Panevropski univerzitet `Apeiron` Opte pravo

Tina Mili58-09/VOP

USTAVNO PRAVO

1. Ustavno pravo kao grana (pojam, predmet, naziv i mjesto u pravnom sistemu) PREDMET I POJAM Pravo je skup pravnih normi. Sve norme ureuju neto, pravila ponaanja, odnose u drutvu,... Norme UP reguliu politike i drutvene odnose, ali ne samo te odnose i ne sve politike odnose. Vlast se vezuje za politike drutvene odnose. UP ini granu unutranjeg prava (rije je o politikim odnosima unutar drave). Norme UP reguliu: *organizaciju vlasti, *procese vrenja vlasti, te *odnos izmeu vlasti i graana (pojedinaca). Ali ni sve ovo nije dovoljno precizno (drava ima svoje dravne oblike federacija, konfederacija...), tako da norme UP reguliu: - Oblik vladavine (odreuje se prema efu drave: republika, monarhija...); - Oblike dravnog ureenja - opredjeljeno je odnosom izmeu centralnih i necentralnih (lokalnih) organa: unitarna, sloena (federacija, konfederacija, unija) drava; - Oblik sistema vlasti (odreuje se na osnovu toga koji organ, u kojoj mjeri i na koji nain uestvuje u vrenju dravne vlasti: predsjedniki sistem, parlamentarni sistem, sistem jedinstva vlasti); - Proklamuju ljudska prava i slobode, npr. poredak i odnose vlasti i naroda..., a samim tim reguliu oblik politikog ureenja. - Izvore prava i pravni sistem koji postoji u jednoj zemlji. NAZIV Rije ustav u naem jeziku znai zaustaviti, ograniiti. Norme UP su one norme koje predstavljaju granicu vrenja vlasti, svaka norma je istovremeno i ograniavajua u vrenju vlasti. Kroz istoriju, jo u starom vijeku drave su imale, odreena pravila koja lie na dananje, savremene ustave: grki statuti, rimske konstitucije, srednjovjekovne povelje (Magna charta). Naziv nastaje u XIX vijeku. Ne koristi se naziv UP kod svih zemalja. Kod nekih je zadran naziv dravno pravo (u Njemakoj, Austriji, Rusiji), koje je, po nekim teoretiarima, proizalo iz Hegelove teorije o dravi gdje je smatrao da je drava otjelotvorenje suastvenog duha, da je drava najvia vlast na zemlji (mada je i sam Hegel ee koristio izraz ustav, kojim je oznaavao ustavno pravo), iz ega proizilazi da je ustav djelo drave. Naziv UP je vie "demokratskog" duha, za razliku od "dravnog prava", ali Njemaka ne odstupa od svoga stava. Ipak naziv "dravno pravo" treba odbaciti. Razlog lei u tome to je s jedne strane preuzak (ne obuhvata ljudska prava i slobode), a s druge strane je preirok (tu ne spadaju sve norme koje se odnose na dravu i organizaciju vlasti, neke spadaju npr. u upravno pravo). MJESTO USTAVNOG PRAVA U PRAVNOM SISTEMU Kojim pravnim oblastima pripada jedna grana odreeno je mjesto u pravnom sistemu. Ustavno pravo spada u unutranje pravo, dio je javnog prava. I 1. meunarodno pravo 2. unutranje pravo II 1. javno pravo 2. privatno pravo Podjela na javno i privatno pravo je i danas predmet spora. Javno-pravni odnosi su oni odnosi gdje se pojavljuju odnosi vlasti. ODNOS SA DRUGIM GRANAMA PRAVA *UPRAVNO PRAVO je vrlo blisko ustavnom pravu poto su obavezana za dravu i njene vitalne organe, s tim to upravno pravo prouava organizaciju i funkcije izvrne vlasti (administrativno-upravne), dok ustav izuava najoptije i najvie pravne norme i pravni sistem jedne zemlje. Norme UP su najvie pravne snage. Mogu se koristiti za oznaavanje pravne nauke koja prouava pravo kao drutveni fenomen.

2

*RADNO PRAVO kao grana prava regulie drutvene odnose vezane za rad: uslovi rada, socijalno i zdravstveno osiguranje, radno vrijeme i sl. Radno pravo ima svoje ishodite u ustavu i ustavnom pravu, samim tim to glavne odredbe vezane za radni odnos i zatitu ljudi, proistiu iz ustava. *KRIVINO PRAVO je vezano za ustavno pravo izriitim normama koje se naroito odnose na kaznenu politiku i gonjenje (ustav SRJ iz 1992. u l. 21, zabranjuje smrtnu kaznu). Krivino zakonodavstvo, a time i krivino pravo, omeeno je i uslovljeno ustavnim odredbama, odnosno naelima ustavnog prava. *Odnos sa granama PRIVREDNOG PRAVA, pa i graanskog prava je neto posredniji, ali ustav i ustavno pravo su izvor mnogih grana prava. Privredno pravo, pa i graansko pravo vezani su za UP i teko je razgraniiti ove tri naune discipline u odnosu na oblast drutveno-ekonomskih odnosa. U razgraniavanju treba se drati naela da su ustavne norme rukovodee i najvie, a sve drugo iz drutveno-ekonomskih odnosa spada u podruje privrednog i graanskog prava. *JAVNO PRAVO ukljuujui unutranje i meunarodno vrlo je blisko ustavnom pravu. UP ima bitnu ulogu u domenu unutranjeg javnog prava, naroito u dijelu koji se odnosi na dravne institucije, tj. politike i javne institucije ureene pravom. *TEORIJA PRAVA i UP su vrsto povezani, tim vie to je teorija prava nastala kada i drava, a UP je vezano za dravu. Teorija prava izuava pravne norme kao posebnu kategoriju drutvenih normi. ODNOS VANPRAVNIH NAUNIH DISCIPLINA I USTAVNOG PRAVA UP i ustav u materijalnom smislu vezani su za neke vanpravne discipline, prije svega za: *POLITIKE NAUKE s obzirom da je u UP ugraeno veliko podruje politikih i optedrutvenih odnosa i normi, opravdano se utvruje snana povezanost politike i pravne nauke u okviru ustavnog prava. *POLITIKI SISTEMI UP i ustav obuhvataju temeljne norme politikog sistema, a politiki sistemi obuhvataju mnogo ire podruje koje nije predmet ustavnog prava, tako da politiki sistemi ne mogu biti izvan sfere konkretnog ustava i ustavnog prava. *SOCIOLOGIJU kao nauka prouava strukturu ljudskog drutva i zakone njenog razvitka. Ona pored ostalog prouava pravo, moral, obiaje i dr. Dugo se sociologija razvijala u okviru filozofije pa u tom kontektstu nije mogla zaobii ni UP. Obiajna i moralna naela su u nekim zemljama izvor ustavnog prava. 2.

Predmet i metod nauke ustavnog pravaMETOD je planski nain rada kojim se dolazi do odreenog cilja. Tumaenje (egzegeza tumaenje pravnih normi) je utvrivanje sutine pravne norme tj. smisla. Uvijek se kod tumaenja pravnih normi polazi od jezikog tumaenja, potom slijedi logiko (od veeg ka manjem i od manjeg ka veem, argumentum a contrario), sistematsko, ciljno (teleoloko), usko i iroko, analogija,... Osnovni metod pravne nauke je dogmatsko-pravni metod ovo je pravno logika metoda i odvaja pravo od politike i drutvenih i ekonomskih zbivanja. Bez obzira na svoju krutost i normativnost, ova metoda je primjenjiva u pravu, a samim tim i u UP. Komparativna (uporedna) metoda, kao jedna meu dominantnim metodama, koristi se i u nauci ustavnog i drugih pravnih nauka. Primjenjuje se u svim oblastima gdje se ne moe izvoditi eksperiment, zato se kae da je komparativna metoda u drutvenim naukama zamjena za eksperiment. Potie jo iz antike Grke. Da bi uporedna metoda dala eljene rezultate bitno je da postoji uporedivost pojava koje se uporeuju. Ustavno pravo i sistemi mogu se ovom metodom posmatrati na dva naina: sinhrono, kada se uporeuju dva ili vie istih ili slinih ustavnih sistema, ili dijahrono, kada se naelno uporeuju dva razliita ustavna ureenja po vremenu i sadraju. Istorijski metod - jedan od najstarijih metoda i polazi od nizanja injenica razliitog znaaja i sadraja, a zatim razvrstavanjem dolazimo do zakljuka o injenicama primarnog i sekundarnog karaktera. Ova metoda je znaajna za prouavanje savremenih, a pogotovo minulih ustavnih sistema. Socioloki metod - istrauje drutveni sistem i drutvene promjene. Ona je u izvjesnom smislu integralna, jer u sebe ukljuuje probleme analize, sinteze, indukcije, dedukcije itd. Induktivni metod osnovni dijelovi logikog tumaenja ovom metodom se polazi od pojedinanih injenica koji se reaju u sistem i tako se dolazi do zakljuka. U ustavnom pravu se koristi kao komparativna metoda. 3

Deduktivni metod - ova metoda nije primarna u ustavnom pravu. Polazi se od pretpostavke da ono to vrijedi uopte, vrijedi i pojedinano. Ovom metodom se zakljuuje logiki, a ne obavezno i injeniki. Nauka ustavnog prava nastaje u XIX vijeku. TEHNIKE Pored navedenih metoda, UP koristi i odreene tehnike koje slue kao pomono sredstvo, ne samo u ustavnom pravu nego i u drugim drutvenim, pa i prirodnim naukama. - Intervju koristi se u istraivanju ustavnog prava, pogotovo kada se eli istraiti efekat odreenih naela, pravila i odredbi. Moraju se osposobiti istraivai koji e znati unaprijed pripremiti pitanja, odabrati osobe za intervju, te znati pravilno primjeniti rezultate intervjua; treba razlikovati obini novinarski od istraivakog intervjua. - Test se u pravilu priprema u naunoistraivakoj ustanovi koja vodi projekat istraivanja. Ova tehnika sadri niz pitanja koja e eksplicitno pruiti odgovor na temu odnosno istraivaki zadatak. Test mora biti standardizovan i imati mjerne karakteristike. - Anketa utvruje miljenje, stavove itd... vee grupe ljudi o nekom pitanju i provodi se pomou upitnika. Garantuje tajnost (anonimnost). Rezultate treba prihvatiti s rezervom, poto su odgovori najee odraz subjektivnih svhatanja i momentalnog raspoloenja ispitanika 3.

Izvori ustavnog pravaU doba socijalizma pravo se posmatralo u materijalnom i formalnom smislu, tako da izvori prava mogu biti: - materijalni (drutvene injenice koje stvaraju pravo) i - formalni (pravni akti u kojima su sadrane pravne norme koje spadaju u tu granu prava). Pravni sistemi (prema kriterijumu ta moe biti izvor prava) se dijele na: a) evropski pravni sistem (opti pravni akti su izvor prava) o Pravni akti (izraz volje-voljni in) sadre svoj materijalni (sadrinu) i formalni dio (donosilac, nadlenost, postupak, forma u uem smislu). Mogu biti opti i pojedinani. o Izvori ustavnog prava su opti pravni akti koji sadre one pravne norme koje reguliu ljudska prava i slobode, pravni sistem i dravne oblike. b) aglosaksonski pravni sistem (izvor prava moe biti i sudski precedent) PRECEDENT - prva presuda u jednoj vrsti sporova koja je obavezujua za ostale sudove, nije isto to i sudska presuda. Izvori UP se mogu podijeliti po razliitim kriterijumima. 1) Da li predstavljaju samo izvor UP ili i nekih drugih grana prava: - Iskljuivi reguliu norme koje se tiu samo ustavnog prava - Mjeoviti reguliu i druge grane prava 2) Da li se ti akti javljaju kao izvor prava u svim zemljama ili samo nekim: I Standardni su oni koji postoje u veem broju drava: - ustav - meunarodni ugovori - evropski akti - ustavni zakoni - organski zakoni - obini zakoni - podzakonski opti pravni akti - poslovnici

-

II Osobeni su oni izvori koji postoje u speifinim, pojedinim dravama: obiaji odluke ustavnih sudova sudske presude (obinih sudova) 4

