13. POJAM PRVOBITNE ZAJEDNICE I IZVORI-vremensko razdoblje koje je prethodilo nastanku prvih država naziva se prvobitna zajednica-upoznavanje prvobitne zajednice je značajno zbog:a) tada su stvoreni pojedini društveni organi;b) odnosi među ljudima su regulisani na osnovu običajnih i religijskih zabrana (osnova za običajno pravo);c) u prvim državama srećemo veliki broj ustanova iz prvobitnih zajednica.-proučavanje se zasniva na različitim istorijskim izvorima:a) spomenici materijalne kulture-tada nije bilo pismenosti pa je ovo najčešći izvor kulture (arheološka nalazišta)b) mitovi-fantastične, nestvarne priče o prvobitnom životu ljudi (o bogovima, herojima i sl.) legende-pričaju realne događaje ali istorijska nauka nije utvrdila da li su se zaista dogodili i mitovi i legende se prenose usmenim putem, a kasnije su se zapisivalic) usmena predanjad) pisani izvori-ljudsko društvo se neravnomerno razvijalo (neki narodi su već stvorili državnu organizaciju, dok su drugi bili još uvek bili na stupnju prvobitne zajednice)-civilizovani narodi pisali o životu primitivih naroda (npr. grčki autori pisali o životu i običajima Ilira, Tračana; Cezar i Tacit o Galima i Germanima; vizantijski autori o organizaciji Slovena u vreme seobe na Balkan)-analogijom se može zaključiti da i danas mnogi civilizovani narodi imaju iste ili slične običaje-ustanovljavanje uporednog metoda pripada američkom naučniku Luisu Morganu, autoru knjige Drevno društvo-pisao o životu severnoameričkih indijanaca, na osnovu čega je izvukao opšte zaključke o čovekovom razvoju od divljaštva do civilizacije

14. PERIODIZACIJA PRVOBITNE ZAJEDNICE-pre više od milion godina dogodio se prelaz od životinje ka čovekolikim himinidima ili antropoidima-u razdoblju između 40.000 i 10.000 god.pre n.e.razvio se homo sapiens (savremeni čovek)-Morgan je podelio ljudsko društvo na tri etape: divljaštvo, varvarstvo i civilizacija-divljaštvo i varvarstvo se deli na: niži, srednji i viši stupanj-niži: čovek prikuplja plodove, najvažnije dostignuće ovde je artikulisan govor-srednji: upotreba vatre; ishrana meso i riba; usavršavanje oružja, grubim tesanjem kamena-viši: pronalazak luka i strele; divljač postaje deo ishrane; nastanjivanje po selima; izrada drvenog posuđa; tkanje prstima.-niži: pronalazak grnčarstva; stočarstvo se odvaja od zemljoradnje; prva podela rada-srednji: na istoku se pripitomljavaju životinje, a na zapadu razvojem zemljoradnje pomoću navodnjavanja i upotrebom nepečene cigle u izgradnji nastambi; uoptreba bakra i bronze (kvalitetnije oružje i oruđe)-viši: topljenje gvozdene rude; prelazak u civilizaciju je pronalaženje i upotrba pisma-svaka etapa je trajala kraće od prethodne

15. BRAK, PORODICA I SRODSTVO U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI-niži stupanj divljaštva: poistovećuje se sa ljudskom grupom-hordom; ne postoje nikakve polne zabrane, svi unutar grupe polno opšte

1

-srednji stupanj divljaštva: javlja se krvnosrodnička porodica-dolazi do prvih polnih zabrana (zabranjeni odnosi između roditelja i dece); svi se dele na tri starosne celine: starci i starice, muškarci sposobni za rad i žene sposobne za rađanje, i devojčice i dečaci. Zabranjeni su bili polni odnosi između pripadnika različitih starosnih celina, ali nisu bili zabranjeni između istih. Tu se polno opštenje vršilo unutar grupe, pa se takav bark naziva endogami (gr. endon-unutra; gamos-brak).-prvi oblik porodice-punalua (na Havajskim ostrvima)-nastaje tako što muškarci iz jedne grupe odlaze u drugu grupu i žene se devojkama iz druge grupe-brak je i dalje grupni (devojke su zajedničke žene svih muškaraca)-polni odnosi se vrše između pripadnika različitih grupa (zabranjeni su odnosi između braće i sestara-smanjena degeneracija)-egzogamni brak (gr. exo-van; gamos-brak)-srodstvo se računalo po majci-matrilinearnost-postojala dva razloga: 1. nije im bila jasna uloga oca u začeću 2. bilo je nemoguće u uslovima grupnog braka utvrditi ko je otac-grupni brak ili poligamija (gr. poly-više; gamos-brak), postepeno se sužavao-uočavamo dve pojave: 1. poliginija (jedan muškarac sa više žena) 2. poliandrija (jedna žena sa više muškaraca)-niži stupanj varvarstva: javlja se sindijazmička porodica, zasnovana na braku parova, gde više parova živi zajedno; bračni drugovi su tačno određeni, polne zabrane nisu stroge, brak lako raskidiv, ali se srodstvo i dalje računa po majci-srednji stupanj varvarstva: porodica dobija patrijahalni karakter-patrilinearnost-žene su se kupovale, nakon muževljeve smrti pripadale su njegovom bratu ili nekom drugom bližem srodniku-sinovi, nakon stupanja u brak, ostaju da žive sa roditeljima-članovi patrijahalne porodice rade na zajendičkoj imovini i služe kao sluge i zarobljena lica (tzv. patrijahalno ropstvo)-na čelu porodice je starešina porodice; nakon njegove smrti, bira se drugi starešina ali se način života i rada ne menja-najduže se zadržala kod Južnih Slovena i Albanaca, nazvana porodična ili kućna zadruga-viši stupanj varvarstva: inokosna porodica-monogamni brak-sačinjavaju jedan muškarac i jedna žena sa svojom decom-deca ostaju sa roditeljima dok ne odrastu i ne zasnuju svoju porodicu-srodstvo se računa po ocu, a prednost u nasleđivanju imaju sinovi-poligamija zadžana još jedino i Egiptu i Vavilonu gde su devojke prve bračn noći davane starešinama porodica, kumu ili nekom bližem srodniku

16. ORGANIZACIJA DRUŠTVA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI-osnovi oblik povezivanja ljudi u prvobitnoj zajednici čini rod-najstaje tako što prvobitna horda menja strukturu: muškarci napuštaju grupu, u njoj ostaju žene sa potomstvom i braćom; njihovi muževi dolaze iz druge grupe-članovi roda veruju da svi potiču od iste pramajke i pošto je činjenica bila da su žene brinule o deci, srodstvo se računalo po majci i to je uslovilo teoriju o nastanku matrijarhata-vladavini žena, prvi stupanj u razvoju društvene organizacije-tvorac ove teorije bio je švajcarski pravnik Johan Jakov Bahofen u svom delu Materinsko pravo, sredinom 19.veka, daje zaključke o vladavini žena na osnovu grčkih mitova

2

-savremana nauka smatra da matrijarhat nikada nije postojao, nego da je žena u pojednim društvima imala manji ili veći uticaj, čemu je doprinosila matrilinearnost-razvoj stočarstva i zemljoradnje je uslovio jačanje ekonomske uloge muškarca, što dovodi do nastanka patrijahalnog roda-članove roda, pored krvi, povezuje i imovina koja je zajednička i nasleđuju je samo članovi roda; oni su dužni da jedni drugima pružaju zaštitu-rod ima zajedničko ime koje ga vezuje za stvarnog ili legendarnog osnivača, ima zajednički kult, religijske obrede i zajedničko groblje-o svim pitanjima vezanim za rod, odlučuje se na skupštini svih članova, gde se bira rodovski starešina-više rodova čini bratstvo ili fratriju-više bratstava čini pleme-plemena imaju svoju teritoriju, mada su postojala i nomadska plemena koja su menjala staništa-u slučaju rata, radi zajedničke odbrane, stavraju se savezi plemena-radi obavljanja zajednikih poslova u plemenu, obrazuju se plemenski organi:1. narodne ili plemenske skupštine-svi odrasli članovi, uglavnom muškarci, negde i žene; skupština ima poslednju reč2. veća- sačinjavaju starešine pojedinih rodova; priprema najvažnija pitanja koja iznosi pred skupštinu; vremenom joj uloga raste, tako da ona sve rešava, a skupština radi formalnsti daje poslednju potvrdu3. plemenski starešina - izborno lice koje vrši dužnost vojskovođe, vrhovnog sudije i prvosveštenika; njegova vlast je ograničena-na višem stupnju varvarstva ratovi postaju češći i ukoliko su uspešni, plemenski starešina može da podigne svoj autoritet i da prisvoji veći deo plena (od tog plena u stanju je da se okruži vojnom pratnjom i tako nastaje vojna družina ili vojna aristokratija)-rodovske starešine obrazuju rodovsku aristokratiju (prilikom periodičnih deoba, prisvajaju za sebe bolje parcele)-skupština sve više gubi značaj i u njen sastav ulaze samo muškarci sposobni za ratovanje-takav oblik organizacije Fridrih Engels je nazvao vojnom demokratijom-plemenski starešina svoju vlast pretvara u naslednu (prvo se bira iz dve, tri porodice, a kasnije ide po principu primogeniture (prvorođenja)-sve to dovodi do propasti rodovsko-plemenskog društva i do stvaranja državne organizacije

17. DRUŠTVENA PRAVILA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI-u prvobitnoj zajednici, ponašanje ljudi bilo je isključivo regulisano običajnim pravom-običaji su nastali dugotrajnim ponavljanjem nekih radnji i ukorenili su se u svest ljudi i postali su obavezni-na najnižim stupnjevima, taj broj pravila je bio mali ali se sa razvojem ljudskog društva povećavao-treba razlikovati pravila unutar plemena i u odnosima između raznih društvenih grupa-najstarija ustanova koja se sreće u odnosima unutar jedne grupe je zabrana vršenja nekih radnji ili dodirivanja predmeta- tabu (iz jezika polinežanskih domorodaca, u Evropu je krajem 18. veka doneo Džejms Kuk -bilo je zabranjeno dodirivati telo mrtvaca, izgovarati određene reči...jer su se te pojave ili radnje smatrale nečistim, opasnim ili svetim

3

-sankcije su vršili sveštenici i one su bile religijskog karaktera (lice koje je prekršilo tabu dužno je da žrtvuje životinju ili se na njega baca prokletstvo)-može se izreći i svetovna kazna (najčešće progonstavo iz roda ili plemena)- takva kazna je bila ravna smrtnoj jer u surovim uslovima života pojedinac nije imao šanse da preživi izvan zajednice-odnosi između društevnih grupa su češće bili neprijateljski-ako bi došlo do sukoba između pojedinaca, rešavalo se putem krvne osvete-grupa kojoj je pripadala žrtva svetila se grupi u kojoj je bio delikvent i to na sve pripadnike grupe se primenjivala osveta (totalna)-napredovanjem ljudskog društva, sužava se krug lica na koje se primenjuje krvna osveta; prvo na same srodnike, a kasnije na samog delikventa-uvodi se princip talion (lat. talio, talionis- takav) – oko za oko, zub za zub-sa razvojem materijalne proizvodnje, krvnu osvetu potiskuje sistem kompozicije (lat. composito-usklađivanje, sporazum) ili otkupa-ako se radi o ubistvu, delikvent se sporazumeva sa porodicom ubijenoga materijalnom naknadom „otkupljuje“ zločin – dobrovoljna ili dogovorne kompozicija-legalna kompozicija- običajno pravo utvrđuje tačan iznos naknade za pojedine vrste povreda

