Embed Size (px)
Citation preview
D-r Blaga Cekova
Vera Andonovska
ZA[TITA NA ZEMJI[TETO OD
EROZIJA
U~ebnik za III godina
[umarsko-drvoprerabotuva~ka struka
Skopje 2015
2
Рецензенти : Проф. д-р Кирил Лисичков, УКИМ, Технолошко- металуршки факултет Скопје
Проф. Филимена Каранфиљковска, СУГС ,, Марија Кири – Склодовска, Скопје
Проф. Војче Калемџиевски, СУГС ,, Марија Кири – Склодовска, Скопје
Лектор : Елена Саздовска
Компјутерска обработка: Ратка Коцева
Министерството за образование и наука на Р. Македонија, на ден ___________ донесе
одлука за одобрување на учебникот Заштита на земјиштето од ерозија.
Издавач:Министрство за образование и наука на Република Македонија
Печати:Графички центар дооел, Скопје
3
PREDGOVOR
U~ebnikot Za{tita na zemji{teto od erozija za III [umarsko-
drvoprerabotuva~ka struka so nastavnata programa e zastapen kako
zadol`itelen predmet.
Celi na nastavniot predmet se destruptivni dejstva na erozija podelba
na erozija spored pri~initelot vlijanieto na erozijata vrz
zemji{teto i vodata povrzanosta na klimata i pojavata na erozijata
erozivnite procesi, porojno podr~aje hidrotehni~kite potrebi za
kontrola na erozijata vo porojnite korita biolo{ko tehni~kite
merki za ureduvawe na erozivni slivni podra~ja i merkite za za{tita
na erozija.
Avtorite se obidoa na razbirliv jazik da gi objasnat gore navedenite
celi so {to u~enicite po sovladuvaweto na ovaa nastavna programa bi
se steknale so znaewa i ve{tini koi bi gi koristele vo praktikata.
Imaj}i vo predvid deka oblasta erozija na zemji{teto i negova
za{tita od erozija e popularna vo dene{no vreme, avtorite so
zadovolstvo bi gi prifatile site sugestii so cel da se podobri
sodr`inata na u~ebnikot.
Od avtorite
4
VOVED
Po~vata e eden od osnovnite ekolo{ki faktori na Zemjata koi
se preduslov za opstanok na `ivata priroda. Spored va`nosta, pome|u
vodata, vozduhot, sonceto i po~vata nema razlika, me|utoa, postoi
razlika vo pogled na naru{uvaweto na ovie faktori. Vodata i vozduhot
kontinuirano cirkuliraat, pa vo sekoe vreme mo`e da se zamenat so
novi koli~ini iako ponekoga{ se javuva nedostatok na istite.
Po~vata, ako is~ezne edna{, prakti~no e neobnovliva, bidej}i
pedogenetskite procesi se dolgotrajni, taka {to za sozdavawe na samo
2,5 cm po~va vo humani uslovi se potrebni 500 godini (The Tutzing
Projezt, 1998) a za nekoi po~veni tipovi pedogenezata trae duri do
nekolku iljadi godini.
Generalno, po~vata ima najmalku 6 funkcii vrzani za ~ove~kiot
`ivot kako {to se :
1. produkcija na biomasa vo zemjodelstvoto i {umarstvoto;
2. pro~istuvawe; preod i transformaciska aktivnost pome|u
atmosferata, vodata i vegetacijata; za{tita na `ivotnata
sredina i ~ovekot, pred se, preku za{tita na hranata i vodata za
piewe;
3. biolo{ki habitat (`iveali{te na florata i faunata) i
genetski rezervoar mnogu pogolem od vodata i vozduhot:
4. prostorna baza za tehni~ki, industriski i socioekonomski
strukturi i niven razvoj;
5. izvor na surovini za stopanstvoto;
6. na kraj, po~vata e geolo{ko i kulturno nasledstvo koe formira
biten del od pejza`ot vo koj `iveeme i go ~uvame
5
paleontolo{koto i arheolo{koto blago so visoka vrednost za
razbirawe na istorijata na Zemjata i ~ove{tvoto.
Najnapred treba da se definira {to e po~va (soil) {to e zemji{te
(land), {to e zemja (earth) {to e kopno (ground), termini koi vo
praksata ~esto gi me{ame.
Po~vata podrazbira zemji{en bioproduktiven sistem koj se sostoi
od : po~va, vegetacija, `ivotinski svet, kako i ekolo{ki i hidrolo{ki
procesi koi se odvivaat vnatre vo sistemot. Ovoj termin se dobli`uva
do poimot teren za rabota, taka {to postoi: grade`no zemji{te,
zemjodelsko zemji{te, {umsko zemji{te itn.
Zemja vsu{nost pretstavuva grade`en materijal (pr. zemjena brana,
zemjen nasip i sl.) no terminot se koristi i za planetata kako nebesno
telo.
Slika 1 . Po~va i sloevitost na po~vata.
^esto pati poimot zemja nepravilno se poistovetuva so poimot kopno .
Vo na{ata praksa, voobi~aeni se terminate: degradacija na
zemji{teto i erozija na zemji{teto iako mo`ebi treba da se koristat
terminate: erozija na po~vata i degradacija na po~vata .
Erozijata na zemji{teto e univerzalen proces, vo eden ili drug oblik
(vodna, eolska, mehani~ka) prisuten vo site podra~ja na svetot. Vo
uslovi na neporemetena prirodna sredina, intenzitetot na erozija e
slab, pri {to postoi ramnote`a pome|u odnesuvaweto na zemji{teto i
6
brzinata na negovoto sozdavawe. Me|utoa, kako rezultat na
antropogenite promeni na prirodnata sredina, erozivnite procesi se
mnogu posilni, zabrzani poradi {to postepeno se vlo{uva strukturata
na zemji{teto, a ponekoga{ doa|a i do negovo potpolno odnesuvawe.
Taka degradiranite povr{ini ne mo`at da se obrabotuvaat ili
stopanski da se isporistuvaat i obi~no se napu{taat.
Erozijata na zemji{teto kako pojava i proces, vo razli~ni vidovi,
tipovi, formi i intenzitet e prisutna na celata kopnena povr{ina.
Taa e posledica od vlijanieto na prirodnite i zooantropogenite
faktori e vo sostojba da pri~ini golemi {teti vrz stopanskiot,
ekonomskiot, pa duri i na kulturniot razvoj na edno op{testvo.
Erozijata na zemji{teto gi sledi ~ovekovite aktivnosti od negovoto
postoewe do denes. Toa e globalen svetski problem koj zavisno od
geografskata polo`ba, specifi~nostite na prirodnite faktori i
stepenot na socioekonomskiot razvoj nanesuva {teti vo sevkupniot
razvoj na op{testvenite sistemi. Erozijata na zemji{teto e fenomen
koj najneposredno vlijae vrz odr`liviot razvoj i unapreduvaweto na
dva najsu{testveni izvori za `ivotot na planetata Zemja, po~vite i
vodite, a posredno na vegetacijata i vozduhot. Dejstvoto na erozivnite
procesi direktno vlijae vrz primarnite granki na op{tesvenite
sistemi, a pred se: zemjodelstvoto, vodostopanstvoto, {umarstvoto,
energetikata, soobra}ajot, urbanoto i prostorno planirawe i sekako
na `ivotnata sredina. Spored poznatiot amerikanski protagonist vo
borbata protiv erozijata na zemji{teto prof. Haj Benet: Erozijata e
eden od najkompleksnite problemi i voedno eden od najpodmolnite
neprijateli na ~ovekovoto stopanstvo. Erozivnite procesi postepeno
go razoruvaat i uni{tuvaat zemji{teto odnosno hranlivite materii i
go naru{uvaat re`imot na vodite. Tie ~esto go doveduvaat naselenieto
na prostrani oblasti vo beda, siroma{tija i migracija. Mnogu
7
stopanski granki moraat istovremeno na prostrani da bidat
involvirani vo borbata protiv erozijata na zemji{teto i nejzinite
ogromni posledici.
Slika 2. Erodirano zemji{te.
Poimot "erozija" e poznat od vremeto na stariot Rim. Vo
Plutarhovite zapisi e zapi{ano deka po se~eweto na {umite i
uni{tuvaweto na vegetacijata na Sicilija, zemji{teto bilo zafateno
so erozija a selskoto naselenie go izgubilo korenot na rodnata grutka
i migriralo vo gradovite. So imenkata erosion i glagolot erodere,
Rimjanite gi ozna~uvale procesite na raspa|awe i odvojuvawe na
povr{inskite sloevi na zemji{teto. Samiot termin erozija na
zemji{teto seu{te ne e precizno definiran. Nekoi istra`uva~i go
koristat izrazot sovremena erozija potoa erozija na tloto, ili
recentna erozija pri {to zborot recentna go koristat kako vremenska
odrednica. Vo angliskoto govorno podra~je, se koristi terminot Soil
erosion, a vo francuskoto ,,L’erosion du sols’’ ili vo bukvalen prevod
erozija na po~vata, so {to se potencira deka ~ove~koto vlijanie e
najsilno izrazeno vrz po~veniot sloj. No, ovoj izraz e relativen,
8
bidej}i vo odredeni slu~ai, erozivnoto dejstvo mo`e da bide intezivno
i vrz gola karpesta osnova, na pr. tufovi, pesoci, peso~nici i dr.
Spored "Kratka geografska enciklopedija" izdadena vo Moskva (1964
god.), erozija na zemji{teto pretstavuva razoruvawe na karpite i
zemji{teto, potoa nosewe i talo`ewe na otrgnatite ~esti~ki, a pod
dejstvo na bombardirawe na do`dovnite kapki i erozivno
transportnata sila na slivnite vodi. Na ovaa definicija, treba da se
priklu~i i mehani~koto raspa|awe na povr{inata od karpestite masi,
pod vlijanie na temperaturnite promeni, mrazot, rastenijata i
`ivotnite. So toa bi bila definirana vodno-mehani~kata komponenta
na erozivnoto dejstvo. No atmosferskata voda ne vr{i samo mehani~ko,
tuku i hemisko erodirawe, odnosno rastvorawe na karpestite masi i na
zemji{teto. Od prethodno iznesenoto, porizleguva deka erozija na
zemji{teto pretstavuva sovremen proces na vodno-mehani~ko i hemisko
razoruvawe na zemji{teto, potoa transport i akumulacija na
erodiraniot materijal (nanos) na mesta kade {to slabee silata na
erozvniot agens. Zatoa, prou~uvaweto na erozivnite procesi ja opfa}a
vodno-mehani~kata komponenta, hemiskoto dejstvo na vodata,
rastenijata, `ivotnite i sekako ~ovekot.
Slika 3 . Erozivni podra~ja.
9
Pod poimot erozija vo elementarna smisla, treba da se
podrazberat promenite na povr{inskiot sloj na Zemjiniot rejlef koi
nastanuvaat kako posledica na dejstvoto na do`dot, snegot, mrazot,
temperaturnite razliki, veterot i prote~nite vodi ili pod vlijanie
na antropogenite faktori. Tie promeni ozna~uvaat procesi povrzani
so odvojuvawe, odnesuvawe, transport i talo`ewe na zemji{nite
~esti~ki i se soglasni so poimot razoruvawe i uni{tuvawe na
zemji{teto.
Pod poimot erozija na zemji{te se podrazbira razru{uvawe i
promena na povr{niot sloj na zemji{teto nastanati kako posledica na
zaemnoto dejstvo najmnogu od prirodni faktori i uslovi, vo sodejstvo
na vlijanieto na zooantropogeniot faktor.
10
TEMA 1. EROZIJA I VIDOVI EROZIJA
Ерозија (од латински erodere нагризува, sтруга) е процес на разрушување
на честици од почва, камења и други делови од подлогата под дејство на
водата и ветрот, како и нивно пренесување и таложење во зарамнетите делови
од релјефот. Тоа обично се случува поради дејството на ветерот, водата или
мразот со помош на силата на гравитацијата или пак од закопаните животни
во случај на биоерозија.
Ерозијата претставува природен процес, но во последено време е драматично
зголемена од страна на човекот и неговото користење на земјата, посебно во
индустриското земјоделство, непланско сечење на шумите и урбаното
ширење. Земјата што се користи за индустриско земјоделство главно
искусува значително поголема стапка на ерозија отколку земјиште кое е под
природна вегетација или земјиште кое се користи за одржливи земјоделски
практики. Ова е особено точно ако се користи ораница, со што се намалува
вегетациската покривка на почвата и истовремено ја нарушува структурата на
почвата и растителните корени, кои инаку ја држат почвата на место. Сепак
подобрените практики за користењето на почвата можат да ја ограничат
ерозијата со користење на техники како што се градење на тераца,
конзервација на ораници и садење на дрва.
Одрадена количина на ерозија е природено всушност здраво за екосистемот.
На пример, чакалот постојано се движи низ реката со самиот тек на реката.
Прекумерната ерозија пак предизвикува сериозни проблеми, како примање на
водена седиментација, нарушување на екосистемот и целосно ѓубрење на
почвата. Ерозијата се разликува од наклонувањето , кој претставува процес на
хемиски и физички дефект на минералите во карпите, иако двата процеса
може да се јават истовремено.
11
1.1 Причини за појава на ерозија
Стапката на ерозија зависи од многу фактори. Климатските фактори ја
вклучуваат количината и интензитетот на атмосферски врнежи, просечната
температура, како и типичниот температурен опсег, сезоната, брзината на
ветрот и фрекфенцијата на бурата. Геолошките фактори ја вклучуваат
седиментацијата на карпите, нивната порозност и пропустливост,
наклонетоста на земјиштето и дали карпите се накосени, набрани или
издржливи. Биолошките фактори ја вклучуваат земјината покривка од
вегетација или недостаток на истата, видовите на организми кои ја населуваат
и користењето на земјиштето. Во принцип, со оглед на ваквата вегетација и
екосистеми, областите со висок интензитет на атмосферски врнежи, почисти
врнежи од дожд, повеќе ветер или бури, се очекува да има повеќе ерозија.
Талог со големо количество на песок или кал и области со стрмни падини,
ерродираат многу лесно, како и области со напукнати и истрајни карпи.
Порозноста и пропустливоста на седиментните карпи, влијаат на брзината со
која што водата се филтрира во земјата. Ако водата се движи подземно, се
намалува и количината на површинска ерозија. Седиментите кои содржат
повеќе глина, имаат тенденција да еродираат полесно од тие со песок или
тиња. Сепак за ерозијата треба да се смета и на влијанието на атмосферскиот
натриум.
Факторот кој што најмногу се подложи на промени е количината и видот на
земјината покривка. Во не вознемирена шума, минералната почва е
заштитена од слој на ѓубриво и органски слој. Овие два слоја ја заштитуваат
почвата со апсорбирање на дождовните капки. Овие слоеви и најосновниот
слој на шумата се порозни и високо пропустливи на дожд. Само најтешките
дождови и невремето со град ќе доведат до разлевање на копното во шумата.
Ако дрвјата се отстранети од пожар или од сечење, стапките на инфилтрација
ќе се зголемат и ерозијата ќе се намали до степен на кој што шумското тло ќе
12
остане недопрено. Неколку пожари може да доведат до значително зголемена
ерозија ако се проследени со тешки врнежи од дожд. Во случај на изградба
или градење на автопати, кога слојот со ѓубриво е отстранет или збиен,
чувствителноста на почвата на ерозијата е зголемена.
Патиштата се особено најголем причинител на зголемување на стапките на
ерозија, со самото поместување на земјината покривка, и можат да ги изменат
патеките на дренажа, особено ако браната е направена за да го поддржи
патот. Патот кој што има многу камења и оној што е хидролошко „невидлив“
(што ја отстранува водата од патот најбрзо што може, имитирајќи природна
дренажа) има и најдобри шанси да не предизвика зголемена ерозија.
Многу човечки активности ја отстрануваат вегетацијата од областа, правејќи
ја почвата лесно ерозивна. Сечењето на шумите може да предизвика
зголемена ерозија поради збиеноста на почвата, изложеноста на минерална
почва, на пример патишта и земјишта. Исто така какпите дожд при својот пад
удираат во лисјата од дрвата и се судруваат со другите капки, создавајќи
големи капки. Кога овие големи капки ќе паднат на земјата тие може да
достигнат брзина и да удрат на земја со енергија поголема отколку што ја
имале при падот. Крајната брзина на капките се достигнува при околу 8
метри. Сепак, недопреното шумско тло сите негови слоеви, го апсорбира
ударот од дождовите.Тешкото оголување на земјиштето може да ја намали
вегетацијата и со тоа да ја зголеми ерозијата. Промени во видот на
вегетацијата во една област исто така влијае на стапките на ерозија.
Шумските области имаат поголеми стапки на инфилтрација, па со тоа
атмосферските дождови резултираат со помало однесување на површинскиот
слој. Наместо тоа, голем дел од водата ќе отиде подземно , кои генерално се
помалку еродивни. Паднатите лисја и ниските грмушки се важен дел од
стапките на инфилтрација на шумските системи, со чие отстранување се
зголемува ерозијата. Паднатите лисја исто така ја штитат почвата од капките
13
дожд што паѓаат, кој се значаен посредник на ерозијата. Вегетацијата исто
така може да ја смени брзината на површинските текови.
Една од главните причини за ѓубрење на почвата од ерозија во 2006-та година
е резултат од сечењето и горењето на тропските шуми. Кога целосната
земјина површина е лишена од вегетација и исушена од сите живи организми,
горниот слој станува ранлив и на водена и на еолска ерозија. На голем број на
региони на Земјава, цели држави се прогласени за непродуктивни. На пример
на високата висорамнина на Мадагаскар, која ја сочинува околу 10% од
вкупната површина на земјата, практично целиот пејсаж е стерилен на
вегетација со одводни ерозивни канали од 50 метри длабочина и еден
километар ширина.
1.2 Процеси на ерозија
1.2.1 Гравитација
Ѓубрењето на масата е движење на карпи и седименти по падината, и главно
се должи на силата на гравитација. Движењето на материјата е важен дел од
ерозивниот процес, како што придвижува материјал од високи ритчиња па се
до пониски каде што друг ерозивен агенс, како што се потоците и глечерите,
кој го превзема материјалот и го пренесува до уште пониски ритчиња.
Процесот на движење на материјата секогаш се случува постојано на сите
падини; некои процеси се одвиваат многу споро, некои пак многу
неочекувано и често со катастрофални резултати. За секое воочливо движење
по падина на карпи или седименти се употребува и изразот лизгање на
земјиште. Сепак, лизгањето на земјиште може да се објасни на подетален
начин, на кој што се рефлектира механизмот кој е одговорен за движењето и
брзината при која што се одвива движењето. Едно од видливите топографски
манифестации на бавна форма на ваква активност е сипиот нагиб.
14
Наглото паѓање се случува на стрмни падини, најчесто со материјали како
глина која што доколку се ослободи еднаш може да се движи надолу со
голема брзина. Најчесто покажуваат изостатичен застој во форма на лажица,
во кој материјалите почнале да се спуштаат надолу. Во некој случаи,
наголото паѓање е предизвикано од водата под падината. Во повеќе случаи
едноставно е резултат на лошото инженерство долж автопатите каде тоа е
редовна појава. Површинското ползење е бавното движење на почвата и
остатоците од карпи од гравитацијата, која што обично не е воочлива, освен
со подолго набљудување.
1.2.2 Вода Распрскувачка ерозија е издвојување и воздушно движење на мали честички
на почва предизвикана од капки дожд што паѓаат на почвата.
Површинска ерозија е издвојување на честички почва со влијанието на
дождовите и нивното отстранување надолу по падината со вода што тече по
копното како по плоча наместо во определени канали или потоци. Ударот на
капките дожд ја пробива насобраната почва. Честичките на глина и песок ги
исполнуваат порите на почвата и ја намалуваат инфилтрацијата. Откако
површинските пори ќе се наполнат со песок или глина, на копнената
површина има прилив од вода поради намалените стапки на инфилтрација.
Откако стапката на паѓање на дожд ќе стане поголема од самата
инфилтрација, тогаш настанува излевање. Има две фази на површинска
ерозија.Првата е прскање на дожд, во која честичките од почвата се исфрлени
во воздухот со влијанието на дождовните капки. Во втората фаза слободните
честички се поместени надолу по падината со широки покривки на вода која
15
тече исполнета со седимент. Оваа фаза на покривна ерозија трае многу
кратко.
Браздеста ерозија се однесува на развојот на малите краткотрајни
концентрирани проточни патеки, кои функционираат како извор на седимент
и како ситем на испорака на седименти за ерозијата на падините. Општо
заемно, каде што стапите на водената ерозија врз нарушените
нископланински области се зголемени, таму и браздите се најактивни.
Длабочините на тековите во браздите се обично неколку сантиметри или
помалку и косината може да биде доста стрмна. Овие состојби формираат
различна хидраулична средина отколку таа што е најдена во каналите на
птоците или реките. Еродирачките бразди еволуритаат морфолошки во
времето и просторот. Површината на браздата се менува како што почвата
еродира, што на враќање ја менува хидрауликата на протокот. Хидрауликата
е движечкиот механизам на процесот на ерозија и со тоа ако динамично се
променат патеките на хидрауликата, ќе се променат и ерозивните патеки во
браздата. Така процесот на браздестата ерозија вклучува повратна линија
помеѓу разединувањето на потоците и хидрауликата. Брзината на потокот,
длабочината, ширината, јачината на хидрауликата, наклонот, триењето со
падината и стапката на издвојување на временски просторни варијабилни
функции на процесот на еволуција на браздите. Надредениот на овие проеси,
таложењето на седимент или количината на седимент на потокот, има големо
влијание на стапките на издвојувањето на почвата на браздите. Како што се
зголемува седиментиот талог, можноста за поточната вода да се издвои
седимент се зголемува. Каде што атмосферските врнежи ги надминуваат
стапките на инфилтрација на почвата, се појавува истекување.
Турбуленцијата на површинското истекување најчесто може да предизвика
повеќе ерозија од влијанието на дождовните капки.
16
Јаружеста ерозија или кратктрајна јаружеста ерозија, се случува кога водата
истекува во тесни канали, за време на или после тешки дождови или топење
на снег. Ова најмногу се забележува во вид на формација на вдлабнати патеки
каде што стари патишта со текот на годините станале значително ниски во
споредба со околните полиња. Јагурата е доволно длабока така што нема да
биде уништена од орање. Тесните канали или јагурите може да бидат доста
длабоки се до 30 метри.
Јаружната ерозија не се евидентира во универзалната равенка за губиток на
почвата.
Долинска или речна ерозија, се случува кога водата континуирано тече по
линеарна структура. Ерозијата истовремено паѓа надолу, подлабочувајќи ја
долината, и челно напред, растегнуваќи ја долината по падините. Во раната
фаза на речната ерозија, ерозивната активност е доминантно вертикална,
долините имаат типичен V- пресек и речниот градиент е релативно стрмен.
Кога ќе се достигне некое основно ниво, активноста на ерозијата се префрла
на странична ерозија, која што ја проширува долината и креира тесно плавно
земјиште. Речниот градиент станува скоро рамен и страничното
отстранување на седиментите станува многу важно. Во сите фази на речната
ерозија, најмногу се случува ерозија за време на поплави, кога повеќе и
побрзо движечката вода е способна да носи поголемо количество седимент.
1.2.3 Крајбрежје
Крајбрежна ерозија, која се јавува на изложени и заштитни брегови,
примарно се јавува поради активноста на струите и брановите, но исто така и
нивото на морето има голема улога. Хидрауличното дејство се случува кога,
воздухот во составувањето одеднаш е притиснат од бран, затварајќи го
местото на спојување. Разбивањето на брановите е кога чистата енергија од
17
бранот, удирајќи во карпи или камења, ги крши на парчиња. А бразијата е
предизвикана кога брановите исфрлаат морски остатоци на карпите. Ова е
најбрзата и најефективната форма на ерозија. Корозија е разложување на
карпите од јаглеродната киселина во морето. Варовничките карпи се обично
ранливи во ваков тип на ерозија. Друг важен извор на ерозија, особено на
јаглеродните крајбрежја, е биоерозијата.
