Zastosowanie szafranu (Crocus sativus) w psychiatrii...Foto: ©123RF/Wiktor Dobraczynski, Elena Moiseeva, Marilyn Barbone maj 2013/Wydanie specjalne PSYCHIATRA TOM 1, wydanie specjalne,

1

Zastosowanie szafranu

(Crocus sativus) w psychiatriiPrzegląd piśmiennictwa.Tomasz Szafrański

maj 2013/Wydanie specjalne

2 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013

Wydawca i redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść reklam i ogłoszeń. Redakcja nie zwra ca materiałów nie zamówionych. Zastrzegamy sobie prawo do skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. Publikacja ta jest przeznaczona dla osób uprawnionych do wystawiania recept oraz osób prowadzących obrót produktami leczniczymi w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 września 2001 roku – Prawo farmaceutyczne (Dz. U. Nr 126, poz. 1381, z późniejszymi zmianami i rozporządzeniami).

© Tomasz Szafrański i Mediadore. Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być gdziekolwiek i w jakikolwiek sposób wykorzysty-wana bez pisemnej zgody Wydawcy.

Foto: ©123RF/Wiktor Dobraczynski, Elena Moiseeva, Marilyn Barbone

maj 2013/Wydanie specjalne

PSYCHIATRATOM 1, wydanie specjalne, MAJ 2013.Wydanie bezpłatne.

Redaktor Naczelny: dr n. med. Tomasz Szafrański (Warszawa)

Wydawca: Witold SzukMediadoreUl. Zgoda 13/4300-012 Warszawawww.wydawnictwafirmowe.plE-mail: [email protected]

Projekt graficzny: Katarzyna [email protected]

Nakład: 2050 egz.

Warszawa 2013

ISSN 2300-2964

3PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/maj 2013

Tomasz Szafrański

Zastosowanie szafranu (Crocus sativus) w psychiatriiPrzegląd piśmiennictwaPan stworzył leki pochodzące z ziemi,a człowiek mądry nie będzie nimi gardził.

Mądrości Syraha

NutraceutykiNutraceutyki (nutracuticals) to suplementy diety, preparaty ziołowe, jak również gotowe środki spożywcze, których stosowanie ma przynosić korzyści zdrowotne. Po nutraceutyki sięgają osoby zdrowe w celach profi laktycznych. Częściej jednak używają ich osoby chore. Takie stoso wanie nutraceutyków jest zwykle postrzegane jako wchodzące w zakres medycyny komplementar-nej i medycyny alternatywnej (Complementary and Alternative Medicine - CAM). Nutraceutyki można podzielić na suplementy diety i produkty żywności funkcjonalnej (functional foods). Do suplementów diety zaliczamy witaminy, minerały, inne substancje organiczne i nieorga-niczne w tym np. kwasy nienasycone omega-3 oraz preparaty pochodzenia roślinnego w tym preparaty ziołowe (Werneke 2006, Sarris 2007, Tchachil 2007).

Tomasz Szafrański, ur. 1967 r., specja-lista psychiatra. Pracował w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. W latach 2006-2009 redaktor naczelny pisma “Nastroje. Zaburzenia afektywne w teorii i praktyce”. Od 2013 redaktor naczelny pisma „Psychiatra”. E-mail: [email protected]

Renesans „kuracji naturalnych”

Zastosowanie lecznicze preparatów po-chodzenia roślinnego ma bardzo długą historię, jednakże obecnie można zaobserwować re-nesans zainteresowania ich działaniem pro-zdrowotnym. Stosowanie środków pochodzenia roślinnego ma czasem charakter samoleczenia lub bywa praktyką, która odbywa się niezależnie od medycyny konwencjonalnej. Na przykład w jed nym z badań w Australii ponad 50% hospi-talizowanych pacjentów przyznało, że używa lub używało witamin, minerałów i leków ziołowych. Lekarze nie zawsze rozumieją głębsze podłoże takich zachowań i wyborów swoich pacjentów, ani nie mają często wiedzy o działaniu wyko-rzystywanych przez nich preparatów (Sarris 2007, Niv 2010).

Od połowy XX wieku obserwuje się, że w spo- łeczeństwach postindustrialnych wzrasta uży-wanie różnego rodzaju ziół i przypraw, oraz zainteresowanie kuchniami „etnicznymi”. Popu-larne stają się różne „zdrowe diety”, wśród nich dedykowane określonym problemom zdrowot-nym na przykład „diety antyrakowe”, ale również pojawiają się propozycje „diety dla mózgu”. Poza określonymi pokarmami w takich dietach stosuje się zioła i przyprawy a przekonania zdro-wotne, które towarzyszą ich używaniu są niejako niezależnie od ich wpływu na smak i zapach potraw (Kannappan 2011).

Niektóre badania prowadzone w krajach za-

chodnich wskazują na rosnące zainteresowanie medycyną alternatywną w tym ziołolecznictwem, pomimo (a może właśnie z powodu) ogromnego postępu i nowych technicznych zdobyczy medy-cyny konwencjonalnej.

Wprawdzie nie jest do końca jasne z cze-go może wynikać utrzymująca się, czy nawet rosnąca popularność medycyny alternaty-wnej, ale wydaje się, że dzieje się tak dlatego, bo dla wielu osób model „naturalny” jest naj-bardziej zbliżony do ich oczekiwań i wyobrażeń dotyczących efektywnego i bezpiecznego lecze-nia (Ryn 2007, Tchachil 2007).


Oczekiwania pacjentów, obiekcje lekarzy

Medycyna alternatywna i leki pochodze-nia roślinnego są postrzegane jako „bardziej naturalne” zatem dające potencjalnie większą szansę na przywrócenie zaburzonej równowagi organizmu. Cechę naturalności przeciwstawia się sztucznym (syntetycznym) chemicznym sub-stancjom czy technicznym działaniom medycyny konwencjonalnej. Praktyki naturalne są również postrzegane jako mniej inwazyjne i bardziej bezpieczne dające co najwyżej łagodne objawy uboczne. Ponadto leki naturalne są zwykle pos-trzegane jako leki, które działają na cały organizm a nie na pojedynczy objaw, a więc ich działanie jest rozumiane jako bardziej „holistyczne”. W tym aspekcie leki pochodzenia roślinnego będą często postrzegane przez pacjenta jako bardziej zrozumiała i uzasadniona forma lecze-nia. Na popularność leków ziołowych i roślinnych wpływ ma ich większa dostępność, w większości są one dostępne bez recepty. W przypadku osób z zaburzeniami psychicznymi duże znaczenie ma fakt, że zażywanie takich leków nie jest pos-trzegane jako stygmatyzujące tak jak zażywanie „psychotropów” (Jarema 2008, Little 2012, Niv 2010, Sarris 2007, 2011, Werneke 2006).

Z kolei lekarze postrzegają często pre-paraty roślinne jako nieskuteczne, mające po-tencjalnie niebezpieczne i nieporównywalnie mniej przewidywalne działanie w porównaniu z lekami syntetycznymi. Zalecanie preparatów pochodzenia roślinnego, suplementów diety bywa często oceniane jako postępowanie opóźniające szukanie właściwej pomocy albo działania w rzeczywistości pozbawione racjo-nalnych podstaw, „bazujące na niewiedzy i naiwności” oraz nacechowane chęcią zysku.

Z drugiej strony w krytyce skuteczności preparatów roślinnych zapomina się często o pochodzeniu leków, które odgrywające ogrom-ną rolę we współczesnej medycynie takich jak aspiryna, opiaty, digitoksyna czy paklitaksel, czy też innych substancji, których silne działanie psychotropowe nie budzi wątpliwości, jak choćby pozyskiwana z Erythroxylon coca kokaina (Ryn 2007).

W stronę medycyny ziołowej opartej na dowodach

Nie ulega wątpliwości, że w ciągu ostatniej dekady wzrasta zainteresowanie nutraceutyka-mi także po stronie świata nauki. Na przykład w ciągu ostatnich kilku lat liczba publikacji wyników badań dotyczących wpływu substancji pochodzenia roślinnego na różne zaburze-nia psychiczne wzrosła o 50% (Sarris 2011). Wiedza na temat działania nutraceutyków jest wciąż bardzo niepełna, ale istnieje co najmniej 200 składników przypraw i ziół, których efekty zdrowotne były analizowane. Badania wskazują, że faktycznie wpływ preparatów pochodzenia roślinnego na zdrowie może wiązać sie z ich właściwościami antyoksydacyjnymi, z możliwym wpływem na procesy metabolizmu komór-kowego. Mogą one modulować neurotransmisję poprzez bezpośrednie działanie na receptory, ale także wpływ na syntezę czy rozkład neuro-transmitera. Możliwe jest także działanie po-przez modulowanie procesów immunologicznych (Abdullaev 2004, Sarris 2011).

Trzeba pamiętać że rynek nutraceutyków jest atrakcyjny i obserwuje się jego rozwój. Niektóre firmy farmaceutyczne niejako specjalizują się w lekach roślinnych. Obserwujemy dokonujące się zmiany w terminologii. Leki ziołowe i zioło-lecznictwo, zastępowane są przez „nowoczesne leki roślinne” – fitofarmaceutyki. Rozwija się fito-medycyna, fitofarmacja i fitoinżynieria. Następuje zatem naukowa standaryzacja prac nad lekami roślinnymi, nie tylko dotycząca jakości surowca i jego obróbki ale również w zakresie badania mechanizmu działania, składu, farmakokinetyki i toksykologii preparatów (Majewska 2013).