18. RELIGIJA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICI-religija je duhovna tvorevina i predstavlja jedan od prvih oblika društvene svesti i prošla je kroz više faza-animizam- oblik religije koji se sreće u najprimitivnijim fazama prvobitne zajednice, predstavlja verovanje da celokupna priroda poseduje dušu (lat. animus-duša)-nastao je iz straha od prirodnih pojava koje primitivan čovek nije umeo da objasni-kako bi se dogodilo nešto što on želi odnosno ne želi, on čini čitav niz ritualnih postupaka koji se nazivaju magija-totemizam- sa razvojem stočarstva, čovek natprirodnim bićima (bogovima) daje određene životinjske oblike-naziv potiče iz indijanskog plemena Odžibva gde se ototeman upotrebljava u značenju rodbine, odnosno klana-totemizam danas označava verovanje da rod, pleme ili bratstvo vodi poreklood neke totemske životinje (npr. vučica je spasila Romula i Rema podojivši ih)-prema totemskom verovanju, ljudi su bili srodstvom vezani za životinju sa teritorije koja je tabuisana (ne sme se ubijati i jesti- npr. krava u Indiji sveta životinja)-antropomorfizam- pojava kad su ljudi počeli bogove da zamišljaju u ljudskom obliku-bogovi su hijerarhijski poređani: na čelu stoji vrhvni bog (Zevs kod Grka, Jupiter kod Rimljana, Perun kod Slovena), dok su ostali na nižem stupnju u zavisnosti od stepena srodstva sa vrhovnim bogom i svaki od njih je zaštitnik neke pojave ili delatnosti (Zevs gromovnik, Posejdon je bog mora, Had podzemnog sveta)-kod nekih naroda zadržavaju poluljudski-poluživotinjski oblik (bog Horus kod Egipćana ima telo čoveka i glavu sokola)- prelazna faza od totemizma ka antropomorfizmu-mnogoboštvo (politeizam) – postojanje velikog broja bogova-monoteizam- verovanje u jednog boga (zbog isticanja vrhovnog boga u politeizmu dolazo do monoteizma)-ljudi veruju da postoji samo jedan bog, ali ostaci politeizma (tzv. panteona) se osećaju i danas zbog učenja o Svetom trojstvu, postojanju velikog broja svetaca i anđela

4

19. OPŠTA OBELEŽJA STAROG VEKA*Periodizacija-većina istoričara smatra da stari vek traje od nastanka prvih država u Mesopotamiji pa sve do pada Zapadnog rimskog carstva 476.god. pre n.e.-države starog veka se dele u dve grupe: 1. istočne despotije- nastaju na istočnoj hemisferi, karakterisale su jakom centralizovanom vlašću monarha (gr. despotes-gospodar) - nastaju od 4. milenijuma p.n.e. (Egipat, Vavilon, Asirija, Persija)2. antičke države- nastaju od 2. milenijuma p.n.e. (grčki polisi, helenističke monarhije, Rim)*Ropstvo-zbog velikog broja robova, ovaj period se naziva robovlasničko društvo-to je prva društveno-ekonomska formacija u kojoj su suprotstavljene dve klase: eksploatisani robovi i esploatatori robovlasnici-robovi su nosioci osnovnog načina proizvodnje-robovi su objekti, „stvari koje govore“ i lišeni su svih prava-gospodar ima nad robom pravo života i smrti (ius vitae ac necis), mogu da ih ubiju i da ne odgovaraju*Pravo-prožeto religijom-čuvari društvenih pravila bili su sveštenici-za prekršaje se priziva božji gnev i izriču verske sankcije-kasnije se pravo laizira i sve više postaje svetovno-karakterisično za stari vek je pravna nejednakost za različite društvene staleže (najvidljivije u kažnjavanju)-osnovi pravni izvor u starom veku je običajno pravo- stavra ga narod dugotrajnim ponavljanjem, a državna vlast reguliše samo pitanja koja nisu bila njime regulisana (vremenom preuzima zakonodavnu vlast)-starovekovno pravo u početku kazuistično- pravna pravila regulisana, bez obzira na slučaj (lat. casus-slučaj), međutim zakonodavac nije nastojao da pod jednim pravnim pitanjem postavi veći broj slučajeva-starovekovno pravo prati strogi formalizam- pravne radnje su obavljene, pravni poslovi zaključeni po strogo utvrđenom postupku uz izgovaranje strogo utvrđenih reči (nepoštovanje propisane forme je povlačilo nevažnost pravnog posla)-ranije je bilo malo pismenih ljudi pa se stroga forma, prisustvo svedoka i zakletva bogovima činila da bi se urezala u svest ljudi-kasnije, sa razvojem prava, iščezava formalizam, ali ne i forma-apstraktnost- znači da za mnoge pravne poslove nije bitna kauza, pravni osnov, već je on proizvodio dejstvo samim obavljanjem postupka, bez obzira na sadržinu

20. VAVILON – IZVORI-nastaje između Tigra i Eufrata, predeo koji su Grci nazivali Mesopotamija (današnji Irak)-prekretnica u tumačenju njihove istorije nastaje u 19.veku kada je dešifrovano njihovo pismo- klinasto (njegovi znaci podsećali na klin)-pisalo se na pločicama od vlažne gline, zašiljenom pisaljkom od trske ili metala, a potom se glinena pločica ostavljala na suncu da se osuši

5

-dešifrovanje je započeo 1802. nemački filolog Grotefend, a završili su engleski naučnici Hinks i Roulinson-najznačajniji su brojni tekstovi sa pravnom sadržinom:1. Zakonik Ur-Namua, vladara grada Ura, donet oko 2000.g.p.n.e., pisan sumerskim jezikom na pločici 20x20cm, sastoji se od uvoda i 20-ak članova oštećenog teksta. Čuva se u Muzeju Starog istoka u Istanbulu.2. Zakonik Bilalame, vladara grada Ešnune, nastao između 1950-1900. p.n.e., pisan akadskim jezikom na dve pločice, sastoji se iz uvoda i 58 dobro očuvanih članova. Čuva se u Iračkom muzeju starina u Bagdadu.3. Zakonik Lipit-Ištara, sumerski vladar iz grada Isina, iz 1875.p.n.e., sadrži uvod i 40 dobro očuvanih članova koji se odnose na bračno i nasledno pravo. Čuva se u Filadelfijskom muzeju u SAD.4. Hamurabijev zakonik, zakonik Mesopotamije, najpoznatiji i najbolje očuvani. Pronađen 1902.u gradu Suzi gde ga je kao ratni plen uzeo elemićanski vladar Šutruk Nahunt. Tekst je ispisan na steli od crnog diorita, visokoj 2,62m. Francuski arheolozi su ga rponašli i preneli u Luvr. Teskt je pročitao i preveo na francuski i numerisao Šel.-na vrhu sedi bog Šamaš i drži bodež za klesanje slova, a Hamurabi stoji pored njega (time se saopštava da bog nadahnjuje vladara da donese zakonik, a da vladar vrši zakonodavnu vlast)-zakonik je ispisan sa obe starne stele i sastoji se iz tri dela:1. uvod(prolog)- Hamurabi priča kako su ga bogovi poslali da uspostavi red2. članovi- 282 kratkih članova; uništeno je 35 članova (66-100), ali je ta praznina delimično ispunjena pronalaskom prepisa zakona3. epilog- Hamurabi navodi svoje zasluge, poziva podanike na poštovanje zakona, obećava nagrade onima koji ga pošutju, a kazne onima koji ga prekrše.-pretpostavlja se da je donet u poslednjoj deceniji Hamurabijeve vladavine (vladao 1728-1686.p.n.e.)-Hamurabijev zakonik je pravni akt koji je ujedinio pravnu praksu, iako se poziva na božansko poreklo, sadrži religijske odredbe i sankcije-kazuističan je-članovi grupisani jedan za drugim (1-5 regulišu sudski postupak, 6-25 krađu, provalu i razbojništvo, 26-41 vojničku svojinu itd.)-zakonik propisuje samo ona nova pravila koja je stvorila državna vlast i koja nisu regulisana običajnim pravom

21. DRŽAVNO UREĐENJE I STATUSNO PRAVO U VAVILONU*Državno uređenje-na čelu naselja nalaze se patesi-njegova vlast vremenom jača i postaje apsolutna-on se smatra božjim namesnikom na zemlji-ensi i posrednikom između boga i ljudi-stvaranjem većih državnih tvorevina vladari uzimaju titulu lugal (veliki čovek) i proglašavaju se gospodarima sve četiri strane sveta-kralj mora da vlada tako što će da omogući mir, red i pravdu, da zaštiti slabe i da zagarantuje napredak-pravi gospodar je gradski, a kralj je njegov namesnik-kralj tumači božju volju, a bog je taj koji posredstvom kralja stvara pravo kao zakonodavac ili sudija, objavljuje ratove i zaključuje ugovore

6

-najviši državni činovnik je nubanda, upravnik dvora, rukovodio javnim radovima-kontrolu nad upravom, sudstvom i vojskom vršio je išaku-lokalni organi su bili potčinjeni centralnima*Statusno pravo-najviši sloj čine dvorski činovnici i visoko sveštenstvo-ostalo stanovništvo se delilo na tri neravnomerna sloja:1. avilum (slobodni ljudi)- najbrojniji, to su posednici zemlje, seljaci, zanatlije i trgovci - učestvuju u radu gradskog veća i vode računa o gradskim finansijama2. muškenum (međusloj)- stoji između slobodnih i robova, čiji pravni položaj nije dovoljno jasan (mogu da zasnivaju porodicu, poseduju pokretnu i nepokretnu imovinu, čak i robove) - njegov položaj se ogleda u kažnjavanju (ako je povređen avilum, primenjuje se princip taliona, a ako je povređen muškenum, kazna je novčana; lekarske usluge plaća dvostruko manje od slobodnog čoveka, verovatno zbog slabijeg materijalnog položaja)3. vardum (robovi)- izvori ropstva su ratovi, rođenjem, kupovinom, dužničkim ropstvom i krivična osuda (deca slobodne žene i dvorskog roba ili muškenuma su slobodna; deca slobodnog muškarca i robinje postaju slobodna nakon očeve smrti; dužnički rob postaje slobodan nakon 3 godine provede u kući poverioca; domaći rob, odveden u inostranstvo i tamo otkupljen, kada se vrati u državu, automatski je slobodan) - rob je svojina gospodara i nosi žig ( abušum) koji može da odstrani samo uz dozvolu gospodara - gospodar može da proda roba (ali ne i robinju koja mu je rodila dete) -rob se mogao osloboditi otkupom ili slobodnom voljom gospodara - skrivanjem tuđeg roba, povlačilo je smrtnu kaznu - rob može sklapati brak i sa slobodnim ljudima i zaključivati ugovore uz prisustvo svedoka