1.2.4 Мраз
Ледена ерозија може да има една од две форми. Може да е предизвикана од
движење на ледот, како гличерите, во процес наречен глацијална ерозија.
Исто така може да се јави поради процесите на смрзнување-растопување, во
кој водата внатре во порите и пукнатините на карпите може дополнително да
се прошири. Глечерите претежно еродираат од три основни процеси:
абразија, искоронување и од ледени потреси. Во аброзивниот процес,
глечерите предизвикуваат парчиња од темелот да испукаат во процесот на
искорнување. Во процесот на ледени процеси, глечерите смрзнуваат и како
што се брануваат, носат со себе големи делови смрзнат седимент.
1.2.5 Ветер
Еолската ерозија е резултат на движењето на ветерот. Има два главни ефекти.
Прво, ветерот предизвикува мали честички да се кренат во воздухот да се
пренесат во некој друг регион. Ова се вика дефлација. Второ, овие
суспендирани честички може да имаат влијание на тврди тела
предизвикувајќи ерозија со абразија. Еолската ерозија најчесто се јавува во
предели со малку или воопшто никаква вегетација, најчесто предели каде што
има дефицит од врнежи. Пример е формирањето на песочните дини, на плажа
18
или во пустина. Исто така фармерите градат заштитни прегради од ветер (
како големи дрвја или грмушки ), за да ја намалат еолската ерозија.
1.3 Ерозија на почвата и климатски промени
Студиите за ерозија на почвата ни укажуваат дека зголемените количества и
интензитетот на дождови ќе доведе до зголемени стапки на ерозија.Според
тоа, ако количеството и интензитетот на дождови во повеќе краишта на
светот се зголеми како што се очекува, ќе се зголеми и ерозијата, доколку не
се превземат регулативни мерки.Се очекува стапките на почвената ерозија да
се зголемат како одговор на промените во климата од бројни причини.
Најнепосредна е промената во ерозивната моќ на дождовите.Другите
причини вклучуваат:
а) Промена во растителната покривка предизвикана од преместувањето на
производството на растителна биомаса поврзано со режимот на влага.
б) Промени во ѓубрената покривка на земјиштето предизвикана и од
стапките на распаѓање на остатокот од растенијата поттикнато од
температурата и од влагата на почвата која зависи од микропската активност
како и од стапките на производството на растителна биомаса.
в) Промени во влажноста на почвата предизвикано од промените во
режимот на атмосферските дождови и стапките на испарување, која врши
промена во инфилтрацијата и оттекувањето.
г) Промени во ерозивноста на почвата предизвикано од зголемувањето на
концентрацијата на органски материи во самата почва што доведува до
осетлива структура на почвата на ерозија и зголемено отекување
предизвикано од запечатување на површината на почвата и прекривање со
кора.
д) Промена на зимски атмосферски врнежи од е – ерозивни снегови до
ерозивни врнежи поради зимските температури.
19
ѓ) Промена во користењето на земјиштето направено посебно за
прилагодување на новите климатски режими.
1.3.1 Тектонски ефекти
Отстранувањето на големи количества на карпи од одреден регион од ерозија
и нивно таложење на друго место, може да резултира со олеснување на
товарот на пониската кора и мантија. Ова може да предизвика тектонски или
изостатички успони во областа. Истражување од раните 1990-ти години
покажале дека просторното распределување на ерозијата на површината на
ороген, може да има огромно влијание на неговиот раст и неговата конечна
структура.
1.3.2 Контрола на ерозијата
Контрала на ерозијата е практика на спречување или контролирање на
водената или еолската ерозија во земјоделството, развојот на земјиште и
изградбата. Ова често пати вклучува и креирање на физичка бариера како
вегетација или карпи, за да се апсорбира дел од енергијата на ветерот или
водата кои ја предизвикуваат ерозијата. Ефективните ерозивни контроли се
важни техники во спречувањето на загадувањето на водата и губитокот на
почвата. Контрола на ерозијата може да се јави во природни области,
земјоделски поставувања или урбани средини.
"Да се изгубат, да се уништат нашите природни ресурси, да се оголи и
исцрпи земјата, наместо да се користи за да се зголеми нејзината
употребливост, ќе резултира со поткопување на просперитетот за кој
20
сметаме со право, предавајќи им го на нашите деца во иднина, ќе ги
зајакне и развие"- Теодор Рузвелт.
1.4 Ерозијата во Рepublika Македонија
Кумановската Котлина се протега во крајниот северен дел на Република
Македонија (на површина од 1289,03км2), а мал дел (68км2 или 5%) се наоѓа
на територијата на Република Србија. Тоа значи дека во своите природните
граници, Котлината зафаќа вкупна површина од 1357,02кm2. По својата
поставеност има изразито поволна географска положба бидејќи низ неа
минуваат два патни коридора (К10 и К8) со европско значење. Ваквата
поволна положба, која е причина за силна човечка активност во минатото, а
особено денес има големо значење за интезитетот на современите ерозивни
процеси.
1.4.1 Фактори на рецентна ерозија
Рецентната ерозија во Кумановската Котлина е условена од повеќе фактори:
геолошкиот и педолошкиот состав, релјефот, климата, вегетациските
карактеристики, а во последно време доста значајно е влијанието на
антропогениот фактор.
Геолошко-педолошки состав - Поради влијанието што го имаат врз
продукцијата на наносен материјал, геолошкиот и педолошкиот состав се
меѓу најзначајните фактори на рецентна ерозија. Влијанието на геолошка
градба врз ерозивните процеси може да биде директно (на места каде
отсуствува почвената покривка) или индиректно (преку карактеристиките на
21
почвата која е развиена врз геолошкиот супстрат). Анализите покажуваат
дека во геолошката градба на Кумановската Котлина преовладуваат карпести
маси со голема еродибилност, кои учествуваат во 982кm2 (72%). Од тоа,
карпи со многу голема еродибилност учествуваат со близу 680кm2 (50%) од
површината на Котлината, а се претставени со неогени и квартерни
кластични седименти (422кm2 или 31%) застапени во средишниот најнизок
дел т.е. до надморска височина од 650 m, потоа туфови и вулкански бречи (во
источниот, палеовулкански дел на Котлината) и серпентинити (260 кm2 или
19,1%). Освен нив, со значителна еродибилност се одликуваат и постарите
карпести маси кои припаѓаат на прекамбриумот и палеозоикот како:
кристалести шкрилци, филитични шкрилци, аргилошисти. Карпите со мала
еродибилност учествуваат со 240кm2 или само 18%, а се претставени со
варовничките и мермерните маси, чија површина е незначителна (55кm2),
потоа компактните вулканогени карпи (андензити, гранити и базалти),
кварцитите и др. Компактните карпи се отпорни на плувијална ерозија и
плакнење, но не и на механичко распаѓање, па затоа се кршат и раздробуваат
на парчиња и блокови образувајќи нестабилен сипарскодробински материјал.
Значителен дел од карпите со голема еродибилност се без почвена покривка
или истата е доста плитка. Исто така, забележливо е дека со исклучок на
југоисточните подрачја од планината Скопска Црна Гора, најеродибилните
карпи се со ретка, главно тревна вегетација. Тоа, заедно со големите наклони
на теренот овозможува просторот да располага со голем потенцијал на
ерозија, што пак се одразува врз износот на рецентна ерозија.
Што се однесува до педолошкиот состав, во Кумановската Котлина се
јавуваат десетина видови почви. Почвите кои се поотпорни на ерозивно
дејство, а се карактеризираат со добра механичко-хемиска структура
(алувијални почви, кафеави шумски почви, делумно смолници и циметни
почви) се распространети во рамничарските простори и на густо пошумените
подрачја од Скопска Црна Гора. Тие зафаќаат околу 860км2 или 63%. На дел
22
од нив, поради несоодветна намена, користење и обработка се јавува засилена
ерозија, особено на смолниците и на циметните почви. Останатите почвени
типови се аспреостранети главно на ридски терени и на планината Козјак, а
се резултат на силна водно-механичка ерозија и акумулација (еродирани
кафеави почви, регосоли, колувијални почви, литосоли и др.) и зафаќаат 37%
од површината на Котлината. Воедно и самите се изложени на ерозивно
дејство, особено поради тоа што најчесто не се под природна вегетација туку
се култивирани. Според извршените сопствени анализи, почвите со
најотпорна структура, кои се распространети на мали наклони или се под
густа природна вегетација, зафаќаат површина од околу 260km2 или само
18% од површината, што е еден од главните фактори за интензивни
рецентноерозивни процеси.
Релјеф - Многу важен фактор за развој на рецентно-ерозивни процеси
е и релјефот. При тоа, најчесто се мисли на наклоните на релјефните
површини, прочистената должина на наклонот, потоа на хипсометријата и
експозициите. Сите наведени елементи во Котлината се доста поволни. Така,
терените со наклон 6-33о зафаќаат 820кm2 или 60% од вкупната површина на
Котлината, додека рамнините, односно терените кои се со наклон помал од 3о
зафаќаат само 220кm2 или 16%. Бидејќи ерозивното дејство е најсилно токму
на наклони од 10о-20о, јасно е дека тоа значително влијае врз интензитетот на
ерозивните процеси. Во хипосметриски поглед, Котлината лежи помеѓу 248m
надморска височина (речно корито на Пчиња кај с. Студена Бара) и 1651m
надморска височина (врвот Рамно на Скопска Црна Гора), додека просечната
височина изнесува 587m. Најголем дел од релјевосе протега во зоната од 300-
1.000m (90%), а само во зоната од 300-500m, лежи околу 50% или 610кm2.
Тоа е всушност најгусто населен простор, каде човековите активности се
најголеми, а ерозијата најсилна. Експозициите исто така индиректно влијаат
врз интензитетот на ерозијата. Ако се генерализираат сите експозиции на
северна и јужна, ќе се согледа дека првата зафаќа 559.04кm2 или 41.2%, а
23
втората 797.99кm2 или 58.8% од површината на котлината. Бидејќи северните
падини се повлажни, погусто обраснати, со подобра почвена структура и
помалочовечка активност, јасно е дека наведениот распоред на експозициите
позитивно влијае на рецентната ерозија.
Клима - Климата е уште еден активатор на силните ерозивни процеси.
Тоа особено се однесува на врнежите, а потоа и на температурата,
инсолацијата, ветерот, влажноста и др. Кумановската Котлина се одликува со
мала средногодишна сума на врнежи, која според изохиетската карта се
движи околу 600mm. Врнежите не се распоредени и рамномерно во текот на
годината. Најврнежливи месеци се Мај и Ноември. За ерозијата посебно е
значаен месец Ноември, кога почвата не е заштитена со густа вегетација од
ударите на водените капки. Но и во летните месеци се јавуваат врнежи со
голем интензитет. Освен врнежите, врз интензитетот на рецентната ерозија,
големо влијание имаат и сушните периоди кои се јавуваат на секои 3-4
години. По вакви долги сушни периоди, земјиштето (особено смолницата,
циметните почви и регосолите) е лесно подложно на плувијална и линиска
водна ерозија. Влијанието на температурата е изразено преку големите
температурни амплитуди во текот на денот или годината, поради што се
јавува силно механичко распаѓање на карпите, а се влошува и структурата на
почвата. На рецентната ерозија влијаат и силните претежно северни ветрови
кои можат да достигнат брзина до 26m/сек. Тие ги забрзуваат водените капки
од врнежите, ја сушат почвата и транспортираат ситни честички од
површината на земјиштето.
Хидрографски особености - Речната мрежа на Кумановската Котлина
ја чинат 578 водотеци (подолги од 0.5км), со вкупна должина од 1542кm и
просечна густина од 1,13кm/кm2. Развиената речна мрежа овозможува
засилена продукција и транспорт на ерозивен нанос. Иако лежи во сливот на
реката Пчиња, во котлината “условно“ може да се издвојат: непосрениот слив
на Пчиња, сливот на Кумановската Река и сливот на Крива Река. Сливот на
24
Кумановската Река има најголема средна височина (683m), а водотеците во
овој слив имаат и најголеми просечни надложни падви, бидејќи изворишните
делови им се високо во планинските подрачја на Скопска Црна Гора. Од
вкупниот број на водотеци, 95% или 560 имаат пороен карактер. За нив се
карактеристични големи флуктуации во протекот и високи вредности на
максималните 20 годишни и 100 годишни протеци кои според пресметките се
до 100 пати поголеми од среногодишните. Во котлината постојат две
поголеми вештачки акумулации: Липково и Глажња во кои се задржува
големо количество на нанос еродиран во изворишниот дел на Липковска
Река. Интересна е појавата на две мали природни езера на самото било во
најјужниот дел од планината Козјак (кај с.Сув Ора), кои делумно се
претворени во тресетишта.
Растителен свет - Вегетацијата во котлината е под силно антропогено
влијание vlijanie, taka {to {umskata vegetacija e zna~itelno
reducirana z a smetka na `itnite i indus triskite kulturi, potoa
lozjata, livadite, pasi{tata i dr. Poradi malata gustina na rastitelna
masa i nesoodvetnata obrabotka, vakvite povr{ini se podlo`ni na
silni erozivni procesi. Pasi{tata pokrivaat okolu 475 km2 I glavno
pretstavuvaat nekoga{ni {umski podra~ja ili napu{teni obrabotlivi
povr{ini koi imaat mnogu namalena proiz vodna vrednos t. Zatoa vo
pojasot na pasi{tata se javuva i najsilna erozivnost. [umite se
rasprostraneti na povr{ina od 280 km2, a kvalitetot na obrasnatite
{umi e mnogu lo{,bidej}i vo strukturata dominiraat niski i
degradirani {umi koi imaat mal antieroziven efekt.
Rasprostranetosta na {umite e isto taka nepovolna, zatoa {to
najgolem del od niv e na Skopska Crna Gora. Vo posledno vreme, vaka
ograni~enite {umski povr{ini prekumerno s e eksploatiraat, osobeno
vo blizina na pogolemite s elski naselbi (Lipkovo, Slup~ane,
Matej~e). Toa ~esto doveduva do pojava na poroi, potoa ekcesivni
25
procesi na lizgawe, urnisi, dlabinska erozija (brazdi, vodoseci,
dol~iwa,dolovi) od koi stradaat samite selski nas elbi vo podno`jeto.
Antropogeni vlijanija - Po svojata priroda, recentnata erozija,
kako rez ultat na ~ove~kata aktivnost e zabrzana, a aktivnosta na
~ovekot vo prou~uvaniot prostor e navistina golema, osobeno od XV
vek do denes. Poradi porastot na nas elenieto (vo Kotlinata denes
`iveat okolu 135.000 `iteli) i potrebite od hrana, ogrevno i grade`no
drvo, kako i vojnite vo minatoto, {umite se zna~itelno uni{teni,
prirodnata ramnote`a e pore metena, a intenzitetot na erozija
pogolem desetina pati od prirodniot (geomorfolo{ki). Za aktivnos ta
na ~ovekot govori dol`inata na asfaltiranite i makadamskite
lokalni pati{ta i `elezni~ki linii koja iznesuva 608 km, ne smetaj}i
gi selskite pati{ta od najnizok red. Od niv 155 km ili 25 % minuvaat
niz "osetlivi" podra~ja, odnosno se vse~eni vo erodibilen teren,taka
{to spored procenkite, na silni erozivni procesi direktno e
izlo`ena krajpatna povr{ina od okolu 350 ha. ^ovekot izgradil i
brojni povr{inski kopovi, kanali i drugi objekti koi preku zgolemen
naklon vodat kon ekcesivna erozija.
1.4.2 Formi na recentna erozija
Sli~no kako problemot na razgrani~uvawe na recentno erozivnite od
os tanatite g eomorfolo{ki procesi, ne e sosema jasna granicata nitu
pome|u soodvetnite reljefni formi. Vo dostapnata geomorfolo{ka
literatura, kako recentno erozivni, obi~no se obrabotuvaat formi na
pluvijalna erozija, formi na raspa|awe na karpite, formi na
plaknewe, lizgali{ta, formi na fitogena i zoogena erozija i formi
na antropogena erozija (Lazarevi}, 1975). Site navedeni genetski
tipovi se utvrdeni vo podra~jeto na Kotlinata. So pluvijalna erozija
26
se sozdavaat efemerni, brzo promenlivi mikroformi, bez nekoe
geomorfolo{ko zna~ewe iako od niv poteknuva zna~itelno koli~estvo
na nanosen materijal (ako terenot ne e ramni~arski). Formite na
fitogena erozija se u{te ponetipi~ni (izbieni ili odroneti korenovi
sistemi pod vlijanie na veter ili so odronuvawe na re~ni bregovi) i
nemaat direktno vlijanie vrz produkcijata na eroziven materijal.
Ne{to pogolemo zna~ewe ima erozijata koja ja predizvikuvaat
`ivotnite (mravki, krtoli, krupen dobitok i sl.), no i ovde stanuva
zbor za atipi~ni mikroformi. Antropogenite formi na erozija se pak
site iskopi, zas eci, otkopi, useci i drugi intervencii vo prostorot,
od koi mo`at da nastanat podestruktivni formi na
dlabinska erozija i lizg awe na zemji{teto. Spored toa, tipi~ni
formi na recentna erozija vo Kumanovskata Kotlina se rezultat na:
raspa|awe na karpite i denudacija, povr{insko i linisko plaknewe i
lizgawe na zemji{teto.
Raspa|awe na karpite - Intenzivno mehani~ko raspa|awe na
karpite e izraz eno vo is to~niot del na kotlinata, koj vsu{nost prets
tavuva del od Kratovsko-Zletovskata paleovulkanska oblast. Ovde s e
javuvaat brojni kupi i nekovi, koi na vrvot zavr{uvaat so probiv od
pocvrsti, kruti andezitski ili trahitski karpi. Vakvite karpi se
otporni na pluvijalna erozi ja, no podlo`ni na mehani~ko
razdrobuvawe, poradi {to vo reljefot se izdvojuvaat ostenci, a vo
podno`jeto se soz davaat sipari (na pogolem naklon), raspadnat
eluvijalen materijal i dr. Posebno s e interesni ostencite kaj nekot
Tati~ev Kamen - s . Kokino (1013 m), potoa kaj Visoka (878 m), Veqa
Strana (811 m), potoa vo dolinata na Kriva Reka: Vidim (825 m), Zabel
(660 m), vo dolinata na nejzinata pritoka Povi{nica: Borovi} (864 m)
27
i dr. Poradi selektivnata erozija i litolo{ki uslovenata
polimorfija, nekoi ostenci i blokovi imaat specifi~en izgled, od
{to mo`e da se dobie pogre{en zaklu~ok deka s e oblikuvani od strana
na ~ovekot. Za ovoj paleovulkanski prostor e karakteristi~na pojavata
na mikro-denudacioni formi, vo vid na mali, plitki vdlabnatini vo
karpestata masa. Nastanale so kombinirano dejstvo na fizi~ko
raspa|awe na pomekite delovi na karpestata povr{ina, korazija od
veterot, a vo pomala merka i so hemiska erozija na atmosferskata voda.
Naj~esti formi s e lo~ki (~a{ki), stapalki i korita, iz gradeni na
horizontalni ili blago navednati karpi, no kaj Veqa Strana (811 m)
ima i neklku pojavi na karpesto sa}e vo vertikalni karpi. Inaku,
malite denudacioni formi se najdobro razvieni severozapadno od s.
Stracin (pome|u s. Stracin i s . Bajlovce), potoa na baz altnite plo~i
kaj s. Staro Nagori~ane i dr. Sledno golemo podra~je vo Kumanovskata
Kotlina, kade se javuvaat formi na raspa|awe i razoruvawe na karpite
e Bislimskata Klisura na rekata P~iwa. Ovde, ogolenite i kruti
varovni~ki masi, pod vlijanie na tektonskite pritisoci, zna~itelnite
dnevni temperaturni amplitudi, vegetacijata i dr., se dosta iznapukani
i raskr{eni. Raspadnatiot materijal, pod dejstvo na gravitacijata s e
pridvi`uva kon podno`jeto na strmnite dolinski strani, koradiraj}i
ja podlog ata. Taka od edna strana se oformuvaat to~ila, kako erozivni
formi, a vo nivnoto podno`je se javuva akumulacija na materijalot vo
vid na sipari, koi se spu{taat do samoto re~no korito. Najmnogu
to~ila i sipari ima okolu mesnosta Tikijarnica, odnosno vo delot
kade rekata.P~iwa izgradila golem vkle{ten meander. Vo ovoj prostor
se zabele`ani nekolku mali karpesti urnisi (najgolemiot e so okolu
20 m3 s urnat materijal). Osven navedenite formi, po stranite na
Bislimska Klisura se javuvaat pomali os tenci so interesni formi,
rezultat na selektivnata erozija. Del od niv se so is ten~ena baza, taka
28
{to nalikuvaat na visibabi. Interesna e pojavata na prirodni
prozorci nastanati so raspa|awe na poneotpornite partii od
varovni~ki r'tovi.Drugo pozna~ajno podra~je kade s e javuvaat formi
na raspa|awe i razoruvawe na karpite se jugois to~nite ogranoci na
niskata planina Ruen (Lani{te, 775 m), okolu s. Nikuqane. Ovde
paleozojskite mermeri pod vlijanie na temperaturnite promeni
intenzivno se raspa|aat na blokovi i par~iwa, a se javuvaat brojni
ostenci so raznoviden oblik. Na istok, specifi~ni formi na
raspa|awe na karpite se konstatirani vo gnajsevite na severnata
dolinska strana na rekata Algu{tica (ridot Balavan), kaj s. Alguwa.
Poradi intenzivnoto plaknewe na podlogata i raspa|awe na
karpestite masi, vo reljefot zaostanale nekolku ogromni blokovi vo
vid na haos od karpi. Blokovite s e zaobleni (elipsesti), visoki do 6-8
m, a kaj nekoi od niv bazata e isten~ena, taka {to nalikuvaat na
"visibabi". Vo Kumanovskata Kotlina s e javuvaat i drugi lokalnos ti
kade e izraz eno raspa| awe na karpestite masi. Gi ima po biloto na
Skopska Crna Gora, vo izvori{niot del na Bre{tanska Reka, okolu
vrvovite Ramno (1651 m), Pr`ar (1626 m), Svinski Kamen (1626 m) i dr.
Poradi golemata nadmorska viso~ina, osven temperaturnoto, zna~ajna
uloga ovde ima i mraznoto razoruvawe. Pogolemi povr{ini se
pokrieni so blokovi i par~iwa na raspadnati {krilci, kako i pomali
to~ila, sipari i ostenci.
Форми на плакнење - Iako postojat brojni geomorfolo{ki
formi koi se rezultat na plaknewe, seu{te nema egzaktna genetska
klasifikacija na nivnite tipovi. Vo osnova mo`at da se izdvojat
formi na povr{inska i dlabinska (liniska) vodna erozija.Od prvata
grupa formi, za prou~uvaniot prostor se pozna~ajni erozivnite
plo~nici. Toa se blago navednati delovi od terenot kade pod vlijanie
na pluvijalnata erozija i povr{inskoto plaknewe, mehani~kata
29
struktura na po~vata e zna~itelno naru{ena (ostanale samo pokrupni
pesoklivo-~akales ti agregati) ili pak po~vata e celosno erodirana, a
na povr{inata e otkriena karpestata osnova. Prostrani erozivni
plo~nici se razvieni pome|u P~iwa i Kriva Reka osobeno na
dolinskite strani od Dragomanska Reka, Petro{nica, @ivu{a i
Drzava. Vo slivot na Petro{nica, nizvodno od s. Bajlovce,
rastresitiot sloj e re~isi potpolno odnesen, a procesot prodol`uva
vrz osnovata od vulkanski tuf i vulkanski bre~i. Formite na liniska
vodna erozija s e morfolo{ki poizrazeni i poraznovidni. Vo niv se iz
dvoeni braz di~ki, brazdi,dol~iwa i dolovi. Brazdi~ki se najmali
formi na liniska erozija koi se javuvaat vo podra~ja so retka ili bez
postojana vegetacija. Pretstavuvaat formi na premin pome|u
povr{inska i vistinska dlabinska erozija. Inaku mo`at da nastanat so
kon centrirawe na istekuvaweto po intenzivni vrne`i, no mo`e da
bidat posledica i na antropog enata erozija so navodnuvawe.