Akceptacja leków pochodzenia roślinnego przez pacjentów sprawia, że mogą one stanowić istotny element postępowania terapeutycznego. Oczywiście sama akceptacja i popularność pre-paratów roślinnych nie może być podstawą ich stosowania. Dlatego potrzebna jest do tego swo-jego rodzaju EBHM - Evidence Based Herbal Medicine czyli naukowa weryfikacja skuteczności i bezpieczeństwa. Takie podejście oznacza, że chociaż leki roślinne nie mogą zastąpić konwencjonalnej terapii, to mogą stanowić jej uzupełnienie. Stąd określenie medycyna kom-plementarna może oznaczać używanie nutra-

ceutyków i włączanie ich w konwencjonalne zasady terapii, ale w sposób selektywny i zgodny z wiedzą medyczną.

Badania prowadzone wśród osób z zabu-rzeniami lękowymi i zaburzeniami nastroju wskazują, że nawet połowa z nich używa środków tak zwanej medycyny komplementarnej (Jarema 2008, Little 2012, Sarris 2007, 2011, Tchachil 2007, Werneke 2006).

Tym bardziej ważne jest, aby lekarz psychi-atra posiadał aktualną wiedzę na temat leków roślinnych stosowanych w leczeniu depresji, zaburzeń lekowych, bezsenności lub mogących wpływać na poprawę funkcji poznawczych. Obecnie za najlepiej udokumentowane uważa się działanie preparatów dziurawca w depresji oraz pieprzu metysynowego (Kava kava) w zabu rzeniach lękowych (Jarema 2008). W przy-padku preparatów Hypericum perforatum jednym z ograniczeń ich stosowania jest indukcja CYP3A4 i związane z tym potencjalnie toksyczne interakcje z lekami o wąskim oknie terapeutyc-znym (Gałuszko 2005). Z kolei preparaty Kava mogą być hepatotoksyczne. W Polsce na mocy ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii posia-danie roślin żywych, suszu, nasion, wyciągów oraz ekstraktów z kava kava jest nielegalne.

Istnieje szereg substancji, pochodzenia ziołowego których efekty psychotropowe były, bądź są badane i analizowane (Dwyer 2011, Gawron-Gzella 2012, Kannappan 2011, Sar-ris 2011). Celem tej pracy jest przedstawienie wyników badań dotyczących jednej z najbardziej interesujących z nich - preparatu pozyskiwa-nego z Crocus sativus – szafranu. Skoncen-trowano się na badaniach dotyczących poten-cjalnych zastosowań szafranu w zaburzeniach psychicznych. Przegląd piśmiennictwa został przygotowany na podstawie przeglądu bazy danych Medline/Pubmed. Nacisk położono na ran domizowane, kontrolowane badania klinicz-ne (słowa kluczowe Saffron lub Crocus Sativus i randomized lub double-blind).


Szafran to substancja pozyskiwana z krokusa uprawnego (Crocus sativus) przynależącego do rodziny kosaćcowatych. Krokusy uprawne osiągają 15-30cm i kwitną jesienią na fi oletowo. Crocus sativus był uprawiany w Persji i w Grecji od kilku tysięcy lat. Stamtąd rozprzestrzenił się do Indii i Chin oraz przywędrował do Europy. Największym producentem szafranu pozostaje Iran, który odpowiada za około 85% światowej produkcji (ponad 200 ton szafranu). Hiszpania jest głównym importerem szafranu z Iranu a za-razem największym światowym re-eksporterem. W Europie głównym producentem szafranu jest Grecja. Co ciekawe w XVI wieku duże ilości sza-franu w Europie pochodziły z upraw na Morawach (Ulbricht 2011).Szafran od czasów prehistorycznych był wykor-zystywany jako barwnik, składnik perfum i przy prawa. Używali go Sumerowie, Grecy. To on odpowiadał za kolor szat mnichów w Indi-ach, Chinach i w Tybecie. Szafran jest opisany w assy ryjskim traktacie botanicznym z VII wieku p.n.e. Teofrast uczeń i następca Arystotelesa, au-tor opisów choroby afektywnej dwubiegunowej, w swojej rozprawie „Badania nad roślinami” wzmiankuje szafran kilkanaście razy, jednakże zawsze w kontekście jego własności jako bar-wnika i składnika perfum - „ponadto kraj ten (Libia) rodzi obfi ce szafran o bardzo miłym zapa-chu”. Także w kosmetycznym kontekście szafran pojawia się w Biblii w trzeciej pieśni w księdze „Pieśń nad pieśniami”.Datowane na epokę brązu (3000-1100 r. p.n.e) wykopaliska na greckiej wyspie Santorini są in-terpretowane jako najstarsze dowody ukazujące produkcję i zastosowanie szafranu do celów medycznych (Ferrence 2004). Właściwości lecznicze szafranu są tradycyjnie przypisywane

medycynie irańskiej. Kanon medycyny spisany przez Awicennę na początku XI wieku wymienia cały szereg zastosowań szafranu między innymi w leczeniu melancholii i bezsenności, jak również działanie przeciwzapalne, rozkurczające oskrze-la, oraz osłaniające wątrobę. Szafran był wyko-rzystywany do regulowania miesiączkowania i jako afrodyzjak. Miał mieć również korzystny wpływ na dolegliwości żołądkowe. Stosowano go do leczenia ran. Traktat Awicenny miał wpływ na nauczanie medycyny w średniowiecznej Eu-ropie (Hosseinzadeh 2013). Z kolei w chińskim podręczniku medycyny Bencao Gangmu z końca XVI wieku, wśród zastosowań szafranu (chińska nazwa Fan-Hong-Hua) wymienia się korzystny wpływ na poprawę krążenia, powstrzymywanie krwawienia oraz działanie uspokajające. Me-dycyna tybetańska wykorzystywała tonizujące działanie szafranu w chorobach serca i układu nerwowego. W sumie w zaleceniach medycyny tradycyjnej można znaleźć jeszcze kilkadziesiąt innych zastosowań. W latach 90 tych XX wieku część z tych tradycyjnych wskazań stała się przedmiotem badań klinicznych i przedklinicz-nych, których wyniki potwierdzają przeciwza-palne, antyoksydacyjne, immunomodulujące oraz cytostatyczne działanie składników szafranu (Abdullaev 2004, Chyssanthi 2007, Escribano 1996, Falsini 2010, Fukus 2011, Garcia-Olmo 1999, Kianbakht 2010, Nam 2010, Ordoudi 2009, Schmidt 2007, Tarantilis 1994, Ulbricht 2011).

Szafran (Crocus sativus)

Skład

W skład szafranu wchodzą: • cukry proste (12-15%), • cukry złożone (ok. 40%), • woda (9-14%), • białka i aminokwasy (11-13%), • celuloza (4-7%), • tłuszcze (3-8%), • składniki mineralne (1%).

W szafranie zidentyfi kowano również wita-miny z grupy B: tiaminę (B1) i rybofl awinę (B2). Za aktywne składniki szafranu, isto-tne dla jego właściwości, uważa się olejki eteryczne (0,3-1,5%), oraz glikozydy: kro-cetyna (crocetin) i jej estry - krocyny (cro-cicn) odpowiadające za zółtopomarańczowy kolor (do 8%), pikrokrocynę (picrocrocin) dającą smak i safranal, który wytwarza się podczas suszenia szafranu i głównie jest odpowiedzialny za zapach. Pikrokrocyna i safranal stanowią łacznie do 4% szafranu, uważa się, że im większa jest ich zawartość tym lepsza jakość szafranu. Aktywne składniki szafranu są produk-tami metabolizmu złożonych karotenoidów, głównie zeaksantyny oraz w mniejszym sto-pniu likopenu (Schmidt 2007, Ulbricht 2011).


Za efekty farmakologiczne szafranu odpowiadają głównie krocetyna, krocyna oraz safranal (Ulbricht 2011). Tadycyjna farmakolo-gia wymaga zidentyfikowania i wizolowania ak-tywnego składnika. Dobre zdefiniowanie struk-tury chemicznej to nie tylko warunek syntezy ale także, jak się zdaje wymóg, który pozwala na standaryzację ekstraktu i ustalenie dawko-wania. Niektóre pisma farmakologiczne w ogóle nie będą przyjmowały do druku prac, które dotyczą wyciągów roślinnych, a nie zdefinio-wanych związków. Z dru -giej strony trzeba zauważyć, że takie ujęcie, które zakłada monoterapię, nie zawsze sprawdza się w przypadku preparatów po-chodzenia roślin -nego. Ich działa-nie może bowiem opierać się na zja wisku synergii (a więc potencjalizacji jednego efektu farma-kologicznego poprzez klika substancji zawartych w danej roślinie). Innym wariantem może być tak zwane działanie poliwalentne, a zatem wywieranie przez poszczególne składowe różnych efektów farmakologicznych (na przykład działanie na nastrój, działanie prokognitywne i działanie na funkcje seksualne). Jeden ze składników może wywierać określone działanie farmakologiczne, ale inny może wpły wać na jego absorbcję i dystrybucję. Pojawiają się propozycje, aby efekty psychofarmakologiczne leków pochodzenia roślinnego analizować za pomocą złożonych technologii genetycznych,

które obejmują farmakogenomikę, epigenetykę, metabolomikę. Na przykład w odniesieniu do preparatów dziurawca stwierdzono, że tak jak imipramina wpływały one na ekspresję 6 genów. Były to geny kodujące białka odpowiadające za funkcje synaptyczne i metabolizm energii (Sarris 2007, 2011).

W przypadku szafranu jego działanie przeciw-depresyjne oceniano w testach na zwierzętach, wykorzystywanych zwykle do oceny działania przeciwdepresyjnego (test wymuszonego pły-wania, test zawieszenia za ogon, test otwartego pola). Wykazano, że szafran i krocyna były w nich aktywne (Sarris 2011). Wang i wsp. (2010) wykazali efekt działania krocyny wyizolowanej z bulw krokusa. Sugerowano, ze prawdopo-

dobnie krocyna blokuje wychwyt zwrotny no-radrenaliny i dopaminy zaś safranal serotoniny (Hosseinzadekh, Karimi). Jednakże z punktu widzenia farmakologii działania przeciwdepre-syjnego ekstraktów szafranu dużo ciekawsze są wyniki badań, które dotyczą jego wpływu na układ glutaminergiczny. Stwierdzono, że ek-strakt szafranu i krocetyna wiążą się z recep-torem NMDA ( w miejscu wiązania fencyklidyny) a także z receptorem opioidowym sigma1.