22. STVARNO I OBLIGACIONO PRVAO U VAVILONU*Stvarno pravo-teorijski vladar je bio spostvenik sve zemlje u Vavilonu-praktično, pojavila se privatna svojina (pokretna i nepokretna) i zajednička-nije definisana kao apsolutna vlast na stvari i nije se razlikovala od državine-kod otuđivanja se prenosi sama stvar, a ne pravo na stvari-posebnu državinu imaju nosioci imovine ilkum-predsatavlja zemljišnu deonicu davanu vojnicima uz obavezu vršenja vojne službe-ako zanemari svoje obaveze, oduzima mu se posed-nije nasledan (sin može da nasledi samo ako nastavi obaveze oca; ako je maloletan u trenutku očeve smrti, majka dobija trećinu da bi ga podigla)-kuduru (prvobitne zemljišne knjige)- kameni stubovi koji su se postavljali između imanja i na kojima su bila zabeležena i pečatom potvrđena prava vlasnika zemlje*Obligaciono pravo-razvijeni robnonovčani promet zahtevao je jednostavne i brze forme zaključivanja ugovora-kod ugovora o kupoprodaji utvrđuje se samo volja stranaka u pogledu prava svojine-prenos stvari je bio praćen simboličnim stavljanjem palice na predmet-predmet kupoprodaje su mogle biti pokretne i nepokretne svari, robovi pa čak i sopstvena deca-predviđena je odgovornost prodavca-evikcija- pravo da kupac može da položi pravo na treće lice

7

-predmet ugovora o zakupu je najčešće zemlja, ali i stanovi-zakupni rok može biti kratak (godinu dana) ili dug (5 godina)-zakupnina iznosi polovinu ili trećinu prinosa i davala se u vidu plodova-predmet ugovora o najmu su vo, magarac, brod, slobodan čovek-ugovor predviđa cenu najma-poseban oblik ugovora o najmu je lični najam-oavj ugovor zaključuju razne kategorije radnika i oni strogo odgovaraju za kvalitet urađenog posla (ako graditelj sazida kuću i kuća se sruši i ubije vlasnika, ubija se graditelj)-Hamurabijev zakonik detaljno reguliše ugovor o zajmu-ograničava dužničko ropstvo na 3 godine-ako poverilac počene samovoljno da pleni imovinu dužnika, izgubiće sve što je dao u zajam-ako dužnik umre od poveriočevog zlostavljanja, ubiće mu se sin, ako se radi o avilumu-ako je dužnik bio rob, poverilac plaća novčanu kaznu i gubi sve što je pozajmio-ako je imovina nastradala zbog elementarne nepogode, predviđaju se olakšice u načinu i rokovima isplate-visina kamate: trećina za žito; petina za novac-ugovor o ostavi predviđa čuvanje tuđe stvari i morao je biti zaključen u pismenoj formi uz svedoke-ugovor o nalogu između dve kategorije stanovnika: damkara (neka vrsta bankara) i njegovih agenata (šamalu)-šamalu obavlja neku vrstu posla za damkara u korist novca

23. PORODIČNO PRAVO U VAVILONU-brak je bio monogaman-muž sme da uzme drugu ženu ako mu prva ne podari potomstvo i ako je bolesna, a ne dozvoljava mu da je otpusti-zabranjen je brak oca i ćerke, majke i sina, maćehe i pastorka-različiti staleži mogli su slobodno da sklapaju brakove-bark sklapaju mladoženja i mladin otac (ili brat)-udovica ili razvedena žena sama donosi odluku za koga će se ponovo udati-mladoženja daje mladinom ocu tirhatu, poklon koji nije obavezan-ako mladoženja posle bez razloga ne želi mladu, otac ne mora da vrati tirhatu; ili ako otac odbije da da devojku, vraća u dvostrukom iznosu tirhatu-muž ženi pre braka daje nudunu, poklon kojim obzbeđuje ženu ukoliko umre pre nje-ako nije dao nudunu, ženi pripada jednak deo nasledstva kao i deci-udovica koja napusti kuću da bi se preudala, ostavlja deci nudunu-nevestini roditelji daju šeriktu (miraz) kojim upravlja muž, u slučaju prestanka braka, vraća se ženi (on prelazi na decu, a ako nisu imali decu, vraća se njenim roditeljima)-žena može da traži pismenu potvrdu da neće morati da vraća njegove dugove koje je napravio pre braka, ali ono u toku braka, oboje vraćaju-vlast nad decom pripada ocu, nakon njegove smrti, majci ili najstarijem bratu-brak prestaje smrću jednog od supružnika ili razvodom-ako muž ode u rat, i ne vrati se, žena može da se preuda ako nema sredstva za život (u suprotnom će je ubiti), ali ako se on vrati, ona mora da se vrati njemu, a deca iz tog drugog braka ostaju kod oca (ako je prvi muž izvrgao ruglu zavičaj, ne mora da mu se vrati)

8

-muškarac ne sme da napusti ženu bez razloga (ak ga vara može da je otera ili da je zadrži kao robinju)-žena ne sme da napusti muža bez sudske odluke (ako je muž ponižava, može da ga napusti, u suprotnom, udaviće je ako nije „bez ljage“)-neverna žena, ako je uhvaćena sa drugim, baca se u reku ili joj muže može oprostiti-ako je muž nije zatekao, ona se može opravdati zakletvom-ako je susedi optuže, a nisu je uhvatili, odlučuje božji sud-usvojeno dete ima sva ista nasledna prava kao zakonita deca (prekidaju se sve veze sa prethodom porodicom i gube se nasledna prava tamo)

24. NASLEDNO, KRIVIČNO PRAVO, SUDOVI U SUDSKOM POSTUPKU U VAVILONU*Nasledno pravo-imovinu nasleđuju sinovi ostavioca koji produžuju potomstvo-otac može da razbaštini sina ali se traži odobrenje suda-Hamurabijev zakonik ne favorizuje prvorođenog sina-ćerke dobijaju miraz pa ih nema u nasledstvu-jedino ćerke sveštenice su dobijale, ali se nakon njihove smrti vraćalo nasledstvo braći jer one nisu smele imati potomstvo niti se udavati-udovica ne nasleđuje muža (ostaje u kući i može koristiti šeriktu i nudunu)-konkubine (nevenčane žene) imaju pravo na miraz-sinovi iz braka sa robinjom mogu da naslede samo ako ih je otac pozakonio-ne pozanju testamentalno nasleđivanje*Krivično pravo-Hamurabijev zakonik je kazneni zakonik-nije razvijeno kao obligaciono i stvarno-zadržana krvna osveta-predviđa se kolektivna odgovornost za delikt-primenjuje se princip taliona (podrazumeva i objektivnu odgovornost)-izražena pravna nejednakost za različite slojeve društva-sistem kažnjavanja je strog (smrtna kazna u 34 slučaja, davljenje, spaljivanje, nabijanje na kolac)-određuje i imovinske kazne, kao zamena za krvnu osvetu-ne sreće se kazna zatvora ili prinudnog rada*Sudovi i sudski postupak-preovladava svetovno sudstvo (nekada sveštenici)-hramovski sud- sveštenici bili samo nadležni da primaju izjave pod zakletvom-sudsku funkciju vrše profesionalne kraljevske sudije- daijanum (upravnici nekih oblasti, istaknuti ljudi i vrhovni sudija-vladar)-dokazna sredstva- svedoci, zakletve, božji sud (ordalija), pismene isprave-primenjuje pravično suđenje (sudija se osuđuje gubitkom položaja ukoliko preinači već donetu odluku)

25. GRČKI POLISI; IZVORI- 1) GRČKI ISTORIČARI-spisi istoričara najvažniji za upoznavanje prošlosti grčkih polisa-najvažniji istoričari su:

9

1. Herodot, „otac istorije“, autor dela Istorija, daje podatke o svim državama i narodima njemu tada poznatog sveta. Do svojih saznanja došao ličnim iskustvom, raspitivanjem i slušanjem. Za njega, istorijskim zbivanjima upravljaju bogovi i sudbina. On se trudi sve da obajsni.2. Tukidid, najveći istoričar antike. Piše „svetsku istoriju“. Piše o ratu Atine i Sparte, Peloponeski rat 431-404.p.n.e. Bio je strateg(vojskovođa) u tom ratu. Njegova Istorija Peloponeskog rata se može smatrati istorijskom, naučnom monografijom.3. Ksenofont nastavlja da piše o Peloponeskom ratu jer je Tukidid umro, u svom delu Grčka istorija. Iako je bio Atinjanin, u njegovom delu se oseća simpatija prema Sparti. -iz vremena rimske vladavine, najznačajniji istoričari su:1. Polibije, prvi izneo ideju o pisanju jedne istorije sveta (obuhvata događaje u Grčkoj, helenističke monarhije i Rim). U svom delu Istorije piše o tome kako je Rim od malog grada-države postao moćna sila i zašto je bilo neminovno da grčke i helenistiške monarhije padnu pod rimsku vlast. Od 40 knjiga koliko sadrži njegovo delo, sam prvih 5 je u celosti sačuvano.2. Plutarh, pisao o biografijama grčkih i rimskih ličnosti i tako su nastali životopisi 24 para (Tezej i Romul, Demosten i Ciceron, Aleksandar i Cezar...). Podaci koje navodi osnovi su i najpotpuniji izvor.

26. GRČKI POLISI; IZVORI – 2) PRAVNI SPOMENICI-originalni tekstovi reformatora nis sačuvani-izvestan deo zakona sačuvan je u natpisima uklesanim na kamenu, od kojih je najpoznatiji Gortinski zakon iz 450.g.pre n.e. nastao u gradu Gortini na Kritu-sastavljen je od 12 celina-kolumni-ispisan je na kamenim blokovima, naslaganim u četiri reda do visine oko 1,75m-uklesano 12 kolumni, svaki ima preko 50 redova-korišćen stari stil pisanja-bustrofedon (kao da vo ore, jer redovi menjaju smer: prvi s leva na desno, drugi s desna na levo i tako naizmenično)-kada su razorili Gortini, Rimljani su od tih blokova sagradili Odeon, mali amfiteatar-rimski Odeon se srušio i bio je zatrpan od vremenskih neprilika pa ga 1884. pronašao arheolog Halbher-Gortinsk zakon reguliše pravnu materiju: 1-sudski postupak, 2-krivičnopravni propisi, 3-9 imovinsko, porodično i nasledno pravo, tri poslednje kolumne su uglavnom iz obligacionog prava i usvojenje-smatra se da je to najstariji kodifikovani evropski zakonik

27. GRČKI POLISI; IZVORI – 3) KNJIŽEVNA DELA; 4) DELA FILOZOFA; 5) SPOMENICI MATERIJALNE KULTURE*Književna dela-grčka književnost služi kao pomoćni izvor-Homerovi epovi Ilijada i Odiseja pružaju obaveštenja o tzv. homerskom ili herojskom dobu-klasični period- spisi besednika i komediografa, nastupali na sudu kao advokati-najpoznatiji govornici: Demosten, Isokrat, Lisija, Eshin i Hiperid-za upoznavanje sudskog postupka su najpozantiji Isejevi govori-najčuveniji komediograf: Aristofan (protivnik demokratije, možemo saznati iz njegovih dela o atinskom državnom uređenju i nedostacima)*Dela filozofa-najznačajniji je Aristotelov spis Ustav atinski i Politika

10

-sa svojim učenicima iz peripatetičke škole piše o državnom uređenju 158 grčkih polisa u Ustavu atinskom koji je podeljen na dva dela:1. opisuje istorijat atinskog državnog uređenja od nastanka polisa do Aristotelovog vremena2. prikaz atinskog uređenja u doba Aristotela*Spomenici materijalne kulture-najznačajniji su natpisi urezivani na kamenu-epigrafski spomenici-najstariji takav natpis potiče iz 4.veka pre n.e. nađen u Egiptu-najznačajniji su natpisi iz centralnog grčkog svetilišta i proročišta u Delfima

