći proizvod i domaća potrošnja.

Iz ovoga dalje možemo zaključiti da je proizvodnja jednaka potrošnji u zatvorenoj privredi. U stvari, nacionalni dohodak ili nacionalni proizvod jednak je veličini ukupne finalne potrošnje.

Istovremeno to znači da je veličina finalne potrošnje u zatvorenoj privredi determinisana veličinom nacionalnog dohotka. Slijedi da se lična potrošnja ekonomskih subjekata u makroekonomiji jedne zemlje finansira dohocima koje su oni sami ostvarili i

29

zaradili.Sve ekonomske transakcije u kružnom toku prolaze preko tržišta

proizvoda/usluga i tržišta faktora, što znači da se u nacionalnim računima obuhvaćaju samo veličine koje su prošle kroz ova tržišta. Ako postoje transakcije koje nisu prošle kroz tržišta one se i ne obuhvataju u nacionalnom dohotku i nacionalnom proizvodu i čine sivu ekonomiju (npr. posao domaćice u kući) i naturalnu potrošnju (npr. u feudalnom gazdinstvu veza između proizvodnje i potrošnje je direktna, bez posredovanja tržišta budući da je proizvođač istovremeno i potrošač svojih proizvoda i usluga).

(2) Uključivanje finansijskog tržišta (štednje) u kružni tok

Približujući našu analizu realnosti sad ćemo ukljućiti finansijsko tržište kao posrednika između domaćinstava i preduzeća (vidjeti sliku.......).

To pretpostavlja da domaćinstva dio dohotka odvajaju za potrošnju (C), a drugi dio štede (S).

Štednja predstavlja izvor sredstava na finansijskom tržištu (ova sredstva se koncentrišu u rukama investicionih posrednika: banaka, osiguravajućih kompanija, investicionih fondova i dr., koji štednju domaćinstava pretvaraju u investicije preduzeća).

Na ovaj način štednja predstavlja «izlaz iz ili gubitak u toku razmjene između domaćinstava i preduzeća», te ima kontrakcijski efekat.» Investiranjem se stvara dohodak preduzeća koja proizvode kapitalna dobra i angažiraju faktore proizvodnje. Ovaj dohodak nije rezultat rashoda domaćinstava nego čina invrestiranja, te zbog toga predstavlja «ulaz ili dobitak u tok dohotka, te ima ekpanzijski učinak.»

Uvođenje štednje i investicija, dakle, komplikuje kružni tok dohotka i proizvodnje, kreirajući dva odvojena toka sredstava od domaćinstava prema tržištu roba i usluga.

Prvi, direktni tok, odvija se putem izdataka domaćinstava za kupovinu robe i usluga (na način na koji smo to vidjeli u jednostavnom, dvosektorskom modelu ekonomije).

Drugi, indirektni tok, odvija se putem štednje, i posredstvom finansijskog tržišta, investicija firmi, koje znače kupovinu na tržištu roba i usluga.

To znači da realni tok outputa (roba/usluga) i faktorskih usluga ide u jednome pravcu, a novčani tok u drugome pravcu. Pri tome, štednja predstavlja odliv sredstava, a investicije priliv dohotka u kružni tok.

Na osnovu ova dva toka, nastaju i dva potpuno odvojena sistema odlučivanja, u okviru čega domaćinstva donose odluku o potrošnji, a firmama o investicijama.

(3) Uključivanje javnog sektora (države) u kružni tok

U daljem približavanju stvarnom funkcioniranju makroekonomije jedne zemlje u dvosektorski model uvodimo javni sektor ili državu (prelazimo na trosektorski model).

Država do prihoda dolazi putem poreza (funkcionišu kao državni prihodi), koje koristi za kupovinu robe i usluga na tržištu faktora (dijagram 2). Uravnoteženi budžet države može se, pri tome, definirati kao razlika ukupnih državnih prihoda i državne potrošnje. Ako je saldo pozitivan (državni prihodi veći od potrošnje) imamo suficit budžeta, a ako je negativan (državni prihodi su manji od potrošnje) imamo deficit

30

državnog budžeta. U dvosektorskom modelu cjelokupni nacionalni dohodak pripadao je

domaćinstvima i raspoređivao se na potrošnju i štednju. Ovdje od nacionalnog dohotka odbijamo poreze i dobijamo raspoloživi dohodak (Yd) koji domaćinstva mogu potrošiti ili štediti. Dakle, država oduzima jedan dio nacionalnog dohotka u obliku poreza, pri čemu ovaj dio oduzetog dohotka država kompenzira transfernim plaćanjima domaćinstvima (ovu razliku između poreza koje država uzima od domaćinstava i transfernih plaćanja koja država upućuje domaćinstvima označavamo kao neto porezi).

Na ovaj način skupljene prihode država upotrebljava za kupovinu roba/usluga (na tržištu roba/usluga, tj. od privatnog sektora) i faktora proizvodnje (na tržištu faktora proizvodnje, tj. od domaćinstava).

(4) Uključivanje inostranog sektora u kružni tok (otvorena privreda)

U predhodnom uključivanju finansijskog sektora u kružni tok, cjelokupni nacionalni dohodak pripadao je domaćinstvima, i kao takav raspoređivao se na potrošnju i štednju, što još uvijek predstavlja model zatvorene privrede. Sada prelazimo da pretpostavke otvorene privrede (vidjeti dijagram 2).

Uvođenjem još i inostranog sektora u kružni tok dohotka i proizvodnje u potpunosti zaokružujemo realnu sliku funkcioniranja makroekonomije. Inostrani sektor je s domaćim ekonomskim subjektima povezan na tri načina:

- uvoza robe i usluga, pri čemu plaćanje uvezene robe i usluga predstavlja odlijevanje ili isticanje sredstava iz kružnog toka,

- izvoza robe i usluga, pri čemu naplaćivanje izvezene robe i usluga predstavlja dotok u kružni tok dohotka (tok prema preduzećima);

- posredstvom finansijskog tržišta, budući da tekući uvoz robe i usluga ne mora u cjelini biti plaćen tekućim izvozom robe i usluga (koristi se kredit). Inostrani partneri odobravaju kredit uvoznicima i ovi krediti predstavljaju tok prema domaćem finansijskom tržištu.

Dijagram 2: Uvlačenje štednje, države i ino sektora u kružni tok dohotka i proizvoda

31

Na osnovu dijagrama 2 zaključujemo slijedeće:1) U dvosektorskom modelu ekonomije ukupan nacionalni dohodak, u obliku

izdataka za potrošnju, teče direktno od domaćinstva prema tržištu robe i ovi izdaci predstavljaju jedini izvor sredstava na tržištu robe (ništa nije isteklo iz kružnog toka, niti je doteklo u kružni tok).

2) Kružni tok na slici nije zatvoren. U modelu otvorene ekonomije pojavljuju se tri dodatna načina na koje domaćinstva raspolažu nacionalnim dohotkom: štednja, porezi i uvoz, a koje zajedno uzeto označavamo istecima (napuštaju jednostavni kružni tok i predstavljaju korištenje nacionalnog dohotka koje nije direktno povezano sa tržištem robe.

3) U isto vrijeme, u modelu otvorene ekomije, pojavljuju se i tri dodatna toka robe: investicije, izdaci države i izvoz, a koje označavamo dotocima (dolaze u kružni tok iz izvora različitih od potrošnje domaćinstava).

32