I*USTAV - je izvor svih grana prava. Ne mora uvijek da nosi taj naziv npr. Ustavni zakon ili u nekim zemljama Ustavna povelja (nekad u SFRJ), Osnovni zakon (u Njemakoj). On je najvii akt koji regulie itav pravni sistem jedne zemlje i svi drugi opti i pojedinani akti moraju biti u skladu sa njim. To je osnovni i glavni izvor UP. Tu spadaju i ustavni amandmani dopune ustava. U zemljama sa sloenim dravnim ureenjem ne postoji samo jedan ustav, ima ih vie, tako da u izvore ne spada samo ustav drave nego i dr. dravica, federacija, entiteta koji imaju pravo ustavnog samoorganizovanja. *MEUNARODNI UGOVORI ugovori su uglavnom nacionalni, ali postoje i meunarodni. esto imaju nadzakonsku snagu, a u nekim zemljama imaju mo kao i sam ustav (npr. Holandija). Rijee se i organizacija itave zemlje regulie meunarodnim ugovorom. Samo oni meunarodni ugovori koji se odnose na ljudska prava su izvor UP! - Prava iz meunarodnih ugovora u Ustavu BiH su.... (treba ih znati!) * EVROPSKI AKTI - izvor su prava kod zemalja lanica EU ukoliko reguliu materiju UP *USTAVNI ZAKON ima tri znaenja: 1) sinonimno, da su ustav = ustavni zakon; 2) da je on zakon za promjenu ustava (npr. Ustav iz 1946. godine u Jugoslaviji promjenjen je Ustavnim zakonom iz 195. godine); 3) zakon koji se donosi nakon novog ustava i slui za sprovoenje novog ustava; utvruje se rok za sprovoenje novog ustava, utvruje se rok za koji se stari zakoni trebaju uskladiti sa novim ustavom. *ORGANSKI ZAKONI - mogu oznaiti dvije stvari koje se nekad spajaju, a nekad su razdvojene: 1) zakoni koji reguliu djelatnost, sastav, funkcionisanje, rad pojedinih dravnih organa (npr. Zakon o sudovima ili preciznije Zakon o Vladi, Zakon o Ustavnom sudu,...) 2) negdje znae da je rije o zakonu koji se usvaja po teoj proceduri od ostalih zakona, a lakoj od procedure za usvajanje ustava. KVORUM - veina koja je potrebna za pravilan rad npr. parlamenta. *OBINI ZAKONI usvajaju se po obinoj proceduri. Da li su svi zakoni izvor UP? Samo odreeni zakoni, samo onda kada sadre ustavne norme (koje reguliu npr. organizaciju vlasti...). To su oni zakoni koji reguliu politike i drutvene odnose u drave, npr. Zakon o grbu, Zakon o izboru skuptinskih poslanika, Izborni zakon, Zakon o politikim strankama, Zakon o lokalnoj samoupravi, itd... Zakoni mogu biti izvori ustavnog prava bez obzira da li su doneeni na nivou dravne ili entitetske vlasti. (Nema Zakona o ljudskom pravima ZAKON - je volja veine u parlamentu, a ljudska prava i slobode su proklamovana ustavom, garantuju se ustavom, ali se njihovo ostvarivanje regulie zakonom!) *PODZAKONSKI OPTI PRAVNI AKTI obino se dijele prema njihovom donosiocu. Ali, postoji i jedna kategorija koja ima razliite donosioce, a ne mora uvijek da bude podzakonski opti akt. To su *POSLOVNICI tj. oni akti koji reguliu unutranju organizaciju i nain rada nekog organa. Za UP je veoma bitan Poslovnik Skuptine (koji ne mora uvijek da bude podzakonski opti akt). Generalno poslovnici su podzakonski opti akti (poslovnik o radu Vlade). - Podjela podzakonskih optih akata prema donosiocu (donose ih izvrni organi, organi dravne uprave i politiko-teritorijalnih jedinica): a) uredbe (najbitniji podzakonski akt - donosilac je izvrna vlast), b) statut c) pravilnici d) naredbe i e) opta rjeenja.

II5

1. 2.

*OBIAJI - su ustaljena pravila ponaanja, odn. jednoobrazno dugotrajno ponaanje o kojem postoji svijest o njegovoj obaveznosti. Postoje dva naina priznavanja obiaja: ustavni organi upuuju na obiaj; ustavni organi uvrsti obiaj u svoju praksu. Obiaj ne moe biti u sukobu sa ustavom ili protivustavan. *U Ujedinjenom Kraljevstvu (u Engleskoj) postoje USTAVNE KONVENCIJE - ustaljena pravila ponaanja, ali ih ne prati svijest o obaveznosti, bez dravno-pravne sankcije su, mada ih zbog ustaljenosti, godinama niko ne kri (one su u svijesti o lijepom ponaanju i da bi se itav sistem raspao da nema takvog ponaanja). Primjer: novoizabrana vlada se ne "dira" prvih 100 dana. Pred sudom se ne moe pozivati na ustavnu konvenciju, npr. ustavna konvencija da ef drave ne prisustvuje sjednicama vlade. *ODLUKE USTAVNIH SUDOVA - izvor su samo u onim zemljama gdje postoje ustavni sudovi. Ustavni sudovi vre kontrolu ustavnosti i zakonitosti, tumae ustav vrenjem kontrole ustavnosti i zakonitosti, a samim tim donose odluke koje su izvor UP Kako? Odluke ustavnih sudova su opte obavezne. Hans Kenzel: "Ustavni sudovi djeluju kao negativni zakonodavci." *SUDSKE PRESUDE tj. odluke redovnih sudova - nisu izvor ustavnog prava u kontinetalnom pravu, ali jesu u anglo-saksonskom u SAD-u, i u Ujedinjemom Kraljevstvu ali na drugaiji nain. Postoji razlika izmeu amerikog i engleskog sistema po kome odluke redovnih sudova mogu biti izvor prava. U SAD-u postoji pisani ustav, nema Ustavnog suda, postoji Vrhovni sud koji ima pravo da ocijeni ustavnost i zakonitost, ali to radi povodom konkretnog spora (kod ustavnih sudova nije tako - tu se spor vodi po "apstraktnom sporu", neovisno od konkretnog sluaja). Tako sudske odluke Vrhovnog suda SAD-a i federalnih drava postaju izvori ustavnog prava. Iako su odluke navedenih sudova pojedinane, one su izvor ustavnog prava jer se njima stvara ustavno pravilo, odnosno pie se ustav imaju snagu precedenta, odn. obavezujue su za ostale sudove. U UK je stanje neto drugaije, iz razloga to UK nema Ustavnog suda, niti pisanog ustava. U Britaniji svi sudovi mogu rijeavati pitanja koja zadiru u ustavnu oblast i ta su optevaea, iako su u pitanju konkretne pojedinane odluke, iako u pravilu to treba da rade vii sudovi, kao to je Vrhovni sud pravosua. Dakle, ukoliko se rjeava spor po pitanju ustavne materije onda su odluke redovnih sudova u Engleskoj izvor UP. 4. Nastanak i pojam ustava NASTANAK USTAVA Da bismo doli do saznanja o nastanku ustava prvo trebamo utvrditi pojam, uslove i vrijeme nastanka ustavne materije, treba pratiti evoluciju samog naziva (termina) ustav, i treba posmatrati nastanak savremenih pisanih ustava. Ustavna materija bila je prvo nepisana, a zatim i pisana. Stara je koliko i drava. Prvo su bile odluke rodovskog i plemenskog starjeine, a kasnije se javljaju i pisani akti ije sadrina ima elemente ustavne materije. Tu spadaju pojava ustava Atine i Sparte, pa rimskih konstitucija, srednjevjekovnih povelja, a ustavna materija (to predstavlja ustav u materijalnom smislu) naroito se umnoava pojavom savremenog politikog predstavnitva (parlamenta), posebno u Velikoj Britaniji. Jo u staroj Grkoj mnoge drave su imale svoje statute, Aristotel ih je prouavao... Ali tada posmatranje ustava nije bilo u dananjoj koncepciji tj. pogledu. Evolucija naziva ustava datira jo iz antikog doba. Nije ba sigurno da su ustavi Atine i Sparte, kao i drugi grki ustavi ba tako nazivani u svom originalu. Poznati rimski folozof Ciceron, u prvom stoljeu prije nove ere, prvi je izrekao i upotrijebio rije ustav, ije se znaenje zadravalo sve do dananjeg dana.

6

Prvi moderni pisani ustavi nastali su u drugoj polovini 18. vijeka u vajcarskoj i Engleskoj. Tad se uspostavlja moderni parlamentarni sistem, poinje se afirmisati pravna drava i javna vlast se stavlja pod kontrolu. Tako postaju aktuelna pisana pravila koja se javljaju u formi jedinstvenog ustavnog akta (ameriki ustavi, francuski ustav itd...). Nakon Bekog kongresa 1815. na kome je zakljueno da sve zemlje svjeta treba da imaju ustav, poeli su se donositi ustavi u svim evropskim, a zatim i ostalim zemljama. Jedan od prvih ustava je Cromvelov ustav.

Prof. uri - ustav nastaje i prouava se od 17. vijeka pa do dananjeg dana! POJAM USTAVA Ustav je akt koji nastaje u ograniavanju vlasti buroazije. Nerijetko nastaje i u borbi za nezavisnost. Ustav je najvii pravni akt jedne drave, ali to nije dovoljna definicija jer je to sloen sistem koji se moe definisati u pravnom, politikolokom i sociolokom smislu. PRAVNI SMISAO USTAVA - Ustav je pravni akt, izraz volje ustavotvorca. *Formalni smisao - kad god se u pravu kae da je neto u formalnom smislu podrazumijeva se da ima subjekt, odn. donosioca, ima se u vidu postupak donoenja i formu u uem smislu (moe se dodati naziv,...). Iz toga proizilazi da je ustav u formalnom smislu, pravni akt sa najveom pravnom snagom, donesen od posebnog (nadlenog) organa, ustavotvorca i po posebnom (ustavotvornom) postupku, u pisanoj sveanoj formi. Ustav se donosi posebnim postupkom, da bi se njegove odredbe, koje reguliu najvanije drutvene odnose, zatitile i omoguila njihova to dua vremenska primjena. Postupak donoenja i donosilac ustava donose, odn. odreuju snagu ustava pravni akt sa najveom pravnom snagom *Materijalni smisao - ima se u vidu sadrina Ustav u materijalnom smislu obuhvata sve norme, neovisno od toga gdje su sadrane, kojima se regulie organizacija vlasti, proces vrenja vlasti, tj. njeno funkcionisanje i kontrola, odnosi izmeu pojedinaca i vlasti,...ali i ljudska prava i slobode. Prof. uri - Da bi ustav bio i postojao mora da postoji i u formalnom i u materijalnom smislu! POLITIKI SMISAO USTAVA - ogleda se u uspostavljanju odreenog tipa (oblika) javne vlasti i politikih prava i sloboda, ali i u ograniavanju i kontroli te vlasti. Politiari kau da ustav predstavlja konstitucionalizam tj. proces ograniavanja vlasti. Vlast, osim ustava, ograniava jo i javno mnjenje, mediji,... - Karl Fridrih: " Ustav je proces djelominog ograniavanja vlasti." SOCIOLOKI SMISAO USTAVA - ustava ogleda se u realnom odnosu politikih sila u drutvu (npr. odnos vlasti u Srbiji poslije 05.10.2000. godine). Svaka drava je prije svega zajednica ljudi. Taj faktor zajednitva, drutvenosti i povezanosti koji je nezaobilazan u svakom ustavu nesumnjivo je socioloka kategorija i sfera - socioloki aspekt ustava, a obuhvata odnos drutva i ovjeka, odnos ovjeka i dravnih organa, ljudska prava ovjeka i sloboda kao dominantnog bia. 5.

Bitna svojstva ustavaUstav je sadrajan, sloen i znaajan dokument, iz ega proizlaze njegova bitna svojstva, koja ga izdvajaju od drugih pravnih i politikih akata i dokumenata. Bizna svojstva ustava su: 1. Ustav je odraz postojeeg tipa drutva - na drutvenoj sceni se stalno nalaze dva tipa drutva: onaj koji je dominantan i onaj koji tek nastaje, pa ustav mora odraavati krucijalne elemente tog tipa drutva. 2. Ustav je akt drave ustav mogu imati samo samostalne i suverene drave, a sve ostalo je surogat. Postoje primjeri da crkva donosi svoj ustav (za duhovnu sferu). 3. Ustav je najvii opti pravni akt - on stoji na vrhu hijerarhije pravnih akata i iz njega proistiu ostale grane prava. Svojstva ustava kao najvieg opteg pravnog akta obavezuju zakonodavne i sve ostale koji imaju pravo donoenja optih akata da ti akti moraju biti u skladu sa ustavom. ZATO JE USTAV NAJVII PRAVNI AKT? - Zato to je donijet od posebnog organa u posebnom postupku, donosioc i postupak odreuju pravnu snagu ustava! 4. Ustav je osnovni zakon ustav je zakon jer se sastoji od optih pravnih normi, ali po svim drugim elementima on je iznad zakona. Odredbe ustava se rijetko neposredno primjenjuju poto se ustav sastoji 7