28. GRČKI POLISI – KRATAK ISTORIJSKI PREGLED-Grčku je još od III milenijuma p.n.e. naseljavao neki nepoznati narod koga grčka tradicija naziva Pelazgi ili Pelasti-njih potiskuju Ahajci koji stvaraju kritsko-mikensku civilizaciju-od 13.veka p.n.e. dolazi do seobe kada sa Balkanskog poluostrva siđu tri srodna plemena: Dorci, Jonci i Eolci (srušili kritsko-mikensku kulturu)-niko od njih nikada nije osnovao državu nego je ostao grad-država (polis)-bio je širi pojam od samog gradskog naselja – politički, ekonomski i verski centar-u njegov sastav su ulazila i seoska naselja-zbog prenaseljenosti, određen broj ljudi se iseljava i osniva naseobine kleruhije (dobiti kockom određeni deo zemljišta) ili apoikije (preseliti se, živeti u daljini) – npr. Milet i Efes u Maloj Aziji-odnosi sa narodima su uglavnom bili neprijateljski-rat sa Persijom (492-479) posle toga miran period od 50 godina (pentakontaetija) kada su se politički, ekonomski i kulturno uzdigli-Peloponeski rat (431-404): sukob Atinskog pomorskog saveza i Peloponeskog kopnenog saveza (pobedila Sparta)-uz pomoć Tebe, Atinjani se oslobodili Sparte-338. pali pod vlast Filipa II, makedonskog kralja i njegovog sina Aleksandra Velikog za kog su se borili sve do njegove smrti 323. i tada priznaju vlast novonastalih helenističkih monarhija-političku samostalnost izgubili 146. kada su pali pod rimsku vlast-dva najmoćnija grčka polisa bila su:1. aristokratska Sparta (dorskog porekla)2. demokratska Atina (jonskog porekla)

29. ATINA; NASTANAK I OBRAZOVANJE DEMOKRATIJE; OD TEZEJA DO SOLONA-stanovništvo Atine je živelo u naseljima koja je ujedinio Tezej-sjedinjavanje grčkih naseobina- sinojkizam (zajedničko stanovanje)-prva podela stanovništva Atine:

4 plemana-file → 3 bratstva-fratrije →30 rodova-gene-podela stanovništva prema poreklu na:

eupatride (plemenite) → geomore (zemljoradnike) → demijurge (zanatlije)demos (narod)– demijurzi i geomori

-Atinom je upravljao bazileus (kralj)-njegova vlast je bila nasledna i doživotna, od 752. se ograničava na 10 godina, a zatim je svim eupatridima dostupna

11

-ukida se aristokratija i njegove dužnosti se dele na 9 činovnika (vlast vrše godinu dana-arhonti)-prvi među arhontima bio je eponim -stajao na čelu kolegije i vršio nadzor nad upravom-drugi je bio bazileus –sveštenička dužnost-treći polemarh –komanda nad vojskom-ostala šestorica tesmoteti –čuvari zakona, odnosno običaja, vršili sudsku funkciju-javlja se novi upravno-sudski organ sastavljen od najuglednijih porodica nazvan prema bogu Aresu, Areopag (ulazili arhonti sa isteklim mandatom)

30. SOLONOVE REFORME-imovinska nejednakost dovodi do padanja u ropstvo-promene nastaju 594. kada je za arhonta izabran Solon-on sprovodi reformu dužničkih odnosa- sisahtiju (ukidanje dugova)-sva lica koja su robovala, oslobođena su-zabranjeno je bilo zalaganje ličnosti dužnika-nije uništio staru podelu stanovništva na rodove, bratstva i plemena-sprovodi novu, prema imovnom stanju, deli stanovništvo na 4 razreda:1. pentakosiomedimni- 500 medimni žita godišnje2. hipei (konjanici)- veći od 300, manji od 5003. zeugiti- bar 200 medimni4. teti (nadničari)- manje od 200 medimni godišnje-državne službe su pripadale predstavnicima prva tri razreda, a najviše službe samo prvom razredu-teti su ulazili u sastav narodne skupštine koja je birala funkcionere ali oni nisu mogli biti birani-Solon je stvorio tri važna državna organa:1. narodna skupština (eklezija)- punoletni atinski građani - rešavala državna pitanja -birala funkcionere2. veće (bule)- 400 članova, po 100 iz svake file - vrsta državnog saveta3. helieja- najviši atinski sud od 6000 članova - u njen sastav ulazili sve razredi-za vreme Solona svi građani uključeni u proces odlučivanja (umerena demokratija)-njegovo zakonodavstvo nikada nije ukinuto

31. KLISTEN I DALJA DEMOKRATIZACIJA ATINE-509. započeo je nove reforme arhont Klisten čiji je cilj bio da se likvidiraju ostaci rodovsko-plemenskog društva-uveo novu podelu stanovništva podelivši ih na 10 teritorijalih jedinica (file)-file je podelio na po 3 tritije-tritije podelio na samoupravne jedinice- deme kojima je upravljao starešina- demarh-eklezija je dobila zakonodavnu vlast (najviši državni organ)-u skupštini je uvedeno glasanje crepovima- ostrakizam (proterivanje na 10 godina kako bi se smanjila tiranija ili onemogućilo obaranje demokratije)-za progonstvo je bilo potrebno 6000 glasova poslanika

12

-većnici su se birali iz teritorijalnih fila- svaka je davala po 50 buleuta (sastojala se od 500 članova)-Areopag se nije menjao, ali stvaranjem deset stratega, znatno gubi značaj-stratezi u početku samo vojskovođe, a kasnije najuticajniji činovnici

32. DRŽAVNO UREĐENJE ATINE U VREME DEMOKRATIJE – BULE-atinska demokratija je trajala 2 veka: od Klistenove reforme 509. do mira 322. kada je Antipatar, vladar Makedonije i Grčke, ograničio imovinska prava-demokratija doživela dva prekida:1. u vreme Peloponeskog rata kada je vladalo Veće četiri stotine2. nakon poraza u Peloponeskom ratu kada su upravljali vlada Tridesetorice, pod kontrolom Sparte-dva osnovna principa na kojima se zasniva demokratija: jednakost pred zakonom (zakone stvara narod u ekleziji) i sloboda (cilj kojem teži)-najvažniji oragani u vreme demokratije:1. veće (bule)2. narodna skupština (eklezija)3. državni činovnici (arhonti, stratezi)4. Areopag5. helieja

*Bule-sastojalo se od 500 članova, određivani kockom po 50 iz svake file, od građana starih najmanje 30 godina-određeni članovi (buleuti), podvrgavani su proveri (dokimasiji)-dokimasiju je vršilo veće prthodnog saziva-mandat trajao godinu dana-većnici su polagali zakletvu da će savesno vršiti svoju dužnost-dobijali platu (1 drahma dnevno)-članovi su mogli da isključe svakog buleuta protiv kojeg se pokrene optužba-nadležnost- pregledanje i pretresanje stvari-veće je davalo svoj zaključak i predlagalo ga ekleziji-moralo se pridržavati uputstva eklezije-druga nadležnost- upravljanje tekućim stvarima u svim granama državne uprave (finansije, porez, državni prihod)-delilo se na 10 komisija od po 50 članovakomisije su se nalazile na vlasti, svaka po deseti deo godine, smenjujući se redom koji je bio utvrđen kockom-članovi su se zvali pritani, a vreme dežurstva pritanija

33. EKLEZIJA-učestvovali su samo punopravni građani (stariji od 18) muškog pola-žene, robovi i stranci nisu imali politička prava-saziva se jedanput u toku jedne pritanije, a od 4. veka četiri puta-postojali su i vanredni sazivi-sazivanje su vršili pritani 5 dana unapred i objavljivali dnevni red zasedanja

13

-pre početka, prinošene su žrtve i čitane molitve-ako je sve bilo u redu zasedanje se nastavljalo, a ako bogovi nisu bili naklonjeni, odlagalo se-pretresanje je otpočinjalo objavljivanjem prethodnog rešenja-ako se eklezija slagala sa rešenjem veća, stvar se smatrala rešenom, u suprotnom se otvarao pretres-u skupštini su svi mogli javno da govore podizanjem ruke (tajno glasanje se vršilo samo kad se radilo o pojedincima)-glavnu reč su vodili profesionalni političari- demagozi-od 403. se plaća prisustvo u ekleziji-najviši ogran atinske demokratije-bila zakonodavni organ-predlozi o promeni zakona vršili su se na prvoj skupštini na početku godine (procedura je bila komplikovana, a završnu potvrdu davala je helieja)

34. DRŽAVNI ČINOVNICI U ATINI, AREOPAG I HELIEJA-birala ih eklezija kockom-mandat trajao godinu dana (isti činovnici nisu mogli biti birani dve godine za redom-izuzetak su stratezi)-činovnici podvrgavani dokimisiji-dve najvažnije kolegije: stratezi i arhonti- stratezi - bilo ih je 10 na čelu vojne uprave - u vreme Klistena biran po jedan iz svake file, kasnije iz celog polisa, bez obzira na filu - imali jednak položaj i prava - eklezija je birala jednog kao komandanta vojske - od 4. veka svaki ima svoju nadležnost (komandovanje pešadijom, konjicom...) - mogli su da steknu monarhijsku vlast jer su više puta za redom mogli biti birani (Perikle 15 godina za redom)-arhonti-gube značaj nakon Klistenove reforme-arhonti-eponimi-krivilna dela protiv porodice, nadzor nad sirotinjom, organizovanje svetkovina-bazileus-prvosveštenik državnog kulta-arhont-polemarh-nadgleda i raspravlja sporove između atinskih građana i stranaca-tesmoteti-sudski funkcioneri (određivali dane zasedanja, sastavljali sudske kolegije...) -obaveza im je bila da ispituju zakone i da predlože ekleziji ako ima nekih praznina ili protivrečnosti u njima-areopag- do Efijaltovih reformi je veoma uticajan državni organ (kontrolisao rad funkcionera i narodnu skupštinu), a nakon toga gubi značaj (zadržao nadležnost suđenja u slučajevima umišljaja, trovanja i paljevina) -u sastav ulazili arhonti i arhonti sa isteklim mandatom -imenovani doživotno -zasedanja trajna-helieja-veliki porotni sud (gr. helios-sunce; zasednaja na otvorenom, bogovi nadgledali rad) -6000 članova određivani kockom, građani stariji od 30 godina, po 600 iz svake file -delila se na dikasterije-sudska odeljenja sa različitim brojem članova:201, 501, 1001 i 1501 (sudski predmeti davani svakog jutra na pretres i kockom se odlučivalo o kojem predmetu će se raspravljati da ne bi bilo podmićivanja)

14

-razmatrala žalbe na odluke nižih sudova -prvostepeni sud za delikte protiv države -vršila kontrolu nad radom funkcionera i imala pravo konačne potvrde na odluke eklezije

