KUMANLAR VE TATARLAROsmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler

1185-1365

Istvn Vsry Budapetede, Lornd Etvs niversitesinde Trk ve Orta Asya Aratrmalar profesrdr. Daha nceki (Macarca) yaynlar arasnda Altn Orda (Kossuth, 1986) ve Mool Dnemi ncesi Asya Tarihi (1993; 2nci bask, Balassi, 2003) adl kitaplar vardr. Vsry 1991-1995 arasnda Ankara, 1999-2003 dneminde de Tahran Bykelilii yapmtr.

ISTVN VSRY

Kumanlar ve TatarlarOsmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler

1185-1365

EVREN:

AL CEVAT AKKOYUNLU

Yap Kredi Yaynlar - 2576Tarih - 37

Kumanlar ve Tatarlar - Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler, 1185 -1365Istvn Vsry

eviren: Ali Cevat Akkoyunlu

Kitap editr: Nuri Akbayar

Kapak tasarm: Nahide DikelUygulama: Akgl Yldz

Bask: Mas Matbaaclk A..Hamidiye Mah. Souksu Cad. No: 3 Kathane / stanbul

1. bask: stanbul, Ekim 2007ISNB 978-975-08-1310-8

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2006Sertifika No: 1206-34-003513

Suhrkamp Veriag Frankfurt am Main 2004Btn yayn haklar sakldr.

Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alntlar dndayayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..Yap Kredi Kltr Merkezi

stiklal Caddesi No. 161 Beyolu 34433 stanbulTelefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23

http://www.yapikrediyayinlari.come-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr

nternet sat adresi: http://yky.estore.com.trhttp://alisveris.yapikredi.com.tr http://www.yapikredi.com.tr

NDEKLER

nsz 9

Birinci Blm: Giri 15Kaynaklar Hakknda 15Kumanlar ve Tatarlar 18

kinci Blm: Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu 27nceki Gelimeler ve Kurtulu Hareketinin Ortaya k 27

1185 Ylndan nce Bulgarlar, Kumanlar ve Ulahlar 31kinci Bulgar mparatorluu Kaynaklarnda Etnik simler ve Etnik Gereklikler 36

12. ve 13. Yzyllarda Bulgaristan, Ulahya ve Kumanya 40Asen Hanedannn Kkenleri ve Olas Kuman Balar 46

Peter ve Asen, saakos ve Aleksios Angelosa Kar:Kuman-Eflk-Bulgar ttifaknn Bizansa Kar Savann

lk Aamas, 1186-1197 54Kaloyan ve Kumanlar Bizansa ve Latinlere Kar 59

Bulgaristann Canlandrlmasnda Kumanlarn Rol 66

nc Blm: Tatar stilasndan nce Balkanlarda Kumanlar, 1241 69Borilin Hkmdarl (1207-1218) Srasnda Kumanlar 69van Asen Dneminde 1237 Ylna Kadar Kumanlar 73

Bulgar ve Latin mparatorluu Topraklarna ki Kuman G Dalgas, 1237, 1241 75oannes Batatzes ve II. Theodorosun Hizmetinde Kumanlar, 1241-1256 78

Drdnc Blm: Tatarlarn Balkanlarda lk Etki Dnemi, 1242-1282 81Balkanlarda Tatar Fetihleri 81

Prens Nogay 83Tatarlar Trakyada II. zzeddin Keykvusu Kurtaryor, 1264 84

Nogayn Bizansl Bir Prensesle Evlilii, 1272 90Bulgar Taht ekimelerinde Tatarlarn Rol, 1277-1280 91

Tatarlar Tesalya Sebastokratoru oannesi Cezalandrmaya arlyor, 1282 95

Beinci Blm: Balkanlarda Tatar Etkisinin En Gl Dnemi, 1280-1301 97Gregoriy Terter (1280-1291) ve Nogay 97

Nogayn Ulusunun Bamszl 99ekenin Han Olarak Ykselii 102

Bulgaristanda eke ve Teodor Svetoslav 105Nogayclarn Kesin Kayboluu 108

Altnc Blm: Srbistan Sahnesinde Kuman ve Tatarlar 111Gackoda Kumanlar, 1276 111

Ziada Kumanlar 112Drimde Tatarlar, 1282 113

Kuman ve Tatarlar Branicevodaki Savalarda, 1284 114imann Tatarlar Vidinde Srplara Kar, 1290-1300 119

Stefan Uros Tatarlarn Rehinesi 119Tatar ve Yas Birlikleri Athos Danda, 1307-1311 120

Tatar ve Yas Birlikleri Milutinin Hizmetinde, 1311-1314 121Velbuzd Savanda Tatarlar ve Yaslar, 1330 122

Yedinci Blm: Tatar stilasndan Sonra Bizans HizmetindekiKumanlar, 1241-1333 125

II. Theodoros, VIII. Mihail ve II. Andronikosun Savalarnda Kumanlar 125Kumanlar ve ki mparator Andronikosun Taht Mcadelesi, 1320-1328 129

Kuman Kkenli Bir Bizans Maceracs: Sirgiannes 130

Sekizinci Blm: Tatarlarn Bulgaristan ve Bizansta Sahneden ekilmesi,1320-1254 Tatar Aknlar, 1320-1321 133

Tatarlarn 1323 Aknlar ve Yeni Bir Yar-Kuman Bulgar ar 134Bulgar ve Bizans Gelimelerinde Tatarlar, 1328-1333 138

Tatarlarn Bizansta Son Grnleri, 1337-1341 142

Dokuzuncu Blm: Kumanyada ki Rumen Prensliinin Douu, 1330-1364 145Kumanyadan Tartaria zerinden Ek ve Moldavyaya 148

1242den Sonra Kumanya ve Severin 154Besarab ve Ekn Kuruluu, 1330 158

Moldavya Tatar ve Macar Himayesini Reddediyor, 1359-1364 165Tuna ve Dinyester Deltalarndaki Kentlerde Tatar Denetimi 170

Sonu 175

Ksaltmalar 185Bibliography 201

Dizin 219

Pl Engelin ansna

NSZ

Bizans, ilk kurulu anndan ykld 1453 ylna kadar barbar saldrlar

ve aknlar tehlikesiyle yaamak zorunda kald. Doudan, Anadolu zerinden

gelen Osmanllarn Konstantinopolise (stanbul) vurduklar lmcl darbenin

dnda, imparatorlua kadar ulaan saldrlarn en tehlikelileri Tunann ku-

zeyinden kaynaklanyordu. 4. yzyln ikinci yarsnda Hunlarla balayp, 13.

yzylda Tatarlarla sona eren dnemde barbar gruplar sk sk Tunay ap Bal-

kan Yarmadasnn kentlerini basp yamalyor, arkalarnda ykntlar brakp

ekiliyorlard. Aknlarnda birka kere Hali yaknlarna kadar sokulup, impa-

ratorluk bakentini de tehlikeye attlar. te yandan Bizans da gebe kavimler

sorununu amak iin zekice areler gelitirdi, hatta gebe savalar Bizansn

dmanlaryla atmalarda paral asker olarak kulland. Ne var ki en kurnaz

diplomasi yntemleri bile ou kez Balkanlarn yerleik halk iin ykmla so-

nulanan ksa sreli gebe aknlarn engelleyemiyordu. Genellikle gebeleri

Tunann kar kysna gemeye zorlayanlar, Doudan gelen baka gebe ka-

vimler olduundan, barbar gebelerin Bizans topraklarnda grnmesi de bu

zincirleme savalardan kaynaklanyordu.

Kavim gleri iinde nemli bir dalga yeni bir devletin domasnda temel

etken oldu: Asparuhun (=Esperh=Esperik) gebe savalar 679-680 ylla-

rnda Tuna Nehriyle Haimos (Balkan) Dalar arasnda Bulgar mparatorluunu

kurdular. Muzaffer Bulgar Trkleri izleyen iki yzylda Slavlat ve sonunda,

Borisin 864te Hristiyanl kabulyle Bizans Kilisesinin bir paras oldular. Ne

var ki Bizans mparatorluu eski topraklarndan Moesiyann kaybn hi ba-

lamad ve birok giriimden sonra mparator II. Basileios Bulgaroknotos (Bulgar

Katili) 1018 ylnda Bulgar direniini ezmeyi baarp, o dnemin Bulgaristann

Dou Roma mparatorluuna katt. Gney Slav halknn Helenletirilme sre-

cinin balam, Bulgaristann hem siyasi hem de idari-dini bamszl yiti-

rilmi olmasna karn, Bizans gebe kavimler sorununu kuzey snrlarndan

uzaklatrmay baaramad. Dahas, Bizansn kuzeydeki rakibinin yok olmas,

blgede bir iktidar boluu dourduu gibi, Bizans da gebe kavimlerin yeni ve

daha gl saldrlaryla ba baa kald.

11. yzylda, Tunann sa kysndaki rakipler Peenekler ve Ouzlard.

Ayn yzyln ikinci yarsnda da yeni bir gebe birlii, Kumanlar, Bizansn

kar alanna girdi. Bizansllar tarih kadar eski yntemlere bavurarak,

Balkanlarda Peenek egemenliine son vermek iin Kumanlar kulland. Ku-

manlar 1091den sonra Balkanlarda stnl ele geirirken, 1185-1186 ylla-

rnda Bulgar mparatorluunun yeniden kurulmasnda ve kaderinde ok etkin

oldular. Dahas, Drdnc Hal Seferi, Konstantinopolisteki Latin Krall ve

znik mparatorluu tarihlerinde temel rol stlendiler. Tatarlarn 1241 ylnda

Avrupay istila etmelerinden sonra batya kamak zorunda kaldlar ve gruplar

halinde Balkanlara yerletiler. Bulgar sekinleriyle daha nceden kurduklar ya-

kn balardan yararlanarak, iki yeni hanedann (Bulgaristann Terter ve iman

hanedanlar) kuruluunda grldler. Tatarlar kinci Bulgar mparatorluunu

yenip, yeni Tatar devleti Altn Orda Hanlna hara vermek zorunda braktlar.

Bulgaristan 13. yzyln sonlarndan 14. yzyln ilk birka on ylna kadar Al-

tn Orda Hanlnn egemenliinde kald.

Bu kitabn konusu, steplerin gebe savalar olan Kumanlar ve Tatarlar-

dr. 1185 ylndan 14. yzyln ortalarna kadar gebeliklerinin en bat ucunda,

Balkanlardaki tarihi yazglarn izleyeceim. Kitabmn hem kronolojik hem de

corafi ereveleri aklama gerektiriyor. Kitabn balang noktas olarak, (Mi-

hail Attaleiates, Anna Komnena ve dier Bizansl yazarlarn eserlerindeki gibi)

Kumanlarn 11. yzyln ikinci yarsnda, Balkanlarda ilk grnmeleri, ya da

Tatarlarn 1241deki ilk istilas da alnabilirdi. Ne var ki ilk Kuman aknlar-

nn byk ounluu, en azndan zellik ve byklk asndan, Bizansllarn

daha nceki yzyllardan alageldikleri saldrlardan daha nemli deildi. te

yandan Kumanlarn 1185te kinci Bulgar mparatorluunun kuruluunda ve

izleyen yllardaki katklar Balkanlarn siyasi ve etnik haritasnda byk dei-

ikliklere neden olacakt. 1185 yl Balkan tarihinde gerek bir dnm noktas

olduundan, anlatma o dnemle balamay mantkl buldum. Keskin izgiler

ekilemeyecek olsa da, elimizde o dnemde Balkan topraklarnda yeni bir an

baladn kantlayacak birka tarih var. Berdibek (Berdi Beg) Hann 1359daki

lm ve ardndan Altn Orda Hanlnda ba gsteren kargaa Tatarlarn

Balkanlardaki varlna kesin bir son verdi. te yandan, Osmanl glerinin

Kumanlar ve Tatarlar

10

Avrupadaki ilerleyileri u nemli gelimelerle izlenebilir: 1354te Gelibolunun

fethi, 1361de Edirnenin alnmas ve sonunda, 1389da Kosovo Poljede (Kosova)

Srp bamszlnn sona ermesi.

Bu kitabn corafi erevesine gelince, bu kapsam Balkanlar teriminin

anlamndan daha genitir. Corafi ve kltrel bir terim olarak Balkanlar Sava

ve Aa Tuna arasnda ekilecek bir izginin gneyini ifade eder. Balkanlarn

bat snrlar o kadar belirgin deildir: Ortaa Bosnas, Osmanl ncesi dnemde

Katolik ve Ortodoks karm nfusuyla bir gei lkesi saylr, oysa Hrvatistan

ve Dalmayann Bat Avrupa uygarlnn bir paras olduu kesindir. Kuzeyde,

Ortaa Eflkn ve Moldavyasn tarihi gemileriyle birlikte aldm. Kat co-

rafi koullar Aa Tuna, Dou Karpat Dalar ve Dinyester Nehri arasndaki

topraklarn Balkanlar dediimiz blgeye ait olmasn kabul etmez. Oysa kavim

glerinin son aamalarn temsil eden bu blgelerin kaderi Balkanlarn yazg-

syla sk skya ilikilidir. Bu iki Rumen prensliinin tarihleri ve kltrel gele-

nekleri Balkanlardakilerle benzerlik gsterir; her iki blge de Bizansn kltrel

etkisi altnda durmu ve gelimitir. Bu iki blgeyi kitabn kapsad tarih sreci

iinde anlatma dahil etmeyi bu yzden uygun grdm.