Nie wykazano takiego wiązania dla pik-rokrocyny (Lechtenberg 2008).

W przy padku krocyny, nie wyka-zywano jej powinowactwa

lub wykazano jedynie słabe powinowactwo do receptora NMDA (Abe 2000). Berger i wsp. (2011) wykazali, że wodno-alkoholowy wyciąg z szaf ranu miał działa-nie hamujące na postsy-naptyczne receptory NMDA i re ceptory kainowe, nie działał

natomiast na receptory AMPA. Zdaniem autorów efekt na recep-

tory NMDA był wywierany głównie przez trans-krocetynę.

Z kolei w innych badaniach Hossein zadeh i Norami (2009) stwierdzili,

że safranal wykazywał działanie anksjolityczne i zwiększał czas snu. Nie miał natomiast wpływu na koordynację motoryczną zwierząt. Krocyna w tym eksperymencie nie miała działania anksjoli-tycznego, miorelaksacyjnego bądź hipnoty cznego. W innym badaniu Pistikas i wsp. (2008) obserwo-wali, działanie anksjolityczne wyłącznie wysokich dawek krocyny. Stwierdzono, że safranal modyfi-kuje miej sce benzodiazepinowe receptora GABA-α, co poza efektem anksjolitycznym może także przekładać się na działanie przeciw drgawkowe (Hosseinzadeh 2002, Sadeghnia 2008).

Farmakologia szafranu


Masaki i wsp. z Osaki (2012) stwierdzili, że krocyna i krocetyna zwiększały ilość snu non-REM, nie zmieniając czasu snu REM u myszy. Nie obserwowano bezsenności z odbicia. Kro-cyna poprawiała również u szczurów funkcje seksualne.

W modelach zwierzęcych wykazano również, że safranal i krocyna zmniejszają defi cyty pamięci i poprawiają efekty uczenia się. Khali i wsp. (2010) w modelu zwierzęcym choroby Alzheimera stwierdzili, że kro-cyna poprawiała uczenie się i pamięć. Papandreou i wsp.(2006) stwierdzili, że kro-cyna może zmniejszać agregację beta-amy-loidu. Geromichalos i wsp. badali wpływ szafranu na ak tyw ność cholinoesterazy. Zain-teresowanie poszuki-waniem inhibitorów cholinoes teraz, pocho-dzenia naturalnego to intensywnie rozwijający się obszar badań. Wys-tarczy przypomnieć, że galan -tamina zarejestrowana w niektó-rych krajach do leczenia choro-by Alzheimera została uzyskana z bulwy Galanthus nivalis (Śnieżyczka przebiśnieg) zaś huperzinę uzyskano z Hu-perzia serrata (Widłak) wykorzystywanego w chińskiej medycynie ludowej (da Rocha 2011, Howes 2012). Okazało się, że preparat szafranu wykazuje umiarkowany efekt hamowania choli-noesterazy (do 30%). Safranal blokuje miejsce wiązania acetylocholiny, krocetyna i dimetylokro-cetyna wiążą się jednocześnie z peryferycznym miejscem anionowym i katalitycznym. Mamy zatem do czynienia z ciekawym „podwójnym”

mechanizmem działania (Geromichalos 2012). Ponadto krocyna i krocetyna mogą wywierać efekt neuroprotekcyjny poprzez hamowanie aktywności mikrogleju (Nam 2010).

Nie dysponujemy wieloma danymi jeśli chodzi o farmakokinetykę szafranu. Wiadomo,

że krocetyna, krocyna i safranal dobrze i szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowe-go. Krocetyna maksymalne stężenie osiąga po 4-5 godzinach, zaś jej czas półtrwania wynosi ok. 6-7,5 godziny (Chryssantij 2011, Umigai 2011). Krocetyna i safranal wiążą się z albumina-mi. Preparaty szafranu są termostabilne i mogą być przechowywane w temperaturze pokojowej (Ulbricht 2011).

Podsumowując należy stwierdzić, że cho ciaż dane dotyczące farmakologii szafranu są nadal fragmentaryczne to jednak wyłania się z nich bardzo interesujący obraz preparatu o działaniu polimodalnym. Szafran wykazuje wykorzysty-wane w farmakoterapii działania polegające na wpływie na wychwyt zwrotny monoamin, receptor GABA-α czy hamo wanie acetylocholi-

noesterazy. Badania sugerują także działanie neuroprotekcyjne zaś szczególną uwagę

warto zwrócić na działanie hamujące przekaźnictwo glutaminergiczne.

Zgodnie z hipotezą glutami-nergiczną depresji takie

substancje, które hamują przekaźnictwo glutamin-ergiczne mogą mieć działanie przeciwdepr-esyjne (Permoda-Osi 2011). Zastosowanie kli - nicz ne mogą znaleźć sub-stan cje o nis kim powi-

nowactwie do recep-tora NMDA, gdyż zastoso-

wanie silnych antagonistów (jak ketamina) wiąże się ze

złą tolerancją i potencjalnymi działaniami neurotoksycznymi

(Berger 2011). W tym kontekście szaf-ran może być jednym z prekursorów nowej

grupy leków przeciwdepresyjnych działających na przekaźnictwo glutaminergiczne.

receptorNMDA

receptorkainowy

receptorsigma1

receptorGABA A

transporterserotoniny

transporterdopaminy

formowaniezłogów

Beta-amyloidu

aktywnośćmikrogleju

KROCYNAKR

OCET

YNA

S A F R A N A L

SZAFRAN

hamowanie aktywności modulacja / antagonizm

transporternoradrenaliny

Cholinoesteraza


Autor,(rok publikacji)

S.Akhondzadeh2004

A.A.Noorbala2005

S.Akhondzadeh2005

E.Moshri2006

A.Akhodzadeh Basti 2007

A.AkhondzadehBasti 2008

Duża depresja(DSM-IV)






30mg/dz(słupki)

30mg/dz(słupki)

30mg/dz(słupki)

30mg/dz(płatki)

30mg/dz(płatki)

30mg/dz(szafranpłatki)

Imipramina100mg/dz

Fluoksetyna20mg/dz

Placebo

Placebo

Fluoksetyna20mg/dz

30mg/dz(szafransłupki)

6 tyg.

6 tyg.

6 tyg.

6 tyg.

8 tyg.

6 tyg.

5

4

4

4

5

5.

HDRS-17

HDRS-17

HDRS-17

HDRS-17

HDRS-17

HDRS-17

30 (15/15)(57%)35 lat

40 (20/20)(50%)37 lat

40 (20/20)(45%)36 lat

40 (20/20)(42,5%)35 lat

40 (20/20)(52,5%)35 lat

44 (19/25)(50%)35 lat

SZA<IMI rzadziej suchość w ustach i senność

SZA=FLUBez istotnych różnic

SZA=PLABez istotnych różnic

SZA=PLABez istotnych różnic

SZA=FLUBez istotnych różnic

Bez istotnych różnic

Szafran nie gorszy niż IMI(non-inferiority)

Szafran nie gorszy niż FLU(non-inferiority)

Szafran istotnie lepszy niż placebo

Szafran istotnie lepszy niż placebo

Szafran nie gorszy niż FLU(non-inferiority)

Szafran z płatków nie gorszy niż szafran z słupków

WskazanieLiczebność grup

(kobiety %) wiek

Jakość badania(Jadad)

TolerancjaSzafran(dawka)

Kontrola(dawka)

Czasbadania

Ocena nasilenia depresji

Skuteczność

Tabela 1. Randomizowane, podwójnie zaślepione badanie kliniczne dotyczące zastosowania wyciągów z szafranu w leczeniu depresji

HDRS-17 – Skala oceny depresji Hamiltona, wersja 17 punktowa, IMI- imipramina, FLU- fluoksetyna, SZA- szafran, PLA- placebo

Randomizowane badania kliniczne dotyczące zastosowania szafranu w leczeniu depresji

Badania kliniczne efektu przeciwdepresyj-nego szafranu zapoczątkował dziesięć lat temu profesor Shahin Akhondzadeh z Uniwersytetu Medycznego w Teheranie. Wpisywały się one w szerszy projekt, polegający na testowaniu efektów tradycyjnych leków roślinnych w psy-chiatrii, przy zastosowaniu metody naukowej. W tradycyjnej medycynie irańskiej szafran był uważany za skuteczny lek wobec melancholii. Przeprowadzone w 2001 roku badania przedk-liniczne potwierdziły aktywność szafranu w mod-elach zwierzęcych (Karimi 2001).

W latach 2002-2004 w ośrodku psychiatry-cznym Roozbeh w Teheranie przeprowadzono pierwszą serię badań, w której użyto kapsułki zawierające standaryzowany wodno-alkoholowy wyciąg szafranu. Preparat standaryzowano

wobec safranalu tak, że dawka 30mg zawierała około 0,6-0,7 mg safranalu. Badania prowadzono wśród pacjentów w wieku 18-55 lat z łagodną lub umiarkowaną depresją, zgłaszających się do przychodni zdrowia psychicznego. Pacjenci mu-sieli mieć więcej niż 17 punktów na 17 punktowej skali do oceny depresji Hamiltona (HDRS-17), osoby z istotnym ryzykiem samobójstwa nie były kwalifikowane do badania. W trzech bada-niach porównano szafran 30mg/dz odpowiednio z placebo, imipraminą i fluoksetyną (Akhondza-deh 2005, 2004, Noorbala 2005).