35. PRAVNI POLOŽAJ STANOVNIŠTVA U ATINI-delilo se na tri neravnomerna sloja:1. Atinski građani (demote)- samo rođeni od oca i majke atinskih građana- kad napune 18 godina, upisivani u spiskove dema (proveravano je da kandidat napunio 18god. i da li je rođen u zakonitom braku; ako nije, odbijan je i imao je pravo da se žali ali ako opet bude odbijen, prodavan je ropstvo)-učestvuju u radu narodne skupštine (biraju i mogu biti birani)-uživanje atinskih građanskih prava-time-gubljenje časti zbog krivičnih dela-atimija-vršenje vojne službe od 18 do 60 godine života-vojna obuka je trajala 2 godine, od 18 do 20-bogati građani opterećivani vršenjem službe-liturgije (nije u obavezi dve godine za redom da je vrši jer je bilo skupo)-odbijanjem liturgije, rešavao je sud-neki bogati građani da bi povecali svoj ugled, sami su se prijavljivali za liturgije-najskuplja liturgija bila je trijerarhija (obaveza da se opremi brod za polis)2. Meteci (stranci)-slobodni ljudi bez političkih prava-njihov broj raste zajedno sa ugledom Atine-mogli su da stiču pokretnu imovinu, ali ne i nepokretnu-deca rođena u braku atinskih građana i meteka nisu dobija atinsko građansko pravo-morali su da uzimaju atinskog građanina za tutora (prostat) koji bi ih zastupao pred vlastima-plaćali su porez za boravak u Atini-metekion-bavili su se uglavnom zanatstvom i trgovinom-za izuzetne usluge koje su činili za državu, mogli su biti oslobođeni poreza ili da stupaju u kontakt sa vlastima bez tutora-za naročite zasluge Atini u svom polisu dobijali su počasno zvanje prokseni3. Robovi (duloi)-bilo ih je najviše-upotrebljivani za različite poslove-smeli su samostalno da se bave zanatima, a gospodarima su plaćali godišnju rentu-država je imala svoje robove koji su dobijali platu (policajci i pisari)-bili su relativno slobodni (vojsku su služili samo u slučaju velike opasnosti-Peloponeski rat)-nije mogao samostalno da se pojavi pred sudom, to je činio gospodar-ako prijavi neko lice, ili čak svog gospodara za neko krivično delo, sam je istupao pred sudom -polis je mogao da oslobodi roba ako učini neko tak dobro delo, a i gospodar ga je mogao osloboditi i tada se izjednačava sa metekom-gospodar nije mogao da ubije roba bez sudske presude

15

36. SUDOVI I SUDSKI POSTUPAK U ATINI-svi sudovi su bili kolegijalni-najstariji je Areopag-ubistvo se smatralo da izaziva gnev bogova pa je kažnjavanje imalo versko značenje-srodnici ubijenoga se obraćaju bazileusu-ako je ubistvo bilo u nadležnosti Areopaga, saslušanje se vršilo pod vedrim nebom-tužilac je stajao na „kamen nepraštanja“, a ubica na „kamen greha“-ubica je mogao da se spase ako ode u progonstvo-za umišljajno ubistvo kazna je bila smrt-pojedinačnim glasanjem areopagita, odlučivalo se o kazni (jednoglasno se smatralo za oslobađajućom kaznom)-Sud efeta-nehatna ubistva, podstrekivanje na ubistvo, telesne povrede i ubistvo meteka-Sud jedanaestorice-krivične stvari (razbojništva, krađe, otmice)-Sud četrdesetorice muževa i sud dieteta-imovinske sporovi (prvi do 10drahmi, drugi veće iznose)-Helieja-najviši sud

-sudski postupak su mogli da pokrenu samo atinski građani-u ime žene i dece je istupao starešina porodice, u ime meteka prostat, u ime roba gospodar-postojale dve vrste postupka:1. dike-pokretalo zainteresovano lice ili njegov zakoniti zastupnik -mogao se pokrenuti i pre donošenja odluke2. grafe-mogao je pokrenuti bilo koji atinski građanin, bez obzira da li je zainteresovan ili ne -morao se okončati pa onda se donosila odluka -ako bi tužilac u toku odustao, plaćao je 100drahmi, isto je plaćao i ako izgubi spor -pokretač spora je mogao da izvuče materijalnu korist ako se radilo o neplaćenju poreza (tužilac je dobijao deo konfiskovane imovine ili kazne na koju je optuženi osuđen) -tako nastaje sloj sikofanta (profesionalno potkazivanje Atinjana)-sudski postupak je počinjao pozivanjem na sud koje je vršila oštećena stranka pred svedocima-ako se optuženi ne pojavi, postupak se okončavao-prvi deo postupka-utvrđivanje materijalne istine (anakrisis)-tuženi podnosi prigovore i protivtužbe (paragrafe)-materijalna dokazna sredstva podnosile si stranke-svedoci su pod zakletvama davali izjave (i robovi su mogli biti svedoci pod tutorom, dok žene i deca nisu mogli)-posle toga, zakazivao se glavni pretres i donosila se presuda (tada su stranke mogli da zastupaju besednici i to je začetak profesionalne advokature)-glavni pretres se okončavao tajnim glasanjem sudija-predlog o kazni, mogli su da daju i tužilac i tuženi-postojala je mogućnost žalbe helieji na presude nižih sudova- tuženi je imao rok da izvrši presudu-ako ne izvrši za to vreme, tužilac je mogao da mu zaposedne imanje, a ako se tuženi protivi tome, tužilac je mogao da zahteva od državnih organa da izvrše presudu

16

DRUGI DEO

1. SREDNJOVEKOVNI DRŽAVA I DRUŠTVO - PERIODIZACIJA-većina istoričara za početak srednjeg veka uzima 476.pre n.e. kada je palo Zapadno rimsko carstvo, kada je germanski najamnik Odoakar zbacio poslednjeg zapadnorimskog cara Romula sa vlasti-kraj srednjeg veka je različit: pad Carigrada 1453., otkrivanje Amerike 1492., Reformacija 1517.-trajao je od kraja 15. do početka 20.veka-javile su se tokom ovog perioda tri vrste država:1. Države baštine ili patrimonijalne države- cela država vladareva imovina

-trajale 5-10.veka, kod Slovena 8-12.veka2. Staleške države- ograničavanje vlasti monarha putem staleške skupštine

- trajale 10-15.veka, kod Slovena 12-15.veka3. Apsolutne monarhije- najviša vlast pripadala feudalnom monarhu

- trajale od 16. do 18.veka-mada, nisu sve države poznavale sva tri razvojna stupnja

2. FEUDALIZAM-najznačajnija karakteristika srednjeg veka je postojanje feudalnih odnosa-nisu svuda postojali, negde su se javili kasnije, a negde ih nikada nije bilo (Vizantija)-karakteriše postojanje zatvorenih društvenih grupa-staleža-postoji pravna nejednakost koja je strogo utvđena-od 10. veka se stvara i građanstvo, autonoman treći stalež-povlašćeni posedujun zemlju sa zavisnim seljacima, nazivaju se feudalci-pripadaju im politička prava i oslobođeni su plaćanja poreza-kmetovi- zavisno seosko stanovništvo, vezano za zemlju-obrađuju zemlju i plaćaju svojim gospodarima rentu-razlikuju se tri vrste renti:1) radna renta (kuluk)- izvestan broj dana u nedelji kmet radi za feudalca2) naturalna renta- kmet daje određenu količinu gotovih proizvoda feudalcu3) novčana renta- davanje izvesne svote novca feudalcu-građanstvo- stanovnici autonomnih (slobodnih) gradova koje je slobodu ili dobilo od vladara ili se samo izborilo za nju - plaćaju godišnji danak (tribut)-feudalni poredak karakteriše spajanje pojma svojine sa pojmom najviše vlasti-feudalac raspolaže svim pravima, teritorija pripada feudalnom gospodaru koji sudi stanovništvu koje mu duguje razne dažbine-feudalni sopstvenici ne zavise samo od vladara nego i jedni od drugih jer je svaki feudalac svoju zemlju dobijao od drugoga-karakteristična hijerarhijska struktura-u osnovi odnosa ležao je princip ugovora među plemstvom, gde je jedna strana smatrana višom (sizerenom), a druga nižom (vazalnom)-sklapanje ugovora pratio je čitav niz formalnosti (izgovaranje zakletve, vazalovo držanje zemlje-investitura, sastavljan pismeni akt-povelja)

17

-feudalni posednici su raspolagali imunitetom (sizerenovi činovnici nisu mogli da vrše funkcije uprave i pravosuđa na teritoriji datoj vazalu)-osnovna obaveza vazala prema sizerenu je ukazivanje vojne pomoći, materijalno pomaganje (ako padne u ropstvo, ako ženi najstarijeg sina ili udaje najstariju ćerku, davanje poklona)-ugovor je počivao na uzajamnosti tako da je sizeren morao da brani vazala ako neko napadne njegovu ličnost ili imovinu i morao je da mu pruža sudsku zaštitu-feudalni ugovor je imao lični karakter (u slučaju smrti, obnavljao se; nepoštovanje obaveza jedne strane, drugu stranu je oslobađalo obaveza; nevršenje obaveza vazala, gubi posed; nepružanje zaštite sizerena, vazal otkazuje zakletvu i prelazi drugom sizerenu)-odnos vlasti i počinjenosti je vezan za svojinu nad zemljom-feud je predmet tri svojinsko-pravna ovlašćenja:1. vrhovno pravo svojine (dominium eminens)- vladarevo pravo2. dominium directum- feudalac koji neposredno drži zemlju koju obrađuje kmet i plaća mu rentu3. dominium utile- kmet, neposredni držalac koji sme samo da ubira određeni deo plodova i zato se kmetska svojina naziva opterećenom-feudalna svojina je uslovna i podeljena-vazal sme da otuđi posed uz pristanak sizerena-feudalci pokušavaju da zagospodare posedima često menjajući sizerena i tako sve više feudalni odnosi postaju nestabilni

3. HRIŠĆANSTVO - NASTANAK I OSNOVE UČENJA-hrišćanska vera je lagalizovana 313., a 380. je jedina dozvoljena vera uCarigradu-hrišćanska legenda prikazana u jevanđeljima (gr. dobar glas, radosna vest), smatra da je Isus osnivač svoje vere-Isusa je rodila devica Marija, bezgrešno ga začevši-pridodat mu je epitet Hrist (gr. pomazanik)-u njegovom liku izražena je osnovna misao gnostičke filosofije- o spasitelju koji dolazi na zemlju da spasi ljude-spasitelj dolazi na zemlju iz Boga kao Duh, na svom putu ka zemlji poprima ljudski oblik i kao čovek širi svoje učenje o spasenju-žrtvuje se za ljude mučeničkom smrću, da bi kasnije uskrsnuo i vratio se kao Duh da se opet sjedini sa Bogom-Isus Hrist je kao Bog-Sin proizašao iz Boga-Oca-o njegovim legendama pišu njegovi biografi, jevanđelisti Marko, Matija, Luka i Jovan-Isus je širio učenje u Judeji, Galileji i Samariji kod Jevreja koji su ga prijavili Rimljanima i osudili ga, razapevši ga na krst-taj događaj se dogodio u petak 14. dana jevrejskog meseca nisana (sredina aprila), za vreme jevrejskog praznika Pashe, za vreme vladavine rimskog cara Tiberija 33.godine-treći dan od raspeće, Isus je uskrsnuo iz mrtvih i ponovo se sjedinio sa Bogom-Ocem-Isus (jevrejski Ješua) bio je prorok male jevrejske sekte ebionita (hebrejski, siromašni) koja je okupljala siromašne-podaci o Ješui sačuvani su u jevrejskoj svetoj knjizi Talmudu gde se kaže da su vlasti u predvečerje praznika Pashe razapeli Isusa-Isus je bio pristalica Jovana Krstitelja koji je propovedao skori dolazak mesije (spasitelja)