Aratrmalarm neden sadece Kumanlar (genellikle etnik bir terim) ve Ta-

tarlarla (genellikle siyasi bir terim) snrladm da aklamam gerekir. Bu iki

halkn Balkan tarihinde nemli roller oynadklar kukusuzdur ve bu tarih Trk-

Mool dnyasnn tarihine aittir. Katalanlarla birlikte zellikle 14. yzyln he-

men balarnda Balkanlarn askeri ve etnik tarihinde nemli yerleri olan Alanlar

ve Yaslar gibi ranl topluluklar iin kitaba ayr bir blm eklenebilirdi. Buna

benzer olarak ounlukla Hristiyanlaarak Bizansta 1259 ve 1319 arasndaki

gelimelerde nemli rol oynayan ve Trkopol olarak adlandrlan paral Trk sa-

valarndan da sz etmek gerekebilirdi. Daha sonra, Trklerin Balkanlardaki

aknlar ve Orhan Gazinin olu Sleyman Paann 1354te Gelibolu yaknlarn-

daki impeye ayak basmas da son derecede nemlidir. Yaslar, Trkopollar ve

Trklerin Balkanlardaki ilk faaliyetleri de bu kitaba alnabilirdi. Bu gruplarn

Balkanlardaki tarihlerini derinlemesine aratrm olmakla birlikte, sonunda

onlar kitabn dnda tutmaya karar verdim. Trkopollarn ve Trklerin farkl

bir yaklam gerektirdii kansndaym; onlarn tarihi daha ok Balkanlarda Os-

manl varlnn ncesine ait olmal. Balkan ordular olarak o an savalarnda

etkin rol oynadklar iin Alanlarn ve Yaslarn kitaba alnmas iin yeterince ne-

den olabilir, ancak A. Alemanynin Alanlarn tarihiyle ilgili kaynaklar zerinde

yapt kusursuz almadan (Alemany, Alans) sonra, bu topluluu almalar-

ma eklemek zorunluluundan kurtulduumu hissettim.

nsz

11

Bu dnem Balkan tarihi konusunda ok ey yazld (Ostrogorskiy, Gesch.,

s. 285-366 (331-440); Vasiliev, Hist. Byz., s. 440-621; Jirecek, Serb., s. 269-412; Jireek, Bulg., s. 209-290; Zlatarski, Ist., II, s. 410-483, III, s. 1-575; Mutafciev,

Ist.,II s. 30-198; Spinei, Moldavia); Kumanlarla Tatarlarn tarihlerinin aydnlatl-

mas iin de ok aratrma yapld (Golubovskiy, PTP; Marquart, Komanen; Ra-

sovskij, Polovcy 1-4; Rsonyi, Turcs non-isl.; Hammer-Purgstall, GH; Howorth,

History, II/I; Spuler, GH; Grekov-Jakubovskij, ZO; Safargaliev, Raspad; Kafal,

AO; Vsry, AH) ama Balkanlardaki tarihleri pek nemsenmedi. Birka da-

nk gndermenin ve imann dnda Kumanlarn ve Tatarlarn Balkanlardaki

tarihlerine ayrlm bir alma olmad gibi, konuyla ilgili aratrmalar bile

Kumanlara ve Tatarlara farkl ulusal (Bulgar, Srp ve Rumen) tarihleri asn-

dan yaklamaktadr. zellikle Bulgar tarihileri (Zlatarski, Mutafciev ve Nikov)

Kumanlarn ve Tatarlarn Bulgaristan tarihindeki varlklarna youn ilgi gs-

termitir. Bulgar P. Pavlov ile Rumen Oberlnder-Trnoveanu son yirmi ylda

bu konuya son derecede nemli ve deerli katklarda bulunmutur (eserleri iin

Bibliyografyaya baknz). ncelikli amacm Balkan lkelerinin (Bizans, Bulga-

ristan, Srbistan, Eflk ve Moldova) tarihini yazmak deil, Kumanlarn ve Ta-

tarlarn bu tarihleri nasl etkilediklerini ortaya karmakt. Bu kitapta tartlan

tarih bir devlete ait olmad, asl yurtlar Balkan Yarmadasnn dnda kalan

gebe kavimlerin yayln kapsad iin, farkl verilerin nasl dzenlenece-

ine karar vermek g oldu. Grnen en mantkl zm malzemeyi Balkan

tarihinin daha kk dnemleri evresinde toplamak, kronolojik ve jeo-politik

ilkeleri kabul edilir olacana inandm bir lde gevetmekti. Veriler uygula-

mada en iyi sonucu verecek gibi grnen bir dzene gre kullanlmakta ve, ka-

nmaya alm olmama ramen, kronoloji ve corafyada kk rtmelere

rastlanmaktadr. Yine de bu rtmelerin kitabn tutarlln glgelemeyeceini

umuyorum. Ayn ekilde, ama sadece Balkanlarn tarihini izmekten ok, Ku-

man ve Tatar faaliyet ve etkilerini belirlemek olduuna gre ve elimizdeki kant-

larn ounun paral zellikleri nedeniyle, kronolojik boluklar olaca aktr.

Bu nedenle kitabn 6. Blm (Srbistan sahnesinde Kumanlar ve Tatarlar) ile

7. Blm (Tatar fethinden sonra Kumanlar Bizans hizmetinde, 1241-1333)

Kumanlarn ve Tatarlarn katld ama anlalr bir ilikilerinin belirlenemedii

olaylarn zetlerinden oluuyormu gibi grlebilir. Zaman zaman blnmlk

hissi veren bu yaklam dengeli olmadnn farknda olmakla birlikte, bu duru-

mun elimize ulaan kaynaklarn daha tutarl bir aratrma ve daha derinlemesi-

ne bir inceleme imkn vermeyen zelliklerinden kaynakland kansndaym.

Daha tutarl bir sunum neredeyse imknszd.

Kumanlar ve Tatarlar

12

Baz teknik ayrntlar hakknda da bir iki sz etmek istiyorum. Ksaltma-

lar ve Bibliyografya kitabn son iki blmn oluturuyor. Ksaltmalardaki k-

saltlm balklar tam adlar Bibliyografya blmnde bulunacak eserleri ifade

ediyor. Kitabn metninde sz edilen her eserin bir ksaltmas var. Ksaltma-

lar olmayan, dolaysyla metinde atfta bulunulmayan eserleri kapsad iin,

Bibliyografyann Ksaltmalardan daha uzun olmas gerekiyordu. Bu denli geni,

ancak eksiksiz olmayan bir bibliyografyann amac, kitabn eitli konularnda

aratrma ve daha kapsaml okuma iin geni bilgi kayna sunmaktr. Yunan,

Slav, Arap, Fars ve Trk dillerinden szcklerin transkripsiyonu kabul edilmi

transkripsiyon ve/veya transliterasyon sistemlerini izlemektedir. Bunlarn yoru-

mu uzmanlar iin sorun olmayacaktr. Ancak Yunanca metinlerden daha uzun

alntlar yapldnda, orijinal yaz kullanlmtr.

Ayn yer farkl dillerde farkl adlarla tannabildiinden, Ortaa Balkan-

larnda corafi isimlerin doru kullanlmas bir sorundur. imdiki devlet snrla-

rnn ounun Ortaadaki snrlardan farkl olmasnn yan sra, kitabn kap-

sad 180 ylda (1185-1365) bile toprak ve kentlerin sahipleri deimitir. Temel

ilke olarak, o corafi yerin o dnemde ait olduu toplumda hkim olan dili kul-

lanmay setim. Bylelikle Dou Trakyadan sz ederken, daha sonra Osmanl

egemenliine gemelerine, bugn de Trkiyeye ait olmalarna ramen, Rum to-

ponimlerini (yer adlarn) kullandm. Dnemin Macar Krallna dahil topraklar

iin, bugn Romanyaya ya da Srbistana ait olup olmadklarna bakmakszn,

Macarca adlar kullanld. Tabii bu uygulama da kesinlikle tutarl olamazd. r-

nein, Bulgaristann gney blmleri Bizans ve Bulgaristan arasnda sk sk e-

kimeye konu olduundan, Bulgarca ve Yunanca adlar srayla kullanlmaktadr

(Plovdiv de, Filippopolis de doru adlardr).

Okurlarn nirengi noktalarn grebilmeleri iin Ek Ide karlatrmal bir

Corafi Adlar Listesi oluturdum. Ek IIde Hanedanlarn Kronolojik Tablosu

Altn Orda, Bulgar, Bizans, Srbistan ve Macaristan hkmdarlar hakknda kay-

nak bilgisi sunmaktadr. Ek IIIteki drt harita, sz konusu yerlerin bulunmasna

yardm edecektir. Bu haritalar sadece teknik yardm aralar olduklarndan, ta-

rih haritaclk eseri oluturduklar iddiasnda deilim.

Nihayet, eletirel yorumlar ve bibliyografya nerileriyle bu kitabn metnini

iyiletirmeme yardmc olan btn dost ve meslektalara iten teekkr etmeme

izin verin. Onlarn arasnda Profesr Gyula Kldy-Nagy, Andrs Rna-Tas, Peter

Golden, Lszl Solymosi ve zellikle Profesr Pl Engel var. Profesr Engel zaman-

sz lm meslektalar ve dostlar iin byk kayp olan, Ortaa Orta Avrupas

konusunda nemli ve bilge bir tarihiydi. Bu kitab onun ansna adyorum.

nsz

13

Birinci BlmGR

Kaynaklar Hakknda

Kumanlar ve Tatarlar gibi Avrasyal gebe halklarn tarihini inceleyen her-

kesin karlaaca en byk glk, neredeyse hi yerli kaynak bulunmama-

sdr. (Moollarn Gizli Tarihi mutluluk verici ve ender bir istisnadr). in, slam,

Bizans ve Ortaa Bat tarihleri dmanlar gebeler konusunda ciddi biimde

nyargl olup, gebe hayatnn ancak belirli zelliklerine deinmektedir. By-

lece, istesek de istemesek de, uygar dmann gzlyle yazlm bir Kuman

ve Tatar tarihiyle yetinmek zorunda kalmaktayz. Yapabileceimiz tek ey, kay-

naklar yorumlarken ayn ciddi eletiri gzln takmak, bylelikle kaynak-

larn tarafgirlii ile ifade ettikleri tarih gerekler arasnda bir denge salamaya

almaktr. Kitabn kapsad dnem iin dayand balca yazl kaynaklarn

Bizans kaytlar olduu kuku gtrmez. Bizansllarn tankl zellikle nc

ve Drdnc Hal Seferleri dnemine (Ansbert, Robert de Clari ve Geoffroi de

Villehardouin) ve Balkanlarda Tatar aknlar ana (Albericus Trium Fontium,

Splitli Thomas, vb.) Latin ve Slav kaynaklaryla dorulanp tamamlanabilir. Bu

kaynaklara hep uygun yerde bavurulacaktr ama neredeyse her sayfada gn-

dermeler yaplacak temel Bizans kaynaklarn ayrca zetlememiz okuyucunun

onlar tanmasna yarayacaktr. Aada 1185-1365 dnemine ilikin be temel

Bizans kayna sralanmaktadr.1

1 Burada sadece en gerekli bilgiler verilecektir: Daha fazla bilgi iin, (varsa) eletirel bask ya da bask, (varsa) ada bir eviri ve iki bibliyografya (Karayan.-Weiss ve Byz.-turc) Btn bu me-tinlerin ve Latince evirilerinin Bizans tarihilerinin Paris, Venedik ve Bonn klliyatlarnda da bulunabilecekleri unutulmamaldr.

15

Niketas Khoniates (y. 1150-1213)

Khonaide (eski Kolossai) doan Niketas Khoniatesin asl ad Akomina-

tos idi. Konstantinopolise ocukluunda geldi. Daha sonra mparator saaki-

os Angelosun sekreterliine ykseldi ve 1189dan sonra Filippopolis (Filibe)

themasnn (eyaletinin) valiliini stlendi. Konstantinopolisin 1204 yln-

da Latinlerin eline gemesinden sonra, znike kat ve mparator I. Theodo-

ros Laskarisin saraynda nemli grevler yapt. Eserleri dini ve retorik al-

malar, sylev ve iirler ve Khronike diegesis (^ ^V) adl bir tarih

almasdr. Bu sonuncusu 1118 ve 1206 aras gelimeleri kapsamakta olup,

iktidardaki imparatorun adn tayan yirmi bir kitaptan oluur: rnein, I-III.

kitaplarda saakios Angelos, I-III. kitaplarda III. Aleksios, I. kitapta saakios An-

gelos, I. kitapta Aleksios Dukas Murtzuflos, I. kitapta Kentin Dmesi, I. kitapta

Konstantinopolisin Heykelleri. kinci Bulgar mparatorluu ve Drdnc Hal

Seferleri konusunda birincil kaynak ve bazen de grg tandr.Eletirel basm: Nik. Chon. Hist./van Dieten, I-IIeviri: Grabler, Abenteuer; Grabler, Kreuzfahrer.Literatr: Karayan.-Weiss, II, s. 460-1; Byz.-turc.,I, s. 270-5.

Georgios Akropolites (1217-1282)

Konstantinopoliste doan Akropolites 1233te znike gnderildi ve daha

sonra 1254te ta giydiinde ona nemli grevler verecek olan mparator II. The-

odoros Laskarisin eitmenliini stlendi. Akropolites yeniden fethedilen ba-

kent Konstantinopolise mparator VIII. Manuel Paleologos ile birlikte, 1261 y-

lnda dnd. Diplomat olarak Lyona ve Trabzona gnderildi. Eserleri arasnda

iirler retorik ve din almalar ve Khronike syngraphe (^ ^)

adl tarih bir alma vardr. Bu kitap Nik. Chon. Hist., almasnn bir devam

niteliinde olup, 1203 ve 1261 arasndaki gelimeleri kapsar. Tarafsz ve gve-

nilir bir kaynak.Eletirel basm: Georg. Akr. Chron./Heisenberg, I s. 1-189.Bask: Georg. Akr. Chron./Bekker.ada evirisi yok.

Literatr: Karayan.-Weiss, II, s. 461-2; Byz.-turc., I, s. 137-9.

Georgios Pakhymeres (1242-1310)

znikte doan Pakhymeres 1261de geldii Konstantinopoliste yksek din

ve resm grevlerde bulundu. Eserleri arasnda retorik ve felsef almalar iirleri,

mektuplar ve Syngrafikai historiai ( ) adl bir tarih eserini

kapsar. 1261 ve 1308 aras dnemi ileyen bu eser alts VIII. Mihailin, yedisi de

Kumanlar ve Tatarlar

16

II. Andronikosun iktidarlaryla ilgili on be kitaptan oluur ve her biri balnda

iktidardaki imparatorun adn tar. Giri blmnde, 1255-1261 dnemi ksaca

zetlenir. Bu alma Georg. Akr. Chron. kitabnn devamdr. Pakhymeres klasik

Eski a uygarlklar hakknda salam bilgilere sahip, kendi dneminin en b-

yk polyhistorudur. Eserlerinin belirgin zellii eski szcklerin younluu ve

Rum Ortodoks din grlerinin stnldr. On nc yzyln ikinci yars

zerine en nemli Bizans kaynadr.Eletirel basm: Pakhym. Hist./Failler-Laurent, I-II (sadece ilk alt kitap).Bask: Pakhym. Hist./Bekker, I-II.eviri: Pakhym. Hist./Failler-Laurent, I-II (Franszca).