Badanie z imipraminą pokazało, że w grupie leczonej szafranem zmniejszenie nasilenia ob-jawów depresyjnych było podobne jak w gru-pie leczonej imipraminą 100mg/dz. W ciągu 6 tygodni poprawa wynosiła ok. 10 punktów na

skali HDRS-17. Szafran rzadziej niż imipra-mina powodował suchość w ustach i senność (Akhondzadeh 2004). W badaniu z fluoksetyną stosowaną w dawce 20mg/dz wyniki po 6 tygod-niach także wykazały podobną poprawę w oby-dwu leczonych grupach – (-12,2±4,7 vs -15±5,9; odpowiednio szafran i fluoksetyna). Nie było isto-tnych statycznie różnic w odniesieniu do objawów ubocznych. Z badania przed jego zakończeniem wypadło (drop-out) po jednym pacjencie z oby-dwu grup (Noorbala 2005). Wreszcie badanie, w którym szafran porównano z placebo wykazało istotną statystycznie różnicę pomiędzy aktywnym leczeniem a grupą kontrolną. Wśród leczonych szafranem spadek nasilenia objawów na skali HDRS-17 po 6 tygodniach wynosił 12,2±4,7 punktów, zaś w grupie otrzymującej placebo


jedynie 5±4,7 punktów. Tolerancja szafranu była podobna jak placebo. W grupie leczonych szafranem badania nie ukończyła 1 osoba, zaś w grupie placebo 4 osoby (Akhondzadeh 2005).

W pierwszych trzech badaniach korzystano z szafranu pozyskiwanego ze znamion Crocus sativus. Jak opisano wyżej to kosztowna i pracochłonna droga pozyskiwania surowca. W drugiej turze badań prowadzonych w la-tach 2004-2007 oceniano szafran pozyskiwany z płat ków krokusów. Wyciąg był standaryzo-wany na podstawie zawartości safranalu tak, że dawka 30mg szafranu odpowiadała 0,6-0,7mg safranalu. Takie źródło jak płatki szafranu jest oczywiście tańsze i dużo bardziej dostępne na skalę przemysłową niż znamiona kwiatu.

Zasady kwalifikacji do badań podobnie jak wcześniej zakładały nasilenie objawów depresji na skali HDRS-17 powyżej 17 lecz mniejsze niż 26 punktów. W trwającym 6 tygodni bada-niu kontrolowanym placebo szafran potwierdził skuteczność obniżając nasilenie objawów de-

presji na skali Hamiltona o 14±5,5 punktu. Tymczasem w grupie placebo nasilenie zmniej-szylo się o 5±4,6 punktu. Badania nie ukończył 1 pacjent z grupy szafranu i 3 z grupy placebo, nie było istotnych różnic w częstości objawów ubocznych (Moshiri 2006). Porównanie szafranu (30mg/dz) uzyskiwanego z płatków Crocus sati-vus i fluoksetyny stosowanej w dawce 20mg/dz przez 8 tygodni nie wykazało istotnych różnic pomiędzy grupami. Remisja (HDRS<8) w oby-dwu grupach dotyczyła 25% chorych. Redukcja nasilenia objawów HDRS o 50% dotyczyła 75% w grupie szafranu i 85% w grupie fluoksetyny. Nie było istotnych różnic w zakresie tolerancji, drop-out dotyczył po jednym pacjencie z każdej z grup (Akhodzadeh Basti 2007). Ostatnie z tej serii badań porównywało między sobą preparat szafranu uzyskany ze znamion z preparatem uzyskanym z płatków. Obydwa stosowano w dawce 30mg/dz. Nie stwierdzono różnic po 6 tygodniach leczenia. Remisję uzyskało 18% le-czonych zarówno w jednej jak i w drugiej grupie. Istotną (50%) redukcję nasilenia objawów HDRS stwierdzono wśród 68% w jednej (szafran płatki) zaś 77% w drugiej grupie (szafran znamiona).

Tolerancja obydwu preparatów była identyczna (Akhodzadeh Basti 2008).

Wszystkie badania przeprowadzone przez grupę Akhondzadeha to randomizowane za-ślepione badania kliniczne, osiagające na pięcio-punktowej skali Jadad ocenę 4 lub 5. Podsu-mowanie wyników znajduje się w tabeli 1 oraz na wykresach.

Ograniczenia przestawionych badań to mała liczebnośc grup, krótki czas obserwacji, brak oceny skuteczności i tolerancji różnych dawek szafranu, wreszcie fakt, że badania pochodzą z tylko jednego ośrodka i jak dotąd nie zostały zreplikowane poza Iranem.

Z drugiej strony należy pamiętać, że w sytu -acji, w której mamy do czynienia z lekiem po-chodzenia roślinnego dużo trudniej pozyskać środki na badania w porówaniu z sytuacją, w której firma farmaceutyczna prowadzi badania rejestracyjne i jest bezpośrednio zainteresowana rozwojem produktu. Mała grupa badana ozna-cza także, że trudniej jest wykazać znaczącą różnicę pomiedzy substancją aktywną a placebo. Trzeba pamiętać o wielu negatywnych wynikach badań leków przeciwdepresyjnych w porównaniu z pla cebo. W tym kontekście można stwierdzić, że wyniki badań, którymi dysponujemy po-twierdzają przeciwdepresyjne działanie szafranu u chorych z łagodną lub umiarkowaną depresją.

Zmniejszenie nasilenia objawów depresji ocenianej skalą Hamiltona po 6 tygodniach leczenia szafranem 30mg/dz. Randomizowane badania kliniczne kontrolowane placebo

0

-5

-10

-15

HDRS Akhondzadeh 2005 Moshri 2006

p<0,001 p<0,001

N=40 N=40

Szafran Placebo

0

-5

-10

-15

Zmniejszenie nasilenia objawów depresji ocenianej skalą Hamiltona po 6-8 tygodniach leczenia szafranem 30mg/dz.Randomizowane badania kliniczne kontrolowane fluoksetyną 20mg/dz

HDRS Noorbala 2005 Akhondzadeh Basti 2007

p=n.s. p=n.s.

N=406 tyg.

N=408 tyg.

Szafran Fluksetyna


Inne zastosowanie szafranu w psychiatrii

Tradycyjnym zastosowaniem szafranu jest bezsenność. Ten efekt potwierdzono w modelach zwierzęcych, ale brak jest badań klinicznych (Masaki 2012). W badanich przedklinicznych wykazano działanie przeciwlękowe składników szafranu, stwierdzono również, że był on akty-wny w zwierzęcym modelu zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (Hosseinzadeh 2009, Geor-giadou 2012) . W chwili obecnej nie ma jednak kontrolowanych badań klinicznych u ludzi, które potwierdzałby to zastosowanie.

Szafran jest tradycyjnie uważany za silny afrodyzjak. Osoby z dysfunkcjami seksualnymi chętnie sięgają po leki „naturalne”, jednakże ich działanie zazwyczaj nie jest potwierdzone kli-nicznie. Shamsa i współpracownicy opublikowali w 2009 otwarte badanie u 20 pacjentów z zaburzeniami erekcji. Stosowano w nim 200mg szafranu przez 10 dni. Ocena polegała na rejestrowaniu nocnych erekcji członka (NPT). Zastosowano również Międzynarodowy kwes-tionariusz do oceny życia płciowego mężczyzn IIEF-5 (International Index of Erectile Function-5). Autorzy odnotowali poprawę zarówno w zakresie NPT jak i wyników IIEF-5. W innym badaniu Hei-dary i wsp. (2008) stwierdzili, że 50mg szafranu stosowane trzy razy w tygodniu przez 3 miesiące spowodowało niewielkie zwiększenie ilości spermy o prawidłowej morfologii (z 26,5% przed leczeniem do 33,9% po leczeniu). Odnotowano także poprawę ruchliwości plemników.

Największe dotychczas badanie dotyczące zastosowania szafranu u mężczyzn z zaburze-niami erekcji przeprowadzili Safarinajad i wsp. (2010). Było to dobrze zaplanowane, otwarte, randomizowane, naprzemienne (crossover) badanie w którym działanie szafranu (60mg/dz - 30mg dwa razy dziennie) porównano z dzia-ła niem sildenafi lu 50mg stosowanego „na żąda-nie”. Każdy z okresów przyjmowania danego leku trwał 12 tygodni i był przedzielony 2 tygodnio-

wym okresem „wash-out”. Do badania włączono 346 pacjentów. Wśród leczonych szafranem 6,4% miało jakiekolwiek efekty uboczne, zaś w grupie leczonych sidenafi lem objawy uboczne zgłaszało 35,5% pacjentów. Niestety w bada-niu nie wykazano skuteczności szafranu wobec zaburzeń erekcji. W grupie przyjmującej sidanefi l 74,1% pacjentów odbyło udany stosunek, zaś w przy padku stosujących szafran jedynie 21,6%. Wyniki kwestionariusza IIEF uległy poprawie o 87,6% w grupie leczonej sidenafi lem, nie stwier dzono poprawy IIEF w trakcie przyjmo-wania szafranu. Zatem, to duże badanie wska-zuje na brak skuteczności szafranu stosowanego w dawce 60mg/dz w przypadku zaburzeń erekcji u mężczyzn.

W innym badaniu Safarrinejad i wsp. (2011) ocenili efekt szafranu u 260 mężczyzn z obniżonymi parametrami nasienia (idiopaty-czna oligoasthenoteratozoospermia). W ran-domi zowanym, kontrolowanym placebo badaniu jedna grupa chorych otrzymywała przez 26 ty-godni szafran 60mg/dz zaś druga placebo. Nie stwierdzono korzystnego wpływu szafranu na morfologię i ruchliwość plemników.