18

-on je simbolično obavljao krštenja u reci Jordanu i zbog toga što se to vlastima učinilo neispravnim, oni su ga pogubili-Isus nastavlja njegovu misiju, hrabrio je nesrećne, preporučivao nesebičnost-kada je hteo da svoju delatnost prenese u Jerusalim, uhapšen je i pogubljen-legenda o Isusu kao božanstvu nastala je među Jevrejima-gnostička sekta iz Antiohije kojom je rukovodio Jevrejin Pavle iz Tarsa, apostol hrišćanstva, propoveda da će nakon uskrsnuća nastupisti carstvo božje-smatrao je da je Isus došao da se ikupi za praroditeljski greh i na taj način je Isusa pretvorio u mesiju-njegovo učenje negoduju apostol Petar i Isusov brat Jakov-Pavle je tri puta putovao za Jerusalim da bi nakon trećeg odlaska se ipak podvrgao jevrejskoj veri nakon čega je ipak uhapšen i pogubljen-judeohrišćanstvo gubi značaj 70.godine kada je vojskovođa Tit zauzeo Jerusalim-tada počinje da se razvija hrišćanstvo i da se prenosi izvan Palstine (Aleksandrija, Antiohija, Efes, Carigrad)

4. HRIŠĆANSTVO - OD ZABRANJENE DO DRŽAVNE VERE-hrišćanstvo je u rismkom carstvu bilo zabranjeno-hrišćanski pisac Laktancije u 4. veku u svom delu O smrtima progonitelja piše o prvim progoniteljima hrišćanstva-car Tiberije-za vreme njegove vladavine Hrist je razapet-car Neron-optužio je hrišćane za požar koji je sam podmetnuo-progoni su vršeni i za vreme Marka Aurelija, Decija, Gala, Valerijana-Valerijanov sin izdaje edikt 262. kojim priznaje crkvenu imovinu zaustavlja progone i uvodi toleranciju hrišćanstva-carevi Konstantin i Licinije 313. donose Milanski edikt kojim se potpuno legalizuje hrišćanstvo-car Konstantin se pokrstio i postao prvi rimski hrišćanski car koji je dobio epitet Veliki (337.kada je umro, proglašen je za sveca)-njegov sin Konstancije II 356. donosi zabranu o svim mnogobožačkim religijama, ali car Julijan je vratio paganske kultove pa ga je crkva nazvala Apostata (Otpadnik)-nakon njega, svi carevi su hrišćani, a Teodosije I je hrišćanstvo proglasio jedinom dozvoljenom religijom-vodile su se borbe u crkvi jer su episkopi hteli monarhijsku vlast po ugledu na državnu-episkop Rima je propovedao o tome kako je Isus naznačio apostola Petra za svom naslednika, a on je sebe smatrao naslednikom apostola Petra pa se tako proglašava poglavarom celokupne hrišćanske crkve- papa (otac)-Carigrad se sve više razvija u odnosu na Rim i zbog toga nastaju konflikti da se ova dva crkvena centra razdvoje 1054. na zapadnu (rimokatoličku) i istočnu (pravoslavnu) stranu-crkva je počela da saziva opšte crkvene sabore- vaseljenski (ekumenski)-zadatak sabora je bio da utvrdi hrišćanske dogme, a njihove odluke nazivaju se kanoni (pravila)-osudili su učenje jeresi i na njih je bačeno prokletstvo (anatema)-prvi vaseljenski sabor je održan u Nikeji (danas Izgnik u Turskoj) 325., a povod za to je bilo učenje sveštenika Arija, koji je poricao božasku prirodu Hrista-4. i 5. vek su bili vreme kada su definisane osnove prave vere

19

5. SREDNJOVEKOVNO PRAVO - OPŠTA SVOJSTVA-razvijalo se pod uticajem rismkog prava koje su se dopunjavale odredbama običajnog prava-hrišćanska crkva jača nakon donošenja Milanskog edikta 325. i stvara svoje posebne propise- kanonsko ili crkveno pravo-njihove odredbe važe za sveštenstvo ili klerike, ali neke je prihvatala i država pa se primenjuju i na neka svetovna lica-srednjovekovno pravo se zasniva na formalnoj i stvarnoj nejednakosti-osnovi izvor prava- običajno pravo-karakteriše ih nejedinstvo (za pojedine drževe ili staleže)-sankcionisan je pravni partikularizam- pravo koje važi za celu državu (opšte pravo)

6. KANONSKO PRAVO-nakon Milanskog edikta 325. crkva je stekla veliki ugled (uspela je da se izbori da se sporovi između klerika i svetovnih lica-laika, iznose pred mešovite sudove u kojima su zasedali episkopi i svetovne sudije)-crkva je izricala duhovne disciplinske kazne- bacanje prokletsva (anatema) i isključenje iz crkvene zajednice (ekskomunikacija) koja se proširila i na svetovna lica-izvori kanonskog prava: materijalni i formalni1. Materijalni- božja volja, volja crkve i volja države-sve hrišćanske crkve (pravoslavna, katolička, protestanstka) saglasne su da je Sveto pismo ili Biblija izraz božanske volje kroz zapovesti Isusa Hrista i njegovih apostola-postoji i Sveto predanje, koje sadrže sve o Isusu što nije ušlo u Bibliju-volja crkve manifestuje se kroz crkveno zakonodavstvo-organ preko kojeg crkva izražava svoju volju- sabor ili koncil-saborske odluke- kanoni ili pravila-postoje:1. Vaseljenski (ekumenski) sabor- skup svih hrišćanski episkopa iz celog sveta-prvih 7 sabora je donelo 190 kanona2. Pomesni (oblasni) sabor- sabori na kojima su učešće uzeli episkopi ili autokefalna crkva-opšte obavezni je 321 kanon donet na deset sabora-rimokatolička crkva smatra izvore prava i odredbe papa: svojeručna pisma u svečanoj formi ili bule, obična pisma ili brevia i poslanice ili enciklike-volja države, može biti izvor kanonskog prava kada država donese zakon koji se odnosi na crkveno pitanje, a nije u suprotnosti sa crkvenim učenjem2. Formalni-zakonodavni spomenici i zbornici crkvenog prava-tri kanonska spisa: Učenje dvanaestorice apostola, Didaskalija i Pravila svetih apostola-sadrže pravila o životu klerika i vernika-sinopsisi (skraćeni spisi kanona)-nedostatak je bio to što su izlagani hronološki-javljaju se sistematski zbornici u kojima je materija bila svrstana prema predmetima- kanonske sintagme-prvu takvu zbirku je sastavio u 6.veku carigradski patrijarh Jovan Sholastik, poznata pod nazivom Kanonska sintagma u 50 naslova

20

-u Vizantiji je država regulisala crkvena pitanja (Teodosijev Kodeks, Justinijanov Kodeks i Novele) jer se pokazalo jednostavnijim da se nađu svi pod mešovitim zbornicima- nomokanoni (zakonopravila)-najpoznatija takva zbirka je Nomokanon u 50 naslova Jovana Sholastika nastao od Sintagme u 50 naslova i Justinijanovih Novela u 87 poglavlja-najbolja zbirka pravoslavne crkve- Atinska sintagma u 6 tomova iz 19.veka koju su sastavili grčki pravnici Ralis i Potlis-prvi kanonski zbornik na Zapadu- monah Dionisije Mali Dyonisiana ili Codex canonum-papa Grgur 13. kodifikuje kanonsko pravo- Corpus iuris canonici (Zbornik kanonskog prava)

7. RECIPIRANO RIMSKO PRAVO-od 12. veka u Evropi se razvijaju gradovi i stavraju se novi društveno-ekonomski odnosi-srednjovekovni pravnici proučavaju Justinijanov Corpus iuris civilis i komentare su pisali na marginama ili između redova-tako nastali komentari nazivali su se glose pa je po njima nazvana prva pravna škola- škola glosatora nastala u Bolonji-sudovi počeli da primenjuju pravna rešenja iz rimskog prava i tada dolazi do široke primene recepcije (prihvatanja) rimskog prava-recepcija se odnosila na rimsko stvarno i obligaciono pravo zasnovanu na postojanju privatne svojine-osnov za pisanje kodifikacija: Napoleonov Građanski zakonik 1804., austrijski Opšti građanski zakonik 1811.-Pandektno pravo-recipirno rimsko pravo imalo je največi uticaj u Nemačkoj dok nije donet 1900. nemački Opšti građanski zakonik

8. PARTIKULARNA I GRADSKA PRAVA-Partikularna prava-propisi koji se primenjuju u različitim delovima države-uslovljeno zbog feudalne rascepkanosti-moglo je biti:1) teritorijalni partikularizam-posebno pravo mogli imati zaseoci i pojedini delovi nekog grada2) personalni partikularizam-znači da je jedno pravo važilo za plemstvo, drugo za sveštenstvo, a treće za građanstvo-to je zapisivanje učenih pravnika-Gradska prava- poseban vid srednjovekovnog partikularizma-primenjivano u ekonomski razvijenim zemljama Evrope-da bi dobili autonomiju, gradovi su od vladara otkupljivali davanjem godišnjeg danka u vidu tributa, a vladari su im dodeljivali povelju koja im je služila kao privilegija-gradska uprava regulisana pravnim aktima- statutima

9. NASTANAK PRVIH SREDNJOVEKOVNIH DRŽAVA-vezan je za velika pomeranja stanovništva u periodu od 4. do 7. veka- Velika seoba naroda-odvijala se u dve etape:1) Germanska seoba 376. kada su Zapadni Goti (Vizigoti) prešli na teritoriju Rismkog carstva i usmerili se na Zapadno rimsko carstvo dok ga nisu srušili 476.