Literatr: Karayan.-Weiss, II, s. 492-3; Byz.-turc., I, s. 148-150.

Nikeforos Gregoras (y. 1290/91-1360)

Gregoras 14. yzyln en byk polyhistorudur. Gregorios Palamasn etkin

muhalifi olduu iin mparator oannes Kantakuzenos tarafndan uzun yllar

Konstantinopolisteki Khora (Kariye) manastrnda kald. Eserleri arasnda re-

torik, dilbilgisi ve felsefe almalar, iirler, konuma ve mektuplar ve Historia

Rhomaike (| Rv^) adl bir tarih kitab vardr. 1204 ve 1359 yllar

arasn kapsayan bu eser ksmen Georg. Pakh. Hist. devam ve tamamlaycsdr.

Otuz yedi kitaptan oluan almann ilk yedi kitabnn kayna Georg. Akr.

Chron. ve Pakhym Hist. ile birlikte baka ve bilinmeyen kaynaklardr. On dr-

dnc yzyln ilk yarsnn en nemli uzmandr. Gerek yer adlarnda, gerekse

de etnografya tanmlamalarnda eski szcklerin youn bir biimde kullanld

gzlemlenebilir.Eletirel basm yok.Bask: Nik. Greg. Hist./Schopen-Bekker, I-III.eviri: Nik. Greg. Hist./van Dieten.

Literatr: Karayan-Weiss, II, s. 493-4; Byz.-turc., I, s. 275-7.

oannes Kantakuzenos (1295/1296-1383)

Sekin bir ailenin ocuu olan Kantakuzenos, II. Andronikosun iktidar dne-

minde nemli grevlere getirildi. III. Andronikosun 1341de lmnden sonra ta

giydi ancak bakente ancak 1347de ulaabildi. Orada 1354e kadar VI. oannes

adyla imparatorluk yapt. Kusursuz bir asker ve komutand; 1354te Geliboluda

ilk kez Avrupaya ayak basacak olan Osmanllar 1353te davet etti. Ayn yl,

oannes V. Paleologos tarafndan tahttan feragat etmeye zorlaynca, oasaf adyla

Athos Dandaki manastra ekildi. Birok felsef ve din almasnn yan sra,

Historia (|) adl bir tarih eseri kaleme almtr. Drt kitaptan oluan eser,

Giri

17

zaman zaman 1362deki gelimelere kadar uzanmasna ramen, 1320 ve 1356

arasndaki olaylar kapsar. Genelde gvenilir bir eser olarak bazen Nik. Greg.

Hist.i iyi tamamlar.Eletirel basm yok.Bask: Kant. Hist./Schopen, I-III.eviri: Kant. Hist./Faturos-Krischer, I-II.

Literatr: Karayan.-Weiss, II, s. 494-5; Byz.-turc., I, s. 177-179.

Kumanlar ve Tatarlar

Gerek almamza balamadan nce, bu kitapta ad en sk geecek olan

gebe kavimlerin tarih gemileri konusunda birka kelime etmek gerekecek-

tir. Ksaca: Kumanlar ve Tatarlar kimdir ve Balkanlarn tarihine girmeden nce

nereden geldiler?

1030lu yllara gelindiinde bugnk Kazak stepleri olan geni topraklar

Kpak birliinin egemenliindeydi, Uz ya da Ouz boylar (Rus kaynaklarn-

da Torki) Yayik (Ural) ve Volga nehirleri arasndaki blgeyi denetliyordu ve Pe-

enek kavimler birlii de Volgadan Aa Tunaya kadar uzanan ve gnmz

Ukrayna, Moldavya ve Eflkn oluturan geni steplere hkimdi. Bu insanla-

rn gebe yaamlarn gz nnde bulundurunca, bu snrlarn ancak yaklak

olarak deerlendirilmeleri gerekir. Trk dilleri konuan kavimlerin en batdaki

kolu olan Kpaklarn balangtaki yurtlar, 9. ve 10. yzyllarda gneybat

Sibiryada, Tobol ve im nehirlerinin ortalaryken, yukarda da belirtildii gibi

bu topluluklar 1030lara kadar daha gneye yaylmlard. 11. yzyln ortala-

rnda Avrasya step blgesinde grlen geni apl gebe kavim hareketi, Kpak

birliinden baz blmlerin Rus prensliklerinin gneyine, Pontik step blgesine

sarkmalaryla sonuland. Bu tarih olayn tanklar ranl Mervez (y. 1120)2 ve

Ermeni Urfal Mateos (. 1142)3 idi. Mervez Qun adnda bir halktan sz ederken,

Urfal Mateosun ayn balamda xartesk (nefes ile seslendirilen k Ermenice o-

ul sonekidir) adl bir halktan bahsetmesi dikkat ekicidir. Ayn dnemde, (11.

2 Mervez, Minorski, s. 29-30: Onlara [Trklere] Qunlar [da] dahildi; Bunlar Kita-Handan kor-kup geldi. Nastur Hristiyan [idiler] ve otlak sknts ekince yurtlarndan gtler. Aralarnda *Aknc b. Harezmah Kokar (?) [var? ya da vard?]. Qunlar kovalayan [ya da izleyen] Qay adl halk onlardan daha kalabalk ve daha gl olduklar iin onlar [yeni?] otlaklarndan kovdular. Onlar daha sonra Sharilerin topraklarna gtler ve Shariler Trkmenlerin topraklarna gt-ler, onlar da Ghuzz lkesinin dou ksmlarna kaydlar. Ghuzz Trkleri o zaman Bacanaklarn, Ermeni Denizinin (?) kylarndaki lkesine gtler. Bu pasajn daha ayrntl incelemesi iin bkz. Mervez/Minorski, s. 95-104.

3 1050/1 yl iin, bkz. Marquart, Komanen, s. 54-55.

Kumanlar ve Tatarlar

18

yzyln ortalarna doru), Pontik steplerini fetheden yeni gebe kavimler de

ya da 4 adyla Bizans kaynaklarnda grlmeye balar. Ayn

kavimler Latin kaynaklarnda Comani, Cumani5 ya da Cuni6, Alman kaynak-

larnda Valwen7 ve Rus kaynaklarnda Polovci (Polovec szcnn oulu)8

olarak geer. Ermenice, Almanca ve Rusa etnonimleri Kumanlarn kendi ken-

dilerine taktklar ve Trk dilleri (ve balantl dillerde) solgun anlamna gelen

Qoman/Quman adndan tretilmitir.9 rnein Rus vekayinameleri Kumani,

rekshe Polovci cmlesini birok kere kullandndan10 ve 1241 tarihli bir Latin

kaynanda da Comani, quos Theutonice Valwen appellamus11 grldnden,

paralleliin o dnem insanlar iin ak olduuna kuku yoktur.

11. yzylda Pontik blgede grlmeye balanan yeni gebe kavim kon-

federasyonu farkl kaynaklarca Quman olarak adlandrlsa da, Quman adn

Mslman olmayan bir kaynaktan ald sanlan drisnin12 dndaki btn

Mslmanlar Kpak adn kabul etmektedir. Adlarn bu ifte kullanmnn te-

melinde yatan etnik gerek nedir? Merveznin metnine dayanarak, Kpaklar-

la Kumanlarn balangta iki farkl halk olduklarn iddia edebiliriz. Kumanlar

Huanghenin geni kvrmnn dousunda, rnein aslen Trk kkenli ngtler

gibi Nastur topluluklarnn yaknnda yerlemi olmalar olasdr. Kitanlar 10.

4 Byz.-turc., II, s. 167-8. 5 Grld yerler iin, bkz Gombos, Cat., IV, s. 46-7. 6 SRH, I, s. 518; II, s. 646, ve Gyrffy, Kun s komn, s. 11-15. Gyrffy daha sonraki almasnda

Cuni etnonimi iin daha farkl bir gr sergileyecektir. Macarlarn Kumanlara taktklar ad olan Kun (Macar tarihelerinde Cunus, Cuni) tanmlamas Peenekler ve Ouzlar gibi gebe kavim-lere de uyarlandndan, Gyrffy Macarca Kun adnn (Birun ve Mervezde grlen) Qun etno-niminden farkl olmas gerektii ve byk ihtimalle Hun etnoniminden tretildii sonucuna var-mtr. (Gyrffy, Kun s komn, z. s. 18-19). Quman ve Qun etnonimlerinin ayn olduu kuku gtrmediinden, bylesi bir varsaym savunulamaz. Bunun sonucunda, Kumanlarn Macarca adnn kendi kendilerine taktklar bir isme, rnein Quna dayanmas gerekir. Quman = Qun benzerlii konusunda baka kantlar Rus yllklarnda mevcuttur. Lavrentevskaia letopiste, 6604 ylnn altnda (=1096), ad Kun olan bir Kumandan sz edilmektedir. (Polovcinu menem Kunui: PSRL, I, s. 239). Ipatevskaia letopisteki paralel kaytta ayn kiiden Kuman olarak bah-sedilir. (Polovcinu menem Kunui: PSRL, I, s. 229). Kunui szcnn Rusa Kun kelimesinin e hali olan *Kununun bozulmu hali olmas muhtemeldir. Bu saptama nce Marquart, Komanen, s. 57 tarafndan yaplm, daha sonra Pelliot, Comans, s. 136 tarafndan reddedilmitir. Buna ramen, Pelliotun savlar inandrc gelmediinden, Marquartn grne katlmak iin hibir engel bulamyorum.

7 Gombos, Cat., I, s. 23, 171, 194, 269, 307-8, 424, 477, 505, 546, 776; II, s. 852, 880, 1318, 1331; III, s. 1732-5, 1740, 1762, 1767, 1792-5, 1826, 1858, 1863, 1880, 1884, 1903, 1957.

8 Nmeth, HMK, s. 142-3. 9 Bkz. Nmeth, quman und qun, s. 99-101.10 Lavrentevskaja letopiste: PSRL, I, s. 234, 376.11 Fejr, CD, IV/I, s. 213. Floridi Horti Ordinis Praemonstratensiste 1227 yl altnda birka rnek

daha grlebilir: Chumanorum, quos Theutonici Walwein vocant, (MGH SS, XXIII, s. 511). Ayn durum Annales Cracovienses compilatide 1135 yl altnda da geerlidir: Latince, (Mon. Pol. hist., II, s. 832, ve III, s. 347).

12 dris/Jaubert, II, s. 399-401.

Giri

1

yzyln sonlarna doru egemenliklerini bu geni toprak paralarn da kap-

sayacak biimde geniletince, Kitan genilemesi ok sayda kavmi yurtlarndan

etmi olmaldr. Kumanlarn ya da Kunlarn gneydou Sibiryada ve Kazak

blgesindeki Kpak birlii topraklarna 11. yzyln ortalarna doru ulam

olmalar gerekir. Tarihsel yntemin karanlk, temel verilerin de eksik olmasna

ramen, sonu hakknda en kk bir kuku yoktur: 12. yzyln sonuna va-

rldnda Trk kkenli iki birlik, Kpaklar ve Kumanlar birlemitir. Siyasi ve

kltrel anlamda bir karma sreci gerekletikten ve 12. yzyln ortas ya

da sonundan sonra, ayn kavim ittifakna uygulanan eitli isimler arasnda

bir farkllk belirlemek imknsz olmutur. Bir zamanlar ittifakn farkl dallarn

tanmlamak iin kullanlan adlar (Kpak, Kuman ve eitli trevleri: Polovec,

Valwe, Xartes ), sz konusu dneme varldnda birbirlerinin yerine kullanlr

olmu, kelimenin kkne bakmakszn, btn ittifak temsil eder olmutur. Ku-

man ve Kpaklarn etnik yaratlnn en byk uzman olan Marquartn belirt-

tii gibi: Seit dem Ende des 12. Jahrhunderts sind die Namen Qypcak, Polowci

und Komanen nicht mehr auseinander zu halten. (12. yzyln sonundan beri

Kpak, Polovec ve Kuman adlarn birbirlerinden ayrt etmek imknszdr n)13

Farkl adlarn birbirine karmalarnn en gzel rnei Qipcak ve Quman adlar-

nn aka ayn olduunu idda eden 13. yzylda Fransisken gezgin Guillelmus

Rubructa bulunacaktr. Rubruc Dou yolunda Krmdan ayrldktan sonra, un-

lar yazmaktadr: Kpak ad verilen Kumanlar bu topraklarda srlerini otla-

tyor, ama Almanlar onlara Valanlar, topraklarna da Valania diyor, zidoros da

Don Nehrinden Azak Denizine ve Tunaya (kadar uzanan blgeye) Alania adn

veriyor. Ve bu topraklar Tunadan Dona, Asyayla Avrupann snrna kadar

uzanyor; Tatarlar gibi hzl at sren bir insan oralara iki ayda varabilir. Btn

bu topraklarda Kpaklar ve Kumanlar yayor, Dondan daha uzaa, on gnlk

yolda olan Volgaya kadar olan blgede de.14 Ve baka bir yerde: Ve yolumu-

za devam etmek iin getiimiz, bu iki nehir [Don ve Volga] topraklarda Tatar

istilasndan nce Kuman Kpaklar yayordu.15 12. yzylda ve 13. yzyln

balarnda Kpak-Kuman birlii rti Nehrinin ortalarndan Aa Tunaya ka-

13 Marquart, Komanen, s. 140. Bkz. s. 78-9.14 Latince, (Rubruc, Itinerarium XII.6, in Sin Franc., I, s. 194-5). Cumania iin Valania adna

baka yerde rastlanmadndan, bunun Rubruc tarafndan Alania ve Valania arasnda muhte-mel bir ba kurmak iin Almanca etnonim Valweden tretildii dnlebilir. Bu iki terimin ne dilbilimsel, ne de corafi anlamda birbirleriyle en ufak bir ilikisi vardr. zidoros Hispalensisin Alania anlatm iin bkz. Etymologiarum libri, PG 82, s. 504.

15 Et inter ista duo flumina [SC. Tanaim et Etiliam] in illis terris per quas transivimus habitabant Comani Capchac, antequam Tartari occuparent eos, (Rubruc, Itinerarium, XIV.3, in Sin. Franc., I, s. 200.