Morfolo{ki se nepostojani i brzo s e preina~uvaat i uni{tuvaat. Vo
Kumanovskata Kotlina, brazdi~kite se javuvaat obi~no na
blagonavednati obrabotlivi povr{ini i imaat mre`est izgled. Ako se
izgradeni na pogolem naklon imaat linisko protegawe i ~esto
preminuvaat vo pogolemi i popostojani formi brazdi. Brazdite
obi~no se formiraat vo povr{inskiot rastresit orani~en del,
osobeno ako obrabotkata s e vr{i vo pravecot na naklonot. Za vreme na
intenzivni vrne`i slu`at kako koridori po koi se transportira
erodiraniot materijal. Zatoa tie imaat golemo vlijanie vo sni`uvawe
na po~veniot sloj. Od dosega{nite opservacii e zabele`ano deka osven
navedenite braz di koi nastanuvaat pod direktno vlijanie na ~ovekot,
se javuvaat i brazdi na ogoleni tereni iz gradeni od peso~nici, tufovi
i drug erodibilen materijal. Vakvite "prirodni" braz di, ponekade vo
Kozja~ijata se narekuvaat vodoseci ({to odgovara na terminot
30
vododerini), imaat pogolema dlabo~ina, se protegaat vo pravecot na
padot na topografskata povr{ina i se mnogu popostojani od
"orani~nite" braz di. Vo Kumanovskata Kotlina, brazdi i vodos eci
naj~es to se javuvaat na padini so retka ili bez veg etacija i naklon od
10-30o. Osobeno dobro se izrazeni vo eden dolg pojas vo najniskiot del
na Skopska Crna Gora, od s. Vi{tica na jug, pa do s . Miratovac (vo
Srbija) na sever. Ovde glavna pri~ina za nivna pojava e ~ove~kiot
faktor koj izvr{il se~a na {umite so {to na udarot na plakneweto se
direktno izneseni slabo vrzanite plioceni peso~nici,
serpentinitite, deluvijalnite nanosi i sl. Vtoro karakteristi~no
podra~je na nivna pojava e izvori{niot del na Bistrica i Petro{nica.
Najdestruktivni, a voedno i najtipi~ni pojavi na liniska (dlabinska)
erozija vo Kotlinata se dol~iwata i dolovite. Gi ima so razli~na
golemina (dol`ina od nekolku metri do nekolku stotici metri).
Nadol`niot profil mo`e da im bide pravoliniski, skalest, konkaven,
a napre~niot profil vo forma na bukvite V, U ili W (Milevski,
2001g). Najmnogu se zastapeni vo poniskite nakloneti kotlinski
delovi, izgradeni od klas ti~ni sedimenti, raspadnati {krilci,
tufovi i dr. Vo slivot na Bistrica,Petro{nica i Povi{nica namesta
s e tolku gusto rasporedeni, {to preminuvaat vo bed-lends tereni.Vo
osnova, glavna pri~ina za nastanuvawe na dol~iwata i dolovite e
koncentriranoto povr{insko istekuvawe na atmosferskata voda preku
ogolen ili neza{titen erodibilen teren. Zabele`ani se dosta slu~ai
kade ~ovekot direktno, nesvesno vlijael vrz takvite procesi, osobeno
so koris tewe na selskite pati{ta, so soz davawe na dlaboki orani~ni
brazdi na naklonet teren, izgradba na z as eci vo ras tresito zemji{te
i sl. Dol~iwata i dolovite vo Kumanovskata Kotlina se me|u
najzna~ajnite postojani izvori na eroziven nanos . Vo Kumanovskata
Kotlina ne se konstatirani pogolemi pojavi na zemjani piramidi.
31
Mali (atipi~ni) embrionalni zemjeni piramidi se zabele`ani vo
isto~niot (paleovulkanski) del: dolinata na Petro{nica, Kriva Reka,
Povi{nica, Dragomanska Reka i dr. Naj~es to se vo vid na stolp~iwa,
visoki 1-2 m, na ~ij vrv s e nao|a mal karpest blok. Formirani se pod
vlijanie na pluvijalna erozija i intenzivno plaknewe na vulkanskite
tufovi. Na mesta kade tufovite se pokrieni so pocvrsta karpa,
plakneweto ne mo`e da go erodira materijalot vo bazata, a kako
rezultat na toa, vo reljefot zaostanuvaat zemjani piramidi.
Лизгалишта - Vo Kumanovskata Kotlina se konstatirani
pove}e mali stratigeni i morfogeni lizgali{ta, so lizgali{en otsek
ili bez nego, a lizgali{nata masa e so mal volumen (naj~esto do
nekolku stotici m3). Za pojava na lizgali{ta vo oblasta, zna~ajni se
pove}e pri~ini: naru{uvawe na re`imot na povr{inskoto istekuvawe;
potkopuvawe na re~nite bregovi pri porojni vrne`i - po naglo
zgolemuvawe na protokot i brzinata na vodotecite; naru{uvawe na
stabilnosta na terenot so zgolemuvawe na naklonite i dr.
Pokarakteristi~ni lizgali{ta se zabele`ani na desnata dolinska
strana na P~iwa od s. Pelince do s. [upli Kamen, na levata dolinska
strana na P~iwa od s.Pelince do s. Zubovce i od s. P~iwa do s. Vince,
potoa vo slivotna Povi{nica (pritoka na Kriva Reka) i vo podno`jeto
na Skopska Crna Gora me|u s. Vi{tica na jug i s. Slup~ane na sever.
Najgolemi stratigeni ili t.n. "tepih" lizgali{ta se registrirani kaj
s. Vi{tica i kaj s. Lipkovo.Vo Kotlinata, na pove}e mesta se
zabele`ani morfogeni lizgali{ta (urnisi) nastanati so potkopuvawe
na dolinskite strani, osobeno kaj porojnite vodoteci: Petro{nica,
Dragomanska Reka,Slup~anska Reka i dr. Nekolku morfogeni
lizgali{ta se zabele`ani i na zasecite pokraj pati{tata.
32
1.4.3 Квантитативен интензитет на ерозија
Utvrduvaweto na kvantitativniot intenzitet na erozija e najslo`en
del vo sekoja studija za recentna erozija, posebno ako se ima vo predvid
deka osven vodnomehani~kata, golem iznos mo`at da imaat hemiskata
(vo karbonatni i nekarbonatni tereni), fitogenata erozija, a vo
odredena merka i erozija {to ja predizvikuva veterot. Analizirana e
samo vodno-mehani~kata erozija. Za taa cel, vo konkretniot prostor se
koristeni dve grupi metodi: terenski i empiriski. Terenskite
istra`uvawa se vr{eni vo periodot 1998-2002 godina. So niv e
opfatena re~isi celata Kotlina, so cel registrirawe na vidlivite
procesi na erozija kako i sogleduvawe na sostojbata so faktorite od
koi zavisi istata. Vo vtorata faza se koristeni empiriski presmetki.
Presmetkite i analizite se raboteni po metodot na Gavrilovi}ć
(1968), koj minimalno e modificiran za da se vklopi vo sovremenoto
softversko modelirawe kako najnov trend vo svetot (Milevski, 2001;
Milevski, 2005). Zaradi pogolema objektivnost na rezultatite, vo
postapkata se koristeni digitalniot model na reljefot na
Kumanovskata Kotlina (60 m DMR), digitalna litolo{ka i pedolo{ka
karta izraboteni vrz osnova na dostapnite podlogi, satelitski snimki
od serijata Landsat 7 i dr. Od izgotvenite leeri, so grid metoda se
izvlekuvani numeri~ki podatoci koi se doveduvani vo me|usebna
korelacija. Vo presmetkite, prvo e utvrden klimatsko
hipsometriskiot potencijal na erozija, a potoa i koeficientot na
erozija Z, za na kraj, kako niven proizvod da proizleze vkupniot iznos
odnosno srednogodi{na produkcija na eroziven nanos.
33
Erozijata na zemji{teto pretstavuva slo`en proces. Zavisno od
pojdovnite kriteriumi, postojat pove}e klasifikacii vo odnos na:
karakterot, intezitetot, pri~initelot, Doku~aev, 1878 godina ja deli
erozijata na zabavena, normalna ili geolo{ka i na zabrzana ili
antropogena Zabavena erozija e proces koj odgovara na srednogodi{en
intezitet na erozijata od 70 do 100 m3� km2� god, ili prose~no godi{no
odnesuvawe na povr{inski po~ven-zemji{en sloj od 0,07 do 0,1 mm, vo
granicite na celoto slivno podra~je. Ovie procesi se prirodni i se
odvivaat nadvor od `elbite na ~ovekot i negovite aktivnosti. Ovie
procesi se korisni i se vo funkcija na sozdavawe na plodni aluvijalni
poliwa vo re~nite dolini i nivnite plavini. Spored Doku~aev, ovie
procesi vr{at korisni funkcii i vo ridsko-planinskite delovi na
slivnite podra~ja. Imeno, preku procesite na normalna (prirodna)
erozija se obezbeduva podmladuvawe i zbogatuvawe na po~vite so
hranlivi materii na na~in {to promieniot i beshranlivi elementi
povr{inski sloj, se zamenuva so slojot pod nego. So dosega{nite
istra`uvawa e konstatirano deka ovie procesi se mnogu bavni. Spored
merewata izr{eni po Piedmont (Piedmonnt-SAD), doka`ano e deka za
obnova, odnosno izgradba na povr{inskiot sloj na zemji{te so
debelina (visina) od samo 7 mm, niz prirodni procesi, potrebno e
vreme od polni 50 godini. Zemji{teto na koe se vr{eni istra`uvawata
bilo pod naklon od 10%. Prakti~no se smeta deka za sozdavawe na 1cm
po~ven sloj na ridski padini, potrebno e vreme od 100 godini i toa vo
nenaru{eni prirodni uslovi. Za nekoi po~veni tipovi (ekstremni
uslovi) potreben e period od nad 1000 godini. Toa zna~i deka vo
nenaru{eni prirodni uslovi, sekoja godina prirodno se obnovuva sloj
na zemji{te so debelina od 0,1 mm odnosno 100 m3 na 1 km2.
34
Spored toa, se usvoi tezata deka normalnata erozija pretstavuva
korisen process, toga{ nejziniot intezitet mo`e da iznesuva 0.1 mm
odnosno do 100 m3� km2� god.
Vo na{i uslovi toa se podra~jata obrasnati so {umi so dobar
sklop i obrast, so dobra pokrienost. Navedenite informacii ne gi
tretiraat po~venite tipovi {to e od osobeno zna~ewe za evolucijata
na po~vite.
Imeno, pedogenezata kaj po~venite tipovi na varovni~ko- dilomitska i
sli~na na nea podloga, e mnogu podogotraen i osobeno slo`en proces,
taka {to za sozdavawe na 2,5 cm po~va se potrebni duri do 10.000
godini.
Zabrzanata ili antropogenata erozija ima srednogodi{en
intezitet pogolem od 100 m3� km2� god, a ~esto i do 150 pati pove}e od
intezitetot na prirodnata erozija. Intenzitetite na zabrzanata
erozija osobeno se visoki koga }e dojde do t.n. ekscesivna (preterana)
erozija, Ovoj vid na erozija se javuva kako posledica od dejstvoto na
niza prirodni faktori i uslovi vo so dejstvo so negativnoto vlijanie
na ~ovekot, odnosno neplanskoto, nepravilnoto i neracionalno
koristewe na prirodnite resursi ({umite, po~vite, vodite, pasi{tata
i sl.) Vo Republika Makedonija ovoj vid na erozivni procesi zazemaat
prioritetno mesto. Imeno, najintenzivnite procesi na erozija se
zastapeni vo prinizinskiot i ridsko-planinskiot region vo zemjava,
odnosno daboviot region.
Pred industrijalizacijata na na{ata zemja, odnosno pred
{eesetite godini, naselenieto bilo koncentrirano vo ridsko-
planinskiot region. Osnovnata egzistencija naselenieto ja
obezbeduvalo preku koristewe na vitalnite prirodni resursi ({umite,
pasi{tata i po~vite), odnosno zemjodelstvoto, a pred se sto~arstvoto i
{umarastvoto. Nesoobrazenoto koristewe na ovie zna~ajni prirodni
35
resuri so nivnite kapaciteti i sekako neznaeweto, neinformiranosta
i mnogu drugi faktori, se pri~ina za obes{umenosta na navedeniot
region i silanata izrazenostna erozivnite procesi. Koga intezitetot
na erozija iznesuva 1 mm prose~na debelina, na odnesen po~ven sloj vo
ramkite na celiot sliv, toa odgovara na 1000 m3� km2� god. Toa e okolu 10
pati pbrz procec od procesot niz koj mo`e da se izvr{i prirodna
obnova na zemji{teto. Zna~i deka ako od nekoja oranica vo tekot na 20
godi{en period se odnesuva po~ven sloj so debelina od 1 mm, za
prirodna obnova na odneseniot po~ven sloj }e bidat potrebni 200
godini, pod pretpostavka natamo{nite procesi na erozija da zaprat.
Spored toa, intenzitetot na erozija prose~no 1 mm godi{no odnesen
po~ven (zemji{en) sloj, pretstavuva intenzitet na zabrzana erozija.
Taka, P.S. Naporo`nij, naveduva deka prose~noto godi{no
koli~estvo nanos vo slivnoto podra~je Malaja Alma-Atinka
(Kazahstan) iznesuva okolu 20.000 m3� km2� god. Toa zna~i, deka sekoja
godina od celokupnoto slivno podra~je is~eznuva sloj na zemji{te za
~ija obnova pri nenaru{eni prirodni uslovi i procesi, se potrebni
200 i pove}e godini. Avtorite N.K. [ikula A.G. Ro`kov i P.S.
Tregubov, vo1973 godina predlo`ile klasifikacija na erozijata spored
debelinata na prose~no promieniot (odneseniot) povr{inski
zemji{en sloj (Ue) mm�god]. Spored ovaa klasifikacija, vrz osnova na
intezitetot na promivawe na zemji{teto od padinite, postojat 6 grupi
i toa:
I grupa- nema erozija.
II grupa -slab intenzitet na eroizja (Ue <0.5 mm�god).
III grupa - sreden intenzitet na erozija (Ue= 0.5-1.0 mm�god).
IV grupa- silen intezitet na erozija (Ue = 1.0-2.0 mm�god).
V grupa - mnogu silen inten na erozija (Ue = 2.0-5.0 mm�god).
VI grupa - katastrofalna erozija (Ue > 5 mm�god)
36
1.4.4 Браздеста ерозија
Sе однесува на развојот на малите краткотрајни концентрирани проточни
патеки, кои функционираат како извор на седимент и како ситем на
испорака на седименти за ерозијата на падините. Општо заемно, каде што
стапите на водената ерозија врз нарушените нископланински области се
зголемени, таму и браздите се најактивни. Длабочините на тековите во
браздите се обично неколку сантиметри или помалку и косината може да
биде доста стрмна. Овие состојби формираат различна хидраулична средина
отколку таа што е најдена во каналите на птоците или реките. Еродирачките
бразди еволуритаат морфолошки во времето и просторот. Површината на
браздата се менува како што почвата еродира, што на враќање ја менува
хидрауликата на протокот. Хидрауликата е движечкиот механизам на
процесот на ерозија и со тоа ако динамично се променат патеките на
хидрауликата, ќе се променат и ерозивните патеки во браздата. Така
процесот на браздестата ерозија вклучува повратна линија помеѓу
разединувањето на потоците и хидрауликата. Брзината на потокот,
длабочината, ширината, јачината на хидрауликата, наклонот, триењето со
падината и стапката на издвојување на временски просторни варијабилни
функции на процесот на еволуција на браздите. Надредениот на овие
проеси, таложењето на седимент или количината на седимент на потокот,
има големо влијание на стапките на издвојувањето на почвата на браздите.
Како што се зголемува седиментиот талог, можноста за поточната вода да се
издвои седимент се зголемува. Каде што атмосферските врнежи ги
надминуваат стапките на инфилтрација на почвата, се појавува истекување.
Турбуленцијата на површинското истекување најчесто може да предизвика
повеќе ерозија од влијанието на дождовните капки.
37
1.4.5 Јаружеста ерозија
Kраткoтрајнаta јаружеста ерозија се случува кога водата истекува во тесни
канали, за време на или после тешки дождови или топење на снег. Ова
најмногу се забележува во вид на формација на вдлабнати патеки каде што
стари патишта со текот на годините станале значително ниски во споредба со
околните полиња. Јагурата е доволно длабока така што нема да биде
уништена од орање. Тесните канали или јагурите може да бидат доста
длабоки се до 30 метри.
Јаружната ерозија не се евидентира во универзалната равенка за губиток на
почвата.
1.4.6 Долинска или речна ерозија
Sе случува кога водата континуирано тече по линеарна структура. Ерозијата
истовремено паѓа надолу, подлабочувајќи ја долината, и челно напред,
растегнуваќи ја долината по падините. Во раната фаза на речната ерозија,
ерозивната активност е доминантно вертикална, долините имаат типичен V-
пресек и речниот градиент е релативно стрмен. Кога ќе се достигне некое
основно ниво, активноста на ерозијата се префрла на странична ерозија, која
што ја проширува долината и креира тесно плавно земјиште. Речниот
градиент станува скоро рамен и страничното отстранување на седиментите
станува многу важно. Во сите фази на речната ерозија, најмногу се случува
ерозија за време на поплави, кога повеќе и побрзо движечката вода е
способна да носи поголемо количество седимент.
38
Прашања :
1. Што претставува ерозијата ?
2. Која е разликата помеѓу копно, почва и земја?
3. Дали деградација е исто со ерозија на земјиштето?
4. Изготви табела за видови на ерозија.
5. Наброј неколку ерозивни подрачја во Р. Македонија.
6. Da se izraboti istra`uva~ki proekt za erozijata vo svetot.
39
TEMA 2. VODNA EROZIJA
O{tetuvaweto na po~vata mo`e da bide predizvikano i kako
rezultat na poplavnite vodi poradi nereguliranite re~ni tekovi,
povremenite golemi koli~ini na do`dovi i brzoto topewe na golem
sne`ni nanosi. Ova o{tetuvawe odnosno erodirawe na po~vata e
poznato kako vodna erozija.
Spored pri~initelot erozijata se deli na:
- vodna erozija (erozija predizvikana od vodata);
- pluvijalna (regionalna erozija, predizvikana od do`d);
- fluvijalna (erozija predizvikana od teku{tite vodi);
- glacijalna (erozija predizvikana od gle~erite);
- sufozija (erozija predizvikana od podzemnite vodi);
- abrazivna erozija (predizvikana od kombinirano dejstvo na
veter i voda).
Vo na{ata zemja e dominantna vodenata erozija i toa pred se
pluvijalnata i fluvijalnata erozija.
Glacijalnata erozija se javuva vo predeli kade ima pojava na gle~eri.
Abrazivnata erozija e predizvikana od morskite i ezerskite branovi.
2.1 Pluvijalnata erozija e predizvikana od do`dovite. Ovoj vid erozija
se deli na povr{inska i liniska (liniska i jaru`esta erozija).
Do`dovanta erozija e posledica na kontinuirani porojni do`dovi,
naj~esto predizvikuvaj}i poplavi, koja naj~esto zavr{uva so
formirawe na erozivni podra~ja. Porojnite do`dovi se naj~esto
pridru`eni od nevreme prosledeno so silni vetri{ta koe
dopolnitelno pridonesuva za o{tetuvawe odnosno erodirawe na
zemji{teto.
40
Slika 4. Pluvijalna vodna erozija.
2.2 Fluvijalnata erozija e predizvikana od teku{tite vodi odnosno
naj~esto vo koritata na rekite so visina na vodotekot koja varira, no i
so izlevaweto na rekite. Vo ramkite na fluvijalna erozija pripa|a i
erozijata na bregovite na moriwata i okeanite koja e trae
podolgotrajno. Poplavnite vodi se osobeno {tetni koga tie se po~esti
i podolgo vreme se zadr`uvaat na po~venite povr{ini. Vo toj slu~aj
takvite povr{ini dobivaat karakter na mo~uri{ta koi se odlikuvaat
so posebni pedolo{ki i fitopatolo{ki belezi i svojstva.
Fluvijalnata erozija se deli na porojna i re~na erozija.
Slika 5. Fluvijalna vodna erozija.
41
2.3 Porojna erozija
Ovaa erozija pretstavuva kraen izraz na erozivnite procesi vo eden
priroden sliv. Mo`e da se podeli na:
1. Porojna erozija od promiva~ki tip -dominantni se procesite na
pluvijalnata osobeno povr{inskata erozija;
2. Porojna erozija od podriva~ki tip-dominantni se procesite od
liniska erozija;
3. Porojna erozija od me{ovit tip;
4. Porojna erozija od kra{ki tip.
2.4 Re~na erozija
Kaj re~nata erozija erozivnite procesi se odvivaat prete`no so
rabotata na teku{tite vodi na re~niot tek i se manifestiraat vo
oblik na podrivawe i razoruvawe na bregovite na rekata,
meandrirawe, sozdavawe delti, sozdavawe re~ni ostrovi, re~ni
peso~nici i sl. Re~nata erozija ne e zaseben kvaliteten proces koj
bitno se razlikuva od porojnata erozija. Koga vo re~niot sliv
procesite na vodenata erozija zemaat pogolem zamav, re~niot sliv
stanuva poroen, a rekata porojna bez ogled na nejzinata golemina.
Slivot na rekata Treska (akomulacija Kozjak) e tipi~en primer na
povr{inska i liniska erozija.
2.5 Klimatski faktori
Vo kompleksot na sli~uvawata vo atmosferata me|u najva`nite
klimatski vlijanija vrz erozijata spa|aat: vrne`i, temperaturi i
vetrovi.
42
2.5.1 Дожд
Дожд(од старо грчки ,,ranis’",капка) е течен врнеж, за разлика од нетечните
видови врнежи како што се снег, град и лапавица. За дожд неопходно е дебел
слој на атмосферата да има температура над точката на топење на водата
блиску и над површината на земјата.На земјата, дождот паѓа на површината
кога кондензацијата на атмосферската водена пара создава водени капки
доволно тешки за да паднат. Два процеси, кои е можно да дејствуваат заедно,
може да го презаситат воздухот што ќе доведе до паѓање дожд: ладење на
воздухот или додавање на водена пареа на воздухот. Вирга е врнеж што
почнува да паѓа кон земјата но испарува пред да ја достигне површината на
земјата, тоа е еден од начините воздухот да стане презаситен.Врнежите се
формираат со судир со други дождовни капки или ледени кристали во
облакот. Дождовните капки варираат во големина од сфероидна, кружна
форма за поголемите капки,до мали топчиња за помалите капки.