21

-nastale su mnoge germanske države koje su nazvane varvarskim kraljevinama-najpoznatija je Franačka kraljevina-manje značajne:

a) Vizigotska država (Tolosadsko kraljevstvo)- Južna Francuska, kasnije Španijab) Ostrogotska kraljevina- središnja Italijav) Vandalska kraljevina- severna Afrikag) Burgundska kraljevina- oko grada Liona (Francuska)d) Langobardska kraljevina- severna Italija

2) Slovenska seoba 6. i 7.vek usmeraena ka Istočnom carstvu (Vizantija) koje oni nisu srušili nego su se tu nastanili: Južni Sloveni na teritoriji carstva, a Zapadni i Istočni su se nastanili izvan carstva

10. FRANAČKA KRALJEVINA - KRATAK ISTORIJSKI PREGLED-Franci su narod germanskog porekla-nastanili su ne teritoriji rimske provincije Galije (današnja Francuska)-sastojali su se od tri plemena: Salijski Franci, Ripuarski Franci i Hati-Franci i Rimljani su se zajedno borili protiv Huna i u borbama ih je predvodio Merovej (po njemu je prva franačka država dobila ime-Merovinzi)-stvarni osnivač Franačke bio jeMerovejev unuk, Klodovik-primio je katoličku veru i dobio naklonost pape-posle njegove smtri, kraljevsto je podeljeno između njegova 4 sina i tada dolazi do borbe za vlast-u tim borbama sve veću vlast stiču upravnici dvora-majordomi i do kraja 7. veka preuzimaju svu vlast u državi-majordom Karlo Martel pobeđuje Arabljane u bici kod Poatjea 732. što mu donosi veliku slavu-njegov sin, Pipin Mali, zbacuje poslednjeg merovinškog kralja 751. i osniva dinasiju Karolinga-Pipinov sin, Karlo Veliki, postao je najveći franački vladar koji je uvećao državu i sproveo niz reformi-zbog njegove moći, papa želi da dobije njegovu naklonost i da obnovi Zapadno rimsko carstvo i zato ga kruniše za cara Rimljana 800.godine-trebao je da ujedini obe hrišćanske crkve, a papa da postane zaštitnik- od tada na rimsko nasleđe pretenduju dva vladara-Karlov naslednik, Ludvig Pobožni je jedva održao jedinstvo države-nakon njegove smrti, njegova tri sina dolaze na vlast i sporazumom o podeli 843. u Verdenu, dele državu gde svako dobija deo kojim vlada

11. PRAVNI POLOŽAJ STANOVNIŠTVA U FRANAČKOJ*Franci (slobodni seljaci)-žive u seoskim opštinama-marke-zemlja je podeljena patrijahalnim porodicama koji su nosioci prava svojine-nepodeljena zemlja-kolektivna svojina (šume, pašnjaci)-raspadom patrijahalnih porodica, nastaje privatna svojina-siromašni teže uspevaju da opstanu zbog zaduženja i tada dolazi do gubljenja imanja*Robovi-on je puna svojina gospodara koji ga može ubiti, prodati, pokloniti

22

-nije mogao da sklapa brakove-gospodar je imao pravo da mu sudi-pod uticajem crkve, njegov položaj se poboljšava (gospodar gubi pravo života i smrti, a rob dobija pravo azila u crkvi)-postajalo se rođenjem, sudskom osudom, samoprodajom i zarobljavanjem u ratu-mogli su se osloboditi voljom gospodara ili otkupljivanjem-oslobođeni rob nije bio izjednačen sa slobodnom osobom*Liti-stanovnici germanskog porekla-mogli su zaključivati brak, posedovai imovinu, imali pravnu i poslovnu sposobnost-vezan je za zemlju od koje ga gospodar ne može odvojiti-gospodaru duguje radne i naturalne obaveze-postajao je slobodan putem formalnog oslobađanja*Galo-rimsko stanovništvo-delilo se na tri neravnomerne grupe:

1)- rimski veleposednici koji su imali svoja imanja -kralj ih je pozivao na dvor jer su bili pismeni da mu obavljaju neka posla -convivae regis ("gosti kod kraljeve trpeze")2)-slobodni vlasnici imanja-possessores3)-tributarii-posednici koji su bili u obavezi da plaćaju dažbine -izjednačeni sa litima

-različite kategorije zavisnih seljaka se izjednačavaju i rade na feudalnom posedu koji se naziva villa-vila je veliki posed podeljen na nekoliko delova:

1) alod-deo koji ostaje feudalcu kao njegova privatna svojina-uglavnom zemljište oko nastambe-zanatska proizvodnja

2) tansus-izdeljen na seljačka gazdinstva -seljak je obavezan da daje gospodaru razne naturalne dažbine

3)šume, pašnjaci-pripada gospodaru, ali ga svi koriste*Plemstvo-nastalo spajanjem galo-rimskog veleposedničkog sloja sa germanskom rodovsko-plemenskom i vojničkom aristokratijom-kralj dodeljuje zemlju članovima svoje pratnje za obavljanje državnih poslova-posed je na korišćenje dok traje služba-takvo darivanje-beneficium ili precarium-zbog zloupotrebe i nepažnje poseda, slabi ekonomska moć kralja i zato, da bi uvećao svoj fond, vrši sekularizaciju (prelaz crkvenih dobara u svoje ruke)-izlaz iz te situacije je stvaranje vazalnih odnosa (obaveza doživotne vernosti vazala senioru, obaveza vršenja vojne službe, a obaveza seniora je da štiti i materijalno obezbedi vazala, darivanjem poseda)-svaki slobodan čovek mora da ima seniora-nakon smrti vazala, senior prenosi imanje na njegovog sina (pretvaranje beneficijuma u svojinu)-imunitet-oslobađanje od poreskih obaveza

12. DRŽAVNO UREĐENJE FRANAČKE - VLADAR I DVOR

23

*Vladar-do 800. kralj, od 800. godine car-smatrali da je kralj kao titula najmoćnijeg čoveka-smatran je vođom, zemlja njemu pripada, vlast ima lični karakter, velikaši su dužni da mu polažu zakletvu, a njihovi vazali se njima zaklinju na vernost-da bi sebi obezbedio vernost, kralj deli imanja-ako kralj umre, država se deli njegovim sinovima-vlast imala patrimonijalni karakter-nisu odvojeni javnopravni od privatnopravnih elemenata-ima više ovlašćenja:

-tundium-germanska ustanova običajnog prava koja označava vlast oca porodice -kralj istupa kao zaštitnik posebno onih koji su lišeni porodičnog tundiuta -kralj sudi samo ako ga stranke pozovu

-bannus-neograničeno pravo da izdaje naredbe ili zabrane -zakonodavni akti-kapitulari

-presto je bilo nasledno-za života je pozivao skupštinu koja će formalno izabrati njegovog sina za naslednika i zakleti mu se na vernost-da bi postupak bio potpun, i papa je morao da posveti novog vladaoca*Dvor-svi kraljevi službenici nazivaju se jednim imenom, palatium-palatium se sastojao od dve vrste službenika:

1. consiliarii-savetnici (crkveni velikodostojnici i najmoćniji feudalci)2. ministeriali-vladareve lične sluge, vremenom počinju obavljati važne poslove

-najviši među njima-maior domus (majordom-upravnik dvora)-comes palatii (dvorski grof)-sudski organ-kancelarijom rukovodi referendar-čuvar pečata-comes stabuli i mariscalc (maršal)-nadziru kraljeve štale i imaju vojne funkcije-antrustioni-kraljevi ratni drugovi koji prate kralja i polažu mu zakletvu-ukidaju se zvanja majordoma i referendara, a zamenjuje ih arhikapelan i kancelar, duhovna lica-Karlo Veliki uvodi novu službu kraljevi izaslanika-missi dominici, koji u paru (jedan duhovni, jedan svetovni velikodostojnik) putuju po državi

13. DRŽAVNO UREĐENJE FRANAČKE - SKUPŠTINE I LOKALNA UPRAVA*Skupštine-jednu vrstu predstavlja redovno godišnje okupljanje-drugu vrstu kralj saziva zbog nekog političkog mišljenja-placitium (mišljenje)-placitium generale-dobijaju karakter narodnih skupština-u karolinškom periodu održavane su dve skupštine:

1. u oktorbu uža-više sveštenstvo, visoki državni službenici i ugledne aristokrate -raspravlja o političkim, upravnim i vojnim pitanjima

2. u maju narodna skupština-donosila odluke o važnim državnim pitanjima*Lokalna uprava-civitates na čelu sa comes-postojala je i franačka lokalna organizacija čija je osnovna jedinica bila pagus kojom upravlja grof

24

-ove dve jedinice su se ubrzo spojile i njihovi upravnici dobijaju vojna, sudska, upravna i finansijska ovlašćenja-grofa je imenovao vladar i dobijao je posed dok traje služba-zbog zloupotrebe, grofovi postaju najbogatiji ljudi-pomoćnik grofa-vikar-grofovije su se delile na centene-na čelu centene nalazio se tungin ili centenarius, koga je birala skupština-ima sudska ovlašćenja-uz njega stoje sagibaroni-kraljevi službenici koji izvršuju sudske presude-lokalni vojni organi-vojvode (duces)-uvode se posebne granične oblasti-marke ili markgrofovije-njih čini više pagusa ili novoosvojenih jedinica-na njihovom čelu nalazi se markgrof-najznačajnija markgrofovija-Marca Orientalis

14. FRANAČKO PRAVO - IZVORI-nije predstavljalo jedinstven pravni sistem-za sve je postojalo različito pravo:a) Leges barbarorum (varvarski zakon)-zbirke običajnog prava germanskih plemena koje su Rimljani zvali varvarima-predstavljaju plemensko običajno pravo, a neke i vladareve naredbe-pisani latinksim jezikom-primenjivani po personalnom principu (za pripadnike jednog plemena primenjivano je njegovo pravo, bez obzira gde se nalazi)-kada se neko lice pojavi pred sudom, sudija ga je prvo pitao "po kojem pravu živi"-nastaju dva problema:1. sudije su morale da poznaju običajna prava svih plemena, a njih je bilo previše2. kako postupiti kada su stranke pripadnici raznih plemena-stvorena su pravila za ovaj drugi problem (prilikom sklapanja braka, primenjivalo se plemensko pravo muža, u obigacijama pravo dužnika...)-najpoznatiji vavarski zakoni primenjivani u Franačkoj bili su:1. Salajski zakon-zbirka običajnog prava sa najmanje uticaja rimskog prava

-nastao u 5.veku2. Ripuarski zakon-zbirka običajnog prava koja je pretrpela veliki uticaj rimskog prava3. Vizigotski zakon-zbirka zakonskih propisa

-najznačajniji oni koji se odnose na krivično pravo -nastala u 5. veku -delimično sačuvan

4. Burgundski zakon-zbirka pravnih običaja koja je pretrpela najveći uticaj rimskog prava-nastala krajem 5. početkom 6.veka-najznačajnije odredbe se odnose na porodično pravo

b) Leges romana barbarorum (rimski zakoni varvara)-rimsko pravo koje je primenjivalo pokoreno galorimsko stanovništov) Propisi koje donose franački vladari-u Karolinškom periodu se ustaljuje naziv kapitulari-mada, običajno pravo (lex, leges) stoji iznad kraljevih naredbi (kapitulara)

25

15. SALIJSKI ZAKON: STVARNO, OBLIGACIONO, NASLEDNO I PORODIČNO PRAVO-najbolje odražava germansko običajno pravo*Stvarno pravo-govori o zaštiti i nasleđivanju-predmet zaštite su samo pokretne stvari, dok se zemlja smatra kolektivnom svojinom-sadrži niz odbredbi o šteti na plodovima koje daje zemlja-umesto apstarktnog pojma svojine upotrebljavaju se reči "ako neko ukrade", "ako neko zapali"-umesto izraza vlasnik, upotrebljava se gospodar*Obligaciono pravo-nastajao davanjem "svečane reči" uz neke simbolične radnje (bacanje grude zemlje, prelamanje pruta, ili pred svedocima)-ako ne ispuni obavezu, poverilac treba u roku od 40 noći da upozori dužnika i pozove ga da ispuni obavezu-u protivnom, pokreće se sudski postupak*Nasledno pravo-reguliše nasleđivanje pokretnosti-naslednici su deca, pa majka, braća i sestre, tetka, a ako nikoga nema tim redosledom, onda najbliži potomci-žene ne mogu naslediti zemlju jer ona pripada muškarcima-afatomija-na narodnom sudu ostavilac određuje nekoga sa kim nije u srodstvu da na njega prenese imovinu, a to lice treba u roku od 12 meseci da prenese na osobu koju je ostavilac naznačio i to će se uraditi u prisustvu kralja*Porodično pravo-porodica je prirodna zajednica koju predstavlja glava porodice-on je staratelj i zaštitnik i odgovara za dela porodice-starateljsto nad ženom traje zauvek, a nad ženskom decom dok se ne udaju i ne pređu pod vlast muža-deca su maloletna do 12 godine, a tada stiču bračnu zrelost-otac sklapa brak sa mužem ćerke kada mu ovak daje ženidbeni dar-ako dođe do braka slobodne osobe i roba, slobodna osoba postaje rob-razvod za žene nije postojao, a muškarac je mogao da otpusti ženu kad god je hteo16. SALIJSKI ZAKON: KRIVIČNO PRAVO-za lica mlađa od 12 godina odgovara staratelj-rob odgovara sam za sebe-visina kazne zavisi da li je priznao zločin ili ne (ako prizna, nadoknađuje štetu; ako ne prizna, plaća visoku globu)-teže su kazne ukoliko pokuša da prikrije ubistvo ili ako ukrade više nečega-smrtna kazna je predviđena samo: -za grofa koji ne vrši ovlašćenja