uglavnom od naela i principa. Zato se na bazi ustavnih odredaba donose provedbeni zakoni, koji ne smiju biti suprotni ustavnim odreenjima. 5. Ustav je deklarativni akt veina ustava ne sadri iskljuivo odredbe koje su primjenjive. Ustav ne bi bio ustav kada bi njegove odredbe bile u izvedbenoj formi, ve su one najee deklarativne. Svi ustavi nastali u uslovima smjene vlasti u osnovi su deklarativni. Njima prethode dravnopolitiki akti (razne deklaracije i rezolucije) koji u osnovi postaju ustavna materija (Deklaracija o nezavisnosti, Deklaracija o pravima i slobodama ovjeka i graanina, Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a, Deklaracija o proglaenju Republike Srpske itd.). 6. Ustav je ideoloko-politiki dokument nema ni jednog ustava koji manje ili vie ne sadri ideoloko-politike elemente. Analizom svakog ustava, ak i onog koji se sastoji iskljuivo od pravnih normi, koji je, spolja sudei, ideoloki maksimalno neutralan, doi e se do zakljuka o ideologiji koju on, makar preutno, zastupa. Uticaji vladajue ideologije snano su uticali na ustavna rjeenja u svim istorijskim razdobljima (liberalizam, faizam, komunizam). 7. Ustav je akt stabilizacije i ogranienja vlasti svi ustavi imaju i imali su dva osnovna zadatka. Prvo, da se ustavom uvrsti poredak (ureenje) koji odgovara nosiocima politike vlasti (stabilizacija) i time ovo svojstvo pomae vladajuoj klasi. Paralelno sa tim stoji drugi zadatak ili svojstvo ustava, koje je u funciji graana i svih onih koji ele ogranienje postojee vlasti i ostvarenje svojih prava i sloboda. Svojstvo ustava kao akta stabilizacije i akta ogranienja ima naizgled dva suprotna zadatka. Meutim, njihovim funkcionisanjem ostvaruje se harmonian poredak. 8. Ustav je akt statike i dinamike ovo svojstvo ustava, na prvi pogled, vrlo je slino prethodnom (stabilizacija i ogranienje). Ustav je statian utoliko to utvruje neka pravila koja su aktuelna i bitna u asu njegovog donoenja, a koja, ako ustav potraje due, postaju prevaziena. Osim takvih, postoje i norme koje su od vitalnog interesa i koje se vrlo teko ili nikako ne mogu mijenjati, tj. koje trae zadravanje nekog stanja ili odnosa onakvih kakvi su. Na drugoj strani, dinamika ustava ogleda se u njegovoj fleksibilnosti i programskom karakteru, pri emu ustav ima i takve norme kojima se otvara mogunost stvaranja i prihvatanja novih odnosa, stanja, procesa i sl. To je svojstvo demokratskih i stablinih ustava. To moe imati i negativne posljedice jer koristei programske i dinamike odredbe ustava odgovarajui subjekti stvaraju sistem u sistemu, tj. neto drugaije od onoga to je ustavotvorac imao u vidu. Takav programsko-dinamiki bio je Ustav SFRJ iz 1974. 9. Ustav je mjerilo nivoa demokratije osnovna svrha ustava prvobitno je bila zatita prava i sloboda graana, prije svega od vlastite javne vlasti. I danas se demokratinost ustava mjeri po tome kolika su i kakava utvrena prava i slobode graana, kakav je poloaj i meusobni odnos najviih dravnih organa, odnos privrede i drave, razvijenost lokalne samouprave itd. Ustav je, barem normativno, ogledalo demokratinosti datog dravnog poretka. 10. Ustav i praksa pokazuju raskorak - ni jedan Ustav ne moe izbjei raskorak izmeu stvarnog i normativnog, tj. nesklad izmeu ustavnih odredbi i onoga to se u stvari deava. Tako Ustav SSSR iz 1936. godine propisao ak 34. razna prava i slobode graana koje se u praksi nisu potovali, Ustav SFRJ iz 1974. itd. 11. Ustav je akt koji donosi poseban organ 1.) Posebno izabrani organ Ustavotovorna skuptina; 2.) Redovono izabrani parlament i 3.) ef Drave. 12. Ustav je akt koji se donosi po posebnom postupku - donoenje ustava vri se po sloenoj i strogo utvrenoj proceduri. Ustav se ne moe donositi po hitnom, a samo izuzetno po skraenom postupku. Od ideje za stvaranje do donoenja ustava mora biti vie faza. Obavezne su u svakom sluaju tri faze: faza inicijative, faza prijedloga i faza usvajanja. Sam in usvajanja ustava zahtijeva kvalifikovanu veinu (najee dvotreinsku, ako ga usvaja parlament, a moe biti nadpolovina veina, ako ga narod donosi na referendumu). 13. Ustav je akt koji se mijenja po posebnom postupku revizija = promjena ustava u svim dravama svijeta sprovodi se po strogo utvrenom postupku propisanom u samom ustavu. Ustav se ne moe promjeniti bilo kako i od strane bilo kog organa. Tano se zna da ustav moe promjeniti samo organ u rangu donosioca, odnosno organ predvien samim ustavom. Kao i kod donoenja, ustav se mijenja kroz najmanje tri faze (inicijativa za promjenu, prijedlog i usvajanje), a moe ih biti znatno vie zavisno od krutosti ustava (da li je meki ili tvrdi) i utvrenog revizionog postupka. 6.

Donoenje i promjena ustava (ne treba promjena ustava u SFRJ, SRJ i Srbiji)8

STRUKTURA I SISTEMATIKA USTAVA Do danas su poznate dvije kole izrade ustava: - amerika (anglosaksonska) ogleda se tome da je ustavni tekst kratak inapisan esejski, sadri 7 lanova. Pored 50 amerikih drava ustav se primjenjuje u Australiji, Novom Zelandu, Liberiji i drugim.Ustav BiH je sa 12 lanova. - evropska (evrokontinentalna) izrada ustava je strogo formalnopravna. Nju je prihvatila veina zemalja svijeta jer predstavlja vrhunsku pravnu tehniku. Ustavne norme su kratke i jasne, dovoljno opte i sveobuhvatne. Primjenjuje se u Austriji, Njemakoj i dr. Svaki ustav mora imati svoju STRUKTURU, svoje dijelove. Dijelovi su: preamula i normativni dio. Neki ustavi imaju tri dijela: preambula, uvodna naela i normativni dio. *Ustav poinje PREAMBULOM (uvodni dio), koja moe, a ne mora biti. Govori o razlozima za donoenje ustava, inae ne sadri pravne norme, ali bitna je za tumaenje pojedinih ustavnih odredbi. Tekst preamule je kratak i sadri neke ideje, istorijske kulturne i dr. Veina Ustava imaju kratku poreambulu, kao to su SAD, vajcarska, Ustav SFRJ, BIH, Republike Srpske i drugi. Duge preambule su kod Ustava Kine, Ustav SSSR i dr. Istiu se bitne narodne i nacionalne vrijednosti koje se tite kao i tenje i ciljevi koji se ele ostvariti. Kod svakog ustava preambula se zavrava sa konstatacijom da se na osnovu iznijetog u preambuli donosi sljedei ustav. *NORMATIVNI DIO USTAVA sastavljen je od lanova. Svaki lan je jedna pravna norma, a ako ih je vie podijeljene su u stavovima. lanovi nose naziv rubrum. Normativni dio ustava je ustavna materija bez obzira kao su lanovi napisani i koliko ih je. Unutranja struktura normativnog dijela ustava sadri: osnovna naela, zatim odredbe koje su posveene ljudskim pravima i slobodama, pa onda odredbe o organizaciji dravne vlasti, parlamenta, efa drave, vladu, pravosue, ustavnost i zakonitost, kao i reviziju ustava. *Dodaci ustava: PRILOZI, ANEKSI... (esti su u anglo-saksonskom pravu). DONOENJE USTAVA moe biti iz vie razloga i pod uticajem razliitih situacija. Donosi se najee za vrijeme revolucija ili velikih drutvenih promjena. - Donoenje ustava u postojeim dravama koje nisu imale ustav Za svaku dravu je znaajan momenat donoenja prvog ustava. Naroito se odnose na drave koje su ve postojale, a nisu imale svoj ustav. Toje za dravu skok iz neustavnog u ustavno stanje, tj. uvoenje u ustavotvorni sistem. - Donoenje ustava u postojeim dravama koje su imale ustav - Situacija da drava donosi novi ustav, a ve ga ima, najea je. Jugoslavija je bila zemlja koja je esto mijenjala ustav, dok SAD rijetko mijenja ustav (i sada se nalazi na snazi ustav iz 1787. godine). Bitno je da li se ustav mijenja primjenjujui postupak za donoenje novog ustava prema odredbama prethodnog ili ne. Ako se ne primjenjuje postupak znak je da su nastupile nove okolnosti u zemlji. - Donoenje ustava u novoformiranim dravama - Zavisi od toga u kome se momentu donosi ustav, koji se ustav uzima kao uzor, koje su drutvene snage na vlast, koji organ donosi ustav itd. Kada se stvara nova drava, najee se formiraju privremeni dravni organi koji donose osnovna pravila, najee zakone na bazi kojih se bira ustavotvorna skuptina, koja donosi ustav. Ustav za razliku od zakona, moe donijeti: 1. ustavotvorna skuptina - sazvana samo radi dononja ustava (npr. u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca); 2. parlament (redovni saziv) - po posebnom postupku oteane su faze postupka donoenja ustava; kod ustava je krucijalna faza odluivanja (zahtijeva se kvalifikovana veina, najee je 2/3, ali moe i vie da se trai, npr. u Portugaliji je potrebna 4/5); 9

3. redovni saziv parlamenta ali pod uslovom.... odluka je od prvog saziva parlamenta koji se rasputa i saziva se novi parlament koji odluuje o promjenama (opet kvalifikovanom veinom); ovo se zove jo i "prikriveni referendum" jer pri izboru saziva graani znaju za ta "glasaju"; 4. narod moe da usvaja ustav na referendumu i 5. u autokratskim reimima ustav moe donijeti (i ukinuti) ef drave. Postupak donoenja ili promjene ustava: 1) INICIJATIVA (inicijativu moe podnijeti vlada, ef drave i narod -birai) 2) ODLUKA O POTREBI PROMJENE (skuptina odreuje dvotreinski) 3) IZRADA AKTA 4) JAVNA RASPRAVA 5) DEFINITIVNO ODLUIVANJE (redovna skuptina 2/3, 3/5, 4/5 veinom) RAZLOZI, VRSTE I NAIN PROMJENE (REVIZIJE) USTAVA Pod promjenom ustava podrazumijevamo ukidanje pojedinih odredbi ustava, pa i svih odredbi (ustava u cjelini), eventualno zamjenjivanje ukinutih odredbi novim, kao i dopunjavanje teksta ustava (reguliu se pitanja koja nisu bila regulisana - putem amandmanakod ustava rije je o dopuni). Trajanje svakog ustava prolazi kroz dvije faze: prva - dok je ustav primjenjiv tj. dok je na snazi i druga - ona je istorijska kada ustav prestaje funkcionisati i pree u istoriju. Neki ustavi nikada i ne stupe na snagu npr. Francuski ustav iz 1793., Kineski iz 1975. i Karaorev iz 1808. Drugi ustavi kratko traju npr. Sretenjski ustav u Srbiji 1835 te obreniev ustav iz 1901. godine. Trea grupa ustava su oni koji traju deset do dvadeset godina i mijenjaju se po redovnom postupku, npr. svi ustavi u bivoj SFRJ. etvrta grupa su tzv. dugovijeki ustavi koji ostaju na snazi unato znaajnim promijenama npr. Ustav SFRJ. Razlozi ustavnih promijena su razliiti i ima ih mnogo. Najznaajniji su oni koji su vezani za promijene odnosa drutvenih snaga u dravi. Mogu postojati tri nivoa promijena: amandmanske, promijene putem ustavnog zakona, te promijene postojeeg ustava i donoenje novog. Postupak za reviziju ustava u svim dravama svijeta propisan je samim ustavom. Slino kao i donoenju, tako i reviziju ustava moe da vri (tj. organi za sprovoenje revizije ustava) 1. 2. 3. 4. Redovna zakonodavna skuptina; Posebno izabrana ustavotvorna skuptina; Usvajanje ustava putem referenduma; ef drave donosi akt o ukidanju ili donoenju ustava.