Движењето на влагата покрај тродимензионалната температурна зона и
разликата во влажноста позната како атмосферски фронт, е главниот метод во
создавањето дожд. Ако има доволно влага и нагорно движење, врнежите
паѓаат од конвективни облаци ( тие со силно нагорно вертикално движење)
како што се кумулонимбуси( невреме со грмотевици) којшто можат да се
подредат во тесни дождовни појаси. Во планинските места, можни се поројни
дождови кадешто надолниот ветер е зголемен во спроти ветровите страни на
теренот на надморска височина која што ја тера влажноста на воздухот да
кондензира и паѓа како дожд, долж планината.Во заветрената страна на
планините, може да опстојува пустинска клима заради сувиот воздух
предизвикан од надолните ветрови коишто предизвикуваат загревање и
сушење на воздушната маса. Движењето на монсунската зона на притисок
или интертропска конвергентна зона, носи врнежливи сезони во саванските
клими. Дождот е основен извор на слатките води за поголемиот дел од
светот,овозможувајќи соодветни услови за различни еко системи, како и вода
43
за хидроцентралите и за наводнување на земјоделските култури. Врнежите се
мерат со користење на дождомер. Количината на врнежи се предвидува
активно со метеоролошки радар и пасивно со сателит- метеоролошки
станици.
Ефектот на урбана топлинска оаза предизвикува зголемени врнежи, и
количински и во интензитет, во насока на ветрот во градовите.Глобалното
затоплување исто така предизвикува промени во начинот на врнежите,
вклучувајки ги и дождливите временски услови низ источна Северна
Америка и сувите временски услови во Тропскиот појас.Врнежите се главен
составен дел на водениот циклус, и се одговорни за насобирањето на
најголемиот дел од слатките води на планетата.Просечната количина
глобални годишни врнежи изнесува 990mm (39 in). Климатските системи за
класификација како што е климатската класификација Копен ги користат
просечните годишни врнежи за да направат разлика помеѓу различните
климатски режими. Антартикот е најсувиот континент на земјата. Дождот на
другите планети е познато или се претпоставува дека е составен повеќе од
метан, железо, неон и сулфурна киселина отколку од вода.
2.5.2 Veter
Za prirodata na veterot bitni se negoviot pravec, intenzitet, brzina i
~istina. Toplite vetrovi koi duvaat vo laden period naglo gi
zagrevaat karpite {to mo`e da predizvika nivno raspa|awe, isto taka
veterot so svoite deluvawe gi su{i vegetacijata i zemji{teto {to
kako posledica dava intenzivirawe na erozivnite procesi.
2.5.3 Temperatura
Temperaturata na vozduhot i po~vata imaat svoi toplotni izvori
mnogu se va`ni temperaturnite amplitudi a toa osobeno se odrazuva vo
raspa|aweto na karpite i strukturata na zemji{nite ~esti~ki so {to
44
se producira nanosen materijal koj ponatamu se transportira so voda,
veter ili pod dejstvo na zemjinata te`a.
2.5.4 Vegetacija
Vegetacijata e najdobriot za{titnik od silite na erozijata,
povr{inskoto otekuvawe i poplavnite pikovi se zna~itelno pomali
tamu kade ima postojana vegetacija a osobeno {umska. Pri~inite se:
- Vegetacionata pokrivka dava za{tita na zemji{teto od
"bombandiraweto"so do`dovno kapki, a isto taka se protivi i na
vetrot (namaluvawe na eolskata erozija) i na drugite
negativnite vlijanija na atmosverata (ubla`uvawe na
temperaturnata amplituda, namaluvawe na mrzneweto i sl.).
- Otpadnata organska masa od vegetacijata se talo`i na
povr{inata na zemji{teto so {to se ovozmo`uva zna~itelno
zadr`uvawe na vodata u{te na samata povr{ina i nejzina
infiltracija vo po~vata.
2.5.5 Reljefot kako orografski faktor
Reljefot ima presuden zna~aj za razvojot na erozivnite procesi
vo site slu~ai na vodenata erozija. Negovoto vlijanie najdobro
mo`e da se voo~i ako se sporedat topografskata karta i kartata
na erozijata od kade mo`e da se zaklu~i deka najjakata erozija e
tamu kade terenot e najstrmen i kade {to e reljefot
najdiseciran. Kvantitativnoto deluvawe na reljefot vrz
erozivnite procesi se odreduva vrz osnova na nekoi parametri:
-"lokalen eroziven bazis" koj vo su{tina pretstavuva visinska
razlika pome|u najvisokata i najniskata to~ka na slivot;
- sredna visinska razlika na slivot;
- gustina na hidrografskata mre`a;
45
- sreden naklon na terenot;
- prose~en pad na vodotekot.
Site ovie elementi se pravoproporcionalni so intenzitetot na
erozivnite procesi. So zgolemuvawe na vrednosta na gustinata
na hidrografskata mre`a postoi opasnost od nenadejna
koncentraciaj na vodite {to se slivaat po padinite i
hidrografskata mre`a a toa mo`e da ja intenzivira osobelo
liniskata erozija. So zgolemuvawe so prose~niot pad na
vodotekot se zgolemuva i brzinata i kineti~kata energija na
vodata pa se intenzivira osobeno fluvijalnata erozija.
Kaj naklonot na terenot va`i zakonot na Eri koj glasi:"So
zgolemuvawe na naklonot od 2% na 8% brzinata na vodata se
zgolemuva dvojno a so toa na vodata i se zgolemuva transportnata
sila do taa mera da mo`e da ponese pr~iwa nanos koi imaat 64
pati pogolema volumna te`ina otkolku pred zgolemuvawe na
brzinata".
Intenzitetot na erozijata zavisi i od oblikot na padinata,
dol`inata na padinata i ekspozicijata. Postojat razli~ni
tipovi na padini: konveksen, konkaven, pravoliniski, skalest,
konveksno-konkavno.
Vo uslovi koi vladejat vo R.M. ekspozicijata na terenot
(izlo`enost na terenot sprema nekoja strana na svetot) e mnogu
biten faktor. Najtopla e ju`nata, pa zapadnata, isto~nata i
severnata eksopzicija.
46
Pra{awa:
1. [to pretstavuva vodena erozija?
2. Spored pri~initelot kako e podelena vodenata erozija?
3. Nabroj gi klimatskite faktori i objasni go nivnoto vlijanie
vrz pojavata na erozijata.
4. Predvidi merki za za{tita od erozivni procesi.
5. Izraboti istra`uva~ki proekt i prezentacija so kartata na
erozija.
47
TEMA 3. ПОРОЈНИ ТЕКОВИ И СЛИВОВИ
3.1 Poim i definicija na poroen tek
Pod poreoen tek se podrazbira dvofazen tek sostaven od te~na i tvrda
faza od vodno-kamenen, kalno-kamenen ili kalen karakter, so nenadejna
pojava i kratkotrajno dejstvo koj te~e pod dejdstvo na silata na te`ata
vo otvoreno korito so golema sodr`ina na tvrd materijal (do 60% od
vkupnata zapremina) a koj nastanuva kako posledica na intenzivni
do`dovi, nenadejni topewa od sneg, ru{ewe na ezerski i morski
naslagi, seizmi~ko deluvawe, vo uslovi na postoewe na lesno podrivni
ili rastresiti masi na padinite ili vo koritoto na hidrigrafskata
mre`a, ili od pokrenuvawe golemi koli~ini sobran materijal {to e
produkt na erozijata pri takov naklon na koritoto i padinata koj e
dovolen za te~ewe na porojna masa so odredena visina i koncentracija.
Pod poroj se podrazbira vodotek koj so promivawe, odronuvawe,
prenesuvawe na nanosot i zasipuvawe(so kamen, pesok, zemja i dr.) pravi
{teta na dr`avni ili privatni dobra.
Vo hidrologijata se odredeni odnosite pome|u malite, srednite i
golemite vodi, vo slu~aj prirodnite vodoteci da se vo dobra sostojba
toj odnos e:
-za mali slivovi 1:4:20;
-za golemi slivovi 1:3:6.
Vo su{tina ovie brojki uka`uvaat na uramnote`enosta na vodniot
re`im. Kaj rekata Vardar ovoj odnos e 1:6,6:90. Drasti~noto
otstapuvawe od normalnite vrednosti e siguren znak deka slivnoto
podra~je na vodotekot (vo ovoj slu~aj Vardar) e zafateno so procesi na
intenzivnata erozija. Vardar iako e 5 pati pomal od Rona nosi 10%
pove}e nanos od nea, a od rekata Rajna od koja e 11 pati pomal nosi
48
dvojno pove}e nanos. Ova zna~i deka Vardar e isklu~itelno porojna
reka.
3.2 Delovi na porojniot vodotek (sliv)
Poroen sliv pretstavuva podra~je od koe vo glavnoto korito se sliva
voda posle do`d ili brzo topewe na sneg. Vo zavisnost od geolo{kite,
geomorfolo{kite, hidrografskite i drugite faktori rasporedot i
goleminata na osnovnite zoni na porojniot sliv mo`at da bodat
razli~ni. Vo klasi~na smisla porojniot sliv se sostoi od 3 osnovni
geomorfolo{ki zoni vo koi nastanuvaat i se razvivaat porojni
procesi. Nekoi slivovi imaat i ~etvrta zona dodeka pak kaj neki
slivovi nedostasuva nekoja od osnovnite tri zoni.
I zona e goren tek(sobirali{te:izvori{te);
II zona - klisura (sreden tek);
III zona- dolen tek (plavina);
IV zona-odvodno korito.
Gorniot tek e onoj del od slivot kade {to se vr{i razoruvawe na
po~venite sloevi, odnosno kade se vr{i odvojuvawe na po~venite
~esti~ki od podlogata, pod dejstvo na mnogu prirodni sili.
Magmatskite karpi, kako najotporni, retko davaat mo`nost za
sozdavawe masovni koli~ini nanos. Tro{nitei lesno raspadlivite
karpi imaat polno preduslovi za sozdavawe golemi koli~ini nanos.
Klisurata e obi~no dosta kusa. Bregovite se dlaboko vre`ani i dosta
visoki i strmni. Nadol`niot naklon na koritoto e pomal otkolku na
prethodnata zona. Taa se vika i zona na tranzit, bidej}i niz nea se
prenesuva nanosot od I vo III zona. Nejziniot tesen oblik ovozmo`uva
formirawe t.n. poroen mlaz.
Dolen tek(plavina) e onoj del od porojnio sliv koj se nao|a vo delot od
ramnicata i podno`jeto kade se vr{i talo`ewe na nanosot. Pri
izlezot na porojot od klisurestiot del, vo momentot kade naklonot
49
drasti~no se namaluva, a koritoto se {iri, se namaluva brzinata na
te~ewe, a so toa i kineti~kata energija na porojnata voda, taka {to taa
pove}e ne mo`e da go nosi nanosot i po~nuva negovoto talo`ewe.
Odvodnoto korito go imaat samo onie porojni tekovi ~ija primena
reka (recipient) e dosta oddale~ena od plavinata. Kaj takvite porojni
tekovi posle odlagawe na nanosot vodata rasteretena od nanosot ja
zgolemuva svojata brzina i prodol`uva do recipientot meandriraj}i.
Slika 6. Реката Мари во Австралија
Реката е голем природен воден пат. Реките често водат до поголеми водни
маси како на пример, до океан, или пак, езеро. Реката се состои од повеќе
основни делови, почнувајќи од извори, изворишта, и врутоци, што се влеваат
во главниот тек. Постојат и помали реки кои се влеваат во реката и кои се
викаат притоки. Водата тече поречно корито, со дно наречено речно дно,
помеѓу два речни брега. Крајниот дел на реката најчесто се нарекува устие, и
реката обично се проширува на крајот и формира делта.
50
Slika 7. Треска, притока на реката Вардар
Притока е река или поток кој се влева во поголема матична река. Притоката
по дефиниција не се влева директно во езеро, море или океан. Притоките и
матичната река играат улога на одвод на површинските води и подземни
води во еден слив, носејќи ја водата кон морето или друга голема водна
површина.
Устие е место кадешто се среќаваат две или повеќе водни површини, но
зборот најчесто се употребува во контекст на притоки.
Обратна од притоката е растоката - река која скршнува од матичната во свој
ракав и тече засебно. Тие најчесто се среќаваат кај речните делти.
Речно корито е вдлабнатината по која тече реката.
Pra{awa:
1. [to pretstavuva poroen vodotek?
2. Nabroj nekolku porojni vodoteci?
3. Od kolku zoni e sostaven porojniot sliv?
4. Izgotvi ista`uva~ki proekt so rekite vo Makedonija(navedi gi
nivnite korita i slivovi).
51
TEMA 4 . PRENOS NA NANOS VO POROJNITE
TEKOVI
Za uspe{na borba so porojnite poplavi i erozivnite procesi vo
slivovite neophodno e prethodno da se napravi klasifikacija na
projonite tekovi. Ova e edna od prvite zada~i pri izrabotka na
glavnite i idejnite proekti .
Postojat razni tipovi klasifikacii od razni avtori, no tie
mo`e da se grupiraat vaka:
- Topografska klasifikacija- (Surell, Gras, Demontze)
- Klasifikacija spored potekloto na vle~niot nanos – Demontze;
Thiery
- Spored na~inot na ureduvwe na projonite tekovi- Vogel
- Spored karakterot na objektite {to trpat {teta- Sus
- Spored ekonoskite obele`ja- Biol~ev
- Klasifikacija spored intenzitetot i rasprostranetosta na
erozivnite procesi vo slivot - (Poqakov: Heheulidze: Gavrilovi})
Vo na{ata zemja porano se upotrebuva{e klasifikacija na
Herheulidze, a sega se upotrebuva klasifikacijata na Gavrilovi}.
4.1 Klasifikacija po Gavrilovi}
Vrz baza na pove}egodi{ni istra`uvawa vo slivot na J. Morava,
Gavrilovi} dal svoja klasifikacija. So ogled na geografskata,
fitocenolo{kata, geomorfolo{kata, klimatskata bliskost na
52
navedenoto podra~je so uslovite vo RM, vo na{ata zemja e prifatena
ovaa klasifikacija
Osnovnata formula na Gavrilovi} e:
Fsl = Hk ( A- F); Ke (I-V); Z(0.01-1.5); Uk;Tr
Fsl - formula na kvantitativna klasifikacija na porojnite slivovi
Hk - indeks na hidrografskata klasa na vodotekot
Ke- indeks na kategorijata na razornost
Z - koeficient na erozijata
Uk - vkupni tro{oci za natierozivno ureduvawe po 1km2
Tr - del od vkupnite tro{oci namenet za tehni~ki raboti po 1km2
4.2 Hidrografska klasa- Hk
Hidrografskata klasa (Hk) se dobiva od slednava formula:
Hk =F�� A � K� (L1+1) � (L1+1)
F- plo{tina na slivot (km2)
A- koeficient na oblikot na slivot
A=0.195� S�L-1
K- dol`ina na vododelnicata (km)
L- dol`ina na vodotekot (km)
K- klimatsko topografski koeficient
K=(0.1�t+0.1) 0.5�(Js) 0.5
t- srednogodi{na temperatura na vozduhot (0C)
Js- prose~en pad na koritoto
53
Js- 0.666� (Hiz- Hvl) �L-1
Hiz-kota na izvorot (km)
Hvl-kota na vlivot (km)
L1-dol`ina na site pritoki od I i II red koi se vlivaat vo glavniot
vodotek.
Vrz osnova na dobieniot rezultat za Hk vodotecite se
klasificirani vo 6 klasi:
��� porojni reki Hk > 20
�� porojni reki~ki 10 < Hk > 20
�� porojni potoci 1 < Hk < 10
�� suvodolici i mali porojni potoci 0.1 < Hk < 1
�� urvinski tekovi Hk < 0.1
�� jarugi i poroi{ta Hk < 0.1 ( erozivnite procesi ne se
ekstremni kako vo klasa E)
Sekoja od ovie 6 hidrografski klasi pretstavuva edna odredena
familija na porojni tekovi , koja ponatamu se razvrstuva spored
intenzitetot na erozijata na slivot vo 5 kategorii.
4.3 Kategorija na razornost (Ke ) i koeficient na erozija (Z)
Spored razornosta , Gavrilovi} gi razvrstuva porojnite slivovi vo 5
osnovni kategorii. Intenziteot na erozijata go izrazuva preku
koeficientot na erozijata -Z .
54
Табела 1. Klasifikacija na erozijata po Gavrilovi}
Vid na erozivni
procesi
Kat. na
razor
Tip na
erozija
Koli~ina
na nanos
m3��km2.god.
Vrednost na koefициентот na erozija
Ekcesivna
erozija
I
Liniska
Me{ovita
Povr{inska
4000-5000
3000-4500
3000-4000
1,51 pove}e
1,21 -1,50 (1,35)1,25
1,01 -1,20 (1,10)
Silna erozija
II Liniska
Me{ovita
Povr{inska
2000-3000
1500-2500
1500-2200
0,91-1,00 (0,95)
0,81-0,90 (0,85) 0,85
0,71-0,80 (0,75)
Sredna erozija
III Liniska
Me{ovita
Povr{inska
1200-1500
1100-1300
1000-1200
0,61-0,70 (0,65)
0,51-0,60 (0,55) 0,55
0,41-0,50 (0,45)
Slaba erozija
IV
Liniska
Me{ovita
Povr{inska
700-1000
600 - 800
500 - 700
0,31-0,40 (0,35)
0,25-0,30 (0,27) 0,30
0,20-0,24 (0,22)
Mnogu slaba
erozija
V
Tragi od
erozija
80-500 0,01-0,19 (0,10) 0,10
Koeficientot na erozijata se odreduva po analiti~ki pat ili
pak direktno na teren so neposredno karatirawe.
Pri karatiraweto na terenot se odbele`uvaat na karta
povr{inata opfatena so soodveten tip na erozija.
Tipot intenzitetot na erozivnite procesi se odreduvaat
subjektivno, pa zatoa e potrebno iskustvo za realno karaktirawe na
erozijata. Od kako e zavr{eno karaktiraweto se dobiva eden mozaik od
parcijalni povr{ini na slikata.
55
Слика 8. Интензитет на ерозивните процеси.
Potoa, vo kancelarija se premeruvaat so planimetar
(instrument za merewe plo{ina na karta) oddelenite povr{ini (f1 ) i
celata plo{tina na slivot (F) i na kraj se presmetuva sredniot
koeficient na erozijata za celiot sliv po formulata:
Zsr = (f1��Z1 + f2� Z2 + …..+ f2*Z2)/F t.e
Zsr =(� f1* Z1) /F
Zaradi odreduvawe na pravata vrednost na Z- treba da se ima
predvid slednoto:
- pod ekscesivna ерозија од линиски тип (Z = 1,51)
se podrazbira pojava na mnogu golemi urvesni procesi, golemi
potkupuvawa na bregovite i formirawe golema koli~ina na nanos.
- Pod ekscesivna erozija od povr{inski tip (Z = 1,10)
Se podrazbira pojava na prostrani sogoleni mesta so
raspadnatost ipojava na brazdi; ovaa erozija e prethodnica na
ekscesivna liniska erozija .
56
- Pod ekscesivna me{ovita erozija (Z = 1,25)
se podrazbira mestimi~na pojava na ekscesivna liniska i povr{inska
erozija na isto podra~je ; ovaa erozija e tipi~na za degradirani
varovni~ki podra~ja:
- Pod slaba liniska erozija (Z = 0,35) se podrazbira pojava na jarugi,
pomali odroni, pomali lizgali{ta;
- Pod slaba povr{inska erozija (Z = 0,22) se podrazbira pojava na
goli povr{ini so vidlivi tragi na promivawe na povr{inskiot
sloj (pojava na mati~nata karpa) no kade ne do{lo do pojava na
celiot sliv;
- Pod slaba me{ovita erozija ( Z = 0,27) se podrazbira pojava na mali
raspadnatosi i mali brazdi i jarugi.
- Pod mnogu slaba erozija (Z = 0,10) se podrazbira pojava na promena
na bojata na po~vata, bez vidni tragi od brazdi ili sogoluvawe na
pogolem del od podra~jeto.
Zaradi po objektivno odreduvawe na koeficentot na erozijata
(Z), postoi analiti~ki pat. Formulata e:
Z=���x�a�( � + Jsr0.5)
Z- koeficient na erozija ( 0.01-1.51)
� -recipro~na vrednost na koeficientot na otporot na zemji{teto, a
zavisi od geolo{kata podloga, klimata i po~venite tipovi
57
Табела 2. Вредности на коефициентот на отпор на земјиштето
Red.br. PO^VEN TIP �
1. Pesoci ,~akali,nevrzani zemji{ta 2,0
2. Les,tuf,slatini,stepski po~vi 1,6
3. Raspadniti varovici i laporci 1,2
4. Serpentini fli{ni sedimenti 1,1
5. Podzoli parapodzoli raspadnati
{krilci mika{isti gnajsevi
1,0
6. Edri {krilesti varovnici,crvenica
rankeri
0,9
7. Cimenti i planinski po~vi 0,8
8. Smolnici, ritski crnici, mo~urlivi
po~vi
0,6
9. Црница , fluvisoli so dobra struktura 0,5
10. Golemi kompaktni magmatski karpi 0,25
.
58
� - koeficinet na vidlivi i jasno izrazeni procesi na erozijata; za
negovo odreduvawe slu`i slednata tabela:
Табела 3. Коефициент на процеси на ерозија
Red.br
.
USLOVI KOI VLIJAAT NA
KOEFICIENTOT
�
1. Sliv ili podra~je potpolno opfateno so
jaru`esta erozija i urvinski procesi
1,0
2. Okolu 80% od slivot ili podra~jeto pod
brazdesta i ja`uresta erozija
0,9
3. Okolu 50% od slivot pod brazdesta i ja`uresta
erozija
0,8
4. Cel sliv pod povr{inska erozija; raspadini so
malku brazdi i jarugi i silna kra{ka erozija
0,7
5. Cel sliv pod povr{inska erozija, no bez
vidlivi procesi na liniska erozija
0,6
6. Okolu 50% od podra~jeto opfateno so
povr{inska erozija, a ostanatiot del za~uvan
0,5
7. Okolu 20% od podra~jeto opfateno so
povr{inska erozija , a ostanatiot del za~uvan
0,3
8. Slivot bez tragi od erozija,no vo koritata na
vodotecite ima mali odroni i lizgawa
0,2
9. Sliv pod oranici no bez vidlivi tragi od
erozija
0,15
10. Sliv prete`no pod {umi i bez tragi od erozija 0,1
H a- koeficient na uredenost na slivot ili erozivnoto podra~je koj se
odnesuva na :
59
H- za{titenost na zemji{teto od vlijanie na silite na erozijata vo
prirodnite uslovi
a- za{titenost na zemji{teto od vlijanie na silite na erozijata so
ve{ta~ki sozdadeni uslovi (antierozivni merki)
Taбела 4. Вредности на На за подрачја пред антиерозивни активности
Red.br. Uslovi koi vlijaat na H a H a Ha
1. Potpolno golo,neobrabotlivo zemji{te 1,0 1,0 1,0
2. Oranici so orawe naudolu 0,9 1,0 0,9
3. Ovo{tarnici,lozja bez prizeman flora 0,7 1,0 0,7
4. Planiski pasi{ta i suvati 0,6 1,0 0,6
5. Degradirani {umi i {ikari so erodirana
po~va
0,6 1.,0 0,6
6. Livadi,deteli{ta i sli~ni pove}egodi{ni
zemjodelski kulturi
0,4 1,0 0,4
7. [umi i {ikari so dobar sklop i obrast 0,05 1,0 0,05
60
Taбела 5. Вредности на Xa за подрачја после антиерозивни активности
Red.br. Uslovi koi vlijaat na H a H a Ha
1. Oranici so konturno orawe (po izohipsa) 0,9 0,7 0,63
2. Oranici za{titeni so mul~ 0,9 0,6 0,51
3. Konturno-pojasna obrabotka so plodored 0,9 0,5 0,45
4. Konturni lozja i ovo{tarnici 0,7 0,45 0,315
5. Terasirawe oranici, {um, terasi kordoni 0,9 0,4 0,36
6. Zatrevuvawe na golini i melioracii na
pasi{ta i suvati
0,6 0,5 0,30
7. Konturni rovovi 0,6 0,4 0,24
8. Retardacioni pati{ta mikro akumuklacii 0,9 0,3 0,27
9. Po{umuvawe vo dupki ili prugi 1,0 0,2 0,20
10. Po{umuvawe vo kordoni 1,0 0,1 0,1
11. Ureduvawe na koritoto na porojot so
grade`ni objekti ; kanal, pregrada, prag...