Kumanlar ve Tatarlar

20

dar uzanan ok byk bir alana egemendi. Bu geni topraklarda 1241deki Mool

istilasna kadar merkezi bir g tarafndan siyasi bir birlik oluturulmamt.

Bir Kpak ya da Kuman imparatorluu da yoktu; farkl Kuman topluluklar-

nn balarnda kendi iradelerine gre hareket eden, evredeki Rus prenslikleri,

Balkanlarda Bizans, Kafkaslar ve Harezm gibi blgelerin siyasi hayatna mda-

hale eden bamsz hkmdarlar ya da hanlar tarafndan ynetilen farkl Kuman

gruplar bulunuyordu.16 Birbirlerine gevek balarla balanm kabilelerden olu-

an bu Kpak-Kuman toprann ad Mslman tarihi ve corafyaclara gre

Det-i Kpak (Kpak stepleri),17 Ruslar iin Zemlja Poloveckaja (Polovci lkesi)

veya Pole Poloveckoe (Polovci Ovas),18 Latin kaynaklarnda da Cumaniadr.19

Det-i Kpak veya Cumaniann farkl kaynaklar iin ayn blgeyi ifade etme-

meleri doald; ancak pars pro toto (btn temsil eden para n) Mslman

kaynaklar blgeden sz ederken Det-i Kpakn dou blmlerini, Ruslar ve

Bat dnyas ise Kumanyann bat taraflarn ima ediyordu. Farkl kaynaklar,

bulunduklar yere ve aa bal olarak, geni Kuman topraklarnn deiik bl-

geleri iin kendilerine zg adlar kullanyordu. rnein Dominiken rahiplerin

Kuman misyonlar Karpat havzasnn dousuna gemeye baladklar 13. yz-

yln balarnda, Kumanya ncelikle bugnn Eflk ve Moldavyas anlamna

gelirken, dou snrlar olduka belirsizdi.20 Ruslarn gznde Pole Poloveckoe

ncelikle Dinyeper ve Volga arasndaki steplerdi.

Kumanyann tmyle tannmas, 1241deki Mool istila frtnasndan ve zel-

likle nl Dominiken ve Fransisken gezginlerin yolculuklarnn sonrasnda ger-

ekleti. Bu gezginler Kumanya topraklarnn snrlarn byk Mool saldrsnn

ncesindeki izdi. 1246da Plano Carpini tmyle dmdz (tota est plana) olan ve

iinden drt byk nehir, Dinyeper, Don, Volga ve Yayik (Ural) geen btn Ku-

man topran (totam terram Comanorum) batan baa geti.21 Daha sonra, Kuman

hudutlarn eksiksiz tanmlarken, tarifini u szlerle bitiriyordu: Ve belirtilen top-

16 eitli Kuman topluluklar iin bkz. Rasovskij, Polovcy, III; Predely, Polja Poloveckogo, s. 58-77. Kuman-Kpak kavimleri iin bkz. Goldenin kusursuz Tribes aratrmas. Kuman-Rus iliki-leri iin bkz Pritsakn temel eseri Polovcians.

17 Kpaklardan ilk kez y. .S. 1030da (H. 421) Beyhak tarafndan Harezmlerin komular olarak sz edilir ve ilk kez Nsr- Hsrevin Divannda rastlanlan Det-i Kpak ifadesi, stahrnin kulland mefazetl-guzziyye adnn yerini alr. Bu bilgiler iin bkz. Bartold, Guzz, Soc. V, s. 535 ve Kipaki, Soc. V, s. 550.

18 r. PSRL, I, s. 522; II, s. 781, ve passim.19 Yunan kaynaklarnda getii yerler iin bkz. Byz.-turc., II, s. 167; Latin kaynaklarnda getii

yerler iin bkz Gombos, Cat., IV, s. 47. Cumania iin neredeyse btn veriler 13. yzylda doru-lanmtr..

20 Makkai, Milki Pspksg, s. 19ff.21 Bkz. Plano Carpini, Ystoria Mongalorum, IX. 13, Sin. Franc., I, s. 107-8.

Giri

21

Kumanlar ve Tatarlar

22

raklar geni ve uzun.22 Dikkat eken bir nokta, Plano Carpini Kumanyann dou

snrlarn belirtmezken, gezideki yolda Benedictus Polonusun notlarnda douda

Yayik (Ural) Nehrinin Kumanyay Kangitlerin lkesinden ayrdn aka yaz-

yor olmasdr.23

Bu Kangitler kimdir? Durumu aklkla anlamamza yardmc olan Fransis-

ken gezgin, Guillelmus Rubructur. Itinerariumda bu halkn Kumanlarla akraba

olduunu ne srer (Cangle, quedam parentela Comanorum) ve baka bir b-

lmde de Hazar Denizinin kuzeyinde imdi Tatarlarn yaad bir l olduunu,

ama daha nceleri burada Qangli (=Kangl) ad verilen Kumanlarn yaadn

belirtir.24 Dolaysyla, adlar Mool dneminden nce de bilinen Qanglilerin25

Kpak-Kumanlarn yakn akrabas Trk asll bir kavim ya da kavimler bir-

lii olmas gerekir. Moollarn Gizli Tarihinde sklkla geen adlar her sefe-

rinde Kpaklarla birlikte belirtilir (Kanglin Kipaut).26 Plano Carpini Tatarlar

tarafndan yenilgiye uratlan topluluklar sralarken iki grubun adlarn da yan

yana kullanr: Kangit, Comani.27 Bir btn olarak ele alndnda, Kanglilerin

Kpak-Kuman birliinin dou kavim topluluu olduunu ve topraklarnn Ural

Nehrinin dousunda bulunduunu belirtebiliriz.

Kumanlarn 1223te Tatarlarn elinden ilk yenilgiyi tattklar Kalkadaki

darbeden ve Kpak-Kuman birliinin bir siyasi birim olarak sona erdii 1241

lmcl bozgundan sonra, Kpak kabileleri ksmen dald, ksmen de yeni

Tatar-Mool fatihlerin egemenliine girdi. Gebe kavimler dnyasna bu yeni

gelenler kimlerdi? Tatar etnonimi 13. yzyldan nce farkl etnik birimleri ifade

etmek iin kullanlyordu. Bu etnonime ilk rastladmz yer, byk bir olas-

lkla Mool dilini konuan topluluklar iin kullanld Orhun yaztlardr (otuz

22 Et est terra predicta maxima et longa (Plano Carpini, Ystoria Mongalorum IX.20, Sin. Franc., I, s. 112).

23 Benedictus Polonus, 8: In fine Comanie transierunt fluvium cui nomen Iarach [var. Jajach], ubi incipit terra Kangitarum (Sin. Franc., I, s. 138).

24 Prius vero erant ibi quidam Comani qui dicebantur Cangle (Rubruc, Itinerarium, XX.7 ve XVIII.4, Sin. Franc., I, s. 218, 211).

25 Bkz Pelliot-Hambis, Campagnes, I, s. 43-114. Eski Trke bir szck var, qanli, araba (Clau-son, ED, s. 638), bu kavmin araba kullandklar iin mi bu ad aldklar, yoksa, daha muhtemel grnd gibi, batl bir Trk kavim olan Kanliler arabay kullanan ilk Trkler olduu iin mi arabalara bu ad verildii tartmaya aktr, diyen Clausona hak vermemiz gerekir (ibid). Bkz. Clauson, Uygur, s. 147. Qanli adnn ranllarn Orta ve Aa Sirderya blgesi iin kullandklar ve Kang blgesini insanlar anlamna gelen Kang szcnden gelmesi de mmkndr. (Bkz. Marquart, Komanen, s. 78; ne var ki daha sonra, s. 168-9da nceki grne deinmeden bu ihtimali reddeder).

26 262, 270: Kanglin Kipaut (SHM)/Ligeti, s. 235, 243); 274 Kanglin Kibaud-i (SHM/Ligeti, s. 247); 198: Kanglin-i Kimaud-i (SHM/Ligeti, s. 163). Baka yerde dorulanmayan qimaq biimi adn ikincil bir ekli olmaldr.

27 Bkz. Plano Carpini, Ystoria Mongalorum VII.9, Sin Franc., I. s. 90.

23

tatar, tokuz tatar).28 Ne var ki Gerdizinin29 Tatarlarn bir kolu olduklarn belirt-

tii, rti kysndaki Kimekler gibi, Tatar topluluklar iinde baz bat gruplar

da Trk kavimleriyle karmlard. Ancak Tatarlarn ounluu Reideddine

gre anayurtlar olan Buyir-nur Glnn kysndaki Kerlen Nehrinin yakn-

larnda kaldlar.30 Tatar kabileleri Cengiz Hann atadan dmanlar olduklar

halde, Cengiz Hann muzaffer Mool savalarnn daha sonra neden Tatar ola-

rak adlandrldklar bugne kadar aklanamam bir tarih bilmecesidir.31 Pla-

no Carpininin nl eserinin ilk kelimeleri 13. yzyln ortalarna gelindiinde

Mool ve Tatar etnonimlerinin, tpk Qipaq ve Quman etnonimleri gibi, tmy-

le eanlaml szckler haline geldiini aka kantlamaktadr (Incipit Ystoria

Mongalorum quos nos Tartaros appellamus).32 Bu nedenle, Balkan blgesiyle

ilgili kaynaklarmzn bir lde yeledikleri Kuman ve Tatar terimlerine ncelik

vermekle birlikte, bu kitap kapsamnda bu etnonimleri birbirlerinin yerine kul-

lanmak zgrlne snacaz.

Qipaq, Quman ve Tatar etnonimlerinden nasl yararlanldn gzlem-

ledikten sonra, bu ve benzeri etnonimlerin etnik tarihte hangi lde kulla-

nlabileceini sorgulayabiliriz. Bunun ksa cevab, ancak ok snrl biimde,

olmaldr. Herhangi bir gebe kavim birlii ya da devletinde olduu gibi, by-

lesi tanmlamalar da birliin ya da devletin gl, btnletirici kavmini veya

klann ima eden siyasi adlardr. Kumanlar ve Tatarlar, yazl kaynaklarda kar-

laldnda kkenlerinden bamsz olarak bir birliin yeleridir. Bir kavim

ya da kabile siyasi bir birliin paras olduunda, daha nceki kabile adlar

gzlerimizin nnden kaybolur ve szleri getii adan daha nce var olsalar

da, o ana kadar duymadmz kabile adlar birden kaynaklarda beliriverir. r-

nein, Kumanlarn Balkanlardaki Bizans topraklarna bir akn, Kuman birlii

yesi baz kabilelerin bir asker harekta katld anlamna gelir. Ne var ki

yabanc kaynaklarn gebe yamaclarn etnik yaps konusunda sessiz kal-

dklar da zc bir gerektir. Kaynamzn gebe saldrgan hakknda daha

fazla ayrntya girmesi gerekten ender ve sevindirici bir durumdur. Bylesi

talihli bir rnei Reideddinin 1236/1237 Tatar savan anlatmasyla yaa-

rz. Meng Kaan asi Kpaklarn iki nderini, Baman ve Kair-kleyi ele

geirmeyi baarmt. Baman Kpak kavminden, Olbirlik kabilesinden, Kair-

28 Bkz. Orhun, ETY, IV, s. 161, 167, 169. Bkz. Thomsen, Inscr., s. 140.29 Gerdizi/Martinez, s. 120-121.30 Farsa. Re. /Ali-zade , I/I, s. 159: Farsa31 Tatar etnoniminin kullanm iin bkz. Bartold, Tatar, Soc, V, s. 559-61; Pritsak, ki g hare-

keti, s. 159; Kljastornyj, Tatarlarn mparatorluu.32 Bkz. Plano Carpini, Ystoria Mongalorum, Sin. Franc., , s. 27.

Giri

Kumanlar ve Tatarlar

24

kle de As kabilesindendi.33 Buradan her iki nderin de Kpak birliinden

olduu, ama ncelikle Olbirlik ve As kabilelerine bal olduu anlalr. Kpak

birliinin iinde yer alan As kabilesi, daha nce de ranl Alanlar birlii olarak

ayr bir siyasi birimdi. Sz konusu Olbirlik ve As nderlerinin Trk m ranl

m olduklar hi kukuya yer brakmayacak biimde belirlenemese de, adlar

birincisinin Trk, tekinin de ranl olduunu ima etmektedir. Reideddinin

saklad bu kk ayrnt step blgesinin etnik tarihini yazmann gln

kantlamaktadr. Yazl kaynaklar ounlukla birliin nde gelen kabilesinin

adn kullandklarndan, yapabileceimizin en fazlas Kuman ve Tatarlarn

Balkan tarihindeki siyasi etkilerini aratrmak olacaktr. Kuman etnonimi

arlkla Trk etnik gruplarn kapsyor olsa da, baka unsurlarn (Kair-k-

le rneinde olduu gibi ranl) bu genel tanmn altnda sakl kalabilecekleri

unutulmamaldr. Oysa Tatar terimi konusunda durum ok daha karmaktr.

Tatarlar 1241de Dou Avrupay fethettikten sonra, Det-i Kpakn arlkla

Trk kkenli olan halkyla kartlar. Bu nedenle bu kitapta Tatar etiketi her-

hangi bir etnik gndermede bulunmadan, sadece siyasi bir terim olarak kulla-

nlacaktr.

Ksaca sz edilmesi gereken bir baka nokta da etnik isimlerin eitli ne-

denlerle zel isim olduklar gereidir. ou kez etnonimle isim sahibinin arasn-

da dolaysz bir iliki kurulamaz. rnein, 13. yzylda Majar adn tayan birka

Mool prensi tanyoruz.34 Bu insanlar adlarn, Magyarlarla (Macarlarla) hibir

ilikileri olmamasna ramen, yeni domu bebeklere yenilgiye uratlm kavim

ya da halklarn etnonimlerini takmay gerektiren yaygn bir Mool geleneine

borluydu. 12. ve 13. yzyl Kuman adlar iinde Bakord (Bakurt), mek, Kitan

ve Urus rneklerine rastlyoruz.35 Kumanlar arasnda Kpak ad grlmese de,36

33 Re./Ali-zade, /, s. 129: ez cemaat-i Kibakan ez kavmi lberlik [wlbrlyk] ve Kair-kle [qajr-wkwlh] ez kavm-i s har du-ra ba-girift. Ayn Kpak kabilesine Dmkinin listesin-de bozulmu biiminde lberli [lbrly] olarak rastlanr (Tiz., , s. 539, 541; Dmki/Mehren, s. 264. Marquart, Komanenda, s. 157, Barg olarak; dOhsson, Histoire, , s. 338, n. 1 Elberli olarak). Slovo o polku Igorevede Olbery olarak belirtilir (Menges, Vost. l., s. 122-124; Fas-mer, , s. 133). Bu kabile adnn ayrntl anlatm iin bkz. Golden, Cumanica, 13, yzylda Macaristanda Kuman zel ad olarak Alpar, Olper iin bkz. Rsonyi, Anthrop., s. 135; Rsonyi, Kuman zel ad., s. 79.