Z kolei Modabbernia i wsp. (2012) ocenili zastosowanie szafranu u mężczyzn, którzy mieli dysfunkcje seksualne związane ze stosowa-niem fl uoksetyny. W randomizowanym badaniu z zasto sowaniem podwójnie ślepej próby, przez 4 tygodnie stosowano szafran 30mg/dz (n=18) lub placebo (n=18). Dysfunkcje seksualne oce-niano kwestionariuszem IIEF. Chorzy włączeni do badania nie mieli już nasilonych objawów depresyjnych (wynik na skali Hamiltona HDRS <10). W grupie stosującej szafran stwier-dzono poprawę w zakresie erekcji i satysfakcji ze stosunku. Wielkość poprawy była jednak nieznaczna. Nie było różnic w zakresie oceny orgazmu, pożądania, oraz ogólnej satysfakcji. W “bliźniaczym” badaniu Kashani i wsp. (2013) oce-


nili wpływ szafranu na dysfunkcje seksulne wys tę- pujące w trakcie leczenia fluoksetyną 40mg/dz u kobiet. To randomizowane badanie również trwało 4 tygodnie i w warunkach podwójnie ślepej próby kontrolowanej placebo, stosowano szafran 30mg/dz. Funkcje seksualne oceniano kwestio-nariuszem FSFI – Female Sexual Function Index. W badaniu wzięły udział 34 kobiety. Po 4 tygod-niach stosowania szafranu stwierdzono poprawę w całkowitym wyniku FSFI (p < 0.001), jak również w odniesieniu do podskal oceniających podniecenie i nawilżenie pochwy. Podobnie jak w grupie mężczyzn, nie było poprawy w zakre-sie odczuwania pożądania, orgazmu i satysfakcji z seksu.

Agha-Hosseini (2008) opublikowała wyniki randomizowanego badania metodą podwój-nie ślepej próby w grupie 50 kobiet w wieku 20-45 lat z objawami zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS wg kryteriów American College of Obstetrics and Gyne-cology) utrzymującymi się co najmniej od 6 miesięcy. Szafran w dawce 30mg/dziennie (2 x dzienie 15mg) lub placebo były stoso-wane przez okres dwóch cykli miesięcznych. Wśród kobiet zażywających szafran odpowiedź kliniczną (to jest zmniejszenie objawów PMS o 50%) stwierdzono u 76% kobiet. Odpowiedź w grupie placebo wynosiła jedynie 8%. Stwier-dzono również redukcję objawów na skali depresji Hamiltona. Zdaniem autorów tego bada-nia jego wyniki przemawiają za skutecznością szafranu wobec objawów PMS.

Reasumując szafran stosowany w dawkach 30-60mg nie jest skuteczny wobec zaburzeń erekcji u mężczyzn. Podawany w dawce 30mg w skojarzeniu z fluoksetyną może w niewielkim stopniu łagodzić niektóre dysfunkcje seksualne spowodowane stosowaniem tego inhibitora wychwytu zwrotnego serotoniny zarówno u ko-biet jak i mężczyzn. Działanie to wymaga jednak potwierdzenia na większej grupie chorych. Po-dobnie potwierdzenia w niezależnym badaniu na większej grupie osób wymagają wstępne wyniki świadczące o korzystnym wpływie szafranu 30mg/dz na objawy zespołu napięcia przedmie-siączkowego.

Działanie prokognitywne szafranu, stwier-dzano w modelach zwierzęcych, które omówiono już wcześniej w tym artykule. Czy preparaty szafranu mogą być przydatną alternatywą w le-czeniu choroby Alzheimera? Akondzadeh i wsp. opublikowali w 2010 roku wyniki dwóch badań

dotyczących efektywności i bezpieczeństwa stosowania szafranu w ch.Alzheimera. Pierwsze z nich, trwające 16 tygodni, było randomizowa-nym badaniem kontrolowanym placebo. Drugie trwało 22 tygodnie i zawierało aktywną kontrolę - donepezil. W badaniu kontrolowanym placebo wzięło udział 46 pacjentów z rozpoznaniem prawdopodobnej choroby Alzheimera. Nasilenie choroby było łagodne lub umiarkowane. Objawy oceniano za pomocą skali Alzheimer Disease Assessment Scale (ADAS-cog), oraz Klinicznej skali do oceny otępienia - Clinical Dememtia Rating Scale (CDR). W sposób losowy pacjenci zostali przydzieleni do grupy otrzymującej 30mg szafranu dziennie lub placebo. Po upływie 16 tygodni grupa otrzymująca szafran miała lepsze wyniki zarówno jeśli chodzi o skalę ADAS-cog (p=0·04) jak i CDR (p=0·04). Tolerancja szafranu była dobra i nie stwierdzono różnic w porównaniu z grupą pobierająca placebo w zakresie obser-wowanych działań niepożądanych.

Drugie randomizowane badanie metodą podwójnie ślepej próby dotyczyło pacjentów z prawdopodobnym rozpoznaniem ch.Alzheimera (wgDSM-IV), u których przed badaniem nie sto-sowano żadnych leków. Do badania włączano chorych z wynikiem MMSE 15-26 punktów. Średnia wieku badanych wynosiła 72 lata. Jed-nej grupie (n=27) losowo przydzielono szafran w dawce 15mg przez 4 tygodnie a następnie 2x15mg przez 18 tygodni zaś drugiej grupie (n=27) donepezil początkowo 5mg przez 4 ty-godnie a potem 2x5mg przez 22 tygodnie. Po 22 tygodniach nie stwierdzono różnic pomiędzy gru-pami. Zarówno w przypadku skali ADAS-cog jak i skali CDR stwierdzono poprawę (poprawa była wyraźna już po 4 tygodniach w obydwu grupach i potem utrzymywała się na stałym poziomie). Wynik w zakresie ADAS-cog poprawił się w gra-nicach 3,96 - 3,7 punkta, wynik w zakresie CDR od 0,77 do 0,83. Jeśli chodzi o tolerancję, to 25% chorych leczonych donepezilem miało wymioty, 22% nudności, w przypadku szafranu wymioty dotyczyły 3,7%, nudności 7,4%. Suchość w us-tach zgłaszało 18,5% leczonych szafranem i 11% przyjmujących donepezil. Zawroty głowy częściej obserwowano w grupie donepezilu (18,5% vs 7,4%) podobnie jak zmęczenie (14,8% vs 3,7%). W grupie otrzymującej donepezil jedna osoba zmarła na zawał serca.

Badania przedkliniczne i wyniki dwóch małych badań klinicznych wskazują zatem wstępnie na korzystne działanie ekstraktu sza-

franu u chorych z łagodnym i umiarkowanym otępieniem w przebiegu ch.Alzheimera. Możliwy terapeutyczny efekt szafranu i bezpieczeństwo jego stosowania wymagają jednak potwier-dzenia przez niezależne ośrodki na większej grupie chorych i zdecydowanie w trakcie badań trwających dłużej niż 4-5 miesięcy.

Na koniec należy odnotować badanie, opu blikowane przez Gout i wsp. w 2010 roku, w którym ekstrakt szafranu zastosowano w gru-pie 60 kobiet z nadwagą (BMI 25-28 kg/m²) . Au-torzy postanowili ocenić, czy szafran stosowany w dawce 176,5mg/dz będzie wpływał na masę ciała badanych i częstość podjadania (snacking). Badanie było ranadomizowane, kontrolowane placebo i trwało 8 tygodni. Badane kobiety nie miały współistniejących chorób somatycznych, 31 z nich otrzymywało szafran (preaparat Sa-tiereal dwa razy dziennie) zaś u 29 stosowano placebo. Częstość podjadania była rejestrowana przez uczestniczki badania. Nie było ograniczeń jeśli chodzi o ilość kalorii przyjmowanych dzien-nie. Wyjściowo grupy nie różniły się wiekiem, wagą i częstością podjadania. Po 8 tygodniach leczenia stwierdzono, że w grupie przyjmującej szafran nastąpił spadek masy ciała w porówna-niu z grupą placebo (odpowiednio - 0,96 ± 0,26kg vs -0.01 ± 1.46 kg, p<0.01) i spadek częstości podjadania (-55% vs. -28% p<0.05) Tolerancja szafranu była dobra. Zdaniem autorów szafran może być korzystnym uzupełnieniem diety u ko-biet dążących do redukcji masy ciała.


deh 2004, 2005, 2010, Akhondzadeh Basti 2007, 2008, Gout 2010, Kashani 2013, Modabbernia 2012, Moshri 2006, Nahid 2009, Noorbala 2005, Safarinejad 2010, 2011).

Zestawienie działań niepożądanych sza-franu obserwowane w badaniach depresji zawie-ra tabela 2.

Szafran był również lepiej tolerowany niż donepezil u chorych z otępieniem, rzadziej wywołując nudności i wymioty. W dużym bada-niu obejmującym 346 mężczyzn z zaburzeniami erekcji w trakcie 12 tygodni leczenia szafranem w dawce 60mg/dz, wśród 4% badanych obser-wowano spadek apetytu, 3,5% zgłaszało wzrost apetytu, 2,9% ból głowy, 2,3% nudności, 1,7% dyspepsję, 1,2% biegunkę (Akhondzadeh 2010, Safarinejad 2010)

Jeśli chodzi o potencjalne interakcje, to nie ma danych, aby szafran wpływał na enzymy

wątrobowe CYP. Brak jest danych na temat inter-akcji z jedzeniem i alkoholem. Trzeba pamiętać o możliwych interakcjach farmakodynamicznych (potencjalizacja działania leków na nadciśnienie, leków przeciwastmatycznych i leków przeciw-cukrzycowych oraz leków wpływających na krzepnięcie i agregację płytek). Dlatego zaleca się ostrożność w przypadku stosowania szafranu u osób przyjmujących leki takie jak aspiryna,

warfaryna, klopidogrel, a także niesteroidowe leki przeciwzapalne (Ulbricht 2011).