ZABRANE PROMJENE USTAVA: 1. Zabrana promjena svih dijelova ustava (ova teorija je neodriva sa stanovita prava, jer niko nema pravo da ograniava ustavotvornu vlast, jer ona posjeduje pravo da mijenja ustav). 2. Zabranjena promjena nekih dijelova ustava (npr. u Njemakoj - zabranjeno mijenjanje dravnog ureenja). 3. Trajna zabrana promjene ustava - moe se odnositi na ustav u cijelini ili na neke njegove odredbe na neogranieno vrijeme. 4. Privremena zabrana promjene ustava - moe biti u cjelini ili samo nekih odredbi. Ustav je jedini pravni akt koji odreuje sopstvenu pravnu snagu i nain sopstvene promjene! Ustav je potrebno mijenjati jer se mijenjaju i okolnosti i uslovi ivota, drutvene snage, odnosi.... REVIZIJA USTAVA REPUBLIKE SRPSKE je sloen i viefazni revizioni postupak.Ovlateni predlagai promijena ustava su: Predsjednik republike, Vlada i najmanje trideset narodnih poslanika. O prijedlogu da se pristupi promijenama ustava odluuje Narodna skuptina veinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Pripremu nacrta vri Komisija za ustavna pitanja, a zatim nacrt promijene utvruje Narodna Skuptina, takoe veinom glasova od ukupnog broja narodnih poslanika. Nakon toga se nacrt promijena upuuje na javnu raspravu. Narodna skuptina usvaja prijedlog promijena (amandmana) 10

dvotreinskom veinom od ukupnog broja narodnih poslanika. Akt o promijeni ustava proglaava Narodna skuptina. PROGLAENJE (PROMULGACIJA) USTAVA Kada prijedlog ustava usvoji najvii ustavotvorni organ, a prethodno ga private sva tijela predviena da uestvuju u donoenju ustava, tada se pristupa proglaenju ustava. Prethodnim ustavom je predvieno ko proglaava ustav ili njegove izmjene, a to je ustavotvorna ili redovna skuptina (parlament). U RS ustavom je predvieno da novi ustav ili promijene usta proglaava Narodna Skuptina, a u BIH Parlamentarna skuptina. Ustavom SFRJ iz 1974. predvieno je da ustav ili ustavne promijene proglaava Savezno vijee nakon saglasnosti drugog vijea. Ustav Savezne republike Jugoslavije iz 1992. godine predvia da promijene i novi ustav proglaava Savezna skuptina. NUNOST I OPRAVDANOST DONOENJA USTAVA ef drave imao je najee apsolutnu vlast pa je njegova volja provoena neposredno ili putem naredbi, ukaza, rijeenja dekreta, najobinijih pismena. Narod se morao pridravati takvih akata. Pojava prvih ustava u SAD-u, u Francuskoj, a zatim i u drugim zemljama oznaila je pobijedu nad vladarskom samovoljom i uvoenje graanina kao subjekta vlasti posebno preko legalno izabranih narodnih poslanika parlamenta. Bilo je oigledno da svaka suverena drava mora imati jedan najvii pravni akt kojim e se urediti organizacija i sistem upravljanja. Beki kongres 1815. godine donio je odluku da sve zemlje svijeta treba da imaju ustav. Godine 1653. u Engleskoj je doneen Kromvelov ustav, iako to nije ustav, bio je jedan od prvih akata sa ustavnom materijom. RAZLIKE U NAINU DONOENJA USTAVA I OSTALIH OPTIH PRAVNIH AKATA Opte i posebne normativne akte donose razliiti organi (Skuptina, Parlament, Vlada i dr.), s tim to su ustav i zakon najbitniji. Zakon donose zakonodavna tijela posebno izabrana i privremeno izabrana po razliitim postupcima. Ustav, za razliku od zakona moe donijeti ustavotvorna skuptina, a zatim i redovna skuptina po posebnom postupku. Razlika izmeu ustava i zakona je sadrajnog karaktera. Zakonska pravna pravila (norme) su izvedena iz ustava, a ustavna su temeljna, orginalna, jasno se vidi razlika. U jednoj dravi ima samo jedan ustav, a veliki broj zakona i druginh normativnih akata. 7.

Klasifikacija ustavaDo danas se u ustavno pravnoj literaturi pojavilo mnogo razliitih klasifikacija. No bez obzira na brojne klasifikacije ustava u teoriji svi postojei ustavi mogu se grupisati po dva osnova: na primarnu i sekundarnu klasifikaciju. PRIMARNA KLASIFIKACIJA Ova klasifikacija obuhvata podjelu ustava po njihovom nastanku *nainu donoenja i po njihovoj sutini. Vrijeme i okolnosti nastanka jednog ustava bitno utiu na njegov sadraj. Primarnu klasifikaciju karakterie cjelovitost i povezanost sadraja i formu ustava. Vrste ustava po primarnoj klasifikaciji su: 1. Oktroisani ustavi ili povelje- nastaje u apsolutnim monarhijama, to je jednostrani akt monarha (efa drave). Donosi ga dobrovoljno pa je kao takav podareni akt, poklon narodu. Tako darovani ili poklonjeni ustav naziva se poveljom, a teoretiari ustavnog prava smatraju da je ovakav ustav logino nazivati poveljom iz dva razloga: prvo takvi ustavi najee daju neka ograniena i parcijalna prava, to je bilo karakteristino za srednji vijek; drugo, opte je pravilo da vladari imaju pravo dodjele povelja, ali rijetko i ustava, pa ako se ustav u irem smislu smatra poveljom, jer on i jeste vrsta sveanog akta, tada se legalizuje pravo monarha na donoenje takvih ustava. Iako se kae da je oktroisani ustav dobrovoljni akt, ipak njegova pozadina govori da je on uglavnom uvijek iznuen, jer malo je apsolutnih vladara koji 11

bi donijeli oktroisani ustav, da ga na takav in nisu primorale odreene okolnosti, bilo unutranje ili meunarodne politike, ekonomske, vojne, socijalne ili optedrutvene okolnosti. Meutim ivot monarha se produava donoenjem oktroisanog ustava, jer je pitanje kako bi se zavrilo pod tim pritiscima da nije donijet taj ustav. Obino su to prvi ustavi posliaje revolucija i diktatura. Poto oktroisani ustav donosi sam monarh postavlja se pitanje kako se vri revizija tj. promjena tog ustava. Tu postoje dva shvatanja. Prema jednom shvatanju takav ustav se mijenja jednostranim aktom monarha poto je tako i donijet. Prema drugom shvatanju voljom monarha, pomou oktroisanog ustava formiran je parlament, to znai da i u promjeni ustava treba da uestvuje parlament i monarh. 2. Ustavni paktovi (kompromisni ustav) - nastaju kao rezultat je rezultat saglasnosti monarha i parlamenta. Nemogue je da se monarh i parlament saglase sa svim predloenim odredbama ustava. Zato dolazi do poputanja i ustupanja sa jedne i druge strane u stvari do kompromisnog rjeavanja. Ovako donijet ustav propisuje i nain njegove eventualne promjene tj. revizije i takvi ustavi sa stanovita njegove promjene spadaju u meke ustave. Meutim ima sluajeva da takav ustav ne predvia postupak promjene. Tada narod uestvuje u promjeni ustava preko narodne skuptine parlamenta. 3. Narodni ustavi ili demokratski ustavi, to su svi ustavi koje je donio narod kao svoj jednostrani akt na bilo koji nain (referendumom ili preko predstavnikog organa tj. izabrane skuptine koja se naziva ustavotvorna skuptina ili konstituanta.). Vee se za republikanski oblik vladavine (Ress stvar, poublika- javnost; Republika = javna stvar). Ustavi doneseni od strane parlamenta spadaju u narodne ustave! Ovakvi ustavi su uglavnom dugotrajni, usvajaju se po strogo utvrenoj formi, a njime je precizno i nedvosmisleno utvrena revizija promjena samog ustava, te su kao takvi kruti ustavi, tj. teko se mogu mijenjati, jer je taj postupak dosta strog i teko ga je ostvariti. Jako je bitno naglasiti za narodni ustav da se njime definie i uspostavlja naelo narodne suverenosti to ostale vrste ustava na ine (kao npr. oktroisani i kompromisni). Mnogi u svijetu istiu da je drava ustvari naziv za organizovani narod tj. narod je zajednica ljudi ujedinjenih i organizovanih kao drutvena zajednica kroz dravu. SEKUNDARNA KLASIFIKACIJA Sve ustave prema sekundarnoj klasifikaciji svrstavamo u tri grupe: a) formalno pravna podjela; b) socioloko pravna i c) politiko pravna podjela. a) Formalno pravna podjela (obuhvata 4 grupe sa po 2 para ustava) u koju spadaju: 1. Nepisani i pisani - je jedna od najstarijih podijela i jedna od najpovrnijih podijela jer se ni najmanje ne bavi sutinom ustava; neutemeljena je i ne smije se izjednaiti sa ustavom u materijalnom smislu; nepisani ustavi su obiajni ustavi ije su norme nastale dugim nizom godina, a pisani ustavi su pravni ustavi; danas u svijetu ne postoje nepisani ustavi, osim Velike Britanije koja jedina nema pisani ustav (samo istonjake despotije su imale nepisane ustave). 2. Kruti i meki - krutost jednog ustava se mjeri koliko lako i jednostavno ili strogo i komplikovano se moe mijenjati jedan ustavni akt. S tim u vezi *kruti ili vrsti ustavi su svi oni koji se donose ili mijenjaju po posebnom postupku i pravilu koje je sloenije nego to je postupak za donoenje zakona. Sloenost postupka ogleda se i u tome da donosilac ustava za taj in mora biti posebno izabran organ ili posebno ovlaten organ, zatim postupak izmjene strogo je preciziran i to samim ustavom.*Meki ustavi su za razliku od krutih oni koji se lako donose i mijenjaju po istom postupku i od istih ogana kao i zakon. To znai da se ovakvi ustavi donose i mijenjaju bez posebno propisanog postupka tj. donose se i mijenjaju po postupku kako se donosi i zakon. U praksi je malo ovakvih ustava te se jedva mogu nai uzorci kao npr. Ustav Narodne Republike Kine iz 1975. i 1978. godine. Neki teoretiari tvrde da meki ustavi i nisu ustavi u sutinskom znaenju i ti teoretiari meke ustave svrstavaju u organske zakone. 3. Kodifikovani i nekodifikovani - *Kodifikovani ustav se sastoji od jednog jedinstvenog akta. To znai da je kodifikovani ustav onaj koji je integralno, istovremeno donsen i koji obuhvata skup normi koje ine cjelovit ustav. Takva je veina ustava u svijetu. *Nekodifikovani ustavi se sastoje iz dva ili vie ustavnih akata koji su doneseni odvojeno i u razliito vrijeme, oni tako odvojeni ine cjelinu te 12

skupa sainjavaju vaei ustav. Rijetki su ustavi koji se donose na takav nain. Za primjer se moe uzeti ustav Francuske koji je u toku 1875. godine od februara do jula donesen u tri navrata sa tri odvojena dokumenta. Meutim mnogi ustavi tokom svog postojanja postanu nekodifikovani. Kroz izvjesno vrijeme doe do ukidanja nekih odredbi i donoenja novih putem amandmana ili ustavnog zakona, pa se u praksi primjenjuje nepromjenjeni dio ustava i amandmani ili ustavni zakon kao novi dio ustava. Takvih primjera ima mnogo od ustava Saveza Sovjetskih Socijalistikih Republika do ustava Sjedinjenih amerikih Drava. 4. Kratki i dugi - *Kratki su ustavi koji imaju do 100 lanova; *srednje dugi su od 100 do 200 lanova i dugi preko 200 lanova. Najvei broj ustava u svijetu spada u srednju grupu. Kratki ustavi, kao po pravilu donose se u autokratskim reimima tj. to su oktroisani ustavi. Meutim tu postoji i izuzetak kao npr. ustav Sjedinjenih Amerikih Drava ima sedam lanova, a demokratski je ustav. Najkrai ustav je donio Luj XVI u Francuskoj godinu dana prije revolucije 1788. godine. On je saoptio da e napisati ustav. Ugledni pravnici, vojni zapovjednici i drugi doli su da sasluaju svog gospodara i on je izdiktirao ustav: lan 1. Francuska postaje ustavna drava; lan 2.sva vlast pripada monarhu i lan 3. ovaj ustav stupa na snagu odmah. *Dugi ustavi su oni koji imaju preko 200 lanova. b) Socioloko - pravna podjela Po ovoj podjeli ustave grupiemo u vie skupina, a to su: nominalni i realni; normativni i semantiki; stabilni i gipki; statiki i programski; oiti i prikriveni. 1. Nominalni i realni ustavi - Sutina ove podjele je u tome da li se ustav u praksi potuje i primjenjuje ili drutveno socijalna zbilja ima svoja mjerila prema kojima ivi, a ustav ostaje po strani. *Nominalni ustavi su oni koji postoje samo po imenu, na papiru, a ne u stvarnosti. To su ustvari fiktivni formalni ustavi. *Realni ustavi su oni ije su odredbe, odn. norme u saglasnosti sa stvarnim i realnim drutvenim odnosima. 2. Normantivni i semantiki - *Normativni ustavi su oni koji se primjenjuju u drutveno politikoj stvarnosti tj. politika stvarnost je kod normativnih ustava u saglasnosti sa ustavnim normama. *Semantiki ustavi su kao i normativni ostvareni i tu je stvarnost u saglasnosti sa ustavnim normama, ali za razliku od normativnih ustava, praliu i spjeavaju svaku promjenu postojee vlasti tj. semantiki ustavi su neosporno stvarni, ali suvie snano tite postojee stanje vlasti i vrlo su bliski statikim ustavima. 3. Stabilni i gipki - *Stabilni ustavi su u osnovi postojani i dugotrajni. Oni su opteprihvaeni od graana u jednoj dravi. Malo je zahtijeva za njihovim promjenama. Ovakav stabilan ustav obezbjeuje i stabilnost u dravi. Primjer stabilnog ustava je Ustav Sjedinjenih Amerikih Drava iz 1787. gdine i Ustav vajcarske iz 1874. godine i oba ustava su i danas na snazi. *Gipki ili fleksibilni ustavi lako se mijenjaju. Mnogi teoretiari kritikuju taj oblik i vid ustava. 4. Statiki i programski - Ova podjela se zasniva na kriterijumu otvorenosti ili zatvorenosti prema novim idejama, procesima i odnosima u dravi. Pa tako *statiki ustavi su svi oni koji potvruju i zadravaju postojee stanje. *Programski su ustavi oni koji su u osnovi fleksibilni. Oni pruaju i daju mogunosti uvoenja novih, dravnih, drutvenih, ekonomskih, socijalnih i drugih oblika formi i odnosa, ako su te promjeneu funkciji razvoja i napredka drave i drutvene zajednice u cjelini. Ovaj programski ustav ima bitne nedostatke i mane. To je relativno brzo stvaranje duplog kolosijeka u dravi. Naime u dravnim organizacijama i ustanovama, privrednim organizacijama i lokalnoj samoupravi donose se razna opta i pojedinana akta. estim izmjenama ustava dolazi do toga da odvaja ustav od aktuelne normativne i djelatnosti, a usklaivanje, pa jo kada je esto je dug posao. 5. Oiti i prikriveni - Osnovni kriterijum za ovu podjelu jeste jasnost, nedvosmislenost i potpunost utvrivanja osnovnih ustanih i dravotvornih poluga sistema kao nosioca politike i javne vlasti. *Ako se iz ustava jasno vidi koji su glavni nosioci vlasti, njihove funkcije, prava i obaveze, precizno utvrivanje prava i sloboda graana, postojanje politikog pluralizma i dr. onda je takav ustav oit stvaran. Ti ustavi su uvijek i kodifikovani. *Prikriveni ustavi su oni koji su suvie naelni, neprecizni, nepotpuni, ustvari, oni su suprotnost oitim ustavima. Prikirveni ustavi se najee donose u dravama sa autokratskim reimom, bilo kao oktroisani, bilo kao ustavni pakt i po pravilu spadaju u kratke ustave. c) Politiko - pravna podjela 13