34 Macar, Macartay, Macakan gibi Mool adlar iin bkz. Ligeti, Magyar, Bakr kral, s. 393-394.

35 Bkz. Rsonyi, Kuman zel ad., s. 88, 106, 113, 136.36 En azndan 13. ve 14. yzyllarda. Ancak Macaristanda eski Kuman yerleim blgeleri olan

Kunmadaras ve Karcagda yaayan insanlar arasnda soy ad olarak Kpak etnonimi saklana-bilir: Kopcsog ve Kapcsog (Kopog ve Kapog okunur). Bkz. Mndoky, Hantos, s. 74, n. 4.

25

Quman, Qun37 ve Tatar38 38 adlar bilindiktir. Tersine, 13. yzylda Moollar ara-

snda Kpak39 ve Tatar40 adlar revatayken, Kuman ve Kun etnonimleri kulla-

nlmyordu. Bylelikle Kuman ve Kpak etnonimlerinin corafi dalm zellik-

lerine (birincisi batda, teki douda kullanlyordu) zel isimlerin dalmnda da

rastlanabiliyordu.

37 Rus yllklarnda 6604 (=1096) bal altnda (bkz. Yukardaki n. 6) sz edilen Kuman adl kiinin Lavrentevskaja letopiste 6611 (=1103) altnda Kumana (e hali) (PSRL, , s. 279) ve Ipatevskaja letopiste Kunama (e hali) (PSRL, , s. 255) ile ayn kii olmas muhtemeldir. Ancak, Rasovskij, Polovcy, , s. 11, n. 32, bu Kumann gerekliinden kukuludur ve Lavrentevskaya letopiste (PRSL, , 1inci bask: San Petersburg, 1842, s. 118-119) kullanlan adn bir trevi olarak grndnden, asl adn Kunam olduunu dnr. Kunam adnn bir Kuman zel ismi olduu inandrc bir biimde aklanamad iin, Kumann daha kabul edilebilir olduu kan-sndaym. Kun iin, yukarda 9a baknz.

38 1333ten kalma bir Macar beratnda: Tatar filio Vgudey (Gyrfs, III, s. 476). Baba-oul iki Kumann da adnn Mool ad olmas dikkat ekici. 14. yzyln Macar tarih derlemesinin 159. blmnde Kral II. stvann (1116-1131) dneminde Kunilerin prensi (dux) olan bir Tatardan sz ediliyor (SRH, I, s. 444-445). Bu Tatar, halknn bir ksmyla Yunan imparatorunun kat-liamndan kap Macar kralna snd (a cede imperatoris cum paucis ad regem fugerat). II stvana kaan Kuni halknn etnik kimlii tartlr. Birok uzman 1122deki Berrhoe savanda Bizans imparatoru oannes Komnenos tarafndan ar yenilgiye uratlanlarn Peenekler olmas gerektiini dnr ama bu Kunilerin gerekten Kumanlar olduu fikrinin de savunucular var (r. Kossnyi Uzok s Komnok, s. 532, n.3; Horvth, Trk int., s. 269). Kunilerin Pee-nekler olduunu sylemek iin gl bir neden grmediim iin ikinci fikre katlyorum. Yine de Berrhoe savandan kaanlarn hem Peenek hem de Kuman askerlerinden olumas imknsz deil. Kapsaml literatrle birlikte anlatmn tamam iin bkz. II Istvn, z. s. 253-254.

39 1.Kipak, gedeyin altnc olu Kadan-oulun nc olu (Re./Tahran, , s. 631; Re./Ali-zade, /, s. 36; Re./Blochet, s. 169-173, 189-191).

2. Kipak, Yesgey Bahadrn ikinci olu Coi-Kasarn olu Mouldarn ilk olu Cirgideyin ilk olu (Re./Tahran, , s. 277).

3. Kipak, Kongkotan kabilesinden Mnglik-ikenin ilk torunu. Babas sa kanadn komutan, doanc Kkyd; kendisi de Ark-Bkenin olu Melik-Timurun byk emiri (emir-i buzurg) idi. (Re./Tahran, , s. 943; Re./Blochet, s. 575).

4. Kipak, ranl Celayir savas (Re./Tahran, , s. 70; Re./Ali-zade, /, s. 143-144). 5. Kipaktay, Kilingut-Urnautlardan Kurin kabilesinin bir yesi; Horasanl Kongkotann bir

kuzeniydi (Re./Tahran, , s. 172; Re./Ali-zade, /, s. 437).40 Altn Ordann nl emiri Nogayn babas Tatar, Cucinin (=o) yedinci olu Buvaln ilk o-

ludur (Re./Blochet, s. 122, 139, 203). Tatar ad Mool dneminde Uygurlar iin de bilindikti. Uygur itikutu Barukun Cengiz Hana gnderdii elilerden biri Tatard (Re./Ali-zade, /, s. 339).

Giri

27

kinci BlmKUMANLAR VE KNC BULGAR MPARATORLUU

nceki Gelimeler ve Kurtulu HareketininOrtaya k

12. yzyln birinci yars Bizans tarihinin son parlak dnemiydi. lk -

k belirtileri I. Manuel Komnenosun iktidar (1143-1180) srasnda belirdi ve

ondan sonra yaanan hzl k Konstantinopolisin Latinlerin eline dme-

sine yol at. Bizansn 12. yzyln ikinci yarsndaki bu k hem i, hem

de d birok nedene balanabilir. 12. yzyl gelip attnda, Bizans artk bir

zamanlarn rakipsiz dnya gc deildi. Bata talyadakiler olmak zere, Bat

Avrupa kentlerinin doup gelimeleri, Bizansn dnya ekonomisi zerindeki

hegemonyasn ciddi biimde tehdit ediyordu. Bizans retimi hatr saylr bir

gerileme yaad ve Bizansn ekonomik gc her bakmdan zayflad. Komne-

noslarn eski imparatorluk siyasetini yrtmeye almalarna ramen, Roma

mparatorluunun birliinin yeniden salanmas o alarda seraptan farkszd.

Yine de, imparatorluk siyaseti ciddi mal kaynak gerektirdiinden, Komnenos

imparatorlar halktan para toplamak iin hibir frsat karmad. Vergiler ve as-

kere almalar her an artarken, hem kyller hem de kentliler hzla yoksullat.

Devlet aygtnn yozlamas halkn durumunu daha da gletiriyordu. Giderek

daha fazla sayda paral asker kullanlmas ordunun moraline darbe vuruyordu.

Ticar ve asker gemilerin gelimesi ihmal edilince Batl yabanclar, zellikle de

Venedikliler imparatorluun d ticaretinde giderek daha fazla sz sahibi oldu.

Bir de, feodalleme srecinde merkezka glerin artma eilimi, merkez y-

netimin zayflamasna, anarinin yaylmasna yol ayordu. Toplumsal gerilim-

leri denetlemek giderek zorlarken, kentlilerin soylulara ve Latin yabanclara

Kumanlar ve Tatarlar

28

duyduklar nefret yaklaan frtnann belirtileriydi. I. Andronikos Komnenosun

ksa iktidar (1180-1185) gerilemeyi durdurmad; dahas, tiranvari siyaseti soylu

snfn bile fkelendirdi. mparatorluun d politikasnda yaanan fiyaskolar

(Macarlar Balkanlarda hatr saylr derecede ilerler, 1185te Sredeci ele geirip

yamalarken, Srplar bamszlklarna kavumaya alyordu) baarsz rejime

yeni uyarlar gnderiyordu. Gney talya ve Sicilyadaki Normanlar Bizans top-

raklarnda inanlmaz hzla ilerledi, imparatorluun ikinci byk kenti Selanikin

24 Austos 1185 gn Normanlarn eline dmesi Bizansllarda byk akn-

lk uyandrd.. Norman fatihler hibir engelle karlamadan bakente doru y-

rye geti. Sarsc gelimelerden telaa kaplan Konstantinopolis halk Eyll

1185te mparator Andronikosu tahttan indirdi, onun yerine soylular kendi ara-

larndan bir basileios seti.

Angelos hanedannn tahta kan ilk yesi olan yeni impataror II. saakios

nemli bir ynetici deildi ama koullar da baarl olmasna olanak salamaya-

cak gibiydi.1 Buna ramen, tahttaki ilk birka ayda iki tehlikeli tehdidi savutur-

may baard. Birincisi, i ekimeler ve salgn hastalklar yznden gten d-

m Normanlarn zerine Bizans komutan Aleksios Branas gnderdi. Branas 7

Kasm 1185te dman zerinde kesin bir zafer kazannca, Normanlar fethedilen

toprak ve kentlerin byk blmn boaltp terk etmek zorunda kaldlar. sa-

akios Angelosun ikinci baars Macar gcn sakinletirmekti. Dul olan saa-

kios Macar kral III. Blann gen kz Margrit ile evlendi. Daha sonra Bizansta

Maria adn alacak olan Margrit o dnemde on yandan da kkt.2 Dnn

1185 sonbaharnda yaplm olmas gerekir.3 eyiz olarak bata Branicevo, Ni ve

Sredec olmak zere III. Blann 1185te ele geirdii topraklardan ve kentlerden

bazlar saakiosa iade edildiyse de Macar kral Dalmaya, Bosna ve Sremi brak-

mad. III. Bla ayn zamanda bamszlklarn kazanmak iin Bizansla savaan

Byk Zupan (Grandk) Stefan Nemanja ve Srplar desteklemekten vazgeti. Ba-

rma belirtisi olarak, 1183 seferinde Sredecten yama edilip Macaristana, krali-

yet kenti Estergona gtrlen Rilal Aziz Yohannann kalntlar ayn dnemde

Sredece iade edildi.4

Bulgar isyan, bakaldr ve dmanlk yalmlarnn yatm grnd

bu nisp sakinlik ortamnda patlad ve yirmi yldan fazla sre Bizansn ba-

1 saakios Angelosun daha gereki bir deerlendirmesi iin, bkz. Ostrogorsky, Gesch., s. 288 (331-333).

2 Nik. Kon., Hist./van Dieten, , s. 368-38ff. (ed. Bonn, s. 481), =Grabler, Abenteuer, s. 171-172 (Stritter, /2, s. 672-674); Georg. Akr. Chron./Heisenberg, , s. 18 6-10.

3 Niketas Khoniatesin bu vesileyle ilgili olarak yazd Epitalamios ve Stichoi iin, bkz. Moravcsik, rpd-kor, s. 259-264 ve geni bavurular.

4 Moravcsik, rpd-kor, s. 247-248; Bdey, Rilai, Szent Ivn.

Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu

2

na srekli tekrarlanacak dertler at. Bulgar zgrlk hareketinin balang ta-

rihi kesin olarak bilinmese de 1185in sonlarnda, ya da 1186 ylnn balarn-

da olmas muhtemeldir. Bu olaylardan sz eden birincil Bizans kayna Niketas

Khoniatestir. mparator Basileios II. Bulgaroktonosun (Bulgar katili) Bulgarlar

son kez boyunduruk altna ald 1018 tarihinden beri eski Bulgaristan Bizans

mparatorluunun topraklarna katlm ve halk Yeni Romaya vergi der olmu-

tu. 1180li yllarda tm Bizans mparatorluuna egemen olan genel honutsuzluk

havasnn Bulgarlar bamszlklar iin ayaklanmaya itmi olmas mantkldr.

Hareketin nderleri Peter ve Asen adl iki kardeti. an tarihisi ve bazen de ge-

limelerin grg tan Niketas Khoniates isyann balamasn iki nedene balar.

Birincisi, Macar kralnn kzyla evlenmeden nce II. saakiosun ald nlemlerin

honutsuzluk duygularna yol at grndedir. Dn masrafn devlet ha-

zinesinden deyemeyecek kadar pinti olan imparator halka zel vergi salmt.5

Georgios Akropolitese gre Rhomaioinin (Rum ilinin n) btn eyaletlerinden

koyunlar, domuzlar ve srlar topland.6 Niketias Khoniates Ankhialos yaknn-

daki kasabalarn ve Haimos (Balkan) Dalarndaki halkn bu fazladan vergiye

zellikle fkelendiklerini biliyordu. Pintilii yznden [saakios] Ankhialos ya-

knndaki dier kasabalar da rahatsz ettiini fark edemedi ve Balkan Dalarnda

yaayan barbarlar kendine ve Rhomaioiye kar savaa itti. [Bu barbarlara] es-

kiden Mysiallar () denirken, imdi Ulahlar () (=Vlah=Vlakh) deni-

yor.7 Bu, Khoniatesin bakaldrnn balangcyla ilgili olarak verdii son derece-

de nemli bir bilgidir. Mysoi ve Blakhoi terimlerinin etnik kapsam ve Bulgarlarla

ilikilerine gelince, bu konular bu blmn sonraki sayfalarnda tartlacaktr.

Bu noktada, barbar ayaklanmasnn k yerinin Balkan Dalar olduunu

belirtmek gerekir. Khoniatesin olaanst vergiler salarak ayaklanma ruhunu

ateleyen saakiosa nemli rol veren iddias, bylesi anlatlarda ska rastland

gibi saf ya da tek tarafl grlebilir; yine de Balkan Dalarnn barbar halknn

silahlanp Bizansl derebeylere bakaldrmak asndan, ar vergilerin barda

taran son damlalardan biri olduu inkr edilemez.

Khoniatese gre ayaklanmann teki nedeni ok daha kiisel bir zellik

tamaktadr. yle yazar:

5 Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 368 (ed. Bonn, s. 481), = Grabler, Abenteuer, s. 171.6 teen psh t Rman parca prbat te ka cr ka be un^nt, (Georg.