1,0
0,7
0,7
Jsr- sreden naklon na slivot (se izrazuva vo decimalna vrednost ), a se
odreduva po metodot na Alword, po formulata;
Jsr= (e*��L)/F
e- ekvidistanca (visinska razlika pome|u две sosedni izohipsi)
�L- sumarna dol`ina na site izohipsi
F- plo{tina na slivot
61
Na karta se meri dol`inata na site izohipsi {to se nao|aat na
slivot (so instrumentot kurvimetar), kako i plo{tinata na slivot (so
instrumentot planimetar).
Vk- Potrebni vkupni tro{oci za antierozivno ureduvawe po 1 km2
Tr- del od vkupnite tro{oci namenet za tehni~ki raboti po 1 km2
Vrz osnova na analizata na predhdno proektiranite i izvedeni
antierozivni raboti- kalkulacija na tro{ocite i efektite od niv-
daden e prose~en predlog na tro{cite po edinica pol{tina izrazen vo
USD/ km2. Celta e da se pomogne na proektantite pri planrawe na
antierozivnite merki, da ne preteraat ili pak da potfrlat vo
proektiraweto.
Табела 6. Вкупни трошоци за проектирање
Nk
Vk-Vkupni t r o { o c i po 1km2 vo 1000 USD Tr- del od vkupnite tro{oci namenet za tehni~ki merki vo %
I Кateg.
Z = 1,25
II Kateg.
Z = 0,85
III Kateg.
Z = 0,55
IV Kateg.
Z = 0,30
V Kateg.
Z = 0,10
Vk Tr Vk Tr% Vk Tr% Vk Tr% Vk Tr%
A 20 60 16 50 11 30 4 15 2 8
B 22 65 17 55 12 35 5 20 3 8
C 24 70 18 55 13 40 7 25 4 10
D 25 60 20 50 15 35 8 20 4 10
E 33 80 27 70 20 50 12 30 6 12
F 27 55 17 40 11 30 4 20 3 5
62
4.4 Maksimalen protek na nanosot
Instrumentot na merewe na protekot na nanosot se vika batometar.
Suspendiraniot nanos se odreduva relativno lesno. Vo nekolku
{i{iwa se zemaat primeroci voda od vodotekot, se me{aat i se
preturaat vo menzuri. ^ekame 24 ~asa nanosot poradi svojata pogolema
zafatninska te`ina od vodataa da se istalo`i na dnoto i sprema
izgraviranite vrednosti o~ituvame zafatnina. Potoa odreduvame
arimeti~ka sredina od pove}eto merewa. Ova e na~in za merewe na
nanosot vo rekite.
Kaj ramni~arskite reki, zafatninskiot odnos suspenziran:
vle~en nanos se iznesuva 9. Kaj pravite planinski poroi, ovoj odnos e
obraten t.e kaj niv dominira vle~niot nanos.
Vle~niot nanos se meri so specijalni `i~ani batometri
(sandaci od cvrsta `ica postavena na dnoto). Pokraj ova, vle~niot
nanos mo`e da se meri i so zafatninska metoda. Primer: se gradi
pregraden objekt i geodetski se meri prvobitnata sostojba na dnoto.
Posle nadojduvaweto na porojot i talo`eweto na nanosot, pak se meri
geodetski novonastanatata sostojba.
Слика 9. Максимален протек на наносот.
63
Protekot na nanos mo`e da bide:
- relativen (sekunden)- [m3/s ; kg/s]
- apsoluten ( godi{en)- [m3/ god ; t/god]
Postojat golem broj metodi, no vo na{ata praksa najgolema upotreba
na{ol metodot na Herheulidze i }e bide objasnet vo naredniot del. Za
ostanatite metodi na : Gon~arov: Kray: Maer- Peter: Schoklitsch:
Lopatin: Poqakov- Kostadinov i dr. mo`e da se pro~ita vo
literaturata navedena na krajot.
4.5 MERKI ZA ZA[TITA NA PO^VATA
Osnoven uslov za za{titan a po~vata kako priroden resurs e
planrano rakuvawe so po~venite povr{ini vo vrska so nameneta,
zemaj}i gi predvid site zna~ajni faktori koi na nekoj na~in vlijaat
vrz sostojbata i kvalitetot na po~vata. Predvid se zemaat, pred se,
polo`bata na terenot, nadmorskata viso~ina, razmerite na parcelite,
klimatskite karakteristiki na sekoe podra~je(svetlosen,
temperaturen i voden re`im, pravec, ~estina i brzina na vetrovite,
relativna vla`nost na vozduhot i drugo). Posebno vnimanie treba da se
posveti na orografijata na terenot, odnosno dali se raboti za kotlini,
strmnini ili ramnici, bidej}i takvite predeli pri isti prordni
uslovi se razlikuvaat vo po~venite i hidrolo{kite karakteristiki.
Vo zavisnost od vidot na o{tetuvaweto na po~vata se koristat i
tehni~ki meliorativni metodi, edine~no ili vo kombinacija.
Prekumerno vla`nite po~vi se odvodnuvaat, a suvite po~vi se
navodnuvaat vo zavisnost od potrebite. Po~vite koi se izlo`eni na
erozija se za{tituvaat so soodvetni metodi, siroma{nite po~vi so
hranlivi materii odnosno neproduktivnite se zbogatuvaat so dodavawe
na prirodni ili ve{ta~ki |ubriva, dodeka degradiranite po~vi se
rekultiviraat. Sevkupnosta na meliorativnite zafati (zemjodeski,
64
{umarski, tehni~ki), potrebno e da se izveduvaat vo takva kombinacija
so koja tie }e se dopolnuvaat, takvite merki }e bidat ednostavni i
poevtini.
Na toj na~in nema da bide za{titena samo po~vata kako priroden
resurs, tuku }e se za{titi i oformi celokupniot prostor na
konretnata okolina .
Pra{awa:
1. [to pretstavuva nanos?
2. Kade se primenuva formulata na Gavrilovi}?
3. Napi{i ja formulata za koeficientot na erozija?
4. Kako e podelen protekot na nanos?
5. Izgotvi proekt so pomo{na nastavnikot primenuvaj}i ja
formulata na Gavrilovi}?
65
TEMA 5. PROTIV EROZIVNO UREDUVAWE NA
EROZIVNI SLIVNI PODRA^JA
Vo protiv erozivno ureduvawe na erozivnite slivni podra~ja postojat
nekolku osnovni na~ela i vidovi na merki. Isto taka postoi i osnovna
podelba na protiv erozivnite merki i toa:
1. Merki vo koritata na porojnite vodoteci;
2. Merki i aktivnosti vo slivot na porojnite vodoteci.
Slika 9. Ureduvawe na erozivni podra~ja.
Vo protiv erozivnite merki osnovnite na~ela se:
1. Za~uvuvawe na vegetacionata pokrivka, a osobeno {umskata kako
najdobar za{titnik od erozijata i prezemawe merki i aktivnosti za
nejznino podobruvawe.
2. Obnovuvawe na vegetacionata pokrivka, na delovi kade istata e
delumno ili potpolno uni{tena.
3. Prilagoduvawe na obrabotka i koristeweto na zemjodelskoto
zemji{te, spored barawata za antierozvnoto ureduvawe.
66
4. Smaluvawe na razornata sposobnost na vodata vo porojnite vodoteci,
zacvrstvuvawe na koritata; spre~uvawe na ponatomo{nata produkcija
na nanosot.
5.1. Vidovi merki
Tehni~komeliorativni merki na slivot-yidovi (rustikalni
yidovi; konturni yidovi; yidovi od pleteri, gabioni i dr); konturni
rovovi; terasi ({iroki terasi; sredni terasi; tesni terasi ;
kordoni); brazdi (riperni brazdi...) retenzivno-tehni~ki raboti
(mikroretencii; mali akumulacii; retardacioni kanali; kanali za
dekoncentracija na planinskite vodi).
� [umski bimeliorativni merki - po{umuvawe vo dupki, na krpi i
vo kordoni; vetroza{titni i snegoza{titni `ivi pojasi; ilofitri;
po{umuvawe i zatrevuvawe na {karpi na pat; melioracii na
{ikari.
� Protiv erozivna agrotehnika - (dlaboko orawe; konturno orawe;
nakrsno brazdewe; fertilizacija na po~vata; mul~irawe; konturno-
pojasna obrabotka; za{titan a ovo{tarnici od erozija so
zatrevuvawe; melioracija na pasi{ta.
Grade`ni merki vo koritata.
� Vospitno propagndno merki.
� Administrativni i ekonomsko stopanski merki.
� Monitoring na erozijata.
� Eknonomi~nost na protiv erozivnoto ureduvawe.
� Topografija.
67
5.2 Osnovna podelba na protiv erozivnite merki
5.2.1 Merki vo koritata na porojnite vodoteci
- regulacioni merki vo dolnite tekovi
- popre~ni gradbi vo sredinite i gornite tekovi na porojnite
vodoteci
- antierozvni merki vo jarugite
- protivurvinskite merki vo koritata
- protivodroski merki
5.2.2 Merki i aktivnosti vo slivot na porojnite vodoteci
- Tehni~ko- meliorativni raboti vo slivot
- Biolo{ko- meliorativni raboti
({musko-meliorativni i agromeliorativni raboti)
- ostanati merki za ureduvawe na slivot na porojnite vodoteci
- administrativni merki
- vospitno- propagandni merki
- ekonomsko- stopanski merki
5.3 Protiv erozivni materijali
Protiverozivnite materijali ~inat edna mnogu raznorodna
grupa, po~nuvaj}i od :
68
- klasi~nite konstrukciski materijali kako {to se: kamen, beton,
drvo i drugo.
- preku mineralnite i prirodnite fertilizeri za protiverozvni
trevnici;
- fizi~ko-hemiskite materijali kakvi {to se: herbicidi, lepaci,
sinteti~ki materijali, asfalt, bitumen, geotekstil;
- zemjanite i materijalite za mul~irawe;
- biolo{ki materijali- seme od treba, bazje, reznici, sadnici na drva,
grmu{ki itn.
Biolo{kite materijali treba da zadovolat nekolku uslovi:
- da imaat silen i razgranet korenov sistem so koj treba da go
armiraat i vrzat zemji{teto;
- treba da bidat biolo{ki otporni i prilagodeni na surovite uslovi
na erodiranoto zemji{te.
Poradi maliot fond na ~asovi, protierozivnite materijali ne
mo`at da bidat detalno prou~eni tuku }e bidat prezentirani so
nivnite osnovni karakteristiki.
5.4.Osnovni svojstva na protiverozivnite materijali
Osnovnite svojstva mo`at da bidat; op{ti i specifi~ni.
Osnovni gurpi se:
- parametri na sostojbata i sturkturni karakteristiki;
- fizi~ki svojstva;
- fizi~ko- mehani~ki svojstva;
- konstruktivni svojstva;
- tehnolo{ki svojstva;
- reolo{ki svojstva;
69
- remiski svojstva;
- eksploatacioni svojstva;
- bilo{ki svojstva.
Najzna~ajni parametri na sostojbata se:
- specifi~na masa - �s (kg/m3)- masa na edinica volumen apsolutno
gust material
��s= m0/Va
- volumenska masa- � (kg/m3)- masa na edinica volumen material vo
prirodna sostojba.
�= m0/V
m0- masa na materijalot.
Va- volumen na materijalot vo apsolutna gusta sostojba.
V- volumen na materijalot vo prirodna sostojba.
Vo strukturni karakteristiki spa|aat:
- poroznost- p (%)- procentualno prisustvo na prazen prostor vo
sklopot na cvrstata materija
p=( 1-�/�s)*100
- kompaktnost- q (%)- osobina sprotivna od poroznost
q=100- p=(�/�s) *100
70
Najva`ni fizi~ki svojstva se:
- apsolutna vla`nost- Ha (%)- procentualna sodr`ina na vlagata koa
se smeta vo odnos na te`inata na suviot material
- relativna vla`nost- Hr (%)- prcentualna sodr`ina na vlagata koja
se smeta vo odnos na te`ina na vla`niot material
- koeficient na kapilarnost- K- poka`uva sposobnost na nekoj
materijal da prima voda po kapilaren pat:
Ha=(mov-mo)/ mov*100
Hr=(mov-mo)/ mov*100
Fizi~ko-mehani~kite svojstva se bitni koga materijalot e
izlo`en na dejstvo na nadvore{ni sili. Koga na konstrukcijata
delivaat nadvore{ni sili, materijalot vo nea e napregnat, a
napregaweto mo`e da bide poradi:
- svitkuvawe; torzija; pritisok; istegnuvawe itn.
Napregaweto se meri so naponot () vo daden moment i za dadeno
opteretuvawe. Maksimalniot napon {to se javuva neposredno pred
lomot na materijalot (�) pretstavuva jakost na materijalot na:
pritisok: svitkuvawe itn.
71
Tabela 7. Pregled na osnovnite svojstva na nekoi materijali
materijal Spec.masa
� (kg/m3)
Vol.masa
� (kg/m3)
Kompaknost
q (%)
Poroznost
p (%)
D r v o
Dab 1540 721 46,82 53,18
Bor 1540 536 34,80 65,20
K a m e n
Vulkanski tuf 2700 1403 51,96 48,04
Granit 2700 2671 98,92 1,08
T u l a
[upliva 2650 1308 49,36 50,64
Obi~na 2650 1799 67,88 32,12
B e t o n
lesen 2600 2398 92,23 7,77
Obi~en 2600 1004 38,61 61,39
S t a k l o 2650 2650 100 0
^e l i k 7860 7860 100 0
5.5 Rustikalni yidovi
Se izrabotuvaat na sli~ni tereni kako i prethodnite so toa {to tamu
treba da ima kamen. Se yidaat od kamen vo suvo. Temelot im e plitok,
20-30 cm na nizbrdnata, a ne{to podlabok na gornata strana.
Debelinata vo krunata na yidot e 20-35 cm. Naklonot na nizbrdnata
72
strana e 4:1. Vkupnata visina e okolu 70 cm, a korisnata 20-50 cm, {to
zavisi od naklonot na padinata. Na padinata se postavuvaat pove}e
reda vakvi yidovi, a rastojanieto pome|u niv iznesuva 10-50 m vo
zavisnost od naklonot na padinata. Kaj nas mnogu se primenuvani,
osobeno vo dlaboki brazdi i pomali jarugi.
Slika 10. Rustikalen yid (a); Yid od gabioni(b)
Slika 11. Rastojanie pome|u rustikalnite yidovi
73
5.6. Yidovi od gabioni
Koga nema adekvaten kamen za gradba, a ima golema koli~ina positen,
rezultat na drobini i sipei, obi~no se pravat yidovi od gabioni. Tie se
poskapi od rustikalnite, no poeftini od betonskite. Prvo se kopa rov
so dlabo~ina 10 cm i {irina 35 cm, a potoa se redat gabionite (`i~ani
sandaci). Gabionskite sandaci se povrzuvaat me|usebno so `ica, a
potoa nivnata vnare{nost se ispolnuva so kamen i na kraj se zatvora
gornata strana i vrzuva so `ica.
5.7 Yidovi od pleter
Pleterite se gradbi od kolci i pra~ki. Nivnata gradba e brza i
ednostavna. Nedostatok im e {to imaat mala trajnost (okolu 5 godini).
Obi~no se pravat ednoredni pelteri, na rastojanie od 5-10 m . Visinata
im e okolu 30-50 cm. Nameneta e kako i na sekoj drug yid. Koga }e se
formira mini plavina od nanos zad niv, se vr{i po{umuvawe.
^esto pati mnogu strmni erodirani tereni re~isi ne e mno`no
po{umuvawe ako prethodno ne se izraboti sid od pelter. Mo`e da se
pravat i dvojni pleteri, no tie pove}e se koristat kako popre~na
merka vo koritata na porite, jarugite i sl.
5.8 Kordoni
74
Kordonite pretstavuvaat naj{irokoprimenuvana meliorativna
merka kaj nas. Tie se vsu{nost tesni terasi i slu`at kako podgotovka
za po{umuvawe. Golem del od po{umuvaweto na golinite vo RM. e
izdadeno vo kordoni.
Slika 12. Popre~en presek na kordon
[irinata im e od 0.5-3 m, no obi~no e okolu 1 m ako slu`at za
po{umuvawe. Goli se do 200 m. Imaat pove}enamenska funkcija.
- spre~uvawe na erozijata na impluviumot (prostor pome|u 2 kordona)
- podgotovka na zemji{teto za sadewe sadnici
- konzervacija na vodata
75
So samata izrabotka na kordonot, po~nuva da deluva prvata funkcija,
bidej}i se prekinuva patot na vodata i ne se dozvoluva nejzina
koncentracija.
Platot se izrabotuva so popre~en kontranaklon do 30%, a
podol`niot naklona e okolu 0.5%. Se izrabotuvaat dol` izohipsite.
Trasiraweto na kordonot mo`e da se vr{i so geodetski instrument-
teodolit; so instrument padomer, a naj~esto so letva dolga 4 m, na koja
ima pricvrsteno libela. Ako se raboti so podol`en naklon na
kraevite na letvata se zakovuvaat mali letvi~ki od koi ednata treba da
e podolga (pr. za naklon od 0.5%. ednata letvi~ka e podolga za 2 cm).
So izrabotka na kontranaklon na platoto se dobiva golem efekt {to
e osobeno va`no za su{ni tereni i ju`ni ekspozicii. Vo uslovi na
R.M., kade ima golema insolacija, golemo isparuawe i nedostatok na
voda , so kotranakloneto plato na ju`na ekspozicija dobivame
miroseverna ekspozicija na platoto, a so toa i pomala insolacija i
pomal gubitok na voda. Isto, kaj kontranakloneto plato, vodata podbro
se infiltrira vo po~vata. Kopaweto na rovot treba da e so dlabo~ina
od 40 cm, zatoa {to se vr{i po{umuvawe. Pri kopaweto, povr{inskata
poplodna po~va se frla na edna strana a podlabokiot i posiroma{en
sloj na druga. Koga se vra}a iskopanta zemja se odi po obraten redosled,
za pri sadeweto sadnici korenot koj e podlaboko da bide snabden so
pohranliva po~va.
Kordoni se izrabotuvaat na najstrmi nakloni (duri i do 80%), no za
naklon pogolem od 60%, nasipnata {kara treba da se podyida so kamen.
Ako nasipnata {karpa se izraboti so normalen nagib 1:1.5, pri takva
strmnina na padinata taa }e bide mnogu dolga i mo`at da dojde do
iskopnata {karpa od naredniot kordon. Ako {karpata se ziraboti so
pogolem naklon, toga{ sigurno }e dojde do nejzino erodirawe i
uni{tuvawe zatoa {to po~vata si ima svoj priroden agol na triewe, a
76
dokolku se zgolemi istiot, nastanuva erodirawe se dodeka ne se
postigne prirodniot agol. Zatoa se vr{i podyiduvawe. Vakov primer
ima na {karpite na pati{tata kade pri naklon pogolem od prirodniot
doa|a do nivno erodirawe. Za sekoj zemji{en sostav postoi priroden
agol na triewe.^isto glinesti padini mo`at da izdr`at mnogu strmni
nakloni pa duri i vertikalni rabovi (primer na {karpata na patot pod
kasarnata Ilinden vo Skopje kade zemji{teto e ~isto glinesto). Kolku
raste pove}e sodr`inata na pesok vo zemjata, prordniot agol e se pomal
i padinite treba da bidat poblagi. Bidej}i ~esto terenskite uslovi ne
dozvoluvaat gradewe poblagi nakloni se vr{i t.n bermirawe
(terasirawe) na {karpata (kako na nizvodnata strana na branite) ili
se vr{i po{umuvawe, zatrevuvawe i sl.
Pri po{umuvawe vo kordoni,najdobro e rovot da se iskopa i taka
ostavi najmalku 6 meseci pred sadeweto sadnici, za da se akumuliraat
hranlivite materii. Kordonite obi~no se izrabotuvaat ra~no, dosta se
skapi i vo posledno vreme se pove}e se odbegnuvaat. Vo narednata
tabela se dadeni nekoi osnovni parametric koi slu`at pri
proektirawe na kordonite.
Tabela 8. Konstruktivni elementi na kordon.
Naklon na
teren-J
(%)
30
40
50
60
70
80
Hor.rast.
��D (m)
4.3
4.7
5.0
5.4
5.7
5.9
Ver. Rast.
�H(m)
14
12
10
9
8
7
77
Plo{tina
na kordon
F (m2)
2800
2400
2000
1800
1600
1400
5.9 Brazdi
Brazdeweto na zemji{teto se koristi i na zemjodelskite i na
{umskite tereni.
5.9.1 Brazdewe na zemjodelskite zemji{ta
Na nakloneti padini kade konturnoto orawe ne e dovolno da se
za{titi zemji{teto do erozivnite procesi se prepora~uvaat izrabotka
na konturni brazdi. Tie mo`at da bidat horizontalni ili so podol`en
naklon. Tie vsu{nost pretstavuvaat kanal~iwa so dlabo~ina 12-20 cm
i {irina do 35-50 cm. Se izrabotuvaat na izorana niva so dodavawe na
specijalen dodatok montiran na plug ili moto-kultivator, koj zemjata
od brazdata ja frla na dolnata strana. Brazdite mo`at da se izrabotat
i so obi~en plug no so dopolnitelna ra~na dorabotka. Obi~no se
izrabotuvaat na nakloni od 10-20%. Se izrabotuvaat vo sistem, pri
{to rastojanieto od brazda do brazda e okolu 5-10 m. Ovie brazdi imaat
sli~na uloga kako i banketite i konturnite rovovi t.e. ja vpivaat
vodata i ne i dozvoluaat da se koncetrira i da pravi {teti.
78
5.9.2 Brazdewe na {umskite zemji{ta
Na {umski zemji{ta se izrabotuvaat t.n. r i p e r n i b r a z d i . Ovie
riperni brazdi se izrabotuvaat na rastojanie od 2-3 m. so pomo{ na
buldo`er. Zavisno od snagata na buldo`erot mu se montiraat 1 ili 2
ripera ( podriva~i) na zadnata strana na 2 m rastojanie eden od drug.
Ovaa tehnika e vsu{nost podgotovka na zemji{teto za po{umuvawe.
Prv pat e upotrebena vo Francija. Se raboti mehanizirano. Na teren
so naklon do 20% riperuvaweto se vr{i dol` izohipsite, a pak na
postrmni padini toa se vr{i nakoseno. Iskusen majstor- voza~ so
budlo`er TG-90 so eden riper mo`at da raboti duri i na naklon od
50%. So rieweto se podobruva aeracijata na po~vata i se stimuliraat
mirkobilo{kite procesi se kinat korewa od prethodnata vegetacija se
namaluva rabotata za kopawe zaradi sadewe sadnici. Korenite na
sandicite imaat pove}e sloboden prostor da se razvivaat otkolku koga
po~vata ne bi bila razrabotena prethodno. Vo na{ata po{umuva~ka
praksa, mnogu se upotrebuva ovaa merka.
5.10 Retenciono- tehni~ki raboti
Retardaiconi kanali i objekti se koristat glavno pri regulacijata
na golemite reki. Zaradi onevozmo`uvawe kontracijata na vodite.