U ovu grupu spadaju: monokratski i diarhijski; federalni i unitarni; monarhijski i republikanski; domai i strani ustavi. 1. Monarhijski i diarhijski ustav - *Monarhijski ustavi su danas sve rijei, a tamo gdje postoje njima se utvruje jedan sistem u kome monarh autokrata (car, kralj, knez, deespot, sultan, halif, ah, puista, trijumirat, hunta) ima sam vlast. Danas u istom obliku gotovo i da nema monokratskog dravnog sistema. Ipak neke zemlje June Afrike i neke arapske zemlje imaju monokratski reim i ustav npr. Saudijska Arabija ima ovakav sistem. *Diarhijski ustavi su oni koji ustanovlajvaju dvovlae (vlada dvojice), ali ne u klasinom smislu, ve neto slino podjeli vlasti, na zakonodvanu, izvrnu i sudsku. 2. Federalni i unitarni ustav - to su oblici dravnog ureenja. *Federacija je oblik sloenog dravnog ureenja, a *prosti oblik dravnog ureenja je unitarna drava. Tako da postoje feeralni i unitarni ustavi. 3. Monarhijski i republikanski ustavi - *Monarhijski oblik vladavine ima monarhijski ustav, a to su carevina, kraljevina, kneevina itd. *Republikanski ustav inaugurie smjenjivog, a ne nasljednog efa drave. Republike imaju predsjednike, koji su izborni, smjenjivi sa ogranienim mandatom. 4. Domai i strani -* Najbolji ustavi su oni koji nastaju na domaim iskustvima tj. domai ustavi koji potuju domau tradiciju, kulturu, ekonomske i politike odnose. Ne primjenjuju se tua ustavna rjeenja. *Strani ili tui ustavi su oni koji su nastali preuzimanjem djelimino ili u cjelini ustava iz neke drave ije bi drutveno ureenje htjeli kopirati, a da se pri tome ne vodi rauna o specifinostima sopstvene drave. Takav primjer su neke junoamerike drave koje esto ustavnim rjeenjima kopiraju predsjedniki ustavni sistem Sjedinjenih Amerikih Drava ili parlamentarni sistem Velike Britanije, pa ubrzo takvi ustavi propadaju i donose se novi. 8.

Predustavni pisani politiki i pravni dokumenti ustavnog karakteraPrve klice ustavnosti nastale su s pojavom vieg stepena podjele rada, klasnih razlika, s pojavom sloja upravljaa i sloja potlaenih, tj. s pojavom drave. Ali, formalno, poetak poetak ustavnosti se, po nekim teorijama, vee za vrijeme pojave Hamurabijevog zakonika (Vavilon, oko 2000 godina p.n.e.), iako je tanije vezati ga za period uspona robovlasnike drave i procvat antike (grke) kulture i filozofije uopte (7-4 vijek p.n.e.). Period odn. druga faza predustavnog karaktera poinje donoenjem Velike povelje slobode (Magna charta libertatum) 1215. godine i zavrava se donoenjem prvih pisanih ustava 1653. i 1776. godine. U tom periodu od oko 560 godina doneseni su brojni pojedinani pisani akti ustavnog karaktera i to mahom u Engleskoj. U tom periodu odvijali su se i snani drutveni procesi koji su doveli do buroaskih revolucija i smjene sistema. Neki od tih faktora koji su bili glavne pokretake snage i gurali su toak promjena su: - Ekonomsko-proizvodni faktori (Bili su u stalnom mijenjanju. Prvo je nestao robovlasniki nain proizvodnje, a na scenu stupila sitna robna proizvodnja. Feudalci postaju najvii stale - gospodari zemlje, a seljaci se kao kmetovi vezuju za zemlju. Trgovina cvjeta i raste jaz izmeu bogatih i siromanih. Takvo stanje se morlo prevazilaziti pa poinje oslobaanje kmetova od vezanosti za zemlju, trai se ukudanje stalekih privilegija, jaa robna proizvodnja, odn. nagovjetava senovo doba - novi vijek); - Politiki faktori (Javljaju se zahtjevi za boljom i demokratskijom organizacijom drave. Despotizam i apsolutizam su ve bili iivljeni, iako su i dalje bili prisutne velike imperije - carstva i kraljevstva. Javljaju se snani pokreti za reorganizaciju i demokratizaciju vlasti i upravljanja. Prije svega trai se ogranienje apsolutne moi (vladara) monarha. - Teorijsko-filozofska misao (I pored brojnih razlika u stavovima, zajednike crte svih teoretiara bile su: da graani moraju biti slobodni, afirmisali su se odreeni oblici upravljanja, vlade moraju biti pravedne, suverenitet pripada narodu, mo vladara se mora ograniiti,...); - Veliki kulturni i civilizacijski pokreti (Naroito humanizam i renesansa uticali su na promjene koje su dovele do veih prava graana i njihovog drutvenog poloaja. Odbacuje se praznovjerje i nasilje, a afirmie sloboda ovjeka i realizam ivljenja. Drava ne smije biti udovite, ve organizacija po mjeri ljudi.); - Revolucionarni i borbeni pokreti masa (Najavljuju promjene feudalnog apsolutizma). 14

U takvim ekonomskim, politikim, teorijskim, kulturnim i revolucionarnim okolnostima pojavili su se prvi pisani dokumenti ustavnog karaktera. Neki od prvih takvi dokumenata su: 1. Velika povelja sloboda (Magna carta libertatum) usvojena je 1215. godine u Engleskoj i predstavlja prvi pisani dokument u istoriji ustavnosti. To je zapravo ustavni sporazum koji su potpisali engleski kralj Don (Jovan) bez zemlje i predstavnici engleskog plemstva baroni. Tada se po prvi put ograniila apsolutna vlast monarha. Ova povelja je imala sve karakteristike ustavnog zakona, to se tie sadraja i pravne tehnike. Sadri 63 lana svrstana u pet podruja (poglavlja): a) Sloboda i nezavisnost crkve - crkva je postala potpuno slobodna na vjerskom podruju, zatim su joj garantovana prava na zemlju i prihode kao i druga dobra; b) Imovinska i svojinska prava - ova prava dobili su slobodni ljudi (plemstvo, svetenstvo i svi drugi slobodni), dok ih oni ekonomski zavisni nisu tada dobili. Prava su se ogledala u zatiti imanja (zemlje, ume, zgrada, stoke...). Utvruje se da se duniku ne smije oduzimati zemlja i plodovi ako dunikove pokretnosti mogu podnmiriti dug; da se trgovcima garantuje slobodna trgovina; da kraljevski slubenici, policija i erif ne mogu oduzimati imovinu bez naknade.... c) Lina prava i slobode - utvreno je da kralj i njegova izvrna vlast ne smiju nikome uskratiti pravo ili pravdu. d) Obrazovanje Opteg vijea Kraljevine - ustanovljavanje Opteg vijea Kraljevine je nagovjetaj stvaranja parlamenta. Vijee su sainjavali predstavnici svih struktura plemstva i svetenstva, tako da su bili zastupljeni svi slobodni stalei iz svih grofovija. Vijee je imalo osnovni zadatak da utvruje vrste i visinu dadbina za potrebe Kraljevstva. e) Kontrolni organ za primjenu Povelje - formiran je zvanini organ od 25 istaknutih plemia iji je osnovni zadatak kontrola primjene Povelje. 2. Duanov zakonik je donesen 1349. i dopunjen 1354. godine u feudalnoj Srbiji. Predstavlja drugi pisani dokument u svijetu koji ima elemente ustavnog akta, iako formalno nije bio ustavni akt, ali sadrajem veliki dio materijije koja se regulie je ustavna materija. Njime je obuhvaeno regulisanje pitanja o crkvi i religiji, dravnom ureenju, vladaru i staleima, vojsci i uvarima reda, sudovima i dr. Nekoliko puta je prepisivan, a najpoznatiji su Struki i Prizrenski prepisi 3. ervinjska i Jedlnjsko-Krakovska privilegija donesena je u Poljskoj 1422 i 1430 godine. To su akti ustavnog karaktera, a odnose se na lina prava i slobode. Donesena su u vrijeme buenja novih shvatanja u Evropi i vode novom dobu, odn. naputanju feudalizma i nagovjetavaju kapitalistikog drutva. Feuladci samim tim to su feudalci nemaju pravo da vlaaju. Ove privilegije poivaju u osnovi na teoriji o jednakosti ljudi. Izriito se naznaava da ne moe niko biti zatvoren (utamnien) ako to nije na zakonu osnovano. 4. Peticija o pravima (Petition of Right) usvojena je 1628. godine. Predstavlja dalju razradu Magna carte libertatum. Precizirana su i proirena neka imovinska pitanja (kralju su uskraena prava da bez Parlamenta moe uvoditi nove poreze). Pojaana je zatita linih prava (Peticijom je utvreno da niko ne smije biti uhapen i zadran u zatvoru bez sudske presude). 5. Sporazum naroda usvojen je 1647. godine u Engleskoj. Bio je dalja potvrda uvrenja Parlamenta Engleske. Prvi put se pominju domovi parlamenta. Uvodi se kategorija naroda u sistem upravljanja dravom (preko Parlamenta) 6. Zakon o nepovredivosti ovjekove linosti (Habens corpus act) donesen je 1679. godine. Ovim aktom je preteno utvreno podruje krivinopravne zatite graanina. Izriito je zabranjeno proizvoljno (nezakonito) hapenje bez sudskog naloga i zadravanje u zatvoru bez valjanih dokaza o krivici, zabranjuje se i ustrazi i postupku bilo kakvo maltretiranje graana. U svemu se zahtijeva primjena objektivnog prava. 7. Zakon o ujedinjenju (Act of Union) iz 1707. godine ustavnog je karaktera i odnosi se na stvaranje jednog novog dravno-pravnog subjekta Ujedinjenog kraljevstva Velike Britanije od tadanjih drava Engleske i kotske. Ovim zakonom je uspostavljen parlamentarni sistem sa tano utvrenim poloajem i ulogom krune. Svi navedeni akti, neposredno, su ustavnog karaktera, ali ni jedan, pa ni svi skupa nisu formalnopravno pisani i kodifikovani ustav. Oni su siguran i kvalitetan teorijski osnov za ulazak u ustavnu fazu - donoenje prvih ustava. 15

9.

Prvi pisani ustaviPrvi pisani ustavi nastaju u 17. vijeku, a prava era nastanka pisanih ustava je 18. vijek, sa novim drutvenim promjenama, a samim tim, i nestankom feudalizma. Drutveni uslovi, koji su glavni faktor nastajanja prvih ustava su: buroaskodemokratske revolocuje, industrijske revolucije, promjene u proizvodnji, podizanje kulture i prosvijeenosti kao i uticaj nove buroaske radnike klase. Sve do Bekog kongresa 1815. godine ustavi su donoeni neobavezno, a nakon toga su se drave sloile da donose ustave, mada ne prisilno, jer niko spolja nije mogao prisiliti dravu da donese ustav, ali se od takvih reima dosta zaziralo. Uobiajno je da se za prvi ustav smatra ustav Virdinije iz 1776. godine (za vrijeme Tomasa Defersona donesen; proklamovao je da vlast pripada narodu razlikujui zakonodavnu, sudsku i izvrnu vlast), ali ako uzmemo u obzir klasifikaciju nastanka tj. tri bitna elementa da je ustav pisan, da je kodifikovan, i da ga je donijelo posebno izborno tijelo (parlament), onda je to po veini teoritaara Kromvelov ustav iz 1653. godine, donesen u Engleskoj. Imao je 42 lana i obuhvatao je 4 podruja: organizacija i funkcionisanje vlasti, uloga krune (efa drave), garancije odreenih prava i saglasnost zakona sa ustavom. Nikada nije stupio na snagu. Neposredno nakon amerike buroaske revolucije i u Francuskoj se donosi osnova za prvi francuski ustav, a to je Deklaracija prava ovjeka i graanina iz 1789. godine, formiranjem Ustavotvorne skuptine, za vrijeme revolucionarnih vrenja. Nakon dvije godine 1791. godine donesen je prvi ustav u Francuskoj, koji je u potpunosti, u prvom dijelu, prepisao Deklaraciju prava ovjeka i graanina, a drugi dio je normativni (utvrena je jednakost svih ljudi, uspostavljena je privatna svojina kao jedinstvena i nepovrediva, drava je postala ustavna i nasljedna monarhija, vlast se dijeli na sudsku, zakonodavnu i izvrnu). Poljska je bila trea drava u kojoj je donesen ustav (poslije Engleske i vedske) 1791. godine. Ustav Poljske je bio ustavni pakt uesnici u donoenju su bili parlament i monarh (kralj). Zakonodavna vlast je povjerena dvodomoj skuptini, a izvrna je bila data u ruke kralja i njegovom tzv. Savjetu inspekcije. * vedska postoji jo od vremena Vikinga i nikada nije bila okupirana. Parlamenat (Riksdag) je prvi puta bio okupljen 1435. godine, a ve 1634. godine postoji ustav koji odreuje ovlasti dravnog tijela.