Ponieważ badania przedkliniczne sugerują, że preparaty szafranu mogą wykazywać dzia-łanie serotoninergiczne i noradrenergiczne, to należy oczywiście zachować ostrożność przy łączeniu go z lekami przeciwdepresyjnymi o takim mechanizmie działania. W piśmiennictwie brak jest obecnie doniesień na temat niebezpie-cznych interakcji – na przykład zespołu seroto-ninowego. W niewielkich liczebnie badaniach u osób z dysfunkcjami seksualnymi nie ob-serwowano interakcji u kobiet i mężczyzn przyjmujących przez 4 tygodnie szafran w dawce 30mg/dz i fluoksetynę w dawce 40mg/dz (Mod-abbernia 2012, Kashani 2013).

W piśmiennictwie opisano przypadki alergii i jeden przypadek wstrząsu anafilaktycznego po spożyciu szafranu. Biorąc pod uwagę częstość

stosowania go jako przyprawy wydaje się, że ryzyko jest bardzo małe (Wuthrich 1997). Rzadko występowała alergia kontaktowa, u osób zatrudnionych przy zbio-rach roślin (Ulbricht 2011).

Brak jest danych dotyczą-cych bezpieczeństwa stosowania w ciąży i w czasie karmienia piersią. Jeśli chodzi o toksykologię to Abdullaev i wsp. (2002) nie stwierdzili toksyczności ani mu-tagennego działania szafranu. W modelach zwierzęcych opi-sywano, że szafran zmniejszał toksyczność działania cis-paltyny i cyklofosfamidu (Ulbricht 2011).

Na bezpieczeństwo i jakość leków roślinnych mają wpływ warunki zbioru, suszenia roślin, zawartość substancji czynnych. Przypisywane czasem do sza-franu toksyczne działania takie jak krwotoki po przyjęciu relaty-wnie niskich dawek (5000mg) lub letalne działanie dawki 20g

wynikają z mylnego przypisania szafarnowi uzyskiwanemu z Crocus sativus działania tak zwanego dzikiego szafranu (Colchicum au-tumnale) zawierającego toksyczną kolchicynę. Crocus sativus nie zawiera kolchicyny i nie ma takich działań toksycznych. Szafran znajdujący się w obrocie powinien pochodzić wyłącznie z kontrolowanych upraw (Ulbricht 2011, Schmidt 2007).

Na podstawie dostępnych danych z piś-miennictwa można stwierdzić, że szafran jest zazwyczaj dobrze tolerowany (Ulbricht 2011). U zdrowych ochotników stosowany w dawce 400mg (ponad dziesięciokrotnie więcej niż dawka stosowana w badaniach klinicznych w depresji) nieznacznie obniżał ciśnienie tętnicze krwi. Wpływał również na zmniejszenie nie-których parametrów hematologicznych – liczba erytrocytów, hematokryt, hemoglobina i płytki krwi – wartości pozostawały jed-nak w granicach normy, a zmia-na była oceniona jako nieistot na klinicznie (Modaghegh 2010). W badaniu u zdrowych ochot-ników w którym stosowano dawkę szafranu 100 mg przez 6 tygodni, nie obserowano objawów ubo-cznych. Preparat nie wpływał na poziom kreatyniny, transaminaz, morfolgię poza nieznacznym zmniejszeniem płytek krwi po 3 ty-godniach w porównaniu z placebo (Kianbakht 2011).

W randomizowanych bada-niach klinicznych w depresji, chorobie Alzheimera i leczeniu dysfunkcji seksualnych nie ob-serwowano powikłań w grupie chorych leczonych szafranem a profil działań niepożądanych był generalnie łagodny. W bada niach kontrolowanych pla-cebo nie stwierdzano isto-tnych statystycznie różnic w czę stości występowania działań niepożądanych. U pacjentów otrzy-mujących szafran obserwowano trend do częstszego występowania nudności, dyspep-sji, zmian apetytu (zarówno wzrost jak i spadek apetytu), bólów głowy, tachy kardii, niepokoju. W porównaniu z imipraminą szafran rzadziej powodował sedację i suchość w ustach, zaś w porównaniu z fluoksetyną dysfunkcje seksu-alne i drżenie (Agha-Hosseini 2008, Akhondza-

Działania niepożądane

Lęk, niepokój

Wzrost apetytu

Mdłości

Bóle głowy

Spadek apetytu

Tachykardia, kołatanie serca

Dysfunkcje seksualne

Pocenie się

Drżenie

Bezsenność

Hipomania

Bóle brzucha

Sedacja

Zaparcia

Suchość w ustach

Zatrzymanie moczu

Bardzoczęsto >10%

Często (1%-10%)

Niezbyt często <1%

Częstość %

20,9%

15,8%

15,1%

15,1%

12%

10,8%

9,3%

8,6%

8,6%

6,5%

2,9%

2,9%

1,4%

1,4%

0,7%

0,7%

Tabela 2. Zestawienia sumaryczne działań niepożądanych szafranu obserwowanych wśród 139 chorych z objawami depresji biorących udział w badanich klinicznych.

Bezpieczeństwoi środki ostrożności


PodsumowanieW wielu rejonach świata dostęp do świadczeń

medycznych jest ograniczony. Dla 70-80% ludzi podstawowa opieka zdrowtna opiera się na me-dycynie tradycyjnej i często tradycyjnych lekach pochodzenia roślinnego. Zaburzenia psychiczne, a wśród nich depresja, należą do najczęstszych chorób i przyczyn niepełnosprawności.

Szafran, jest lekiem roślinnym, którego historia zastosowania sięga tysięcy lat. Medycyna trady-cyjnie przekazywana z pokolenia na pokolenie zawiera obserwacje terapeutyczne, dotyczące właściwości różnych środków, które obecnie mogą być weryfikowane za pomocą metod naukowych.

W przypadku szafranu z jednej strony możemy obserwować jak demistyfikacji ulega przekazywana przez tradycję rola szafranu jako afrodyzjaku. Po-dobno królowa Kleopatra zażywała kąpieli w mleku i szafranie aby zwiększyć intensywność czekają-cych ją miłosnych doznań. We współczesnym Iranie szafran jest nadal bardzo popularny jako afrodyzjak i lek w zaburzeniach funkcji seksu-alnych. Randomizowane badania kliniczne nie potwierdziły skuteczności szafranu w zaburzeniach erekcji ani wpływu na jakość nasienia u mężczyzn z niepłodnością.

Z drugiej strony w ślad za opierającymi się na tradycyji wskazaniami zarówno wyniki badań przedklinicznych jak i próby kliniczne u chorych z rozpoznaniem depresji wskazują, że szafran wywiera działanie przeciwdepresyjne i jest dobrze tolerowany. W kilku kontrolowanych badanich klinicznych wykazano, że szafran jest skuteczniejszy niż placebo i nie jest gorszy niż standardowe leki stosowane w leczeniu łagodnej lub umiarkowanej depresji (Dwyer 2011, Wer-neke 2006). W opublikowanym w 2011 roku w European Psychopharmacology przeglądzie piśmiennictwa dotyczącego leków roślinnych, Jerome Sarris stwierdził, że obok preparatów Hypericum perforatum terapia szafranem z Crocus sativus to obecnie najlepiej udokumen-towana terapia lekiem ziołowym wobec objawów depresji. Pytaniem pozostaje skuteczność i to-lerancja długoterminowa szafranu. Należałoby potwierdzić jego działanie profilaktyczne wobec nawrotów objawów depresji. Interesującym kie-runkiem badań może być ocena przydatności szafranu w leczniu depresji u osób starszych, z towarzyszącymi łagodnymi zaburzeniami funkcji poznawczych z racji wpływu szafranu na aktywność cholinoesterazy i jego potencjał neuroprotekcyjny.

Wstępne wyniki badań dotyczących choroby Alz-heimera są zachęcające. Podobnie zaburzenia nastroju związane z menstruacją w pilotażowym badaniu dobrze reagowały na zastosowanie sza-franu. Badania przedkliniczne sugerują, że sza-fran może poprawiać jakość snu i mieć działanie anksjolity czne - te właściwości wciąż czekają na potwierdzenie w klinice.

Dotychczasowe badania wskazują, że szafran ma cechy potencjalnie istotne z punktu widzenia tole-rancji. Objawy uboczne odnotowane w bada niach klinicznych nie były poważne, a ich częstość nie była większa niż leków syntetycznych lub placebo. Ponadto warto zwrócić uwagę na fakt, iż wprawdzie szafran nie jest afrodyzjakiem, ale wydaje się mieć neutralny, lub nawet korzystny profil jeśli chodzi o dysfunkcje seksualne, także związane ze stosow-aniem inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Dalszej ocenie należy poddać postulowany korzyst-ny wpływ szafranu na redukcję masy ciała.

Bezpieczeństwo i tolerancja – to ważna cecha leków ziołowych, dzięki której są one chętniej przyj-mowane przez pacjentów. Poza wychwytem zwrot-nym monaoamin, hamowanie transmisji glutamin-ergicznej oferuje nowy – pożądany mechanizm działania przeciwdepresyjnego, który potencjalnie stanowi o wyjątkowości szafranu jako prekursora nowej grupy leków przeciwdepresyjnych.