Gradbata na akumulaciite e pred se zaradi navodnuvawe,
vodosnabduvawe ili za proizvodstvo elektri~na energija. So toa
voedno se {titi i podra~jeto od poplavi zatoa {to poplavniot bran,
ako ne cel, barem golem del }e se akumulira vo akumulaciniot prostor.
79
5.11 Mul~irawe
Mul~irawe pretstavuva pokrivawe na po~vata so organski otpadoci:
slama, pleva, seno, drvena pilevina, kompost, specijalna hartija i sl.
Preku zima, mul~ot ja {titi po~vata od zamrznivawe. So mul~ot se
zgolemuva rapavosta na podlogata, pa taka brzinata na te~ewe po
padinata se namaluva i vodata se infiltrira (ulogata e sli~na kako i
lisnikot vo {uma). Pokraj ovaa vo leto mul~ot {titi od isparuvawe na
vodata i gubitok na leplivite materii (polisaharidi i poliureidi)
koi se va`en faktor za strukturata na po~vata. Iako ovaa merka e
mnogu blagoprijatna za po~vata, kako za podobruvawe na nejzinite
svojstva, taka i kako protiv erozivna merka, sepak kaj nas nema
ra{irena upotreba. Edinstveno mo`e da se zabele`i mol~irawe vo
rasadni~koto proizvodstvo i vo holtikulturata.
5.12 Fertilizacija (\ubrewe)
So pravilno |ubrewe, po~vata gi podobruva svoite svojstva so {to i
vodata podobro se vpiva. Golema uloga ima |ubrewe so {talsko |ubre na
erodirano i biolo{ki slabo aktivno zemji{te. Erodiranite zemji{ta
se siroma{ni i so mineralni materii pa poradi toa i ostanatite
fertilizeri se va`ni.
5.13 Protiv eroziven plodored
Na mnogu strmni zemji{ta potrebno e da se vovedi plodored koj mo`e
da pridonse za spre~uvawe na slivuvaweto na vodata posle do`d. Toa se
obi~no kombinacii od kulturi na krvni rastenija i `itarki.
80
Pra{awa:
1. Da se nacrtat rustikalnite yidovi.
2. Razlikuvaj yid~iwa od gabioni i pleteri.
3. [to zna~i terminot mul~irawe, a {to fertilizacija?
4. Izgotvi proekt za obrabotuvawe na po~vata vo brazdi.
TEMA 6. UREDUVAWE NA POROJNI SLIVOVI SO
NADOL@NI I NAPRE^NI OBJEKTI
6.1 Tehni~ko- meliorativni merki vo slivot
Vo slivot na edno porojno pordra~je se prezemaat razni merki se so
cel spre~uvawe na erozijata odnosno nenadejnoto slevawe ‘’ na divite
vodi’’ koi predizvikuvaat {teti ne samo na zemji{teto koe go
erodiraat i odnesuvaat tuku i vrz razni infrastrukturni i stopanski
objekti kade {to go talo`at. Postojano vakvi gradbi u{te od najrano
vreme. Postojat ostatoci od terasirano zemji{te stari i po nekolku
iljadi godini. Obi~niot narod vo borbata da ja zadr`i po~vata se
snao|al na svoi na~ini.
Tehni~ko - meliorativnite merki mo`at da se grupiraat vo 5 grupi:
- yidovi;
- rovovi;
- terasi;
- brazdi
- retenzivno-tehni~ki raboti
81
Ovie protiverozivni merki se koristat i na zemjodelski i {umski
zemji{ta. Podelbata na t.n zemjodelsko odnosno {umsko zemji{te e
ve{ta~ka , zatoa {to ima zemji{ta koi vo odreden period se koristata
za zemjodelsko proizdstvo , a potoa stanuvaat {umski zemji{ta i
obratno. Vo globalnata podelba na zemji{teto sprema namenata, (Land
use map) postoi i t.n kategorija zemjodelsko - {umsko zemji{te, kade
ima i od ednoto i od drugoto proizvodstvo.
6.2 Konturni yidovi
Konturnite yidovi se izrabotuvaat dol` pravecot na izohipsite.
Slu`at za zadr`uvawe na nanosot zad niv a na taa plavina se formira
po~va na koja mo`at da se sadat drvja. Se postavuvaat na odredeno
rastojanie (10-50 m od zavisnost od naklonot) dol` izohipsite. Se
izrabotuvaat od beton (od gotovi elementi ili so lijewe na lice
mesto) od kamen vo suvo i vo cementen malter, od plitari.
82
Slika 13. Vodoramni yidovi spored Rosi}
Slika 14. Vodoramen yid spored Rosi}- tip II
83
6.3. Yidovite - tip 1 se izrabotuvaat od prethodno podgotveni
betonski elementi koi potoa se transportiraat do mestoto za namena i
sklopuvawe. Temolot mo`e da im bide izlien i na lice mesto. Dol`
yidot se ostava eden otvor ~ija uloga e da ja sobira vodata {to doa|a po
padinata . Na sekoi 2 m se ostava otvor na dolnata strana od yidot za da
iste~e vi{okot voda i da se anulira hidrostati~kiot pritisok. Na
vozvodnata strana se pravi ve{ta~ki zaplav od kamen niz koj minuva
vodata i sitnite po~veni ~esti~ki koi tuka se zadr`uvaat . So vreme,
na zplavot se formira dobra podloga za sadewe vegetacija. Ovie yidovi
se postavuvaat vo eden red, taka {to pod yidot da ostane okolu 1/3 od
padinata.
Yidot od - tip 2 - e so pomali dimenzii , a kaj nego na nizvodnata
strana se stava i fa{ina (snop od granki) ovie yidovi se isklu~itelno
pogodni za golini kade ima raspadnati metamorfni karpi. Se
izrabotuvaat i na mestata kade nema kamen za gradba.
6.4. Konturni rovovi
Se narekuvaat i retencioni rovovi, a nivni zada~i se :
- namaluvawe na povr{inskoto promivawe na zemji{teto
- zadr`uvawe (retencija) na vodata, nejzina infltracija vo po~vata i
evakulacija na vi{koto do recipientot.
- Onevozmo`uvawe pojava na linska erozija (tie ja delat padinata na
pove}e dela so {to se skratuva patot na vodata samo od rov do rov ,a
so toa se onevozmo`uva koncetracija na pogolema voda i pogolemo
zabrzuvawe.)
84
Se izrabotuvaat po izohipsa na odredeno rastojanie i
minuvaat nasekade bez prekin. Na kraj zavr{uvaat vo nekoj recipient.
Naklonot na site padini e 1:1.5
Slika 15. Rastojanie pome|u konturni rovovi.
Slika 16. Popre~en presek na konturen rov.
6.5 Konstruktivni elementi na konturni rovovi
85
Zaradi bezbednosni pri~ini na sekoi 6-12 m se pravat t.n. ekvilizeri.
Tie vsu{nost pretstavuvaat popre~ni gradbi vo KR, i tie go delat
rovot na golem broj posebni delovi od krupnata na nasipot. Dokolku
dojde do razru{uvawe na rovot na nekoj del, toa o{tetuvawe e lokalno
samo na toj del bidej}i ekvilizerite ne dozvoluaat da se prenese
o{tetuvaweto vo drugite delovi. KR. Se izrabotuvaat so cel da ja
primat celata do`dovnicaa ili del od nea, a od toa zavisat i
dimenziite i rastojanieto pome|u rovovite. Zatoa postojat standardni
semistandardni i supstandardni rovovi.
Nivnite karakteristiki se dadeni vo slednata tabela:
Tabela 9 .Konstruktivni elementi na konturni rovovi.
Nak
lon
na
tere
n %
Naklon
na
[karpi
1:m
{irina
na
plato
DF(cm)
{irina
na
kruna
BC(cm)
Visina na
kop
h (sm)
Vkup.
[ir.
Na
rov-
L(m)
Hor
.ras
t
��D (m)
Vert.rast
o
�H (m)
S T A N D A R D E N KONTUREN ROV
20 1:1,5 30 30 42 2,66 7,62 1,52
30 1:1,5 30 30 42 3,36 7,62 2,29
40 1:1,5 30 30 42 4,64 7,62 3,05
45 1:1,5 30 30 42 5,73 9,14 4,12
86
S U P S T AN D A R D E N KONTUREN ROV
50
1:1,25
(1:1)
30
18
42
3,41
7,62
3,81
60
1:1,25
(1:1)
30
18
42
4,78
7,62
4,57
65
1:1,25
(1:1)
30
18
42
6,06
9,14
5,94
S E M I S T A N D A R D E N KONTUREN ROV
50
1:1,25
(1:1)
16
16
24
2,11
3,66
1,83
60 1:1,25
(1:1)
16
16
24
2,98
3,66
2,19
65 1:1,25
(1:1)
16
16
24
3,76
4,88
3,17
Slika 17. Ruski tip na konturen rov
87
6.6 Terasi
Terasirawe na zemji{te vsu{nost pretstavuva ve{ta~ko zase~uvawe
na naklonetite padini, zasipuvawe i zaramnuvawe na zemji{teto, se so
cel da se dobijat parceli za zemjodelsko ili {umsko proizvodstvo.
So gradweto terasi se anaimira ili namaluva naklonot a se toa se
spre~uva erozijata. Terasiraweto obi~no se izveduva na naklonite od
10-70%. Na naklon von ovie granici, terasiraweto ekonomski
neisplatlivo.
Slika 18. Presek na terasa
Spored vkupnata {irina na terasata, tie se delat na:
88
- {iroki terasi - 10-20 m (se gradat na tereni so naklon
10-30%).
- sredni terasi - 3-5 m (se gradat na tereni so naklon
30-50%).
- tesni terasi - 0,5- 3 m (se gradat na tereni so naklon
50 - 70%).
Obi~no {irokite terasi se koristat za zemjodelsko proizvodstvo
(ednogodi{ni rastenija) i za pove}e godi{ni kulturi (lozja,
ovo{tarnici); srednite se nameneti za pove}e godi{ni kulturi i za
po{umuvawe; tesni terasi se nameneti samo za po{umuvawe. Narodot
u{te od najodamne{ni vremiwagi izrabotuval ovie terasi na sekade
niz svetot (na pr. kineskite terasi za oriz, filipinskite terasi za
po{umuvawe, terasirani zemji{te vo Indija i Bliskiot Istok i t.n.).
Pra{awa:
1.[to pretstavuvaat rovovoite?
2.Nabroj merki za ureduvawe na erozivni podra~ja od porojni polavi.
3.Izgotvi proekt so nadol`en profil na porojno korito.
89
TEMA 7. FUNKCIONALNI PREGRADI, JARUGI,
MALI AKUMULACII I MIKRORETENCII
7.1 Grade`ni merki vo koritata
Vo ovaa grupa se klasificirani protiverozivnite merki
klasificirani protiverozivnite merki koi se izveduvaat vo
hidrografskata mre`a t.e vo koritata na vodotecite.
Spored nasokata na postavenosta vo koritoto vo odnos na teweto na
vodata, grade`nite merki se delat na:
- nadol`ni merki (kanali; kineti; bregoutvrdi; nasipi; naperi..)
- popre~ni merki ( pregradi; pojasi; pragovi..)
Grade`nite raboti vo koritata na porojnite vodoteci mo`at da se
izveduvaat vo koja bilo od trite (~etirite) zoni na slivot (goren tek,
sreden tek, dolen tek, dovodno korito). Vo dolniot tek, koritoto se
pro{iruva i ne e strogo definirano, naklonot e mal, pa spored toa i
brzinata na te~eweto i kineti~kata energija na vodata se najmali,
poradi {to vodata se razleva na site strain i po~nuva talo`ewe na
90
nanosot. Obi~no vo ovoj del od slivot, pokraj koritoto se
infrastrukturni objekti. Pri nadoa|aweto na poroite tuka nastanuva
najgolema materijalna {teta: ru{ewe na objektite; nivno zatrupuvawe
so nanos ili talo`ewe sterilen nanos vrz plodnoto zemjodelsko
zemji{te.
Poradi seto ova vo ovoj del se pravat egulacioni raboti ~ija cel e da
se evakuiraat golemite {tetni vodi i da se sporevdat do nivniot
recipient. Nanosot koj go nosi vodata obi~no poteknuva od gorniot i
sredniot tek. Zatoa, vo sredniot tek (klisurest del) obi~no se pravat
popre~ni gradbi ~ija primarna cel e zadr`uvawe na nanosot pozadi
niv. Vo gorniot tel (izvori{en del) se izveduvaat pmali popre~ni
gradbi ~ija cel e konsolidacija na bregovite i sanacija na eventualni
lizgali{ta, sipei i drugi pogolemi erozivni `ari{ta. Voobi~aeno vo
ovoj del dominiraat {umsko-meliorativnite i retenciono- tehni~kite
merki.
7.2 Regulacioni merki
Sproveduvaweto na porojnite vodi niz porojnoto korito zavisi od
pove}e faktori, pred se od terasata na regulacijata na porojniot tek,
niveletata na regulacijata, goleminata na prote~niot profil kaj
mostovite i propustite, maksimalno dozvolenite brzini za dvi`ewe na
projnata voda itn. Regulacionite merki se mnogu skapi i ne se
izveduvaat vo sekoe porojno korito, tuku se izveduvaat samo kaj onie
poroi kade porojnite vodi pravat direktni {teti vo urbana sredina
(primer: vodite od pove}eto vodwanski poroi se kolektirani so pomo{
na rabni sobirni kanali i preku kanalite kaj Taftalixe i Dr`avna
bolnica vo Skopje, koi sega od higiensko- sanitarni pri~ini se
91
pokrieni so betonski plo~i vo najgolem del od nivnite delnici, se
sprovedeni do recipientot Zadar); ili pak zagrozuvaat nekoj
infrastrukturen objekt (pr: regulacija na Xep~i{ki poroj koj go
zagrozuva me|unarodniot pat Tetovo-Uro{evac itn.) ili zagrozuvaat
pogolemi kompleksi zemjodelsko zemji{te.
7.3 Terasa na regulacijata i situacionen plan
Regulacionite aktivnosti po~nuvaat so pravilno postavuvawe na
terasata na regulacijata (alinman). So trasata na regullacijata e
povrzan izborot na nadol`niot pad na nivelata i izborot na
prote~niot profil. Dokolku regulacijata se pravi bez oblo`uvawe na
dnoto i bregovite t.e. se pravi zemjan kanal, toga{ treba da se
po~ituvaat Fargovite zakoni:
1. Zakon za od na vodotekot- Sekoj vodotek ( vo odredeni
uslovi) ima svoj karakteristi~en od koj e soglasen so
nadol`niot pad, uslovite na otporot, gradbata na koritoto i
re`imot na protekot na vodata na nanosot. Toa zna~i deka
trasata bi trebalo da se vodi spored prirodnata linija na
vodoteekot i da ne se pravat mnogu otstapuvawa zatoa {to toa
predizvikuva drugi negativni pojavi.
92
2. Zakon za otstapuvawe- To~kite na najmalata i najgolemata
dlabo~ina, nikoga{ ne se nao|aat vo vrvovite na temiwata na
krivinite tuku otstapuvaat nizvodno za1/ 4 od dol`inata na
odot na vodotekot.
3. Zakon za kotinuitet- Sekoja nenadejna promena vo krivina,
predizvkuva promena vo dlabo~inata na koritoto.
Nadol`niot profil na dnoto na vodotekot e pravoliniski
samo tamu kade od krivina vo krivina se vleguva postapno.
Ako krivinite se so obratna nasoka, potrebni se me|upravci.
4. Zakon za pad na dnoto- Dlabo~inata raste, dokolku e
krivinata podolga i poostra. Vrz osnova na Fargovite
zakoni. Gavrilovi} dava svoi pravila koi treba da se
po~ituvaat pri regulacijata na neobla`enite kanali:
1) Vlivot na porojniot vodotek vo recipentot treba da bide pod
ostar agol (najmnogu do 600) na pravecot na tekot na
vodotekot- recipient vo nizvodna smisla.
93
Slika 19. Vliv na vodotek vo recipient
2) Vo princip treba da se izbegnuvaat pravolinski trasi na
regulacija. Dobri trasi se konstruiraat so krivini so koi se
sledi odot na vodotekot i so kratki me|upravci koi se
ufrlaat pome|u 2 krivini so razli~na nasoka.
94
Slika 20. Trasa na regulacija
3) Odot na vodotekot ne e ednakov za sekoja delnica na
porojnoto korito, tuku spored geodetski snimeniot i
napraven situacionen plan treba da se se iznajde prose~niot
od za sekoja delnica oddelno.
4) Prose~en od na vodotekot pretstavuva prose~na dol`ina
pome|u 2 sledovatelni brzaci ili plitaci. Plitacite se
nao|aat vo prevojnata to~ka pome|u 2 krivini so ista nasoka.
Virovite se nao|aat na konkavnite strain na krivinite; a
kolku e poostra krivinata, dlabo~inata na virot e pogolema.
5) Za dve ili pove}e posledovatelni krivini ne se potrebni
me|upravci.
95
Ako regulacijata se izveduva so beton, kamen i sl.. ne e
zadol`itelno da se po~ituvaat gorenavedenite pravila.
Kaj pomalite porojni vodoteci obi~no se konstruiraat obi~ni
kru`ni krivini, a kaj pogolemi vodoteci se praktikuvaat slo`eni
krivini, naj~esto tipot- leminskata.
7.4 Pogotvitelni aktivnosti i proektirawe
Prvo treba geodetski da se snimi terenot i da se napravi t.n.
situacionen plan ( situacija). Situacijata se izrabotuva vo pokrupen
razmer 1:250; 1:500; 1:1000; 1:2000.
Na planot, terenot e pretstaven so site detail potrebni za
horizontalna pretstava (glavno korito na porojot; negovite pritoki;
bregovite na porojot; pojas okolu glavnoto korito, tumbi na terenot;
dupki ; karakteristi~ni kameni i sl.)
Za da ima i visinska pretstava na planot, se crtaat izohipsi.
Terenskoto snimawe i crtaweto na situacioniot plan go podgotovuva
stru~no lice obu~eno za taa rabota (geodet ili in`ener po
{umarstvo). Na planot ili pak direktno na terenot se postavuva t.n.
nula linija, Toa e isprekr{ena linija so odredena dol`ina koja
obi~no odi pribli`no po sredinata na vodotekot. Dol`inata na sekoj
segment od taa linija se narekuva ~ekor. Sledna faza e t.n ispravawe
na nultata linija. Poradi mnogute prekr{oci koi gi ima nulatata
linija, se povlekuvaat pravci ~ii preseci pretstavuvaat temiwa na
krivinite. Treba da se vodi smetka idnata trasa sepak da ja zadr`i
prordnata linija.
96
Slika 21. Nulta linija, ispravawe na nultata linija i elementi
na kru`nata krivina
Otkako e ispravena nultata linija, se merat prekr{enite agli �- (ako
se proektira vo kancelarija so aglomer; a ako se raboti na teren se
merat aglite so geodetski instrument- teodolit).
Ako e mereno direktno na teren se crta plan na ispravenata nulta
linija i temiwata na krivinite. Potoa se se raboti kancelariski.
Radiusot se izbira proizvolno no taka {to idnata trasa ne otstapuva
mnogu od nultata linija. Za taa cel se koristata i {abloni so razli~ni
radiusi. Za pravilno opredeluvawe na radiusot potrebno e iskustvo.
Potoa se presmetuvaat elementite na krivinata po slednite formuli:
t= R*tg ( /2)
97
1= (R*��* )/180
s= R*( Sec( /2)-1) Sec (x)= 1/ Cos (x)
Od temeto se nanesuvaat tangentite levo i desno i da se dobivaat
to~kite PK i KK. Potoa od ovie to~ki se podigaat normali vo pravec
kon postojat pove}e na~ini, no naj~esto se koristi metodot so apscisi
i ordinate.
(Za metodite za iskol~uvawe na krivini ima posebna
literatura). Pri proektirawa na pogolemi vodoteci, voobi~aeno se
koristat slo`eni krivini koi se sostaveni od: preodnica; kru`na
krivina i zavr{nica. Naj~esto se koristi kriva tip leminskata, a
mo`e i kriva- tip klotoida. Za rabota so vakov tip krivini postojat
soodvetni prira~nici.
7.5 Staciona`a; nivelman; nadol`en profil
Otkako }e se nanesat krivinite, sledi t.n stacionirawe na trasata.
Se zabivaat kola~iwa se ozna~uva mestopolo`bata na nekoja to~ka od
osovinskata linija na trasata. Se ozna~uvaat krivinskite to~ki
(PK;SK;KK), hektometarskite i kilometarskite to~ki; to~kite na
naglite prekr{uvawa na terenot; mestata na krstosuvaweto na porojot
so pat; vliv na drug vodotok itn. Najgolemoto rastojanie pome|u 2
staciona`ni to~ki ne treba da bide pogolemo od 20 m. Potoa se meri
rastojanieto od edna do druga stacina~na to~ka. Pritoa se vodi
zapisnik vo sledniot oblik se do krajot na trasata.
98
Tabela 10. Rezultati dobieni so merewe na rastojanieto od edna do
druga staciona~na to~ka
Broj
Oznaka na
to~kata
rastojanie
staciona`na
kota
1 O 0+00.00
2 PK1 14.24 0+14.24
3 SK1 16.62 0+30.86
4 KK1 16.62 0+47.48
Pokraj sekoe kol~e po pravilo se zabiva i tabli~kata na koja se
ispi{uva oznakata na to~kata staciona`nata.
Staciona`ata e broj {to pretstavuva ratojanie na nekoja to~ka od
po~etokot na trasata. Staciona`ata se ispi{uva vo 2 oblika:
- hektometarski- pr:2+49.35 (ovoj broj zna~i deka soodvetnata to~ka e
249.35m oddale~ena od po~etokot na trasata.
- kilometarski - pr: 2+135.21 ( ovoj broj zna~i deka soodvetnata to~ka
e 2135.21m oddale~ena od po~etokot na trasata.
Otkako e zavr{eno so stacionirawe , se vr{i vertikalno merewe na
trasata. Ova vertikalno merewe obi~no se raboti so geodetski
instrument-nivelir. Metodata za merewe e detalen nivelman. Kraen
rezultat na ova merewe e definirawe na kotata na sekoja staciona`na
to~ka.
Posle zavr{uvawe na poslednite 2 operacii, to~kite se definirani
i vo horizontalna i vo vertikalna smisla.
99
Vrz osnova na staciona`ata i kotite, se raboti t.n nadol`en
profil. Nadol`en profil pretstavuva presek na terenot dol` oskata
na trasata. Toa e crte` kaj koj po apcisata se nanesuva staciona`ata, a
po ordinatata kotata na to~kite. Na toj na~in se dobiva i vertikalna
pretstavuva na terenot. Toa e edna iskr{ena linija koja potoa treba da
se ispravi.
Slika 22. Nadol`en profil na korito
Pokraj staciona`ata, nadol`niot profil sodr`i u{te nekolku
horizontalni grafi; rastojanie me|u to~kite; kota na to~ka; kota na
nivelata; naklon na teren; naklon na nivelata; pravci i krivini. Vrz
osnova na definirani nakloni na delnici od prirodnoto korito, se
usvojuva poad na proektiraweto t.e. pad novoto korito. Sledna
operacija e povlekuvawe t.n. niveleta. So nivelatata se isprava ovaa
iskr{ena linija. Bidej}i naklonot vo gorniot slu~aj e dosta golem,
potrebno e da se kaskadira koritoto. Toa se postignuva so postavuvawe
10
popre~ni objekti t.n. pragovi. Na po~etokot na regulacijata
zadol`itelno se postavuva izliven popre~en objekt: pojas ili prag.
Otkako e povle~ena niveletata se popolnuvaat i ostanatite grafi so
{to se formira eden kompleten crte`.
7.6 Popre~en profil na regulacijata
Dimenziite i oblikot na kanalot se odreduvaat spored prethodno
napreveni hidrolo{ki i hidrauli~ki presmetki.