Akr. Chron./Heisenberg, , s. 18 12-13.7 'ka lae ia smikroprpeian ka lla mn plei kalamhmen, a kat Agcaln

nknt, at d l ka Rmai kplem t kat tn Amn t ro barbru u prtn nmnt, nn Blci kikl^kntai' , (Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 368 (ed. Bonn, s. 482), = Grabler, Abenteuer, s. 171).

Kumanlar ve Tatarlar

30

Ayaklanmann, btn halk [ayaklanmaya] tevik eden iki nder Petros ve

Asan adl iki kardeti. Her ikisinin de byle yapmak iin kendilerine zg

nedenleri vard. Bir keresinde, adrn Kypsellaya (psala) kuran imparatoru

grmeye gittiler. Kendilerini Roma ordusuna yazmasn ve sonu olarak da

imparator fermanyla Haimosta makul bir gelir getirecek bir toprak bala-

masn istediler. Ne var ki istekleri geri evrildi.8

ki karde olduka honutsuzdu, zellikle Asen fkesini ifade edince o-

annes Sebastokrator tarafndan yznden tokatlanarak cezalandrld.9 Asenin

kk drlmlk duygusunu tetikleyen bu olay Bizansllara kar nefretinin

de kiisel nedenlerinden birisi olmaldr. Peter ve Asenin imparatordan istedikle-

ri, Bizans mparatorluunda olduka yaygn olan asker bir arazi (pronoia) idi.10

Bu arada, ayaklanmann merkezinin iki kardein imparatorun Kypselladaki (p-

sala) sarayna gelmeden nce bulunduu yer olan Balkan Dalarnda olduu

aka belli olmaktadr.

Halkn genel honutsuzluu ve mstakbel nderlerin kiisel duygular bir

yana, Petros ve Asan tarafndan ynlendirildikleri macerann byklnden

gz korkan Ulahlar cesaretlerini yitirip bakaldrdan vazgetiklerinden,11 iin

iin kaynayan ayaklanma hemen ate alamayacak, bu yzden iki kardein ekin-

gen Ulahlar ikna etmek iin kullandklar yntem hayranlmz kazanacakt:

yaptklar ada siyasetilerin bile gurur duyaca, profesyonelce kotarlm bir

kandrmacayd. Kardeler ehit Aziz Dimitriosun onuruna bir kilise yaptrm,

iine de eytann ekisi altna girmi insanlar doldurmutu. Bu insanlara ken-

dilerinden gemi gibi yapp, Tanrnn Bulgarlar ve Ulahlar (n

n) omuzlarndaki boyunduruktan kurtarmak istediinden sz etme talima-

t verilmiti. Anlalan, Aziz Dimitrios Selaniki ve oradaki kilisesini terk etmiti;

Rhomaioilerin (Rumlarn) yannda kalmak istemiyor, Bulgarlarla Ulahlarn da-

vasn destekliyordu. Bu etkileyici sahneden sonra ikna olan herkes Bizansa kar

silaha davrand, kardelerden birinin, Peterin bana altn bir ta geirildi. Ayak-

lanma balad, ancak asiler Haimosun en gl kalesini, Preslav kasabasn ele

8 Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 369 58-64 (ed. Bonn, s. 482), = Grabler, Abenteuer, s. 171-172. 9 Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 369 (ed. Bonn, s. 482), = Grabler, Abenteuer, s. 172. Ayn yk-

nn daha sonra Robert de Clari tarafndan Asen ve Peterin kardei Kaloyanla ilikilendirilmi olmas ilgintir.

10 Genel olarak Bizans pronoia iin bkz. Uspenskij, Pronija; Mutafciev, Vojniki zemi; Lemerle, Recherches; Ostogorskiy, Pronija. Niketas Khoniatesin Historydeki sz konusu pasajn yoru-mu iin, bkz Zlatarski, Ist., , s. 435ff; Malingudis, Zweit. bulg. Staat., s. 83-84.

11 ' Blc knun t pta ka pep^n pr t^n ttasin, e n n^gnt pr t tr ka t An, t t prgmat mge rmen, Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 371 15-57 (ed. Bonn, s. 485), = Grabler, Abenteuer, s. 174).

Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu

31

geirmeyi baaramad.12 mparator II. saakios muhtemelen 1186 yaznda asile-

rin zerine yryp, onlar yenilgiye uratt.13 Asiler dalara ekildi ve ardndan

strosu (Tuna) ap, komu Skythianlara snd.14

Bu ka, ayaklanma tarihinin dnm noktas oldu. Asen ve Peterin ayak-

lanmasnn ilk saldrlar Bizans glerince ezilmi, yenilen ordu Tuna Nehrinin

dou kysna, Skythianlara snmt. Tabi bu unutulmu etnonim aka

Kumanlar belirtiyordu ve Khoniates Komanoi terimini zellikle kulland en-

der rnekler dnda almalarnda Kumanlardan hep Skythianlar olarak sz

ediyordu. Kumanlarn tarih sahnesinde belirmeleri, Bizansa kar balatlan Bal-

kan ayaklanmasnn yeni bir aamasn oluturdu. Kumanlarn yardm olmasa,

zgrlk hareketinin ksa srede ezilmesi kesindi. Ne var ki Kumanlar Peter ve

Asenin davetine uydu, Tuna Nehrini ap Balkan lkelerine yayld.

Bizans, Kuman ve Ulah glerinin daha sonraki savalaryla ilgili ara-

trmamza devam etmeden nce, en eski Bizans ve Latin kaynaklar zgrlk

hareketinde (bazen Bulgarlar bile grmezden gelerek) Ulahlara ve Kumanlara

byk bir rol verdiinden, kinci Bulgar mparatorluunun etnik oluumu gibi

karmak bir konuya girmemiz gerekecektir.

1185 Ylndan nce Bulgarlar, Kumanlar ve Ulahlar

Kumanlarn 1186dan beri zgrlk hareketindeki varlklar ve etkileri y-

lesine belirgindir ki, neredeyse herkes Kumanlarn srekli destei olmasa kinci

Bulgar mparatorluunun kurulamayaca konusunda hemfikirdir. Ancak sz

konusu Bulgarlar ve Ulahlar olunca, onlarn yeni imparatorlua katklar eit-

li yntemlerle hesaplanmaktadr. kinci Bulgar mparatorluunun etnik karm

gerek Bulgar, gerekse de Rumen ulusalc tarihinin gzde temalarndandr. Bazen

birbirine taban tabana zt grler ortaya atlm ve ne yazk ki en nemli Bul-

gar ve Rumen bilim adamlarnnki (Zlatarski, Mutafciev, Jorga, Banescu, vb.) bile

dahil olmak zere, ou sav ve kuramlar milliyetiliin ve tarafszlktan uzak

deerlendirmelerin glgesinde kalmtr. Bir tarafta Bulgar tarihilerinden ou

12 Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 371(17)-372(49) (ed. Bonn, s. 485-487), = Grabler, Abenteuer, s. 174-175. Malingudis, Zweit. bulg. Staat., s. 107-112, eytana satlm insanlar yirminci yz-yla kadar Balkanlarn eitli blgelerinde grlen bir Ortaa Trakya geleneine (anastenaria) balamak iin ilgin bir giriimde bulundu.

13 Kronoloji sorunlarn van Dietenn Nik. Chon. Hist. dipnotlarndaki kesin tanmlamalarndan rendim. (Bu notlar konu zerindeki zel almasnn temelini oluturur: van Dieten, Erlute-rungen), ve Malingudis, Zweit. bulg. Staat., s. 113-122.

14 Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 373(58-59) (ed. Bonn, s. 487), = Grabler, Abenteuer, s. 175.

Kumanlar ve Tatarlar

32

Bulgar devletinin yeniden kurulmasnda Ulahlarn etkisini azaltmaya, ya da sil-

meye alrken, te yanda da ou Rumen bilimcileri bu devleti tarihteki birinci,

(bazen de ikinci!) Rumen devleti olarak yceltmek istemilerdi. Bu kuramlarn

ounluu nyargl milliyeti kavramlarn tesine geemedi ve insanlar tarih

verileri tarafgir seim ve deerlendirmelerden geirip kendi uluslar iin parlak

bir gemi ina etmeye abalad. Baz ufak tefek konularda hem Bulgar, hem de

Rumen bilim adamlarnca deerli zmler retilmi olsa da, almalarnn geni

kapsam ve slubu pek kabul edilebilir deildir. Bu gibilerin balca yanl ada

ulus kavramn Ortaaa uyarlamak istemeleridir. Olaylarn gelimesinde ikincil,

bazen de ncl neme sahip olmasna karn, milliyete zel bir yer verdiler.

Bu nedenle, 1186 ayaklanmasn yarglarken, olaylarn ardnda ulusal neden-

ler aramak eiliminden kanmamz gerekir. Bu ayaklanma ncelikle Bizansn

iradesine kar bir bakaldryd ve farkl etnik gruplarn bu ayaklanmaya katl-

m olmalarnn sadece ikinci derecede nemi vard. Ayaklanmann balca ama-

c, eski Bulgar topraklarnda Bizans devletinin gcne kar durabilecek yeni bir

devlet kurmak ya da eskisini canlandrmakt. Kimse Ulahlarn ya da Bulgarlarn

ulusal devletinden sz etmiyordu. Bylesi bir iddia o dnemin dnce tarzna

tmyle yabancyd. Hibir ada ulus gemie el koyup tekeline alamayacana

gre, kinci Bulgar mparatorluunun ada Bulgar ve Rumen uluslarnn ortak

gemilerine ve ulusal miraslarna ait olmas gerekir. Bulgar ve Rumen tarihileri,

Marksizm maskesi altnda bile bazen eski, bazen yeni milliyeti grleri destek-

lemeyi srdrdler; milliyetiliin ar mirasn bir kenara brakmak ve ada

ulusal bilin biimleri kabul etmek onlardan sonra gelenlerin grevi olmaldr.15

imdi bizim yapacamz, etnonimlerin o dnemdeki kullanmn aratrmak ve

bu ok tartlan soruna kabul edilir bir zm bulmaktr.

O dnem kaynaklarnn en byk elikisi ve ada bilim adamlar iin en

byk sorunu oluturan durum, eski Bulgar topraklarnda Bizansa kar ayak-

lananlara ounlukla Ulah (Yunanca , Latince Blaci) ve devletlerine,

yeni Bulgaristana basite Blachia ya da Blakia denmesidir. Bu yzden sorunu

zmedeki anahtar Ulah teriminin yorumlanmas olacaktr. Herkesin bildii

gibi, Ulahlar Balkan Yarmadasnn eitli yerlerine dalm, Romallatrlm

obanlard ve Trakyada, Makedonyada, Tesalyada ve Moesiyada yaarlard.

Balkanlardaki Ulah nfusunun etnik alt kimliinin Trakyallk olduu phe

gtrmez. Ulahlar beinci yzyldan itibaren, Slavlarn Balkanlarda grlme-

leriyle birlikte youn deiikliklerden getiler: Rumen dilinde gney Slavcadan

15 Bulgar ve Rumen tarihlerindeki kinci Bulgar mparatorluu konusundaki deerlendirmelerinin tarafsz ve gzel bir zeti iin, bkz. Malingudis, Zweit. bulg. Staat., s. 123-129.

Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu

33

dn alnan szcklerin says bunun kantdr. Bizzat Ulah szc de Slav

kkenlidir, (Bulg., Srp. Vlah; Sloven. lah; ek, Slovak vach; Leh. woch; Rus.

Bopox) ve Cermen dillerinden alnma, Kelt, yabanc, Roman dilleri konuan

birisi anlamnda bir szcktr. 16 Bylelikle blgeye gen Slavlar neo-Latin-

ce bir dil konuan Balkan obanlarna Ulah adn takt. Uzunca bir sreden

sonra, Ulah terimi, baka Slav unsurlarla karm olabilmelerine ramen,

Balkanlarda, ounlukla bir Roman dili konuan gebe obanlarla eanlaml

oldu.17 Balkanlardaki Ulah etnik kimliinin belirlenmesi 10. yzylda, ilk kez

yazl bir metinde grlmeleriyle tamamland.18 Ulahlar 976-1105 yllar arasnda

Balkanlarn hemen her kesine dalmt ve en kalabalk blgeleri Bizanslla-

rn Bulgar themasnn gneybat blm (Grammos Da, Nereka Vadisi, Bistra

ve ar Dalar); Hellas themasnn kuzey blm (Salambrias Vadisi, Pindos ve

Zygos Dalar); Meri Nehri vadisiyle Balkan Dalaryd.19

Bu aamada, Bizans kaynaklar iinde Ulah-Bulgar-Kuman ilikilerine do-

rudan eriebilmi baz metinlere bir gz atmak mantkl grnmektedir. II. Basi-

leios 1020de Ohri bapiskoposluunu Bulgar kilisesinin yasal mirass ilan eden

berat () hazrlatt. Ohriye bal piskoposluklar sralayan imparator

Ohri bapiskoposuna btn piskoposluklardan, Bulgaristanda yaayan Ulah-

lardan ve Bulgaristan snrlar iinde, Vardar yaknlarndaki Trklerden kilise

vergilerini toplama yetkisi ( nnn) de verdi. Ona sayg gstermeli, ona

deer vermeli ve szlerine itaat etmeliydi20 Bu Ulahlar iin daha kesin bir yer

belirlemek imknsz olsa da, bu metinden karlan en nemli bilgi, eski Bulgaris-

tan topraklarnn hemen her blgesinde gezindikleri iin Ulahlarn belirli bir pis-

koposlua deil, Ohri Bapiskoposluuna bal olduklardr .21 Anna Komnena

Aleksiasnda mparator I. Aleksios Komnenosun 1091 ylnda Kayzer Nikeforos

Melissenosa Bulgarlar arasndan ve gebe hayat srenlerden (bunlara halk

arasnda Ulahlar denir) olabildiince ok kiiyi askere almasn buyurur.22 11.

16 Fasmer, , s. 345.17 rnein, Anna Komnenann Aleksias Ulahlardan Balkanlarn gebe obanlar olarak sz

eder (bkz. 22 numaral dipnot).18 Bizans kaynaklarnda 976 ve 1105 yllar arasnda Ulahlardan sz edilen yedi yer iin, bkz.

Gyni, Paristrion, s. 105-106.19 Bkz Gyni, Kkaumenos, s. 33.20 ambnein t kannkn atn pntn tn n pan Blgaran Blcn ka tn pe

tn Barein Tokn nt Blgarikn n e, timn atn ka beai megl ka kein to lgou ato' (Gelzer, BZ 2, 1893, s. 46 ve Dlger, Regesten, , s. 104, no. 807). Vardar Trkleri iin bkz. Laurent, Bardario-to-n.