10.

Ustavni ciklusi u zemljama graanske demokratijeRAZVOJ USTAVNOSTI U VELIKOJ BRITANIJI Postoje razliite teorije u ustavu Velike Britanije, ali bez sumnje Ujedinjeno Kraljevstvo ima pisani ustav, ali on nije kodifikovan, tj. ne nalazi se u jednom aktu. Poetkom XIII vijeka pojavljuju se prvi pisani dokumenti ustavnog karatkera kojima se ograniava vlast monarha i stvara moderniji i humaniji politiki i drutveni sistem. To su sljedei akti: - 1215. Magna charta libertatum Velika povelja slobode - 1628. Petition of Rights Peticija o pravima - 1679. Habeas Corpus Act Zakon o nepovredivosti ovjekove linosti - 1653. Kromvelov ustav (42. lana), proglaenje republike - 1689. Bill of Rights Zakon o pravima

16

Za Englesku se kae da je majka parlamentarizma, a za Francusku majka ustavnosti. Pravi razvitak ustavnosti u Velikoj Britaniji poinje nakon buroaske revolucije u XVIII vijeku, vijeku prosveenosti, razvoja ljudskih prava i sloboda. RAZVOJ USTAVNOSTI U SAD-U Krajem XVIII vijeka dolazi do konstitucionalizacije ljudskih prava i sloboda. XVIII vijek i prva polovina XIX vijeka su period prvih revolucija, sticanja dravnih nezavisnosti i period procvata ustavnosti. Prvi ustav na tlu Sjeverne Amerike donijet je u vrijeme borbe za nezavisnost (godine1781. donesen je prvi Konfederalni ustav). Do sredine XVIII vijeka osnovano je 13 kolonija koje su se poele formirati kao nezavisne drave. Zbog sukoba sa Velikom Britanijom i tenje da se potpuno oslobode uticaja Velike Britanije, Kongres donosi Deklarciju o nezavisnosti svih trinaest kolonija. Godine 1787. ustavotvorna skuptina usvojila je Ustav SAD, u Filadelfiji, kojim je ustanovljena federacija. Taj ustav je i dan danas na snazi, ima sedam lanova, dosta je kratak, ali i krut, jer ima najdue trajanje na svijetu. Ustavom je ustanovljen predsjedniki sistem koji je postao dosta stabilan, to se vidi i iz injenice da su za tako dug period bile male promjene ustava, i svega dvije jae ustavne krize. 11.

Razvoj ustavnosti u FrancuskojFrancuska je po svom ustavnom i politikom ureenju dosta specifina. Izvedene su etiri revulicije, tri puta se smjenjivala monarhija i republika, izvrena su dva dravna udara i uspostavljeno je pet republika. Za posljednja dva vijeka u Francuskoj je doneseno 16 ustava, i promjenjeno 327 vlada. Francuska je tipian predstavnik viepartijskog sistema. Skuptina stalea je bila trodomna: plemstvo, graanstvo, svetenstvo. *1789. godine - prekretnica je bila Francuska buroaska revolucija; povod te revolucije: III stale se proglasio za Narodnu skuptinu (predstavnici naroda). U toj revoluciji oboren je srdnjevjekovni apsolutistiki sistem. *1791. godine - prvi Francuski ustav, nastao voljom i saglasnou naroda i monarha, iako je zadrana monarhija, dolo je do velikog ogranienja vlasti monarha; ujedno i smrt kralja Luja XVI i Antonete. Francuska skuptina sudila je za veleizdaju i tada nastaje i institut poslanikog imuniteta. *1792. godine formirana je prva republika; ubijen kraljjer uestvuje u djelu veleizdaje i oziva strane sile da porobe Ferancusku; poinje Jakobinski teror (1793-1794, voa jakobinaca je Robespjer tzv. "nepotkupljivi"). *1793. godine - Montanjarski ustav - drugi ustav Francuske, utvrdio je ekonomska i socijalna prava i slobode, idejna voa bio .. Ruso; ustavom se uspostavlja skuptiniski sistem vlasti i narodna suverenost; specifian je akt koji nikada nije primjenjen; konvent je donioodluku o suspenziji ovog ustava 10. oktobra 1793. godine. *1795. godine - Direktorijalni ustav sutina je sukob izmeu revolucionara jakobinaca i ivandinaca (predstavnika krupnoga kapitala); ojaava izvrnu vlast (5 direktora) *1798. godine - Konzulski ustav (Napoleon); *1799. godine - prvi dravni udar, kada je general Napoleon Bonaparta suspendovao sve dravne organe, a vlast je ojaana stvaranjem konzula (privremeni konzulat) *1802. godine - Napoleon se proglasio za doivotnog konzula *1804. godine - Napoleon je proglaen za cara. *1814. godine - pad Napoleona, poinje restauracija feudalizma, donosi se Ustavna povelja; na presto se vraaju burboni (Luj XVIII, roeni brat Luja XVI, a poslije njega arl X, trei brat...) *1830. godine - izbija Julska revolucija koja je nastavak Buroaske revolucije; arl X je dva puta za redom rasputao skuptinu; zbaen je sa vlasti, a na prijesto je doveden Luj Filip - nazvan kraljem graaninom - na vlast ga je dovela buroazija; ustavnim promjenama se oslabljuje mo vladara da raspusti skuptinu; usostavlja se orleanski parlamentarizam (ministri odgovaraju i pred kraljem i pred parlamentom). *1830-1848. godine - period konstitucionalnosti, jaanja graanske klase, jaaju znakovi parlamentarizma. 17

*1848. godina - izvedena je trea februarska revolucija koja je imala elemante radnike revolucije; ponovo se uvodi republika (poinje reim II republike); na vlast dolazi sinovac Napoleona, Luj; borba za parlamentarni sistem *1852. godine - Luj Napoleon proglaava se za cara i ukida republikansko ureenje; poinje period II Carstva. *1870. godine - poinje rat u Evropi izmeu Francuske i Pruske; pad Napoleona III *1871. godine - Pariska komuna, etvrta revolucija. *1875. godine - donesen je Ustav III francuske republike; veinu u skuptini imali monarhisti; Republika sa dvodomnim parlamentom, vlada odgovarala i prvom i drugom domu; ovaj period traje sve do I svjetskog rata, on je period socijalizacije. *1875-1940. godine - u Francuskoj su este promjene vlada, promijenila je za taj period 110 vlada *1940. godine - okupacija Francuske od strane Njemake *1946. godine - Ustav IV Republike, ojaana je pozicija izvrne vlasti *1958. godine - Ustav V Republike koji vai i dan danas; po njemu Francuska je unitarna drava, sa kombinacijom predsjednikog i parlamentarnog sistema. Razvoj ustavnosti kod drugih drava: *1831. godine - Belgijski ustav uvode tragove parlamentarnog sistema. *1848. godine - Maarska revolucija - Austrija preivljava teke trenutke jer ne moe da rijei nacionalno pitanje sa Maarima. *1919. godine - Ustav Vajvarske republike (Njemaka). *1931. godine - ustav panije i 1921. godine - ustav Austrije, uvode instituciju Ustavnog suda - to je period uvrivanja parlamentarne vlasti. - od 30-ih godina period diktature. *1935. godine - Poljska donosi ustav (sadri diktaturu da je predsjednik odgovoran pred Bogom i pred istorijom). - u Njemakoj i Italiji faizam - unitavanje ljudskih prava. - nakon I svjetskog rata period socijalistikih ustavnosti, ukidanja privatne svojine, ogrinaavanje ljudskih prava i sloboda. *1924. godine - prvi ustav SSSR. *1936. godine - Staljinov ustav. *od 90-tih godina XX vijeka - u Evropi vraanje na liberalno-demokratsku ustavnost. *1948. godine - ustav Italije. *1949. godine - Ustav u Njemakoj (prekid sa faizmom). *1976. godine Portugalija, a 1978. panija, izlaze iz faizma. - iroka paleta ljudskih prava i sloboda. - vraa se federalni sistem u Njemakoj. - izvreno niz rijeenja za jaanje izvrne vlasti (pogotovo u Francuskoj - esto su padale vlade). - kraj 80-tih, talas kraha socijalistikih ustavnosti u Istonoj Evropi. *1993. godine - Rusija donosi ustav. II CIKLUS Poslije I svjetskog rata nastaje razvoj ustavnosti socijalistikih zemalja i traje sve do 90-tih godina 19. vijeka. Socijalistiki poredak ubrzo se poeo pretvarati u autokratski reim u kome je jednopartijska dravna vlast bila praktino bez javne kontrole. Karakteristike: vlast jedne stranke, radni narod, radnika klasa, drutvena svojina, ogranienost ljudskih prava i sloboda, totalitarni poredak. FAISTIKI POREDAK u zemljama Istone Evrope. Drave su razvile autoritarnu ustavnost (Poljska 30-tih godina 19.vijeka). - Poslije rata demokratski ustavi; radikalni raskid sa faizmom i ojaavanja izvrne vlasti. Razvoj ustavnosti u Francuskoj i ustavni ciklusi u svijetu: Konstitucionalizacija ljudskih prava i sloboda 18

Razvoj liberalno-demokratske ustavnosti (karakterie ga razvoj ljudskih prava; "orleanski parlamentarizam" = ministri odgovaraju i pred Bogom i pred parlamentom - do sredine XiX vijeka traje period konstitucionalizacije i liberalno-demokratske ustavnosti Razvoj parlamentarizma (druga polovina XIX vijeka); to je period postepenog razvoja - izmeu dva svjetska rata dolazi do novog cilklusa - treeg, a to je razvoj socijalistike ustavnosti i traje sve do 90-tih godina XX vijeka kada se obnavlja liberalno-demokratska ustavnost; karakteriu ga: drutvena svojina, ograniavanje ljudskih prava i sloboda, razvoj totalitarnog sistema... Racionalizacija Raskid sa faizmom (nakon II svjetskog rata u kapitalistikim zemljama koje su bile faistike dolazi do obnove socijalizma) 12.

Ustavni razvitak Jugoslavije prije Drugog svjetskog rataUSTAVNI RAZVOJ ZEMALJA KOJE SU ULE U SASTAV DRAVE SHS U toku II svjetskog rata, a posebno pri kraju, ideje i elje za osloboenjem i ujedinjenjem bile su jako narasle. Stvaranje zajednike drave zavisilo je od ideje i sposobnosti naroda i njihovih voa na Balkanu Ustavni razvoj Srbije poinje istovremeno kada je poeo organizovani otpor turskoj vlasti i kada je bilo izvjesno da nastaje drava Srbija. Nakon Prvog srpskog ustanka 1804. godine i nakon vidnog uspjeha prilo se formiranju dravnih organa tj. organizacije vlasti. Prvi ustav se donosi tek 1835. godine (zbog naina vladavine Miloa Obrenovia nije doneen prije), zvao se Sretenjski, ali ga nisu prihvatile Austrija, Rusija i Turska sve do 1838. godine, koji je prihvatio Carigrad (tzv. Carigradski ustav - sa velikim ovlatenjima kneza). Srbija dobija novi ustav 29. juna 1869. godine, donijela ga je Velika narodna skuptina, i dobio je naziv Namjesniki ustav. Nakon Namjesnikog Velika narodna skuptina je donijela novi demokratski ustav 1888. godine. (nakon njega vraeno je ustavno ureenje iz 1869. godine, pa 1901. godine je izdat oktroisane od strane Aleksandar Obrenovia. Padom dinastije Obrenovi 1903. godine i dolaskom Petra I Karaorevia suspendovan je ustav iz 1901. godine i vraen ustav iz 1888. godine koji je trajao sve do ujedinjenja 1918. godine). crna Gora je stekla dravnost dugotrajnom i upornom borbom sa Turcima. Ve 1831. godine je osnovan Crnogorski praviteljstvujui senat. Kneevina C. Gora je formirala 1852. godine cetinjsku skuptinu. Za kneza je (po saglasnosti Rusije) izabran knez Danilo Petrovi njego. Meutim, priznanje C. Gore predvieno je Sanstefanskim mirom, a 1878. godine potvreno je Berlinskim kongresom. Prvi ustav C. Gore donesen je 1905. godine (Nikoljski), bio je oktroisani C. Gora je bila ustavna monarhija tj. samo po formi donoenja bio je oktroisani, ali po sadraju, nosiocima vlasti bio je moderni graanskodemokratski. Spadao je u red etiri najbolja ustava u svijetu (SAD -1787. godine; Francuski - 1875. godine i vajcarski - 1874. godine). Ostale teritorije koje treba da uu u sastav nove drave bile su: Slovenija, Hrvatska, Dalmacija, Vojvodina, BiH i Makedonija. Sve ove drave nisu imale ststus drave ve su bile pod tuinskom vlau. Bosna i Hercgovina je bila turski paaluk sve do 1878. g. Te godine odran je Berlinski kongres, kada je odlueno da BiH pripadne Austrogarskoj. Pred I svjetski rat (1908. godine), Austrougarska anektira BiH. Tako je BiH postala sastavni dio Austrougarske sa priblino istim ststusom autonomije koju je imala Hrvatska. Ideja o osloboenju i ujedinjenju pretvorila se u akciju tokom I svjetskog rata. Slovenija je bila podijeljena u tri dijela (najvei dio je pripadao Austriji, pa Ugarskoj i mali dio Italiji), Vojvodina aje bila pod ugarskom vlau. Makedonija je do 1913. godine bila pod turskom vlau, a nakon balkanskih ratova ulazi u sastav Kraljevine Srbije, a mali dio pripada BUgarskoji Grkoj. Hrvatska je bila u sastavau Austrougarske monarhije, a Dalmacija aje pripadala Austro- Ugarskoj, a dijelom Italiji. Od 1868. godine Hrvatska dobija autonomiju. Na samom poetku Prvog svijetskog rata Skuptina Kraljevine Srbije 7. decembra 1914. godine u Niu usvaja tzv. Niku deklaraciju o ciljevima rata, u kojoj izriito stoji da e se Srbija boriti ne samo za ouvanje drave Srbije, ve da e se boriti i za osloboenje i ujedinjenje i stvaranje zajednike drave Srba, 19