Teoretski najpovolen presek e polukru`niot, Vo toj slu~aj
dlabo~inata na profilot- H e ramna na radiusot na plukrugot- R
Vo praksa, voobi~aeno se koristi kanal so trapezest oblik, a
dokolku go baraat toa uslovite (osobeno vo urbana sredina), mo`no e i
koristewe na pravoagolen presek.
Postojat i regulacii kade popre~niot presek e slo`en. Vo toj
slu~aj ima minor i major korito. Vakvi regulacii se koristat kaj
pogolemi vodoteci.
7.6.1Tipovi regulacii
Regulaciite na porojnite vodoteci, kako nadol`ni gradbi, mo`at da
se podelat na:
� kanali, kaj koi glavno nema popre~ni objekti;
� kanali- kineti, za koi e karakteristi~no deka imaat
izyidani bregovi i nizi popre~ni objekti:
� kineti, kaj koi bregovite i dnoto se zsyidani, a imaat
niza popre~ni objekti.
10
Vo narednata tabela se dadeni maksimalnite dozvoleni brzini na
porojnata voda koi ne predizvikuvaat o{tetuvawe na dnoto i bregovite
na reguliranata delnica. Vo zavisnost od vodata {to treba da ja primi
regulacijata, prote~niot profil na regulacijata i presmetanata
brzina na porojnata voda se bira tip na regulacija.
Tabela 11. Dozvoleni brzini vo zavisnost od podlogata
r.b
Vid material
V doz- [m/s]
1 Glinest pesok 0.7-0.8
2 Pesokliva glina, lesovita 0.7-0.8
3 Pesokliva glina, pogusta 1.0-1.2
4 Meka glina 0.7
5 Obi~na glina 1.2-1.4
6 Gusta glina 1.5-1.8
7 Ilovica 0.5-0.6
8 Obloga od tuli 1.5-2.5
9 Obloga od klinker 7.0-10.0
10 Obi~na betonska obloga 5.0-10.0
11 Betonska konstrukcija 25.0
12 Drvo 15.0-25.0
10
7.6.2 Pore~ni objekti
Su{tinata na ureduvaweto na porojnite korita vo smisla na
spre~uvawe na procesite na dlabinska erozija e : strmoto prirodno
korito na porojniot tek da se pretvori vo skalesto, so zna~itelno
namalen podol`en naklon.
Ova se postignuva so gradba na razni tipovi popre~ni gradbi. Vo
takvo korito, porojniot tek se dvi`i so namalena brzina poradi {to ja
gubi svojata razorna mo}.
Spored visinata, gi razlikuvame slednite tipovi pore~ni gradbi:
- konsolidacioni pojasi (rebra), bez korisna visina
- pragovi, so korisna visina do 2 m
- pregradi , so korisna visina pogolema od 2 m
10
7.7. Pregrada
Slika 23. Izgled i delovi na pregradi
Slika 24. Izgled i efekti na pregrada
Po gradbata na pregradata, zad nea po~nuva da se talo`i nanos. Po
nekoe vreme, porano ili podocnam, vo zavisnost od intenzitetot na
erozivnite procesi vo slivot, pregradata se ispolnuva, t.e nanosot se
talo`i se do dnoto na prelivot. Ulogata na prelivot e da j apropu{ti
i sproveduva vodata zaedno so nanosot nizvodno. Prelivot obi~no ima
trapezest presek. Se dimenzionira spored poznatite ravenki od
hidraulikata, a vrz osnova na prethodni hdrolo{ki analizi
(definirawe na maksimalniot protek na voda). Bidej}i na prelivot
10
minuva vodata zaedno so nanosot koj mo`e da pravi {teta, dokolku e
pregradata pravena od beton, koj prelivot se izrabotuva od kamen
otporen na abewe.
Barbokanite pretstavuvaat otvori so dimenzii 30h30 cm; 40h40
;30h40; 40h50; 50h50 cm. Dodeka e pregradata mlada i neispolneta so
nanos, dokolku nema otvori zad nea bi se sozdalo ezero, a golemiot
hidrostati~ki pritisok bi dovel do ru{ewe na objektot. Zatoa se
postavuvaat ovie otvori niz koi istekuva vodata. So vreme
barbokanite se ispolnuvaat so nanos. Koga e pregradata potpolno
ispolneta so nanos, niz barbokanite mo`e samo da se cedi mala
koli~ina voda koja ponira niz nanosot.
Krilata slu`at pregradata da bide vkle{tena vo bregovite.
Tie treba da bidat najmalku 60 cm, navlezeni vo bregovite. Kako i
sekoj grade`en objekt i pregradata ima temel ~ija dlabo~ina e
najmalku 1 m. Dimenzioniraweto se vr{i spored pravilata na
statikata.
Slapot pretstavuva predna (nizvodna) povr{na od trupot na
pregradata. Ovaa povr{ina e nakloneta so naklon od 4:1 do 5:1, za
razlika od zadnata strana koja e vertikalna. Zakosenosta e zaradi
sigurnosni pri~ini. Koga pregradata }e se ispolni potpolno so nanos,
vodata pa|a preku prelivot od golema visina. Korisnata visina mo`at
da bide 2-12 m.
Dokolku vodata pa|a direktno od ovaa visina postoi opasnost
temelite da bidat potkopani i da dojde do ru{ewe na pregradata. So
kosinata se razbiva energijata na vodata pri nejzinoto pa|awe od
golema visina.
10
Slika 25. Trup, slap, potslap i zab
Ova sepak ne e dovolno da se za{titi pregradata od ru{ewe. Zatoa se
gradat i za{titni delovi na pregradata: potslap (plo~nik); krilni
(bregovi) yidovi i zab.
Potslapot (plo~nikot) nao|a vedna{ pod slapot t.n. pred
pregradata. Se pravi so debelina od 30-50 cm. Na ortogonalna
proekcija, potslapot izgleda kako trapez po{irokata osnova e kon
trupot na pregradata, a pokratkata kaj zabot. Dol`inata na potslapot e
1.5-2.0 korisni visini na pregradata. Toj se gradi od beton ili kamen.
Ulogata na potslapot e dap o primi udarot na vodata i da ne dozvoli
potkopuvawe na temelite na pregradata.
Krilnite (bregovi) yidovi se gradat pokraj potslapot i zaedno
so nego pravat edna celina. Na po~etokot, krilniot yid e povisok, a
odej}i kon zabot visinata se namaluva. Na krajot krilnite yidovi i
potslapot formiraat otvor ist kako prelivot na pregradata.
10
Zabot pretstavuva pojas koj dlaboko se vklopuva
(pove}e od 1 m) i ima uloga da obezbedi se vozvodno. Ponekoga{,
naizvodno od zabot se paravi i dopolnitelen pojas ili prag so cel
za{titan a zabot. Isto mo`e da se izgradi zab so korisna visina taka
{to zad nego da se zazeruva voda. Vo ovoj slu~aj zaezerenata voda slu`i
kako amortizer pri padot na vodata od prelivot. Ova se narekuva
vodeno perni~e.
7.7.1 Vidovi pregradi
Postojat razni podelbi na pregradite, Spored namenata, pregradite se
delat na:
- deponski pregradi;
- konsolidacioni pregradi.
Deponskite pregradi
Objektite ~ija cel e zad niv da se zadr`i {to e mo`no pove}e nanos.
Konolidacionite pregradi se takvi objekti ~ija namena e da;
fiksiraat odreden profil na koritoto; da go namalat podlo`niot
naklon na koritoto; da sozdadat potpora za zadr`uvawe nekoe
lizgali{te i sl.
10
Slika 26. Namena na konsolidaciona pregrada
Na gornata slika vo prviot primer, vodotekot na krivinata go ru{i
bregot i go zagrozuva patot. Ako se izgradi pregrada posle krivinata,
pozadi nea }e se natalo`i nanos so {to vo kombinacija na u{te eden
objekt t.n. naper (}e bide objasnet vo ponatamo{niot del) se sanira
bregot. Vo vtoriot primer sl.26-b, ima slu~aj na lizgawe na zemji{teto
od padinata. Toj zemjan materijal doa|a do koritoto na vodotekot, a
ottuka vodata go transportira i talo`i naizvodno pravej}i {teti na
razni objekti ili zemjodelsko zemji{te vo podno`jeto. So gradba na
pregradata, zad nea se formira plavina od nanos koja slu`i kako
potpora na zemji{teto {to se lizga i na toj na~in go sanira
svle~i{teto. Spored konstruktivniot oblik, pregradite se delat na:
a- pravoliniski
b- la~ni
10
Slika 27. Vidovi predgradi spored konstruktiven oblik
Pravoliniskite pregradi obi~no se gradat do korisna viso~ina do 4 m,
dodeka pak la~nite pregradi se proektiraat so poglema viso~ina.
Prednosta na pravoliniskite pregradi e vo polesnata i poevtina
gradba.
La~nite pregradi se pote{ki za gradbi, no kaj niv pritisokot na
yidot se prenesuva na bregovite, pa taka mo`e da se gradat i so
pogolema visina.
Spored redosledot na gradbata, odnosno visinata pregradite se delat
na :
a) glavni pregradi
b) sekundarni pregradi
Glavnite pregradi se so visina pogolema do 2 m. Pri etapno ureduvawe
na nekoj poroj, tie obi~no se gradat vo pravata faza. Otkako }e bidat
izgradeni glavnite pregradi i zad niv se natalo`i nanos, dokolku ima
potreba (vo slu~aj da e naklonot na nanosnata plavina se u{te golem
(J1) i ima erozivni procesi na plavinata) se gradat sekundarnite
pregradi ~ija visina e 1-2 m. So nivna gradba se formira nov podol`en
pad (J2), koj e pomal od prethodniot i e mnogu blisku do padot na
ramnote`ata.
10
Slika 28. Glavni i sekundarni pregradi
Spored materijalot od koj se izgradeni, pregradite se delat na:
- rustikalni pregradi (od kamen vo suvo)
- pregradi od kr{en kamen vo cementen malter
- drveni pregradi
- od kameni sandaci (kombinacija na drvo i kamen)
- betonski
- armiranobetonski prefabrikuvani elementi
- gabionski
- drugi (metalni re{etkasti; od pleteri)
11
Slika 29. Drvena predgrada
Slika 30. Kamena pregrada
Slikaa 31. Pregrada od gabioni (`i~ani sandaci)
11
Izborot na mesto za pregradi
Pri rekognosciraweto na porojnoto korito i geodetskoto snimawe na
istoto, se vr{i izbor na mesta na koi }e se gradat pregradi.
Najpogodni mesta za izgradba na pregradi vo porojnoto korito se:
1. Tesni popre~ni profili koi vozvodno se pro{iruvaat (Sl27-a).
Vakvi mesta se isklu~itelno pogodni za deponoski pregradi za
zadr`uvawe na pogolemi koli~ini eroziven nanos osobeno ako
pritoa i podol`niot naklon na koritoto e mal.
2. Mesta nizvodno od vlev na pritoka vo glavnoto korito (Sl28-b).
Vo vakov slu~aj pregradata deluva regulira~ki i na glavnoto
korito i na negovata pritoka.
Slika 32. Povolno mesto za gradba na pregrada
3. Tesni mesta od kawonski tip, bidej}i na takvi emsta treba
najmalku materijal za gradba.
4. Mesta so kamenlivo dno i bregovi, ako vozvodno od niv dnoto
ne e pove}e kamenlivo. Na takvi profili, ne e potrebno da se gradat
11
za{titeni delovi na pregradata (podslap; zab) {to ja poevtinuva
gradbata. Pokraj ova, pregradite koi se izgradeni, odnosno temelnite
na cvrsta karpa, bezbedni se od nizvnodno potkopuvawe, a so toa i od
prevrtuvawe. Takvi mesta mo`e da poslu`at i za bazni pregradi, od
kade site pregradi vozvodno se razmestuvaat vo sistem, pri {to sekoja
pregrada so zaplavot od nanos ja {titi narednata.
5. Se biraat mesta nizvodno od podra~jata so nestabilni
bregovi ili padini, taka {to zaplavot na pregradata mo`e sanatorno
da deluva na takvite erozivni tereni. Vo praksata ne e sekoga{ mo`no
da se zadovolat site kriteriumi, pa ponekoga{ pregradite se gradat i
na pomalku pogodni mesta. Na najpovolnite mesta treba da se gradat
najvisokite pregradi, a na pomalku pogodnite treba da se gradat
poniskite. Obi~no se biraat pove}e lokacii od potrebnite, a potoa od
niv se biraat najpovolnite, dokolku e toa mo`no.
7.7.2 Pad na izedna~uvawe; pad na ramnote`a i razmestuvawe na
pregradite
Za pravilno razmestuvawe na pregradite potrebno e prethodno da se
definira padot na izedna~uvawe i padot na ramnote`ata.
So svoite aktivnosti vo porojnoto korito, nastojuvame, postapno
preku padot na izedna~uvaweto da dojdeme do krajnata cel;- padot na
ramnote`ata.
Pad na ramnote`a e onoj pad na koritoto na vodotekot pri koj vodata
ne go erodira koritoto t.e. ne pokrenuva nanos, a nanosot koj so sebe go
nosi go transportira nizvodno.
11
Padot na izedna~uvawe treba da pretstavuva i pad na proektirawe i toj
se dobiva spored formulate:
(p’- 1) f d Cos
J = -----------------------
0.03 K2 C2 R2
p’ volumenska te`ina na porojnata voda ( voda+ nanos)
f- koef, na triewe pri lizgawe ( 0.75<f<0.75)
d- sredna dol`ina na nanosnoto zrno
- priroden agol na naklonetosta na koritoto
K- koef. na porojnost ; K=[ (p’-1)+1]-1
- odnos pome|u koli~inata nanos i voda =Qv/Qn
C- briznski koef. po Bazin
R- hidrauli~en radius
Otkako }e go odredime padot na izedna~uvawe, bi trebalo da ja
odredime i visinata na pregradite i na nadlo`en profil da gi
razmestuvame pregradite. ^esto pati, vo praksata se usvojuvaat pad na
proektirawe koj iznesuva polovina do tretina od prirodniot naklon
na koritoto.
11
Slika 33. Razmestuvawe na pregradi vo sistem
Mo`nite mesta za pregrada se definirani prethodno na teren. Potoa,
na nadol`en profil gi fiksirame tie mesta i vrz osnova na niveletata
ja odreduvame visinata na pregradata. Dokolku se pravoliniski,
pregradite ne bi trebalo da gi proektirame so pogolema korisna
visina od 4 m.
Slika 34. Razmestuvawe golemi i mali pregradi
^esto se postavuva pra{aweto dali da se pravi edna golema ili
pove}e mali pregradi. Na Sl.34 e daden primer so 1 golema so visina H
11
- i alternacija 2 mali pregradi so visina H/2, a na drugata slika
primer so 1 golema pregrada so visina H- i alternacija 3 pomali so
visina H/3. Vo slu~ajot so visoki pregradi jasno se gleda deka
koli~inata nanos {to }e se natalo`i zad niv e pogolema otkolku kaj
malite pregradi. Me|utoa, visokite pregradi iako zad`uvaat pogolema
koli~ina nanos otkolku 2 odnosno 3 pregradi so vkupna visina kako i
pogolemata, sepak imaat i svoi nedostatoci poradi {to vo praksata se
odbegnuva nivnata gradba. Kako prvo, vodata koja pa|a preku pregradata
od visina, ima golema razorna mo} koja raste kolku e povisoka
pregradata. Poradi toa mora da se osiguruva vo dbor postaveni
za{titni delovi na pregrada. Viskoata pregradata e popodlo`na na
kr{ewe pa zatoa treba i pocvrsto da se dimenzionira.
Kako kompromisno re{enie, vo praksata se poka`ala gradbata
na t.n. superponirani pregradi (Sl.35).
Slika 35. Superponirana pregrada
Ova vsu{nost pretstavuva sistem od pregradi koi se gradat vo nekolku
fazi. Prvo se gradi najnizvodnata pregrada (br.1), a potoa se ~eka da se
natalo`i nanos zad nea. Koga prvata pregrada }e se naponi potpolno, se
gradi pregradata br.2, na oddale~enost- Hk (kolku {to treba da e dolg
potslapot). Koga }e se natalo`i nanos zad nea, se gradi i pregradata
br.3 po istiot princip. Temeleweto na pregradite se vr{i vo nanosot
11
materijal koj ima zadovolitelna novosot. Taka na pr, mesto edna
pregrada od 12 m, so pregradi od po 4 m se dobiva skoro ist efekt.
Ponekoga{, visinata na pregradata zavisi od toa dali porojot se~e
nekoj pat ili pruga kade ima most, zatoa treba da se vodi smetka da ne se
zatvori otvorot pod mostot. Isto, ako nekoj pat minuva niz koritoto;
pokraj nego e naseleno mesto i bregot ne e dovolno visok: treba
pretpazlivo da se raboti, da ne dojde do podigawe na dnoto i da se
naso~i porojnata voda kon naselbata.
7.7.3 Efekti od gradbata na pregradi
Pore~nite gradbi go pregraduvaat porojnoto korito. Tie se
vkopuvaat dlaboko vo negovite bregovi i dnoto za potpolno da go
pregradat koritoto i na toj na~in da sozdatat cvrsta i neprobivna
brana.
Ulogata na popre~nite objekti e:
- zadr`uvawe i deponirawe eroziven nanos;
- namaluvawe na podlo`niot pad na koritoto;
- za{titan a dnoto i bregovite od potkopuvawe i odronuvawe;
- pro{iruvawe na dnoto na koritoto na vodotekot
- sozdavawe na nov profil na koritoto i davawe odredena nasoka na
porojnata voda;
- zadr`uvawe i fiksirawe na natalo`eniot eroziven materijal vo
koritoto na porojniot vodotek;
- sozdavawe ve{ta~ka erozivna baza za vozvodnite delovi.
11
Slika 36. Deluvawe na pregradata bez zadr`uvaweto i
deponiraweto nanos zad nea
7.8 Prag
Pragot e popre~en objekt so korisna viso~ina od 0.2-2.0 m. Se
izrabotuva od sli~ni materijali kako pregradata, no i od pleteri i
fa{ini.
Pragot mnogu li~i na pregrada samo {to e so pomali dimenzii. Toj
ima pove}ekratna namena. Slu`i za konsolidacija na dnoto zad nego, pa
~esto se stava pred i posle zaradi obezbeduvawe na negovite stopi na
11
mostot od potkopuvawe. Mo`e da slu`i kako naso~uva~ na porojnata
voda.
Slika 37. Izgled na prag
Mo`e da zadr`uva nanos zad nego (vo toj slu~aj ima uloga na mala
pregrada Sl.37). Serija od pragovi (obi~no od kamen vo suvo; drvo;
pleteri; fa{ini) se izrabotuvaat vo pomalite pritoki, so cel zad niv
da se natalo`i nanos, a potoa na taa mini plavina da se posadat
sadnici. ^esto vo vakvi slu~ai se koristat `ivi pleteri.
Pragovite se izrabotuvaat i vo kanalite. Tuka imaat druga uloga.
Prirodniot naklon na koritoto mo`e da bide na primer 6%, a
presmetaniot naklon na niveletata t.e padot na izvedna~uvawe da e
2.5%. Na 100 m se javuva visinska razlika od 3.5 m pome|u linijata na
prirodniot naklon na koritoto i naklonot na nivelata. Na delnica od
na pr: 500 m }e se pojavi visinska razlika od 3,5 m*5 = 17,5 m. Vakvata
visinska razlika treba da se sovlada so sistem od pove}e pragovi koi se
redeni eden nad drug ili eden zad drug i li~at kako skalila.
11
Slika 38. Uloga nap rag vo kanal-kineta
Konsolidacionen pojas
Slika 39. Izgled na pojas
Pojasot e popre~en objekt bez ili pak so korisna visina do
0.2 m. Negovata uloga e da go konsolidira dnoto da ne dojde do
potkopuvawe.
12
Slika 40. Uloga na pojas
Slikata 40 pretstavuva del od kanal- kineta so popre~ni objekti-
pragovi. Rastojanieto me|u pragot br.8 i br.9 e dosta golemo. Spored
presmetkite tuka se raziva pogolema brzina od dozvolenata {to bi
dovela do potkopuvawe na dnoto. Zaradi toa se postavuva pojas koj go
zacvrstuva dnoto. Vo slu~aj koga me|u pojasot i pragot 9, vodata vr{i
potkopuvawe, toga{ zad pojasot bi se formirala dupka koja nabrgu bi
bila ispolneta so nanos. Dnoto pak se konsoldira bidej}i vo toj slu~aj
pojasot }e deluva kako mini pregrada. Pojasot se postavuva i na krakot
na regulacijata kako izliven objekt. Vo vakov slu~aj pojasot treba da se
fundira dosta dlaboko (okolu 1.5 m).
7.9 O{tetuvawe na objektite
Objektite se dimenzioniraat na stati~ko optovaruvawe. Postojat
razni metodi za dimenzionirawe. Se opredeluva debelinata na
pregradata na dnoto na prelivot. Kako orientir za dimenziite, vo
zavisnost od materijalot za gradbta na pregradite. Mo`e da poslu`i
slednoto :
a. objekt od kamen vo suvo d � 0.5 Hk
b. kamen vo cementen malter d � 0.4Hk
c. objekt od beton d � 0.333Hk
12
Pragovite i pojasite na prelivot se debeli od 0.3- 0.6m. Kaj pregradite
se javuva problem dodeka se mladi (skoro izgradeni i nenapolneti so
nanos). Vo slu~aj da dojde golema porojna voda so nanos vo toj period,
najverojatno e deka pregradata nema da go izdr`i dinami~kiot udar, }e
se skr{i i }e padne. Za da ne dojde do takvo ne{to, vedna{ zad
pregradite se nafrla kamen koj bi slu`el amortizer vo takov slu~aj.
Slika 41. Obezbeduvawe na pregrada so nafrlan kamen
Mo`e da se slu~i golemata voda da pridvi`i a potoa po
gravitacijata da se strkalaat niz koritoto i da dojdat do plavinata
ogromni blokovi nanos (so dimenzii duri i do 2-3 m). Vo takov slu~aj
neminovo e ru{ewe na pregradata. Drug primer e koga nadoa|a golema
voda, mnogu pogolema otkolku onaa presmetanata pri proektiraweto.
Takov primer e porojot Negotinska Reka (1995). Regulacijata e
dimenzionirana na 100- godi{nata od Q100=703/s. Pri poplavata niz
centarot pominaa okolu 200 m3/s {to dovede do uni{tuvawe na
regulacijata; kanalot, pragovite, pojasite.
12
7.10 Nadol`ni objekti
Vo nadol`ni objekti se vbrojuvaat :
- kanali
- kanal- kineti
- kineti
- nasipi
- naperi
Ulogata na ovie objekti e priem i transport na porojnata voda do
krajniot recipient. Dimenzioniraweto se vr{i po razni formuli od
hidraulikata vrz osnova na prethodni hidrolo{ki analizi i usvoena
maksimalna voda.
Nasipot kako mnogu skap objekt mnogu retko se koristi .
Obi~no se koristi kaj pogolemi vodoteci.
Naper (naso~uva~) pretstavuva objekt koj ima cel da ja naso~i
vodata i na toj na~in da go {titi bregot. Se gradi od razli~ni
materijali.
12
Slika 42. Uloga na naper
Za za{tita na bregovite se pravat i bregoza{titni yidovi. Mo`e da
se koristi koj bilo materijal.
Brzotok pretstavuva betonski ili kamenen kanal koj se gradi na
strmni mesta. Pritoa, vodata dvi`ej}i se so golema brzina, nitu go
erodira koritoto notu pak talo`i nanos. Brzotok s epravi koga e
potrebna brza evakulacija na vodite.