21 Bkz. Gyni, Kkaumenos, s. 35.22 Neolktou katalgn, pi te k Boulgn ka pi tn noma bon elnto

(Blcou totou kn kalen e lekto)' (Anna Komn. Alex./Reiffersch., , s. 8 (11-13)).

Kumanlar ve Tatarlar

34

yzylda Ulah szcnn birincil karlnn Balkanlarn gmen oban

olduunu kantlamas bakmndan, Anna Komnenann bu aklamas ok nem-

lidir. adalarnn gznde asl belirgin zellii, balangta Latince konuan

bu grubun uralar ve hayat biimleri olmutu. Yine de, Ulahlarn iinde Slav

kkenli bir dil konuan nemli gruplar bulunmad kansndaym. Olsa olsa, bu

Ulah obanlarnn iftdilli olduklarn, kendi Roman anadilleri yannda bir de g-

ney Slav lehesi konutuklarn dnebiliriz. Askere alnanlarn toplanma yeri

Meri Nehrinin azndaki Ainosta (Enez) olduundan, metinde sz edilenlerin

Meri Nehriyle Balkan Dalar arasndaki Ulahlar olduunu varsayabiliriz.

Bizans imparatoriesinin eserinden yaplan bu alntdan karlabilecek

ikinci nemli bilgi, Bulgar ve Ulahlarn birbirlerinin yaknnda, yan yana ya-

adklardr. Bulgarlarla Ulahlarn birlikte yaadklarn ya da ibirliine daya-

nan bir iliki iinde bulunduklarn dorulayan baka verileri Kekaumenosun

Strategikonunda buluyoruz. Bu eserde 1066 ylnda, imparatorluun Hellas

themasnda Tesalyada kan yerel bir ayaklanmann etrafl anlatm bulunur.

Ayaklanmann merkezi Rumlarn, Ulahlarn ve Bulgarlarn devlete kar bir ha-

rekete girimeye kalktklar Larissa (Yeniehir) idi ve isyann elebalar Ulahlar

da tahrik edenler Larissal Rumlard.23 Ulah ve Bulgarlardan genellikle ayak-

lanmaya katlanlar olarak, birlikte sz edilmektedir.24 Beriboos adl bir Ulahn

evinde bir toplant yaplm olmas, bu gruplar arasndaki yakn ilikiyi gster-

mektedir.25 Tarihte bilinen ilk Ulah olan bu kiinin ad Slav kkenli Berivojdan

tretilmitir.

Ulahlarla Kumanlardan ilk kez 1095te sz edilmektedir. I. Aleksios Kom-

nenos Balkan Dalarnn dou eteklerinde, Ankhialosta ordughn kurmuken

Pudilos adl bir Ulah nderi gelip Kumanlarn Tunay getiklerini bildirir (

).26 Ne var ki ok gemeden Ulahlar Kumanlara da yardm ede-

cek, Bizansllarn nbeti dikmedikleri da geitlerini gstereceklerdir.27 Anna

Komnenann eserinde anlatlan bu yk, 11. yzyln sonunda Bizans-Ulah-

Kuman ilikileri konusunda iki nemli bilgi iermektedir. Bunlardan birincisi,

Bizans egemenliinde bulunan Ulahlarn derebeylerine kar gelmek iin hibir

frsat karmadklardr. Bylelikle, Asen ve Peterin ayaklanmasna yz yl bile

kalmadan, Ulahlar imparatorluun dmanlar gibi hareket etmilerdi. kincisi

23 Malingoudis, Zweit. bulg. Staat., s. 62-63, Gyniden (Kkaumenos, passim) sonra baz ara-trmaclarn bu giriimde bir Ulah ve Bulgar ulusal zellikleri tad varsaymlarn reddeder-ken hakldr.

24 e tn okan Berbou to Blcou (Kekaum. Strat./Wassil.-Jern., s. 69 (9-10), 70 (3-4)).25 O te Blcoi ka o Bolgaoi, (Kekaum. Strat./Wassil.-Jern., s. 68(16)).26 Anna Komn. Alex./Reiffersch., , s. 61(29-31.))27 Anna Komn. Alex./Reiffersch., , s. 62(28-29.))

Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu

35

Bizansllarn gebe dmanlar olan Kumanlara, kuzeyden saldrrken yardm-

da bulunmulard.

Yukarda incelenen tarih alntlar 1185 zgrlk hareketinden nce Bul-

garlar, Ulahlar ve Kumanlarn neden Bizansn ortak dman olduklarna dair

kusursuz bir aklama niteliindedir. 1185-1186 gelimelerinde rol alan btn

nemli aktrlerin yz yl ncesinden sahnede bulunduklarn grmek ilgintir;

Bulgarlar ve Ulahlar Bizans mparatorluunun boyunduruu altnda, ayaklanma

iin uygun zamann gelmesini bekliyordu. Gebe olan Ulahlarn, ayaklanma

dzenleme konusunda Bulgarlardan ok daha etkin olduklar anlalmaktadr.

Nihayet, mparator I. Manuel Komnenosun lmne (1180) kadar, Ulahlar ve

Bulgarlar gl Bizans mparatorluuna kar kacak durumda deillerdi. Bul-

garlar, Ulahlar ve Kumanlarn 11. yzyln sonlarnda Bizans karsna birlikte

kmaya hazr olduklarn, Bulgar-Ulah-Kuman ibirliinin 1185-1186 olaylarn-

dan nce nemli bir baar elde edememesinin tek nedeninin imparatorluun as-

ker gc olduunu syleyebiliriz. Ne var ki imparatorluun dzeni gevemeye

balar balamaz, Bulgar-Ulah-Kuman koalisyonu Bizansa kar mcadelesinin

sonunu grebilmeye balayan bir geree dnt. Bu birlikte her taraf ortak da-

vaya zel bir katk salad. Bulgarlar hareketin ideolojisini salad: Bizans ile sa-

vamann amac bir zamanlarn gl Bulgar mparatorluunu kendi ynetimi ve

din dzeniyle yeniden kurmakt. Byk bir yoksulluk iinde yaayan, smrl-

m insanlar iin eski siyasi glerinin, uzun zaman nce kaybolmu etkin ya da

edilgen kahramanlklarn ans son derecede ekici grnebilir. Mevsimsel ge

dayal obanlk yapan, yani zel bir gebe yaam tarz sren Ulahlar inisiyatifi

ele almak ve harekete nderlik etmek iin biilmi kaftand. Bylelikle Ulahlar

balang enerjisini ve devinimini saladlar. Nihayet, Kumanlarn savama po-

tansiyeli olmasa, Bizans mparatorluu karsnda hibir direni srekli bir baa-

rya ulaamazd. Bylelikle Kumanlar silah ve sava saladlar. Bizans kart

ittifakn btn bu unsurlarn katks yadsnamaz, ancak gerektii gibi incelenmek

zorundadr.28 Aada bu aratrma ynn izlemeyi srdreceim.

28 Bizans tarihi konulu monografisinde olaylarn benzer bir deerlendirmesini sunan nl Rus Bizantologu A. Vasiliev idi: zgrlk hareketini balatanlar Eflkllar olsa da, Bulgarlarn bu harekette onunla birlikte etkin rol oynadklar kukusuz, yeni kralln i rgtlenmesine b-yk katk salam olmalar da muhtemeldir. Kumanlar da harekete katldlar. Yeni Bulgar kral-l etnolojik adan bir Eflk-Bulgar-Kuman devletiydi ve hanedan, eer Niketas Khoniatesin yazdklar benimsenecekse, Eflklyd (Vasiliev, Hist. Byz., , s. 442). Banescu da kinci Bul-gar imparatorluu Balkan Rumenlerinin etkin enerjisi ve eski Bulgar emperyalist geleneklerine gre kuruldu, ve Devlet Asnidler tarafndan her iki halk iin kuruldu: eski bir tarih gelenei yeniden canlandrd ve Bizans karsnda yeniden rakip devleti temsil ettii iin adna Bulgar mparatorluu denildi, derken hakldr. (Banescu, Sec. emp. bulg., s. 93, 25). Ne var ki Banescu 1186 sonras gelimelerde ok nemli bir rol oynayan Kumanlar tmyle unutmu gzkmek-

Kumanlar ve Tatarlar

36

kinci Bulgar mparatorluu KaynaklarndaEtnik simler ve Etnik Gereklikler

Artk balang noktamza, yani zgrlk hareketini anlatan Yunan ve La-

tin kaynaklarnn sadece Ulahlardan sz etmesine, Bulgarlarn adn andklar

ender durumlarda bile onlara ok nemsiz, ikinci derecede roller bimesine geri

dnebiliriz. Burada zellikle bir Bizans (Nik. Chon. Hist.) ve Latin (Ansbert,

Robert de Clari ve Villehardouin) mercek altna yatrlacaktr.

Niketas Khoniates eserinde a (Vlahu) etnonimini onlarca kez kul-

lanrken, (Bulgaru) terimine sadece birka kez bavurur.29 Bizans

tarih eserlerinde tutarl ve evrensel bir etnonim sistemi kullanlmad bilin-

mektedir: ayn eserde bir etnonim eitli halklar ifade edebilir, bir halk eitli

etnonimlerle tanmlanabilirdi. rnein Niketas Khoniates ncelikle ada g-

ebeleri, Kumanlar tanmlamak iin kulland eski etnonimini bazen

Peenekler iin de uygun gryordu.30 Kumanlar ayn zamanda herkese bilinen

ve kendi kendilerine taktklar adyla da anlabiliyorlard.31 Bulgaris-

tanllar konusunda, kendi kendilerine taktklar (Bulgaru) dnda

en ok kullanlan ad, eski Bulgaristann, yani Mysiann eski halkyla zdele-

tirildiklerinden, (Misoi) idi.32 Niketas Khoniates eserinde bu etnonimler-

den hepsini kullanr (, ; , , ). Daha

nce grdmz gibi, ilk iki etnonimi kullanma biimi mulak deildir. imdi

aydnlatlmas gereken dier nn kullanmdr. Khoniatesin eserindeki My-

soi terimi Mysia, yani Bulgaristan sakinlerinden baka bir ey ifade etmez. Kho-

niates bu eski terimi kullanrken,33 terimin etnik ieriine bakmakszn eski Bul-

garistan halkn kastetmektedir. Bylesi eski etnonimlere sahte-etnonim adn

vereceim. Oysa yazarn bylesi bir sahte-etnonimin ada anlamn belirtmek

istedii zel durumlarda, eski etnonim somut bir etnik anlam kazanr. rnekler

tedir. Banescunun bazen Bulgar kartlarndan daha ak grl grnd gerei Rumen milliyetiliinin daha lml zellii konusunda speklasyonlara izin vermemelidir. Ulahlar gerekten orada bulunduklar ve Bulgar tarihilerinin ska denemeye kalktklar gibi tarihten basite silinemeyecekleri iin Rumen bilim adamlar zellikle bu konuda geree daha yakndr. Baka rneklerde Banescu da kendini Rumen milliyetiliinin ii bo ve tumturakl sylemleri-ne kaptrm grnmektedir.

29 Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 371(23), 374(86), 465(24), 643(30), (ed. Bonn, s. 485(15), 489(3), 612(22), 849(11)).

30 Bkz. Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 79daki Dizin.31 Nik. Chon. Hist./van Dieten, I, s. 428(64), 522(25), 523(35,39,40) (ed. Bonn, s. 561(8), 691(14),

692(3,7,17)).32 Bizans kaynaklarnda ve terimlerinin getii yerler, bkz. Byz.-turc., , s.

100-106, 207-209.33 rn. Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s. 371(13), 394(18), 399(43).

Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu

37

Zonarastan: Yunanca.34 Mysoinin ada anlamn aklamak gerekince ou

Bizans kayna bu terimi Bulgarlar iin kullansa da, ayn szcn Peenekler,

ya da Macarlar(!) anlamna geldii rnekler de vardr.35 Khoniatesin metnine

daha yakndan bakarsak, somut etnik anlamda konuurken Mysoi ile ne demek

istedii aktr. Haimostaki barbarlarn eskiden Mysoi olarak adlandrldklar-

n, imdi de Blakhoi olarak bilindiklerini anlatr.36 Bylelikle, Ulahlar eskiden

Bulgaristan, ondan da nce Mysia olan topraklarda yaadklar iin, Khoniatesin

Ulahlar Mysoiler ile zdeletirdii bellidir. Khoniates daha sonra Mysoi ve

Bulgaroilerin gcnden sz ederken de kullanmnda tutarldr.37 Eer Myso-

iler Ulahlar ise, o zaman bu tanmn Bulgaristandaki balca iki etnik birim

olan Ulahlar ve Bulgarlar kastetmesi gerekir. Bu varsaymn bir dorulamasn,

aslnda Niketas Khoniates de dahil, daha nceki kitaplarn derlemesi olan Theo-

doros Skutariotes (skdarl Theodoros) ve Efraimin tarihi eserlerinde buluruz:

Haimos barbarlarnn eski ad Mysoi idi ve imdi onlara Blakhoi veya Bulgaroi

deniliyor.38 Khoniatesin bu sonradan yaynclar bylelikle onun yorumunu,

hem Ulahlara, hem de Bulgarlara Mysoi dendiini doruluyorlar. Khoniatesin

yazlarnda eski Mysoi etnoniminin anlamnn olduka gevek olduunun, hem

Bulgarlar, hem de Ulahlar ierebileceinin bizzat farknda olduunu gsteren

bir blm vardr. Aziz Dimitrios adna bir kilise yaplmasn anlatrken, nce

Mysoilerin Peter ve Asenin nderliinde olduklarn sylyor. Ulahlar (Blak-

hoi) diye Mysoi adn Blakhoiye evirerek devam ediyor Khoniates iki kar-

dein ayaklanmasna katlmakta isteksizdi. Ardndan kardeler bir kilise ina

ettirip, iine insanlara Tanrnn Bulgar ve Ulah haklarn zgrle kavutur-

maktan mutlu olacan sylemekle grevli meczuplarla doldurdu.39 Bu blm

hem Bulgarlarn, hem de Ulahlarn zgrlk hareketine katldklarn kukuya

yer brakmayacak kadar aka ortaya koymaktadr. Cevap verilmesi gereken

tek bir soru kalmtr: Khoniates Bulgarlarn varlndan da haberdar olmasna

ramen, 12. yzyln sonunda Bulgaristandaki gelimelerden sz ederken neden

neredeyse hep Ulah terimini kullanmt? Sorunun cevab ok basit: Ayak-

34 Byz.-turc., s. 207-208 ve baka rnekler.35 Btn rnekler iin, bkz. yukardaki 32 numaral dipnot.36 Bkz. 7 numaral dipnot.37 Ka tn tn Mun ka tn Blgn natean, (Nik. Chon. Hist./van Dieten, , s.