Hrvata i Slovenaca. Stvaranje zajednike drave Srba, Hrvata i Slovenaca potrvreno je definitivno Krfskom deklaracijom 1917. godine. Godine 1914. - Prvi svjetski rat stvoren je jugoslovenski odbor koga ine predstavnici Kraljevine Srbije i Austougarske monarhije. Srbija je imala za cilj oslobaanje i ujedinjenje junoslovenskih naroda (preteno Srba, Hrvata i Slovenaca). Po okonanju rata, oktobru 1918. godine stvoreno je predstavniko tijelo junoslovenskih naroda. Do ujedinjenja je dolo u novembru 1918. godine, prisajedinjenjem Crne Gore i Vojvodine Kraljevini Srbiji. Junoslovenski poslanici u parlamentu proglasili su dravu Slovenaca, Hrvata i Srba (teritorija BiH, Hrvatske i Slovenije). Ujedinjenje drave Slovenaca, Hrvata i Srba i Kraljevine Srbije u jenu dravu u Beogradu 01.12.1918. godine kralju Aleksandru predata je "Adresa" sa eljom da se ivi skupa. Ali prvi ustav donesen je znatno kasnije zbog pitanja razgranienja i dravnog ureenja. Na vanjskom planu trebalo je utvrditi granice nove drave i dobiti meunarodno priznanje, a na unitranjem izvriti teritorijalnu organizaciju drave. Pitanje dravnog ureenja je i bio kljuni razlog raspada ujedinjene drave. Ta novadrava prema proklamaciji regenta Aleksandra je unitarna drava, to je drava jednog naroda "od tri plemena" (Srbi, Hrvati i Slovenci) Kraljevstvo SHS e biti ustavna parlamentarna i demokratska drava triomenog naroda, kojem je na elu dinastija Karaorevi. Pored Kralja predvia da se formira Vlada i Privremeno narodno predstavnitvo. Prva Vlada Kraljevine SHS formirana je 1919. godine, deset dana nakon ujedinjenja. - Pripreme za donoenje prvog ustava Kraljevine SHS Privremeno narodno predstavnitvo imalo je dva osnovna zadatka: 1. da donese neke osnovene akte - zakone i 2. da pripremi i provede izbore za Ustavotvornu skuptinu. Pripremilo je nekoliko vanih zakonskih i drugih akata, a najznaajniji je bio Zakon o izboru narodnih poslanika za Ustavotvornu skuptinu drave SHS. Ovim Zakonom je uvedeno opte birako pravo. Izbori za Ustavotvornu skuptinu su odrani u novembru 1920. godine. Problem je bio jer se pojavilo dosta stranaka koje su predlagale razliita dravna ureenja. Kralj je insistirao da ostane monarhija, od poslanika je traio da polau zakletvu. Hrvatska seljaka stranka se zalagala za federaciju. U skuptini su najvie mjesta dobile: Jugoslovenska demokratska stranka, Narodna radikalna stranka, komunisti i Hrvatska seljaka stranka, ali niko nije imao apsolutnu veinu (najvie je imala Jugoslovenska demokratska stranka, 94 poslanika). Ustavotvorna skuptina Kraljevine SHS, nakon sedmomjesenog zasijedanja, donijela je prvi Ustav na Vidovdan 28. juna 1921. godine (ustav su izglasale radikalna stranka i muslimanski ivalj iz demijatskog sastava tj. zajednice), koji ima karakter ustavnog pakta (kompromisnog ustava) tj. Skuptina ga je usvojila uz saglasnost kralja. Po Vidovdanskom ustavu: - ideja o jednom troimenom narodu, jedan narod sa tri plemena, ustav potvruje postojanje srpskog-hrvatskog-slovenakog jezika i narodnosti; - spada u red naprednih ustava; drava je podijeljena na 33 oblasti; - drava je unitarnog ureenja; - orleanski parlamentarizam; - Narodna skuptina je bila jednodomni zakonodavni organ; zasijeda u Beogradu; zakone je proglaavao kralj ukazom koji su potpisivali svi ministri; - pravosue ima sudsku vlast i u obavljanju te funkcije sudovi su nezavisni; za cijelu kraljevinu postojao je samo jedan Kasacioni sud; kralj je postavljao sudije (koji imaju stalnu funkciju) na prijedlog ministra pravde; - zatita prava svojine, garantuje se sloboda ugovaranja i organizovanja u privrednoj sferi, kao i organizovanja radi postizanja boljih uslova rada; - Svi graani su jednaki pred zakonom i svi uivaju jednaku zatitu vlasti; - ministarski savjet odgovara skuptini i kralju.... Ovakvo ueenje nije prihvatila Hrvatska seljaka stranka te od samog poetka poinju trzavice na relaciji Beograd - Zagreb. Period od kraja 1927. do polovine 1928. godine protekao je u otroj borbi opozicije i Vlade, a naroito sa strankama tzv. Hrvatskog bloka. Sve kulminira i dolazi do atentata u Skuptini (na Stjepana Radia, predstavnika Hrvatske seljake stranke). Kralj Aleksandar to koristi, rasputa Skuptinu i uvodi diktaturu, koja je trajala dvije godine (preuzima svu vlast). 20

Poetkom oktobra 1929. godine kralj je donio Zakon o nazivu i podjeli kraljevnine na upravna podruja. Drava je dobila ime Kraljevina Jugoslavija i podijeljena je na 9 banovina. Banovine dobijaju imena bez etnikog kriterijuma, po rijekama (Vrbaska Banovina, Savska, Zetska,...). Ali to nije moglo dugo da traje, te je Aleksandar Karaorevi 3. septembra donio Oktroisani ustav Kraljevine Jugoslavije koji se temelji na istim osnovama kao i ustav iz 1931. godine (drava je nasljedna i ustavna monarhija, graansko-demokratskog tipa ukunut je parlamentarizam, ministri su odgovarali samo kruni, kraljeva ovlatenja su velika, skuptina je bila dvodomna - parlament i senat, a to se tie ljudskih prava ona su suena i redukovana). Ustav je utvrdio trodiobu vlasti: zakonodavnu vlast vri kralj i Narodno predstavnitvo (Senat i Narodna skuptina); upravnu vlast vri kralj preko odgovarajuih ministara; sudsku vlast vre sudovi. Formalno je to bila trodioba vlasti, a stvarno je bilo jedinstvo vlasti tj. bio je pretean uticaj kralja. Od 1931 - 1941. godine izvrene su tri revizije ustava: 1. Nakon pogibije Aleksandra Karaorevia 1934. godine u Marselju, zemlja je opet u krizi,na presto je stupilo trolano namjesnitvo - predsjednitvo (koje je imenovao kralj 1934. godine na Bledu). Zemlja poivala na strahu zbog italijanskih pretenzija na Dalmaciju, Njemakih na Vojvodinu... Revizija se sastojala u tome da je Namjesnitvo odmah po preuzimanju vlasti efa drave regulisao svoje nadlenosti koje su prevazilazile ustavne okvire Namjesnitva. 2. Relacija Beograd-Zagreb se sve vie udaljava, pa se 1939. godine donosi i Uredba o Banovini Hrvatskoj koja joj je potvrivala teritorijalnu autonomiju i zakonodavnu vlast. Od 1937-1938. godine vode se pregovori o ustavnom redefinisanju. Namjesnitvo je 1939. godine donijelo reviziju Septembarskog ustava i Uredbu o Banovini Hrvatskoj (od Savske i Primorske banovine sa nekim srezovima u Bosni). Tom uredbom banovina stie visok stepen autonomije, dobija svoj Sabor. Uredba predstavlja zaetak federalizacije zemlje, ima veliku teritoriju i jedina je bila organizovana etniki. 3. Dravni udar generala Duana Simovia koji je izvren nakon potpisivanja Trojnog pakta i martovskih dogaaja 1941. godine. Trea revizija Simovi je zbacio Vladu i doveo na vlast kralja Petra II Karaorevia, a za predsjednika vVlade je imenovan on sam. Svi zajedno su upravljali zemljom 21 dan, kada dolazi do napada faistike Njemake 17.04.1941. godine kada je Jugoslavija kapitulirala. 13.

Ustavni razvitak Jugoslavije poslije Drugog svjetskog rataGodine 1941. raspad drave, kapitulirala i okupirana od strane faistike Njemake. Za vrijeme rata izdvojio se partizanski pokret i njegova komunistika partija. Poetkom II svjetskog rata, kralj je proglaen punoljetnim i sa vladom napustaju zemlju.... 1942. godine formiran je AVNOJ kao vrhovni organ revolucionarne vlasti u Jugoslaviji, tijelo za vrenje zakonodavne funkcije na osloboenim teritorijama Centralni organi vlasti definitivno su formirani 1943. (AVNOJ), Drugo zasjedanje u Jajcu 29. novembra; AVNOJ je proglaen vrhovnoim zakonodavnim i izvrnim narodnim predstavnikim tijelom Jugoslavije; izabran je Nacionalni komitet kao organ vrhovne vlasti; doneena je odluka izgradnji Jugoslavije na federalnom principu; kao i odluka o oduzimanju prava zakonite vlade Jugoslavije u izbjeglitvu i zabrana vraanja kralja u Jugoslaviju do zavretka rata; Nakon II zasijedanja AVNOJ-a problem za svijet: legalitet dvaju predstavnika jedne drave, odn. kralj u izbjeglitvu i "revolucionarna vlast" saveznici ele da se taj dualitet rijei 1944. godine - sporazumom Tito ubai (Tito postaje predsjednik Nacionalnog komiteta Jugoslavije), u Beogradu je odlueno da se formira zajednika vlada i da kralja Petar II ustavnim aktom imenuje kraljevsko namjesnitvo, ali uz dogovor sa predsjednicima obe vlade (kraljevske vlade u izbjeglitvu i nacionalnog komiteta na tlu Jugoslavije) odluka da se formira zajednika vlada. Godine 1945. obe vlade podnose ostavku (Kraljevska vlada, i nacionalni komitet) i nakon dva dana formirana je zajednika, jedinstvena Privremena narodna vlada, a iste godine formirana je i Ustavotvorna skuptina. Dolo je do ukidanja rada stranaka. Demokratska (Srbija) i Seljaka (Hrvatska) nisu ni uestvovale na izborima. To su bili tzv. oravi izbori. 21