7.11 Specifi~ni ureduvawa
Tuka spa|aat ureduvawe na: jarugi: svle~i{ta; odroni; lavini; siei;
deponii; jalovi{ta; stabilizacija na ve{ta~ki sozdadeni kosini;
te{ki pesoklivi zemji{ta itn.
12
7.11.1 Ureduvawe na jarugi (endeci)
Vo celiot svet so jaru`esta erozija se opfateni 600 milioni hektari.
Jarugite glavno pretstavuvaat te`okt problem pri ureduvawe vo
projniot sliv, bidej}i obi~no se mnogubrojni, a se nedostapni za
mehanizacijata. Zaradi toa za nivnoto ureduvawe obi~no se upotrebuba
lokalen materijal .
Jarugite naj~esto se locirani vo sredniot del od slivot. Niz niv
obi~no ne te~e voda, osven koga ima do`d ili nagli topewa na sneg, pa
von ovie periodi prakti~no nema ni erozija. Spored Beneth, osnovna
za{titna merka od jaru`estata erozija e spre~uvawe na vodata da te~e
niz jarugata, {to zna~i deka vodata treba da se zadr`i nad nejzinoto
telo i da se odvede okolu nea. Tehni~ko re{enie e mo`no so :
- diverzioni ( svrtuva~ki ) kanali ;
- terasi
- nasipi so mali dimenzii
Diverzionen kanal se gradi 10-15m oddale~en od jarugata. Negova
zada~a e da ja sprovede vodata {to te~e po padinata von granicite na
jarugata. Sli~en efekt se postignuva i so izgradba na terasi na
padinata i mali konturni yidovi- nasipi.
Ima slu~ai koga jarugata po pat na regresivna erozija e dojdena skoro
vododelnicata pa vo toj slu~aj vodata od do`dot mora da te~e niz nea.
Vo toj slu~aj obi~no se primenuvaat bomeliorativni merki
(po{umuvawe) kako i gradba na mali pragovi od: kamen vo suvo;
gabioni; pleteri.
12
Dokolku e naklonot mnogu strmen toga{ ne e efikasno da se gradat
pragovi za{to bi do{le mnogu blisku eden do drug i nema ekonomska
oravdanost. Vo takov slu~aj, biolo{kata borba e presudna.
Pra{awa:
1.Objasni ja razlikata me|u jarugite i prugite. Nacrtaj po eden primer
od istite.
2.Izraboti drvena i kamena pregrada.
3.Izraboti elaborat na eden vodotek koristej}i razli~ni vidovi na
pregradi.
12
TEMA 8. MERKI ZA ZA[TITA OD EROZIJA
8.1 Merki za za{tita na zemji{teto
Poznavaj}i gi izvorite na zemji{teto kako {to se ; koristeweto
po~va vo procesot na poljodelskoto proizvodstvo, ekploatacija na
rudite, pri povr{inskoto kopawe, uni{tuvaweto na {umskata
vegetacija, izgradbata infrastrukturni objekti, izgradba na deponii
za otpadoci i sli~no, jasno mo`at se definiraat i merki za za{titan a
zejmi{teto. Spre~uvawe na se~ewe na {umite, kako i intenzivirawe na
procesot na {umuvawe, e edna od najzna~ajnite merki protiv
spre~uvaweto na recentnata erozija. Po{umuvaweto se vr{i vo
zavisnost od po~vata i vidovite na drvjata. Potrebno e da se spre~i
gradeweto na divi naselbi i gradewe na urbani naselbi. Potrebno e da
se izbegnuva locirawe na proizvodni kapaciteti na kvalitetni
odelski povr{ini. Vo odnos na korisewe na ve{ta~kite |ubriva,
pesticidite i drugi hemiski materii treba:
- Upotrebata na |ubrivata i pesticidite da bide racionalna.
- Da se eleminiraat otrovnite pesticidi ili da se upotrebuvaat
pomalku.
- Pogolema primena na preventivnite agrotehni~ki i biolo{ki
merki za protiv rastitelnite bolesti, {tetnici i pleveli, kako bi
se namalila potrebata za upotreba na pesticidite.
- Primena na pesticidite samo koga toa e neophodno potrebno
- Merkite za za{tita vo zemjodelskoto proizvodstvo, da se vr{at pod
nadzor t.e ru~no lice.
- Vo zemjodelskoto proizvodstvo da se zasaduvaat (seat) sorti ili
hibridi bolesti i {tetnici, a ako gi nema da se sozdavaat po pat na
selekcija.
12
- Treba da se koristat i drugi merki, osobeno vo za{titan a
rastenijata, kako biolo{ka borba sl.
Obrabotkata na industriskite otpadoci e mo{ne zna~ajna merka za
spre~uvawe tama{noto degradirawe na zemji{teto. Te~nite otpadoci
prethodno treba da se ostavat , a potoa da se ispu{taat vo re~nite
tokovi, odnosno da se koristat za ~uvawe. Tvrdite industriski
otpadoci treba da se deponiraat vo specijalno obezbedeni deponii ili
so prethodna obrabotka povtorno da se vratat vo procesot na
zemjodelstvoto. Recikla`ata na tvrdite otpadoci od naselbite i
industriskite otpadoci e interesna tema vo oddelni zemji vo svetot.
Vo SAD, na primer, so prozivodstvo na elektri~na energija od
otpadocite bi se re{il problemot na nad 360 milioni toni otpadoci
od gradovite, a do druga strana, bi se namalile sredstvata {to se
potrebni za nivno otstranuvawe. Presmetkite poka`uvaat deka
enegrijata {to bi se porizveduvala od otpadocite bi bila ekvivalenta
na toplinata {to dnevno bi ja dale 1,5 milioni bareli nafta. Ve}e se
poznati i prvite rezultati od ovoj proces. Vo gradot Sent Luis vo
dr`avata Misuri, gradskoto |ubre se koristi za prozivodstvona
elektrocentrala Union Electic Co. Vo gradot Ne{vil vo Tenesi se
gradi postrojka za sogoruvawe na otpadocite, a taa energija se
upotrebuva za zatopluvawe na zgradite vo blizinata na San Diego
(Kalifornija) itn. Principot na recikla`a e voveden i vo 3 maj vo
Rieka kade se prerabotuvaat otpadnite materii (staro `elezo, staklo,
masa za hartija, compost, sto~na hrana i sl.)
Poznato e deka prerabotkata na masi od tvrdi otpadoci
bakteriolo{ki }e bide neutralna bez posledici za `ivotnata sredina.
Namaluvaweto na koli~estvoto na otpadocite e op{ta merka koja mo`e
mnogu da pridonese za podobruvawe na kvaliteto na geografskata
12
sredina. Razvojot na proizvodstvenite sistemi bez otpadoci }e
pridonese ~ovekot da se oslobodi od otpadocite i drugite problemi
{to se vrzani so niv. Koristewe na otpadocite kako sekundarna
surovina po principot surovibna prozivod- otpadok proizvod e mnogu
zna~ajno. Denes vo svetot postojat golemi koli~estva na raznovidni
tvrdi i te~ni otpadoci koi mo`at da se koristat kako sekundarni
industriski surovini. Taka na primer samo vo SAD vo tekot na 1971
godina, tvrdi otpadoci imalo: hartija 39.1 milioni toni (31.3%),
staklo 12,1 milioni toni (9,7%). Metali 11.9 milioni toni (9,5%),
plastika 4.2 milioni toni (1,4%), drbo milioni toni (3,7%), hrana 22.6
milioni toni (17,6%) i drugo 26.0 milioni toni ( 28,0%) ili vkupno
125 milioni toni.
Sobiraweto na tvrdite otpadoci {to slu`at kako sekundarna
surovina se primenuva vo mnogu zemji vo svetot vo SAD, Holandija,
Belgija, Francija, Germanija, Avstrija, Italija itn. Edinstvena zemja
vo svetot {to ima svoj nacionalen sistem za berza na otpadocite e
Avstrija. Taa be{e inicijator za formirawe me|unarodna asocijacija
za sobirawe na otpadocite vo ramskite na Obedinetite Nacii. Preku
vakvata sorabotka, koristej}i go avstriskiot sistem know – know, se
obezbeduva evidencija na otpadocite vo site zapadni zemji na EEZ,
kako i vo SAD i Kanada. Vakvata sorabotka pozitivno bi vlijaela na
za{titata na geografskata sredina. Berzata na otpadocite vo Avstrija
ima sedi{te vo Linc i e povrzana so posebni komori na celata
teritorija na ovaa zemja.
12
8.2 Edukativni merki
Tuka spa|aat organizirawe kursevi, predavawa, pe~atewe
propaganden materijal (knigi; bro{uri) i dr., se vo vrska so
problematikata za za{tita od erozija. Zapoznavaweto na decata treba
da po~ne u{te vo osnovnoto obrazovanie (prvo preku predmetot
Zapoznavawe na prirodata) za vo pogornite klasovi preku diciplinata
Geografija ili pak najdobro so voveduvawe na zadol`itelen predmet
Za{tita na `ivotnata sredina kade ovaa materija bi bila involvirana
celosno.
8.3 Administrativni i ekonomsko- stopanski merki
Poradi neposrednta povrzanost na administrativnite i ekonomsko-
stopanskite merki tie se klasificirani zaedno. Donesuvaweto
ekonmsko-stopanski merki e neposredno povrzano so javnata
administracija (donositelot na regulativata.) . So postoeweto zakon
za za{titan a zemji{teto do erozija vo minatoto, se odobrija
nepovratni investicii za ovaa namena. Pritoa se formira t.n Fond za
po{umuvawe golini vo koj se sleva{e del od buxetot. Ovoj fond
egzistira{e 20 godini (1971-1990). So sredstvata od fondot bea
po{umeni okolu 100 000 ha (prose~no godi{no 5 000 ha po{umeni
golini.). So zgasnuvaweto na fondot, od 1991 pa navamu, prose~no
godi{no se po{umuvaat po 500 ha (10 pati pomalku). Makedonija so
potpi{uvaweto i ratifikacijata na raznite me|unarodni akti koi ja
tretiraat za{titata na `ivotnata sredina od sekoj aspekt (Agenda 21 ;
razni konvencii za za{tita na: biodiverzitetot, za{tita na liljacite,
itn.), pri svoite ekonomsko-stopanski planovi, treba da se pridr`uva
kon niv.
13
Hemiskoto zagaduvawe na zemji{teto i t.n. zape~atuvawe na
zemji{teto (zape~atuvawe na plodno zemji{te so izgradba na
infrastrukturni i stanbeni objekti) se nesporedlivo pomali bidej}i
mo`at da se re{at so najobi~ni zakosnki akti (ograni~uvawe na
upotreba na ve{ta~ki |ubriva, upotreba na ekolo{ki |ubriva,
vostanovuvawe ekolo{ko (organsko) zemjodelstvo; ili pak zabrana na
gradba na kakvi bilo objekti na plodno zemji{te). So donesuvaweto na
soodveten akt za borba so erozijata, ~ovekot ne mo`e kompletno da ja
eliminira erozijata. Toj so svojata aktivnost mo`e samo da i pomogne
na prirodata da se bori so silite na erozijata i da gi namali
posledicite od nea. Erozijata ne e samo ekolo{ki, tuku i golem
stopanski i ekonomski problem. Posledicite od silite na erozijata se
najte{ki za vodostopanstvoto i zemjodelstvoto-stolbot na ekonomijata
na dr`avava. Ne se mali i posledicite {to gi trpi komunalnata
infrastruktura i stanbenite objekti (poplavite od poroite;
Negotinska Reka, Anska Reka, Xep~i{ki Poroj vo minatoto i
vodwanskite poroi itn). Spored nekoi nau~nici, pravilnite
administrativni merki se mnogu poefikasni od koi bilo drugi merki.
Mo`eme da po{umime golina i toa po{umuvawe da bide tehni~ki
odli~no izvedeno i uspe{no, no ako ne se za{titi so nekoja regulativa
(zabrana za dvi`ewe na stoka i lu|e niz mladata {umska kultura i
vostanovuvawe ~uvarska slu`ba) mo`e da se slu~i mladata {uma da
bide potpolno uni{tena.
Vo Zakonot za za{tita na `ivotnata sredina ima ~len spored koj
pretprijatijata koi ja degradiraat po~vata so jalovina, rudni~ka
raskivka i sl., moraat vo odreden rok da go rekultiviraat (po{umat)
podra~jeto. Toa retko go primenuvaat. Imeno, jalovinata od rudnikot
R`anovo, po pat na erozivnite procesi, preku padinite na slivot i
koritoto na r. Bla{tica, stigna do Tikve{koto Ezero i na toa mesto
13
debelinata na slojot od nanos vo akumulacijata e 18 m, a slojot na voda
samo nekolku metri. Dokolku se prezemea soodvetni kazneti odredbi
ova nema{e da se slu~i i jalovi{teto }e be{e so vreme stabilizirano,
rekulativirano i za{titeno od silite na erozijata. Ima brojni
negativni primeri, malku ima mesto da se opi{at site. Inaku
problemot- erozija se tretira so razni ~lenovi vo: Zakonot za za{tita
i unapreduvawe na `ivotnata sredina. Zakonot za voda, a za `al ne e
obrazlo`en vo Zakonot na {umi iako klu~nata borba so erozijata e vo
{umarstvoto. Ekonomsko- stopanskite planirawa se mnogu va`ni.
Mnogu zemji vo svetot imaat svoi strategii ( sistemi) za konzervacija
na zemji{teto i svoeto stopanisuvawe se prilagoduvaat kon niv.
Italija i svoeto t.n sistem na Brdska bonifikacija na zemji{teto.
SAD ima Sistem na integralni melioracii: Rusija- Sistem na
organizacija na terenot itn.
Makedonija za `al se u{te nema napraveno svoja strategija. Za taa
cel potrebno e da se napravi prvo t.n Land cover map (karta na
pokrienost na zemji{teto so jasno diferencirani kartografski
edinici. Toa }e bide podloga za metodologija za diferencirawe na
zemji{teto sprema namenata (koe e zemjodelsko, koe {umsko, a koe e
urbano zemji{te). Vrz osnova na toa mo`e da se izraboti i katastar na
{umskoto odnosno zemjodelskoto zemji{te i da se planiraat razni
aktivnosti. Sega ima samo nekoi globalni prostorni planovi no ne na
jasno diferencirani zoni.
13
8.4.Eko-Socio- In`enering Sistem
1.Namaluvawe na erozijata i porojnite poplavi.
Upravuvawe i zauzduvawe na erozivno- porojnite procesi.
2.Namaluvawe brojot na zagrozenite objekti.
Upravuvawe i kontrola na ~ove~kite aktivnosti.
8.5 Konceptot "3R"
Pri kreiraweto na strategiite i pri primenata na merkite na
za{tita od erozija mnogu ~esto se upotrebuvaat izrazite restavracija,
rehabilitacija i remedijacija.
Eden idealen proekt za restavracija treba da go vrati degradiranoto
zemji{te vo negovata prvobitna, originalna sostojba. Ova vklu~uva
vra}awe na prethodnite karakteristiki na zemji{teto i na
avtohtonite rastenija i `ivotni. Vakvata cel na restavracijata treba
da se razbere kako posakuvana sostojba koja istovremeno e i aspiracija,
bidej}i retko e mo`no taa da bide ostvarena. Iako celosnata
restavracija kako cel mo`e da bide neostvarliva, toa ne treba da zna~i
ne prezemwe na merki za podobruvawe na degradiranoto zemji{te. So
podobruvawe na najva`nite aspekti na zemji{teto, mo`e da se kreira
eko sistem, koj iako samo }e nalikuva na prvobitnata originalna
sostojba, sepak }e bide vo zna~itelno podobra sostojba. Taka, koga
restavracijata e re~isi nevozmo`en proekt, rehabilitacijata e pove}e
realna i ostvarliva. Vo nekoi drugi slu~ai duri i rehabilitacijata e
nevozmo`na poradi nepovratniot karakter na nekoi od promenite na
zemji{teto. Vo vakvi slu~ai mo`e da se ka`e deka orignalnata sostojba
pove}e ne e ostvarliva cel. Toga{ se izgotvuva proekt za remedijacija
koj predviduva merki za podobruvawe na statusot na zemji{teto no
krajniot rezultat nema da bide vra}awe vo originalnata sostojba.
13
Pra{awa:
1.Objasni ja ekolo{kata merka za za{tita od erozija pri na~inot za
po{umuvawe na teren.
2.Izgotvi elaborat za regulacija na poroen tek so koristewe na
napre~ni i nadol`ni objekti.
3. Izgotvi bro{ura so nekoja edukativna merka za za{tita od erozija.
4.Prezentiraj istra`uva~ki proekt so site merki za za{tita od
erozija. Predvidi tvoi li~ni merki.
13
LITERATURA
1. I. Dimovski, Dinami~ka ramnote`a vo prirodata (Ekolo{ki
opservacii), Skopje, 1994.
2. M. Mulev, Za{tita na `ivotnata sredina, Skopje, 1997.
3. I. Blinkov, Za{tita na zemji{teto od erozija, Skopje, 2001.
4. M. Andrejevi}, Ureduvawe poroi, Skopje, 1952.
5. S. Kostadinov, Buji~ni tokovi i erozija, zbirka zadataka, Beograd,
1989.
6. S. Kostadinov, Projektirawe u buji~arstvu, Beograd, 1995.
7. A. Biol~ev, Erozija i borbata s nea, Sofija, 1966.
8. K. Stojanovski, Geodezija, Skopje, 1967.
9. \. Filipovski, Pedologija, Skopje, 1984.
10. \. Filipovski, Po~vite vo Republika Makedonija - 1, MANU,
Skopje, 1995.
11. J. Talevski, Voena topografija, Bitola, 1999.
12. B. Milovanovi}, Op{ta geologija, 1949.
13
13. P. Popovski, [umski kulturi, Skopje, 1986.
14. I. Novakova, Hidromelioracii v ozelenvaneto, Sofija, 1994.
15. Kohnke, Bertrand, Soil Conservation, USDA, 1957.
13
SODR@INA
Predgovor ........................................................................................................... 3
Voved .................................................................................................................... 4
Tema 1 : Erozija i vidovi erozija ................................................................ 10
1.1 Причини за појава на ерозија ………………….................................. 11
1.2 Procesi na erozija ............................................................................... 13
1.2.1 Gravitacija ............................................................................................ 13
1.2.2 Voda ........................................................................................................ 14
1.2.3 Krajbre`je ............................................................................................ 16
1.2.4 Mraz ........................................................................................................ 17
1.2.5 Veter ....................................................................................................... 17
1.3 Erozija na po~vata i klimatski promeni ......................................... 18
1.3.1 Tektonski efekti ................................................................................ 19
1.3.2 Kontrola na erozijata ..........................................................................
19
1.4 Erozijata vo Republika Makedonija ..................................................
20
1.4.1 Faktori na recentna erozija .............................................................
20
1.4.2. Formi na recentna erozija ............................................................... 25
1.4.3. Kvantitativen intenzitet na erozija ........................................... 32
1.4.4. Brazdesta erozija ................................................................................ 36
1.4.5 Jaru`esta erozija ................................................................................. 37
1.4.6. Dolinska ili re~na erozija .............................................................. 37
Tema 2 : Vodna erozija .................................................................................... 39
2.1 Pluvijalna erozija ..............................................................................
39
13
2.2 Fluvijalna erozija ..............................................................................
40
2.3 Porojna erozija ....................................................................................
41
2.4 Re~na erozija .................................................................................. 41
2.5 Klimatski faktori ............................................................................ 41
2.5.1 Do`d .................................................................................................... 42
2.5.2 Veter ................................................................................................... 43
2.5.3 Temperatura ....................................................................................... 43
2.5.4 Vegetacija .......................................................................................... 44
2.5.5 Reljefot kako orografski faktor .............................................. 44
Tema 3 : Porojni tekovi i slivovi .............................................................. 47
3.1 Poim i definicija na poroen tek ................................................... 47
3.2 Delovi na porojniot vodotek (sliv) ............................................... 48
Tema 4 : Prenos na nanos vo porojnite tekovi ......................................... 51
4.1 Klasifikacija po Gavrilovi} ......................................................... 51
4.2 Hidrografska klasa- Nk .................................................................... 52
4.3 Kategorija na razdornost (Ke) i koeficient na erozija (Z) ....
53
4.4 Maksimalen protek na nanosot ........................................................ 62
4.5 Merki za za{tita na po~vata ........................................................... 63
Tema 5 : Protiverozivno ureduvawe na erozivni slivni podra~ja ..... 65
5.1 Vidovi merki ........................................................................................ 66
5.2 Osnovna podelba na protiv erozivnite merki ............................. 67
5.2.1 Merki vo koritata na porojnite vodoteci ................................ 67
5.2.2 Merki i aktivnosti vo slivot na porojnite vodoteci ............ 67
13
5.3 Protiverozivni materijali ............................................................. 67
5.4 Osnovni svojstva na protiverozivnite materijali .................... 68
5.5 Rustikalni yidovi ............................................................................... 71
5.6 Yidovi od gabioni ................................................................................ 73
5.7 Yidovi od pleter .................................................................................. 73
5.8 Kordoni ................................................................................................. 73
5.9 Brazdi .................................................................................................... 77
5.9.1 Brazdewe na zemjodelskite zemji{ta .......................................... 77
5.9.2 Brazdewe na {umskite zemji{ta .................................................. 77
5.10 Retenciono-tehni~ki raboti ......................................................... 78
5.11 Mul~irawe .......................................................................................... 78
5.12 Fertilizacija (\ubrewe) ................................................................ 79
5.13 Protiveroziven plodored ............................................................... 79
Tema 6 : Ureduvawe na porojni slivovi so nadol`ni i napre~ni
objekti ................................................................................................................
80
6.1 Tehni~ko-memorativni merki vo slivot ....................................... 80
6.2 Konturni yidovi .................................................................................. 81
6.3 Yidovite ................................................................................................. 82
6.4 Konturni rovovi ................................................................................. 83
6.5 Konstruktivni elementi na konturni rovovi ............................. 84
6.6 Terasi ..................................................................................................... 86
Tema 7 : Funkcionalni pregradi, jarugi, mali akumulacii i
mikroretencii ................................................................................................. 89
7.1 Grade`ni merki vo koritata ............................................................ 89
7.2 Regulacioni merki .............................................................................. 90
7.3 Terasa na regulacijata i situacionen plan .................................. 91
13
7.4 Podgotvitelni aktivnosti i proektirawe ................................... 94
7.5 Staciona`a; nivelman; nadol`en profil .................................... 96
7.6 Popre~en profil na regulacijata .................................................. 99
7.6.1 Tipovi regulacii .............................................................................. 99
7.6.2 Popre~ni objekti ............................................................................ 101
7.7 Pregrada ............................................................................................... 102
7.7.1 Vidovi pregradi .............................................................................. 105
7.7.2 Pad na izedna~uvawe, pad na ramnote`a i razmestuvawe na
pregradite ....................................................................................................... 111
7.7.3 Efekti od gradbata na pregradi ................................................... 115
7.8 Prag ......................................................................................................... 116
7.9 O{tetuvawe na objektite ...................................................................
119
7.10 Nadol`ni objekti .............................................................................. 121
7.11 Specifi~ni ureduvawa ..................................................................... 122
7.11.1 Ureduvawe na jarugi (endeci) ....................................................... 123
Tema 8 : Merki za za{tita od erozija ....................................................... 125
8.1 Merki za za{tita na zemji{teto .................................................. 125
8.2 Edukativni merki ............................................................................... 128
8.3 Administrativni i ekonomsko-stopanski merki ...................... 128
8.4 Eko- Socio- In`enering Sistem .................................................... 131
8.5 Koncept "3R" ........................................................................................ 131
Literatura ................................................................................... 133
Sodr`ina ...................................................................................... 135
14