374(86-87); ed. Bonn, s. 489(9).)38 Mu mn nmnto prteron, Blco nn ka Bolgaroi, (Theod. Skut. Syn./sat-

has, s. 370(18-19) ve Efraim/Becker-Mai, s. 237(63)).39 Tn Mun ... o Blcoi ... to tn Blgn ka Blcn gnou, (Nik. Chon Hist./ van

Dieten I, s. 371 (13, 15, 23) Bulgarlardan ve Ulahlardan iki ayr halk (V) olarak sz edildiini grmek nemlidir. Nik Chon. V ve V terimlerini fark gzetmeden kullanr; bkz. Malingu-dis, Zweit. bulg. Staat., s. 74-75, n. 67.

Kumanlar ve Tatarlar

38

lanmay balatanlar Ulahlard ve hareketin nderleri de onlardand; bu yzden

hareket ncelikle Ulahlarla zdeletirildi.40 Daha sonra, zellikle de kardein

lmnn (Kaloyan 1207de ld) ardndan, yeni devlet kendini Birinci Bulgar

mparatorluunun dorudan mirass olarak grmesiyle birlikte, hareketin ba-

lang zellii giderek kayboldu. Bulgar zellii Ulah balanglarna stn geldi.

Khoniatesin tersine, olaylarn ada olmayan Georgios Akropolitesin (d. 1217)

zgrlk hareketini bir Bulgar giriimi olarak tanmlayp, eserinde Ulahlardan

hi sz etmemesinin nedeni de, budur.41 Ancak Akropolitesin Ulah terimini

bilerek sildiini dnmemeliyiz. kinci Bulgar mparatorluunun ilk on, ya da

yirmi ylndan sonra Ulah balanglar nemini yitirmi; Ulah halknn kendine

zg bir ulusal bilinci olmadndan, Ulah hiyerarisi de kendi iradesiyle Bul-

garlarla birlemiti. Dnemin temel ideolojisi olan Dou Hristiyanl Bulgarlar

ve Ulahlar da dahil, Balkanlardaki btn etnik gruplar birbirine balyordu.

Ulahlar ve Bulgarlar arasnda tek ayrm yapan, olaylarn Bizansl ada

Khoniates deildi. Batl grg tanklar da ayn ayrm yapmakla birlikte, tpk

Khoniates gibi Ulahlar yelerler. 1189-1190 yllarnda mparator I. Friedrichin

ordusunda nc Hal Seferine katlan Ansbert, Kalopetrus adl bir Ulahtan,

kardei Asen ve adamlarndan sz eder.42 Bir baka yerde Peteri Ulahlarn

Efendisi, Kalopetrus olarak anar.43 Burada, bazen Bulgarlar ve Ulahlar arasnda

bir ayrm yaptn belirtmemiz gerekir (rnein, Greculos Bulgares Seruigios

40 Mutafciev ve Zlatarskinin de deneyip baaramadklar gibi, Ulah teriminin bazen Bulgar an-lamna da geldiini kantlamak imknszdr. Bulgar bilim adamlarnn destekledii bu durutan etkilenen birok nl tarihiden birisi olan Ostrogorsky, Bizans tarihinde yle der: ada Bulgar aratrmaclara u adan katlrm (karlatr: zellikle P. Mutafciev, Proizchodutu na Asenevci, Maked. Pregled 4, 1928 ve Zlatarski, storija II. 416 vd): Ulahlarn rol fazla by-tlmemelidir, zira o zamanlar Bulgarlar da Ulah olarak adlandrlyordu. (Ostrogorsky, Gesch, s. 287, n. 3). Bu grn eserinin nc basksnda savundu: O zamanlar eski Msien ya da Paristrion themasnda yaayan halk Ulahlar olarak adlandrlyordu bu yalnzca etnik bir nite-leme deildi, obanlk yapan boylara da topluca bu isim verilmiti Bulgar deyince anlalansa ncelikle Bulgaristan yani Makedonyann sakinleriydi (s. 334, n. 5) Bulgar ve Ulahlarn birbir-leriyle hibir zaman kartrlmadklar konusundaki grlerimi burada tekrarlamann yararsz olduu grndeyim. Bulgarlarn Ulah olarak tanmlandklar tek bir rnek bile bulamyorum. Eer Zlatarski ve yandalar Nik. Chon., Hist., Bulgarlarn bazen grmezden gelindikleri ve sa-dece Ulahlardan sz edildii dncesinde iseler, hakldrlar. Ne var ki bu gerek bize Ulahla-rn Bulgarlarla ayn olduklar varsaymnda bulunmaya izin vermez; tersine, Ulahlarn rolnn ylesine nemli olduu iin, bazen sadece onlardan sz edildiini gsterir. Dahas, balangta karmak grnse de, Bizansta etnonim kullanm kat kurallara uymaktayd. ada bir halk birka eski etnonimle yaftalanrken, tek bir eski etnonim birden fazla ada halk iin de kulla-nlabilirdi. rnein, Macarlara Getai, Dakes, Mysoi, Skythai, Sauromatai, Turkoi, vb. gibi adlar taklrken Persai etnonimi Seluklular, Osmanllar ve Tatarlar iin kullanlyordu. Ancak bu kay-naklar kendi adalar halklar kartrmyorlard.

41 Bkz. Georg. Akr. Chrn./Heisenberg, , dizin..42 quidam Kalopetrus Flachus AC frater eius Assanius cum subditis Flachis, (Ansbert/Chroust, s.

33(4-5)).43 Kalopetrus Blachorum domnus, (Ansbert/Chroust, s. 69(24).)

Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu

3

Flachos).44 Bir de ayn hal seferinin baka bir grg tan raporunda, anonim

Historia peregrinorumda Ulah teriminin tam anlamn belirlememizi salayan

bir blm vardr: Kardei Assanius ile birlikte Ulah halklarn yneten Kalopet-

rus 45 Populi Blacorum, yani Ulah halklar deyimi iki ekilde yorumlanabilir.

Birincisi, Blaci szcnn belirsizlik tadn, sadece bir Roman dili konuan

Ulahlar deil, Slav kkenli Bulgarlar gibi baka etnik unsurlar da kapsad an-

lamna gelebilir. kinci yorum, Ulahlarn kinci Bulgar mparatorluunun etnik

karmndaki stn siyasi g olduklar anlamdr; Bulgarlar ve Kumanlar gibi

dier halklar, Ulahlara tabidir. Her ne olursa olsun, btn bu veriler Ulahlarn

12. yzyln sonunda Bulgaristanda nemli rol oynadklar grmz des-

tekler gibidir ve Ulah teriminin ska karmza kmas da bu szc Bulgar

terimi yerine kullanma alkanlyla aklanamaz.

Drdnc Hal Seferine ve 1204te Bizansn alnna bizzat katlan Geoff-

roi Villehardouin de Bulgarlar Ulahlardan ayrmaktadr. Johannis adn verdii

Kaloyann 1207de Kumanlardan (Comains), Ulahlardan ve Bulgarlardan (Blacs

et Bougres) oluan gl bir ordu kurduunu belirtir.46 Dier tarafta Kaloyandan

rois de Blaquie et de Bougrie diye sz eder ve onun Ulah olduunu belirtir (Jo-

hanis si ere uns Blas).47 Papa III. nnocentusun yazd mektupta Bulgar hkm-

dar Kaloyana rex Bulgarorum et Blacorum diye hitap etmesi de ilgintir.48

12. yzyln son yirmi ylnda Balkanlarda yaanan gelimelerin ilgin bir

yanks vardr. Gesta Ungaronumu 1200 yl dolaylarnda yazm olmas gere-

ken Macar Anonymous (Anonim) birinci snf bir tarih kayna olmaktan uzak-

tr; kendi dnemindeki kiileri, olay ve dnceleri yzyl nceki bir dneme

yanstarak, Macar Landnahmesinin (9. yzyln sonunda Karpat havzasnn

fethi) tarihini yazmaya giriir.49 Eseri anakronizmlerle (tarih tutarszlklaryla)

dolu olmasna karn, yazarn ana k tuttuu iin, bazen olduka bilgilen-

diricidir. rnein, Anonymous Glad adnda hayali bir kiiyi topran Macarlar

tarafndan fethedildii aa gnderir. Bu Glad Vidin (Budin) yneticisidir (qu-

idam dux nomine Glad de Bundyn [dorusu Budyn]50 ve lkesi (terra) Maros

44 Ansbert/Chroust, s. 28(5).45 Kalopetrus qui cum Assanio fratre suo dominabatur populis Blacorum, (Hist. peregr./Chroust,

s. 149(13-14).)46 Johannis sere porchaciez de grant ost de Comains qui venoient lui; et porchaa ses os de Blacs

et de Bougres, si granz com il onques pot, (Villehardouin/Pauphilet, s. 193).47 Villehardouin/Pauphilet, s. 136.48 Migne, PL CCXV, cols, 277, 287, 290, 293.49 Anonymous ve eserlerinin aratrmas tarihi ve baka bibliyografya bavurular iin, bkz. Csa-

podi, Anonymus.50 Anonymous, Gesta, 11, SRH, , s. 49(1).

Kumanlar ve Tatarlar

40

Nehrinden gneye, Tunaya doru uzanr.51 Bu Glad yannda Kuman yardmc

kuvvetleriyle Macarlara kar savar ve Macarlar Temes Nehrini gemek iste-

diklerinde, onlar, Kumanlarn, Bulgarlarn ve Ulahlarn yardmyla, piyade ve

atllardan oluan kalabalk bir orduyla karlad.52 Bu gelimeler Bulgaristanda

barollerinde Kumanlarn, Bulgarlarn ve Ulahlarn bulunduu ada olaylar

belli belirsiz hatrlatmaktadr.

12. ve 13. Yzyllarda Bulgaristan,Ulahya ve Kumanya

Ulahlarn kinci Bulgar mparatorluunun temelini oluturan harekette oy-

nadklar nemli role uygun olarak, Latin kaynaklar Bizanstan ayrlan yeni

lkeye Blacia adn verdiler. Robert de Clariye gre, Bizans imparatoruna ait olan

Blakie dalarla evrili mstahkem bir lkeydi. Clari daha sonra ekler: Kumanya

Ulahya ile snrda bir lkedir.53 Bunun sonucunda, Ulahya Balkan Dalaryla

Tuna arasnda uzanyor, iki lkenin arasndaki snr Tuna Nehri oluturduu-

na gre de, Kuman lkesi Ulahyann kuzeyinde yer alyordu. Ulahyann, 14.

yzylda, Voyvoda Aleksander Besarab hkmdarlnda tarih sahnesine kan

tarih Eflk ile kartrlmamas gerekir.54 Eflk Tunann sol kysnda, eski Ku-

man lkesinin bulunduu yerdeyken, Ulahya nehrin sa yakasndayd ve top-

raklar daha nceki ve daha sonraki kuzey Bulgaristan ile aynyd.

1185-1186 bakaldrsn balatan ve yeni Ulah-Bulgar devletine adlarn

veren Ulahlarn Bulgaristandan giderek ekilmeleri ve bu isyandan yaklak 150

yl sonra her ikisi de eski Kuman lkesi topraklarnda olan Eflk ve Moldav-

ya (Bodan) adl iki Rumen prenslii kurmalar ilgin bir etnik tarih gelimesi-

dir. Ulah etnik unsurlarnn Bulgaristandan kuzeye doru en byk g 13.

yzylda gereklemi olmaldr. Balkanlarn Latin kkenli diller konuan Ulah

51 Anonymous, Gesta, 44: Latince (SRH, , s. 89(13-14).) Horom Krass (Srpa Kara, Rumen-ce Cara) ve Tuna nehirlerinin birletii yerde, daha sonra Palnka olacak, imdi Srbistanda Baka Palanka olan Ortaa Macar kenti Haramdr. (Bkz. Melich, Honf. Magy., s. 19-22, 191-194.)

52 Cum magno exerciu equitum peditum adiutorio Cumanorum et Bulgarorum atque Blacorum, (Anonymous, Gesta, 11, 44, SRH, , s. 50(1), 90(10-11)).

53 Or EST Blakie une terre qui EST du domaine lempereeur and Si EST Blakie une molt fort terre, qui toute EST enclose de montaignes; si que on ny puet entrer ne issir fors par UN destroit, (Cla-ri/Pauphilet, s. 60). Bkz. Banescu, Lancien tat, s. 62.

54 Rumen Eflk devletinin kuruluu iin, bkz. bu kitabn 7nci blm. Eflk ad ilk kez 1330lu yllarda Macaristanda yazlan Almanca vakayinamelerde grlr (Wallachei, Walachey, Wolo-chey, SRH, , s. 220, 221, 222, 284).

Kumanlar ve kinci Bulgar mparatorluu

41

obanlarnn Kuman savalaryla karmas modern Romanya ethnosunun

oluumu iin ok nemli bir dnem olmaldr. Ulahlarn gl dalgalar halinde

Tunann kuzeyine gleri kinci Bulgar mparatorluunun kuruluundan son-

ra, Kumanlar, Ulahlar ve Bulgarlar arasndaki ibirliinin Tunann iki kys

arasnda gidip gelmeyi kolaylatrd bir dnemde gerekletii neredeyse kesin

gibidir. Tuna Nehri 1185 ylndan itibaren iki hasm g (Bizans ve gebeler)

arasnda snr olmaktan km ve Gney Karpatlarla Balkan Dalar arasndaki

topraklar birbirine balamaya balamt.

Grevimiz, Ulahlarn Tunann kuzeyine g ve yerleme srelerinin geli-

mesinin izini srmek deil. Bu nedenle, bu srecin anlalmasn kolaylatrmak

amacyla birka gerei saymak yeterli olacaktr. Ulahlar 13. yzyldan nce

de Tunann sol kysna dzensiz srelerle yerlemi (Ulahlar gibi g