DawkowanieSzafran wchodzi w skład złożonych suplementów diety lub jest dostępny jako osobny preparat. Kapsułki szafranu zawierają zwykle 15mg ek-straktu, zaś w preparatach złożonych znajduje się od 15-30mg szafranu na dawkę. Istnieją także preparaty o wyższej zawartości ekstraktu zawierające na przykład 88,25mg. Dawki stosowane w badaniach klinicznych:

• w przypadku depresji było to 30mg/dz przez 6-8 tygodni (kapsułki po 15mg zawierały wyciąg standaryzowany w zakresie zawartości safranalu 0,3mg-0,35mg); • w chorobie Alzheimera początkowo podawano 15mg przez 4 tygodnie, a następnie 30 mg przez 18 tygodni;• w zespole napięcia przedmiesiączkowego również stosowano dawkę 30mg/dz przez około 8 tygodni;• w badaniu u kobiet dotyczącym wpływu na redukcję masy ciała stosowano preparat w dawce 175mg ale łączna zawartość safranalu (0,6mg) była w nim podopodna jak w preparatach stosowanych w depresji.

Nie ma zaleceń dawkowania i nie było żadnych badań dotyczących stosowania szafranu u dzieci i młodzieży.

Wnioski dla praktykaPreparaty zawierające szafran mogą być sto-so wane w łagodnych epizodach depresji.

W badaniach u chorych z rozpoznaniem de-presji stosowano szafran w dawkach 30mg/dz.

Korzystne działanie szafranu na objawy objadania się, zespołu napięcia przed-miesiączkowego oraz w chorobie Alzheimera wymaga potwierdzenia w trakcie dalszych badań.

Dostępne dane wskazują, że szafran jest do-brze tolerowany, działania niepożądane mają zwykle łagodne nasilenie. Należy oczywiście zachować ostrożność, zwłaszcza u chorych z obciążeniami somatycznymi i w przypadku politerapii.


Abdullaev F. Biological properties and medicinal use of saffron (Crocus Sativus L.) ISHS Acta Horticulturae 739: II International Symposium on Saffron Biology and Technology http://www.actahort.org/index.htmAbdullaev-Jafarova F and Espinosa-Aguirre JJ, Biomedical properties of saffron and its potential use in cancer therapy and chemoprevention trials, Cancer Detection and Prevention 2004; 28(6): 430–436.Abe K, Saito H, Effects of saffron extract and its constituent crocin on learning behavior and long-term Potentia-tion, Phytother Res. 2000; 14: 149–52.● Agha-Hosseini M, Kashani L, Aleyaseen A, Ghoreishi A, Rahmanpour H, Zarrinara AR, Akhondzadeh S. Cro-cus sativus L. (saffron) in the treatment of premenstrual syndrome: a double-blind, randomised and placebo-controlled trial. BJOG. 2008 Mar;115(4):515-9. ● Akhondzadeh S, Fallah-Pour H, Afkham K, Jamshidi AH, Khalighi-Cigaroudi F. Comparison of Crocus sativus L. and imipramine in the treatment of mild to moderate depression: a pilot double-blind randomized trial [IS-RCTN45683816]. BMC Complement Altern Med. 2004 Sep 2;4:12.● Akhondzadeh S, Tahmacebi-Pour N, Noorbala AA, Amini H, Fallah-Pour H, Jamshidi AH, Khani M. Crocus sa-tivus L. in the treatment of mild to moderate depression: a double-blind, randomized and placebo-controlled trial. Phytother Res. 2005 Feb;19(2):148-51.● Akhondzadeh S, Shafiee Sabet M, Harirchian MH, Togha M, Cheraghmakani H, Razeghi S, Hejazi SS, Yousefi MH, Alimardani R, Jamshidi A, Rezazadeh SA, Yousefi A, Zare F, Moradi A, Vossoughi A. A 22-week, multicenter, randomized, double-blind controlled trial of Crocus sativus in the treatment of mild-to-moderate Alzheimer’s dis-ease. Psychopharmacology (Berl). 2010 Jan;207(4):637-43. ● Akhondzadeh S, Sabet MS, Harirchian MH, Togha M, Cheraghmakani H, Razeghi S, Hejazi SSh, Yousefi MH, Alimardani R, Jamshidi A, Zare F, Moradi A. Saffron in the treatment of patients with mild to moderate Alzheimer’s disease: a 16-week, randomized and placebo-controlled trial. J Clin Pharm Ther. 2010 Oct;35(5):581-8. ● Akhondzadeh Basti A, Moshiri E, Noorbala AA, Jamshidi AH, Abbasi SH, Akhondzadeh S.Comparison of petal of Crocus sativus L. and fluoxetine in the treatment of depressed outpatients: a pilot double-blind randomized trial. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 2007 Mar 30;31(2):439-42. ● Akhondzadeh Basti A., Ghoreishi SA., Noorbala AA., Akhondzadeh SH., Rezazadeh Sh. Petal and Stigma of Crocus sativus L. in the Treatment of Depression: A Pilot Double - blind Randomized Trial. J Med Plants 2008; 7:29-36Berger F, Hensel A, Nieber K. Saffron extract and trans-crocetin inhibit glutamatergic synaptic transmission in rat cortical brain slices. Neuroscience. 2011 Apr 28;180:238-47. Chryssanthi DG, Lamari FN, Iatrou G, et al. Inhibition of breast cancer cell proliferation by style constituents of different Crocus species. Anticancer Res 2007;27(1A):357-62. ■ Dwyer AV, Whitten DL, Hawrelak JA. Herbal medicines, other than St. John’s Wort, in the treatment of depres-sion: a systematic review. Altern Med Rev. 2011 Mar;16(1):40-9. Review.Escribano J, et al., Crocin, safranal and picrocrocin from saffron (Crocus sativus) inhibit the growth of human cancer cells in vitro, Cancer Letters 1996; 100 (1–2): 23–30.Falsini B, Piccardi M, Minnella A, Savastano C, Capoluongo E, Fadda A, Balestrazzi E, Maccarone R, Bisti S. Influence of saffron supplementation on retinal flicker sensitivity in early age-related macular degeneration. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2010 Dec;51(12):6118-24. Ferrence SC, Bendersky G. Therapy with saffron and the goddess at Thera. Perspect Biol Med. 2004;47(2):199-226.Fukui H, Toyoshima K, Komaki R. Psychological and neuroendocrinological effects of odor of saffron (Crocus sa-tivus). Phytomedicine. 2011 Jun 15;18(8-9):726-30. Gałuszko M, Cubała WJ. Rola dziurawca w leczeniu depresji. Psychiatria 2005, 2, 2:93–96.Garcia-Olmo DC, Effects of long-term treatment of colon adenocarcinoma with crocin, a carotenoid from saffron (Crocus sativus): an experimental study in the rat, Nutrition and Cancer 1999; 35(2): 120–126.Gawron-Gzella A. Chanaj J. Matławska I. Skuteczność i bezpieczeństwo preparatów zawierających Ginko Biloba. Farmacja Szpitalna w Polsce i na świecie, Nr1(22)/2012, 37-47Georgiadou G, Tarantilis PA, Pitsikas N. Effects of the active constituents of Crocus Sativus L., crocins, in an animal model of obsessive-compulsive disorder. Neurosci Lett. 2012 Oct 18;528(1):27-30. Geromichalos GD, Lamari FN, Papandreou MA, Trafalis DT, Margarity M, Papageorgiou A, Sinakos Z. Saffron as a source of novel acetylcholinesterase inhibitors: molecular docking and in vitro enzymatic studies. J Agric Food Chem. 2012;60(24):6131-8. ● Gout B, Bourges C, Paineau-Dubreuil S. Satiereal, a Crocus sativus L extract, reduces snacking and increases satie ty in a randomized placebo-controlled study of mildly overweight, healthy women. Nutr Res. 2010 ;30(5):305-13. Heidary M, Vahhabi S, Reza Nejadi J, Delfan B, Birjandi M, Kaviani H, Givrad S Effect of saffron on semen parameters of infertile men. Urol J. 2008 Fall;5(4):255-9.Hosseinzadeh H, Karimi G, Niapoor M. Antidepressant effect of Crocus Sativus L stigma extracts and their con-stituents, crocin and safranal, in mice. ISHS Acta Horticulturae 650: I International Symposium on Saffron Biology and Biotechnology http://www.actahort.org/index.htmHosseinzadeh H., Khosravan V, Anticonvulsant effects aqueous and ethanolic extracts of Crocus sativus stigmas in mice, Archives of Iranian Medicine 2002; 5: 44–47.Hosseinzadeh H, Ghenaati J. Evaluation of the antitussive effect of stigma and petals of saffron (Crocus sativus) and its components, safranal and crocin in guinea pigs. Fitoterapia 2006;77(6):446-8. Hosseinzadeh H, Noraei NB. Anxiolytic and hypnotic effect of Crocus sativus aqueous extract and its constituents, crocin and safranal, in mice. Phytother Res. 2009 Jun;23(6):768-74. Hosseinzadeh H, Jahanian Z. Effect of Crocus sativus L. (saffron) stigma and its constituents, crocin and safranal, on morphine withdrawal syndrome in mice. Phytother Res. 2010 May;24(5):726-30. Hosseinzadeh H, Sadeghnia HR, Ghaeni FA, Motamedshariaty VS, Mohajeri SA. Effects of saffron (Crocus sati-vus L.) and its active constituent, crocin, on recognition and spatial memory after chronic cerebral hypoperfusion in rats. Phytother Res. 2012 (3):381-6. Hosseinzadeh H, Nassiri-Asl M. Avicenna’s (Ibn Sina) the Canon of Medicine and Saffron (Crocus sativus): A Review. Phytother Res. 2013 Apr;27(4):475-83. ■ Howes MJ, Houghton PJ. Ethnobotanical treatment strategies against Alzheimer’s disease.Curr Alzheimer Res. 2012 Jan;9(1):67-85. Jarema M Herbal drug treatment. Neuro Endocrinol Lett. 2008 Nov;29 Suppl 1:93-104.Kanakis CD, Tarantilis PA, Tajmir-Riahi HA, et al. Crocetin, dimethylcrocetin, and safranal bind human serum albumin: stability and antioxidative properties. J Agric Food Chem 2007;55(3):970-7. ■ Kannappan R, Gupta SC, Kim JH, Reuter S, Aggarwal BB. Neuroprotection by spice-derived nutraceuti-cals: you are what you eat! Mol Neurobiol. 2011 Oct;44(2):142-59.Karimi Gh, Hosseinzadeh H, Khaleghpanah P. Study of antidepressant effect of aqueous and ethanolic extract