1945. godine - izbori za ustavotvornu skuptinu i Prvo zasjedanje Ustavotvorne skuptine koja je donijela Deklaraciju o proglaenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije. Tom deklaracijom je i formalno prestala Kraljevina Jugoslavija i Ustav iz 1931. godine. Poslije II svjetskog rata Jugoslavija od unitarne drave (republike) postaje federacija. DFJ = do I ustava; FNRJ poslije I ustava, sastoji se od 6 republika i 2 pokrajine... 1946. godine - Ustavotvorna skuptina je donijela prvi Ustav nove Jugoslavije (ran po uzoru na Ustav SSSR iz 1936.- godine) u kojem ona postaje FNRJ, koja je obuhvatala est republika i dvije pokrajine. Ponovo dolazi do problema uspostavljanja dravnog ureenja. Komunistika stranka je izbacila sve druge stranke iz Narodnog fronta. Tito postaje doivotni predsjednik, uveden je skuptinski sistem vlasti, a centralni organi vlasti su bili: - Narodna skuptina FNRJ - vri zakonodavnu vlast; vrhovni je organ narodne vlasti i predstavnik narodnog suvereniteta FNRJ - Prezidijum skuptine FNRJ - bira ga Narodna skuptina na period od 4 godine; ima tri funkcije: efa drave, neke funkcije Narodne skuptine i funkciju ustavnog suda (ukida se 1953. godine) - Vlada FNRJ (najvii izvrni organ i upravni organ dravne vlasti, a ne izvrni organ Narodne skuptine). Ustavom je utvrena nova organizacija federacije koja obuhvata sistem organa i organizacija koji su glavne poluge drave. To su: Savezna skuptina (dvodoma - dom graana i dom radnih ljudi), predsjednik Republike, Savezno izvrno vijee (politiko izvrnu funkciju ima - odgovorno je za sprovoenje politike federacije), Vrhovni sud Jugoslavije i Ustavni sud Jugoslavije. 1953. godine - promjena Ustava Ustavnim zakonom uvedeno socijalistiko samoupravljanje radnika. Godine 1963. - donesen je novi ustav (prvi autentini-originalni akt donesen u drugoj, socijalistikoj Jugoslaviji prvi ustav je iz 1946. godine nalika na Ustav SSSR-a) koji uvodi prvi funkciju predsjednika, Jugoslavija se postepeno konfederalizuje, budi se nacionalizam kako umire socijalizam, uvedena je petodomna skuptina, drava dobija naziv SFRJ, uveden je Ustavni sud. Struktura ustava se dijelui u tri dijela: preambula, uvodni dio i normativni dio. 1968. godine - amandmani uvode koncept konstitutivnosti 1971. godina - ini prekretnicu - sa saveznog nivoa prelazi se na republiki i pretvaranje SFRJ u konfederaciju, znaajan prenos nadlenosti sa saveznog nivoa na republiki; koncept nacionalnog kljua; politiki sistem: Skuptina SFRJ sastavljena je od dva vijea: Savezno vijee i Vijee republika i pokrajina. Savezno vijee pokriva 220 delegata koje su neposredno birali graani po kljuu: 30 delegata iz svake republike i po 20 iz svake pokrajine (paritetna /jednaka/ zastupljenost). Godine 1974. - ovaj ustav je jedan od najloijih ustava na svijetu (imao 435. lana), definisao je Jugoslaviju kao SFRJ sa est republika i dvije autonomne pokrajine. Ustav je demokratski po sadraju, ulozi poluga vlasti i po nainu donoenja. Predstavlja ustavni pakt (saglasnost federalnih jedinica, naroda, efa drave i Skuptine). Krut je (stog je revizioni postupak), dug... Vlast je apstraktno odreena. Svi savezni organi sastavljeni proporcijonalno. Savezna skuptina sastavljena od dva doma (30 poslanika iz svake republike i 20 iz svake pokrajine). Odluke se donosile konsenzusom (drutvenim dogovoranjem). Predsjednitvo SFRJ imalo je ulogu kolektivnog efa drave. Brojalo je devet lanova, osam predstavnika, svake republike i pokrajine, i deveti lan, predstavnik komunistike partije, a do 1980. godine postojao je dualitet, dakle pored Predsjednitva bio i individualni predsjednik Republike. Smru Tita funkciju efa drave preuzima Predsjednitvo. Promena ustava Srbije nije bila mogua bez saglasnosti pokrajina. Autonomne pokrajine su mogle da mijenjaju svoje ustave neovisno od ustava republika, a republike nisu mogle bez saglasnosti autonomnih pokrajina

14.

Jugoslovenski federalizam i raspad SFRJSaveznu dravu SFRJ inilo je est republika: BiH, Srbija, Makedonija, Hrvatska, Slovenija Crna Gora i Makedonija i divije pokrajine: Vojvodina i Kosovo. Republike su imale sva obiljeja drave, sve vie su se udaljavale od federacije, stvarajui uslove za potpuno osamostaljenje. I pokrajine su se izdigle na 22

nivo drava. Od 1946. - 1990. godine tee razgradnja SFRJ sa prenosom ovlatenja na republike. Sve republike i pokrajine su 1946. godine donijele svoje ustave. 1986. -1987. g. velika finansijska kriza, razvoj nacionalizma, veliki talas nezadovoljstva Na vlast dolazi Slobodan Miloevi Kriza 80-tih, i 90-tih dovodi do eksplozije socijalizma. Godine 1987. SFRJ ulazi u teku finansijsku krizu. 80-ih godina Jugoslavija se bori sa nacionalizmom na Kosovu po Ustavu iz 1974. godine i njegovoj odredbi po kojoj narod ima pravo na samoopredjeljenje. Na vlast dolazi Slobodan Miloevi, mijenja se ustav Srbije. Donose se 1989. godine ustavni amandmani na Ustav Srbije i dolazi do smjene vlasti. Ustavna koncepcija SFRJ i poloaj republika i pokrajina doveli su do dezintegracije SFRJ koja se konano raspala 1992. godine *1991.godine u BiH raspisan je referendum na kome vie-manje pobjeuju nacionalne stranke, a u martu 1992. stvoren Ustav RS. Ideja o otcjepljenju pokrajina, o njihovom suvernitetu uglavnom je razlog raspada SFRJ i krvavih sukoba. 15.

Dravni suverenitetPOJAM - Znai najviu i neogranienu vlast, to znai da je ona jedinstvena, neodgovorna, stalna i neotuiva. Druga tvrdnja teoretiara Suverena vlast je ona koja nema, ne poznaje i ne trpi nad sobom viu vlast. Utemeljena je podijela djelovanja suvereniteta prema vani i prema unutra. Svrstan je u dva bitna pravca: dravni i narodni suverenitet. Danas se vie prihvata narodni suverenitet koji je prema svome osnivau Rusou izraen u optoj volji naroda. Nedjeljiv je i neprenosiv. Bitno je kakav se to suverenitet primjenjuje. Ko je nosilac suvereniteta: narod ili drava, drava u ime naroda ili parlament u ime naroda. Pojam suveriniteta vee se preteno za dravu, zatim za narod, tako da danas, praktino i nema ustava u svijetu koji manje ili vie ne usvaja naelo narodne suverenosti. Suverenitet vri drava, njeni organi: skuptina, vlada, ef drave, a ne narod.

SADRAJ SUVERENITETA je ono to se njime eli postii kao i njegovi bitni vidovi djelovanja. Suverenitetom se eli neto od nekoga zatititi, odnosno suveren eli biti najvii sudija - nadreen svima i svemu to se nalazi nie na ljestvici. Prema tome nosilac suvereniteta je apsolutni gospodar svega postojeeg, vidi i ne vidi, ima ili nema. Teorija suvereniteta doputa suverenu (monarhu, dravi, narodu) da je iznad drugih, da je nezavisan neogranien i da mu je vlast nedijeljiva. Suverenost odreuje dravu dravna vlast je najvia, nedjeljiva, nezastariva i neprekidna. Najvia dravna vlast znai da je nezavisna od drugih sila i najvia u svojoj dravi. Drava ne smije biti podrvrgnuta niijoj vlasti sa strane (izvana, od drugih drava i organizacija), to znai da je suverena prema vani, na unutranjem planu (unutar drave). Dravna vlast se izdie iznad bilo koje druge (organizacija, institucija, grupa i pojedinaca), pa je ta vlast suverena i u dravi. Drava mora biti nezavisna od bilo kakve vanjske vlasti, jer je samo tako ravnopravna sa drugima. Nezavisnost je glavni sadraj suveriniteta. Pitanje dravnog suvereniteta je posebno znaajno kod sloenih drava. Osnovno je pitanje ko su subjekti nosioci suvereniteta: konfederacija ili drave lanice, federacija ili drave lanice, odnosno federalne jedinice.

23

U federacijama se esto moe desiti da o promjeni ustava odluuje narod, ali da veliki broj federalnih jedinica mora da se sloi sa promjenom. U federalnim dravama mogua su razliita rjeenja: da suverenitet pripada federaciji, zatim dravama lanicama i da suverenitet dijeli federacija i drave lanice. U unitarinim dravama suverenitet ima drava ili narod. Veina ustava u svijetu regulie pitanje suvereniteta i najee prihvata naelo narodne suverenosti. Primjer za to su: Ustav Republike Francuske, Belgije, Italije, Ruske Federacije, FNRJ, SFRJ i dr. 16.

Teorije o sverenitetuDrava je zajednica ljudi na odreenoj teritoriji sa suverenom vlau. Ljudi i teritorija su materijalni pojmoni, za razliku od suverenosti koji je pravni pojam. * suverena vlast = najvia vlast (imamo dva pojma, lice i nalije iste stvari): dravni suverenitet ako je jedna vlast najvia, najvia je u jednoj dravi (postoje i lokalne, i crkvene , i ... vlasti). Dravni suverenitet - nezavisnost vlasti tj. nezavisna je od druge vlasti. suverenost pitanje: odakle u dravi najvia vlast potie, tj. ko je suveren u jednoj dravi? Termin suverenitet ima svoj korijen u novolatinskoj rijei - supremus, to znai vrhovni, najvii. To predstavlja subjekt koji je najvii, vrhovni u svojoj oblasti dijelovanja i predstavlja najviu vlast. *an Boden 1576. godine u djelu est knjiga o republici, prvi put upotrijebio je rije suverenost, koji vee za feudalni poredak i staleku monarhiju. "Drava je vladavina mnogih porodica sa suverenom vlau" kojih porodica? - pa plemstva. *Tomas Hobs (u knjizi Levijatan - udovite), takoe je spomenuo rije suverenost. Meutim, imali su drugaije teorije, Boden je smatrao da onaj koji je suveren mora da potuje neka pravila, a Hobs suprotno. *U dravama Zapadne Evrope (13, 14, 15. i 16. vijek) - obiljeeni sukobom izmeu carstva i papstva (u Svetom pismu pie da sva vlast dolazi od Boga, pa i politika). Vladari su pokuali istisnuti duhovnu vlast iz politike sfere. ("Kralj je car u svome kraljevstvu" mimo njega nema vieg doktrina suverenosti). TEORIJE: *Teokratska teorija - teorija o boanskom porijeklu, tvrdila je da je Bog nosilac najvie vlasti, a da su vladari boiji vladari na zemlji. (Henri VIII je doao u sukob sa Anglikanskom crkvom.) *Legitimistike teorije daju odgovor na pitanje: ko je suveren? dinastija koja dugo vremena vlada jednom dravom, zato ima legitimno pravo da vlada (nastale su u Francuskoj pod burbonima). *Velika grupa teorija istog naziva, a razliitog sadraja koje suverenost objanjavaju drutvenim ugovorom - teorije od 16-18. vijeka Pojam suveriniteta vee se preteno za dravu, zatim za narod, tako da danas, praktino i nema ustava u svijetu koji manje ili vie ne usvaja naelo narodne suverenosti. TEORIJE PO KNJIZI: 1. Istorijska i drutvena dimenzija suverenosti-Suverenitet se prouava u okviru ustavnog (dravnog) prava, teorije drave i prava i meunarodnog javnog prava. Sve do polovine 16. vijeka odnosno do pojave teorije o suverenitetu ana Bodena malo i nepotpuno se pisalo o suverenitetu i sve se uglavnom svodilo na terorije od dravnoj vlasti i o poloaju ulozi i pravima efa drave. Drutveni uslovi u svim istorijskim fazama razvoja ljudskog drutva uticali su na pojavu i razvoj teorija o suverenitetu, tako se u jednom vremenu sverenitet vezao za nebo i nebeske sile (boga), drugi put se vee za zemlju i boanske predstavnike na zemlji zatim za monarha, pa za dravu i na kraju za narod. 2. Najstarija teorija o suverenitetu - suverenitet boga. Potie jo iz vremena stare egipatske drave i kulture (4. vijek p.n.e) suveren je bio onaj ko je najvii, ko je nedodirljivi najai, a to je bog. Na zemlji je bio apsolutni vladar faraon, kao sin boga sunca (boga Ra) i imao je neogranienu vlast, manju samo od boga. Dakle, bog je bio suveren, a u njegovo ime na zemlju (u dravi) suveren je bio faroan (kralj, ef drave). 3. Starogrke teorije o suverenitetu Grka filozofska i pravna misao obuhvatala je sve vanije oblasti ovjekova ivljenja. Posebno je posveena panja teorijsko iznalaenju najboljih oblika dravnog 24

ureenja i njihovo uporeivanje sa postojeim na emu su najvie radili filozofi Platon i Aristotel koji su uoili da u apslolutistikom tipu drava postoji vrhovna i neograniena vlast pojedinca (teokrata, despota autokrata, monarha), a u u demokratskom tipu drava vlast su imali slobodni graani i sam narod. Platon smatra da je suveren vladar i sloj oko njega i zato on utvruje da ne moe svako biti vladar, ve da dravom moraju upravljati filozofi (ueni ljudi) jer su oni spoznali uzrok i smisao svega to postoji, pa e oni stoga o svemu to se tie drave najbolje odluivati. Aristotel polazi od tvrdnje da je ovjek dravotvorno bie (zoon politicon) i da moe opstati samo u dravi, a to znai da mora prihvatiti dravu kao svog zatitnika. Drava je autarhina zajednica nezavisna od svih, sa svojom najviom vlau. Zato je prema Aristotelovoj teoriji kraljevstvo (monarhija) najbolje dra