of Crocus sativus in mice. IJBMS, 2001 4: 11-15.● Kashani L, Raisi F, Saroukhani S, Sohrabi H,Modabbernia A, Nasehi AA, Jamshidi A, Ashrafi M, Mansouri P, Ghaeli P, Akhondzadeh S. Saffron for treatment of fluoxetine-induced sexual dysfunction in women: randomized double-blind placebo-controlled study. Hum Psychopharmacol. 2013 Jan;28(1):54-60. Khalili M, Hamzeh F. Effects of active constituents of Crocus sativus L., crocin on streptozocin-induced model of sporadic Alzheimer’s disease in male rats. Iran Biomed J. 2010 Jan-Apr;14(1-2):59-65.● Kianbakht S, Ghazavi A. Immunomodulatory effects of saffron: a randomized double-blind placebo-controlled clinical trial. Phytother Res. 2011 Dec;25(12):1801-5. Little CV. Patient expectations of ‘effectiveness’ in health care: an example from medical herbalism. J Clin Nurs. 2012 Mar;21(5-6):718-27.Lechtenberg M, Schepmann D, Niehues M, Hellenbrand N, Wünsch B, Hensel A. Quality and functionality of saffron: quality control, species assortment and affinity of extract and isolated saffron compounds to NMDA and sigma1 (sigma-1) receptors. Planta Med. 2008 Jun;74(7):764-72. Majewska J. Fitofarmaceutyki przyszłości. Puls medycyny 2013, 2, 14-15.Masaki M, Aritake K, Tanaka H, Shoyama Y, Huang ZL, Urade Y Crocin promotes non-rapid eye move-ment sleep in mice. Mol Nutr Food Res 2012 Feb;56(2):304-8● Modabbernia A, Sohrabi H, Nasehi AA, Raisi F, Saroukhani S, Jamshidi A, Tabrizi M, Ashrafi M, Akhondzadeh S Effect of saffron on fluoxetine-induced sexual impairment in men: randomized double-blind placebo-controlled trial. Psychopharmacology (Berl). 2012 Oct;223(4):381-8. ● Modaghegh MH, Shahabian M, Esmaeili HA, Rajbai O, Hosseinzadeh H. Safety evaluation of saffron (Cro-cus sativus) tablets in healthy volunteers. Phytomedicine. 2008 Dec;15(12):1032-7● Moshiri E, Basti AA, Noorbala AA, Jamshidi AH, Hesameddin Abbasi S, Akhondzadeh S.Crocus sativus L. (petal) in the treatment of mild-to-moderate depression: a double-blind, randomized and place-bo-controlled trial. Phytomedicine. 2006 Nov;13(9-10):607-11.● Nahid, K., Fariborz, M., Ataolah, G., and Solokian, S. The effect of an Iranian herbal drug on primary dysmenor-rhea: a clinical controlled trial. J Midwifery Womens Health 2009;54(5):401-404. Nam KN, Park YM, Jung HJ, Lee JY, Min BD, Park SU, Jung WS, Cho KH, Park JH, Kang I, Hong JW, Lee EH. Anti-inflammatory effects of crocin and crocetin in rat brain microglial cells. Eur J Pharmacol. 2010 Dec 1;648(1-3):110-6.Niv N, Shatkin JP, Hamilton AB, Unützer J, Klap R, Young AS. The use of herbal medications and dietary supple-ments by people with mental illness. Community Ment Health J. 2010 Dec;46(6):563-9. ● Noorbala AA, Akhondzadeh S, Tahmacebi-Pour N, Jamshidi AH. Hydro-alcoholic extract of Crocus sativus L. versus fluoxetine in the treatment of mild to moderate depression: a double-blind, randomized pilot trial. J Ethnop-harmacol. 2005 Feb 28;97(2):281-4. Ordoudi SA, Befani CD, Nenadis N, et al. Further examination of antiradical properties of Crocus sativus stigmas extract rich in crocins. J Agric Food Chem 2009;57(8):3080-6. Papandreou MA, Kanakis CD, Polissiou MG, Efthimiopoulos S, Cordopatis P, Margarity M, Lamari FN. Inhibitory activity on amyloid-beta aggregation and antioxidant properties of Crocus sativus stigmas extract and its crocin constituents. J Agric Food Chem. 2006 Nov 15;54(23):8762-8.Permoda-Osi A.,Rybakowski J. Koncepcja glutaminergiczna chorób afektywnych. Psychiatria Polska 2011, 45, 6:875–888Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Wydanie piąte. Wydawnictwo Pallotinum. Poznań 2003.Pitsikas N, Boultadakis A, Georgiadou G, Tarantilis PA, Sakellaridis N.Effects of the active constituents of Cro-cus sativus L., crocins, in an animal model of anxiety. Phytomedicine. 2008 Dec;15(12):1135-9.■ da Rocha MD, Viegas FP, Campos HC, Nicastro PC, Fossaluzza PC, Fraga CA, Barreiro EJ, Viegas C Jr. The role of natural products in the discovery of new drug candidates for the treatment of neurodegenerative disorders II: Alzheimer’s disease. CNS Neurol Disord Drug Targets. 2011 Mar;10(2):251-70. ■ Ryn ZJ. Medycyna Indiańska. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007.Sadeghnia HR, Cortez MA, Liu D, et al. Antiabsence effects of safranal in acute experimental seizure models: EEG and autoradiography. J Pharm Pharm Sci 2008;11(3):1-14. ● Safarinejad MR, Shafiei N, Safarinejad S. An open label, randomized, fixed-dose, crossover study comparing efficacy and safety of sildenafil citrate and saffron (Crocus sativus Linn.) for treating erectile dysfunction in men naïve to treatment. Int J Impot Res. 2010 Jul-Aug;22(4):240-50. ● Safarinejad MR, Shafiei N, Safarinejad S. A prospective double-blind randomized placebo-controlled study of the effect of saffron (Crocus sativus Linn.) on semen parameters and seminal plasma antioxidant capacity in infertile men with idiopathic oligoasthenoteratozoospermia. Phytother Res. 2011 Apr;25(4):508-16. Saffron L. Meeting the needs of lesbian clients. Pract Midwife. 1999 Dec;2(11):18-9. ■ Sarris J. Herbal medicines in the treatment of psychiatric disorders: a systematic review. Phytother Res 2007;21(8):703-16. ■ Sarris J, Panossian A, Schweitzer I, Stough C, Scholey A. Herbal medicine for depression, anxiety and insom-nia: a review of psychopharmacology and clinical evidence. Eur Neuropsychopharmacol. 2011 Dec;21(12):841-60. Schmidt M, Betti G, Hensel A. Saffron in phytotherapy: pharmacology and clinical uses. Wien Med Wochenschr 2007;157(13-14):315-9. Shamsa A, Hosseinzadeh H, Molaei M, Shakeri MT, Rajabi O. Evaluation of Crocus sativus L. (saffron) on male erectile dysfunction: a pilot study. Phytomedicine. 2009 Aug;16(8):690-3. Tarantilis PA, et al., Inhibition of growth and induction of differentiation of promyelocytic leukemia (HL-60) by carotenoids from Crocus sativus, Anticancer Research 1994; 14(5A): 1913–1918.■ Thachil AF, Mohan R, Bhugra D The evidence base of complementary and alternative therapies in depression. J Affect Disord. 2007 Jan;97(1-3):23-35.■ Ulbricht C, Conquer J, Costa D, Hollands W, Iannuzzi C, Isaac R, Jordan JK, Ledesma N, Ostroff C, Serrano JM, Shaffer MD, Varghese M. An evidence-based systematic review of saffron (Crocus sativus) by the Natural Standard Research Collaboration. J Diet Suppl. 2011 Mar;8(1):58-114. Wang Y, Han T, Zhu Y, Zheng CJ, Ming QL, Rahman K, Qin LP. Antidepressant properties of bioactive fractions from the extract of Crocus sativus L. J Nat Med. 2010 Jan;64(1):24-30. ■ Werneke U, Turner T, Priebe S. Complementary medicines in psychiatry: review of effectiveness and safety. Br J Psychiatry. 2006 Feb;188:109-21Wüthrich B, Schmid-Grendelmeyer P, Lundberg M. Anaphylaxis to saffron. Allergy. 1997 Apr;52(4):476-7. Zhang Y, Shoyama Y, Sugiura M, Saito H, Effect of Crocus sativus on the ethanol-induced impairment of passive avoidance performances in mice, Biological and Pharmaceutical Bulletin 1994; 17: 217–221.

Piśmiennictwo● Randomizowane badania kliniczne.■ Systematyczne przeglądy piśmiennictwa, monografie.

SAPIENTIS EST

MUTARE CONSILIUM

W kolejnych numerach

między innymi:

Bezpieczne leczenie normotymiczne

Dobre, złe i brzydkie zestawienia leków

Skala do rozpoznawania spektrum

zaburzeń dwubiegunowych

Szpitale polskie: Branice

Gobeliny Mariana Henela

Psychiatra w Subaru

Głosy z głębin

Fenomenologia w praktyce

Czytanka: Gogol

Oskar Bielawski „o Schizofrenii”

Rozmowy, felietony, recenzje,

Super-wizje

ISSN 2300-2964

Documents

Zastosowanie szafranu (Crocus sativus) w psychiatrii...Foto: ©123RF/Wiktor Dobraczynski, Elena Moiseeva, Marilyn Barbone maj 2013/Wydanie specjalne PSYCHIATRA TOM 1, wydanie specjalne,