-za kmeta koji otme slobodnu ženu -za roba koji počini neki veći zločin

-najčešća kazna je kompozicija-ako se radi o ubistvu i teškim telesnim povredama-Wergeld-otkup za sva ostala krivična dela-Busse-naknada pripada oštećenom

26

17. SALIJSKI ZAKON: SUDOVI I SUDSKI POSTUPAK-osnovni sud-skupština slobodnih ljudi centene (tallut)-predsedavao je starešina centene-tungin, ponekad i sam grof-skupština bira 7 slobodnih ljudi-rahimburga (presuditelj)-rahimburzi su morali biti stariji ljudi, pismeni i relativno imućni-presudu proglašava tungin, a izvršavaju sagibaroni-najviši sud-dvorski sud kojim predsedava dvorski grof-Karlo Veliki je 800. izvršio reformu sudstva-nije više učestvovao narod-uvode se stalne sudije-scabini (njih 7)-mesto tungina zauzima upravnik centene-vikar-grofov sud sudi krupnije sporove-kraljev sud-najviši sud u zemlji-sudski postupak je istovetan i strogo formalan-pokretalo je oštećeno lice, tako što pred svedocima ispred kuće protivničke stranke izjavljuje da je poziva na sud i tako tri puta dok se ne odazove, ako se ne odazove, kažnjava se teškim kaznama-ako se odazove, odmah se sudi, u protivnom, tužilac sam pribavlja dokaze-ako se radilo o deliktu, odmah je izricana kazna, ako je uhvaćen na delu, a ako nije, sam dokazuje svoju nevinost-dokazna sredstva: priznanje, svedoci, zakletve, ordalije-purgatornu zakletvu je polagao okrivljeni da bi dokazao svoju nevinost i u tomr mu mogu pomagati sakletvenici-zakletva se mogla polagati samo na talutu ili u crkvi, ako druga strana ospori zakletvu, dolazilo je do sudskog dvoboja-ordalije (božji sud)-počiva na pretpostavci da će bog intervenisati u korist nevine stranke-osuđeni odmah mora da izvrši presudu koju mu je sud presudio-ako ne prihvati, može se obratiti kraljevskom sudu ali biva kažnjen ako nije postupio u dobroj veri

18. FRANCUSKA - KRATAK ISTORIJSKI PREGLED-od 843. vladaju Karolinzi-987. smenjuje ih dinasija Kapeta-država je podeljena na nekoliko vojvodstava koja su bila nezavisne države-najsamostalija pokrajina-Normandija čiji je vojvoda bio Viljem Osvajač 1066.osvojio Englesku i bio je izabran za engleskog kralja-uspešni ratovi sa Engleskom podižu kraljevski autoritet za vlade Filipa II Avgusta-kralj zabranjujemeđussobne ratove feudalaca i određuje 40 dana u godini kada su zavađeni plemići morali da se izmire (tzv. Kraljevih 40 dana)-centralna vlast ojačala za vreme Luja IX Svetog-za vlade Filipa IV Lepog dolazi do sukoba sa papom-papa Bonifacije VIII je izdao bulu da svetovna lica ne mogu d aoporezuju sveštenstvo i zapretio sankcijama-u Italiju je poslan odred da uhapsi papu, ali je on u međuvremenu umro

27

-papska stolica je posle toga premeštena u Avinjon 1305. gde je ostala narednih 70 godina (tzv. Avinjonsko ropstvo)-nakon Kapeta, dolazi dinasija Valoa-osnivač Filip VI-sukob oko nasleđa dovešće do Stogodišnjeg rata 1337-1453. između Engleske i Francuske-rat se završio padom Bordoa i gubitkom svih engleskih poseda u Francuskoj-nakon verskih sukoba između katolika i protestanata hugenota u Bartolomejskoj noći (24.avgust 1572.), na vlast dolazi Anri IV, osnivač dinastije Burbona-država jača politički i ekonomski-kraljevski apsolutizam doživljava vrhunac za vlade Luja XIV, a opada konačno 1789. kada dolazi do revolucije

19. SVEŠTENSTVO I PLEMSTVO U SREDNJOVEKOVNOJ FRANCUSKOJ-od 10. veka francusko srednjovekovno društvo je staleško-postoje 4 kategorije stanovništva: sveštenstvo, plemstvo, slobodni ljudi i kmetovi*Sveštenstvo-najuglednije stalež-kralj ga koristi u administraciji jer su oni jedini pismeni-od 10.veka kralj im dodeljuje episkopske (biskupske) položaje-biskupi polažu zakletvu kralju, a on ih uvodi u posed (investitua) davanjem episkopskih insignija (oznaka)-mogu prisustvovati svakoj skupštini, kraljevskom sudu i vrhovnom sudu-nasilje nad sveštenicima je strogo kažnjivo-ima pravo da koristi crkveni prihod-sudio mu je crkveni sud, osim ako ne izvrši krivično delo, mada i tada ga svetovne vlasti hapse ali ga moraju predati crkvenom sudu-ako dobije isključenje iz crkve, raščinjen je i slala se molba svetovnom sudu da mu se ne izrekne smrtna kazna-bili su oslobođeni poreza i dažbina-zabranjeno im je da vrše javne službe i da se bave trgovinom-zabranjeno da se žene (celibat)-članovi monaških redova nisu mogli posedovati imovinu*Plemstvo-od 12.veka da bi neko postao plemić, morao je da vrši vojnu službu, da poseduje feud, koji obezbeđuje materijalna sredstva za vojnu opremu i oslobađanje plemiće brige oko pribavljanja životnih sredstava-postaje nasledna kategorija (najstariji sin)-sudi im sud jednakih (sud perova), prilikom sudskog dvoboja plemić se bori na konju u punoj ratnoj opremi-ne plaćaju dažbine, poreze, takse, osim ako se radilo o trgovini, jer se ona smatrala nečasnim zanimanjem-postojala je hijerarihija plemstva: najviše titule vojvoda i per, potom markiz, grof, vikont, baron, štitonoša i obično plemstvo bez titule-prava i obaveze:1) Vojna služba-dužan da se odazove na poziv i da organizuje vojsku

-koristili su u početku za privatne ratove (zabranjeno za Kraljevih 40 dana)

28

2) Sudski imunitet-sudi seljacima i vazalima, kao i strancu koji se na feudu zadržao duže od 24 časa -pravo suđenja nije jednako za sve staleže -u početku oragnizovani kao sudovi jednakih, svako sudi svom staležu (feudalac se savetovao sa "dobrim ljudima" prilikom presude)

3) Upravni i finansijski imunitet-feudalac štiti podanike, ne država -naknada za administrarivne troškove naziva se taj -u vanrednim situacijama, feudalac traži pomoć od njih (udaja ćerke, otkup iz ropstva, odlazak u rat) -za zaštitu koju pruža crkvi, ubira deo njenih plodova

20. SLOBODNI LJUDI U SREDNJOVEKOVNOJ FRANCUSKOJ-oni koji nisu pripadali ni sveštenstvu ni plemstvu, nazivali su se vilanima-sa razvojem gradova, pod tim nazivom se podrazumevaju slobodni ljudi i građanstvo-vilani-slobodni ljudi sa slobodom kretanja

-slobodno raspolažu imanjem-smeli da sklope brak sa ženom iz bilo kog staleža-vremenom se njihova prava smanjuju i položaj im se izjednačava sa kmetskim-padaju pod jurisdikciju seniora-sudio im sud jednakoh-u slučaju sudskog dvoboja, bore se pešice, naoružani oskudnim oružjem-nisu imali pravo žalbe, ali im Luj IX to omogućava-opterećeni raznim dažbinama: - godišnja dažbina (ševaž)

- dažbine monopolskih prava seniora (banaliteti)-ako nema naslednike, imanje pripada feudalcu, što se naziva mrtva ruka-za ženidbu devojkom koja ne živi na istom feudu, plaća posebnu dažbinu-formariaž-plaćaju kralju taj

-građansvo-nastaju razvitkom starih i novih gradova -neki to postaju mirnim putem -neki su bili prinuđeni na sukob (komunalna revolucija) -kraljevi podržavali gradove u sukobu sa plemstvom -odnosi gradova i kralja uređeni poveljama (povlastice, autonomija) -organizuju sopstvenu upravu koju vrše gradski magistrati, sudije, skabini ili perovi (može ih biti od 10 do 100) -deluju u kolegijama, na čelu sa merom (gradonačelnikom) -magistrate bira skupština -građani ima politička prava da biraju i da budu birani -status se stiče rođenjem ili doseljenjem u grad pod određenim uslovima -u početku morao stalno tu da bude, od 13.veka ne (kraljevi građani) -poseban položaj imali građani Pariza -gilde-udruženja trgovaca stvorena radi boljeg obavljanja posla -cehovi-udruženja zanatlija (vezuje ih zakletva i stručan ispit)

-članstvo se delilo na majstore, pomoćnike i učenike

21. KMETOVI U SREDNJOVEKOVNOJ FRANCUSKOJ-najniži sloj društva

29

-najgori pravni položaj-nemaju punu ličnu slobodu-kmet se razlikuje od roba-crkva priznaje njegovu pravnu sposobnost-može da zaključuje brak-može da ima alod (svojinu), mada većina je naseljena na feudalčevoj zemlji za koju je vezana-ako gospodar proda zemlju, prodaje je zajedno sa njima-razlikuju se dve vrste kmetova:1. personalni-kod kojih je kmetski status lično svojstvo2. realni-kmetski status stiču dok uživaju kmetsku deonicu, mada su slobodni-status se sticao rođenjem, brakom sa kmetom, stanovanjem na teritoriji feuda jednu godinu i jedan dan, zbog duga-kmetski status se gubio ako ne plaća dažbine, boravkom u gradu i oslobađanjem-od 12.veka formariaž i mrtva ruka važe samo za kmeta-od 13.veka otpočinje oslobađanje kmetova jer su često podizali ustanke-kmetstvo je ukinuto 1259.-plaćaju cenzivu kralju (jedan vid naslednog zakupa zemlje)

22. DRŽAVNO UREĐENJE FRANCUSKE - KRALJ I CENTRALNA DRŽAVNA UPRAVA*Kralj-za vreme Kapeta, Francuska nije bila jedinstvena monarhija-čini je skup feudalnih oblasti na čelu sa krupnim seniorima-kralj je na vrhu feudalne hijerarhije-ima oslonac u crkvi-podržavaju ga gradovi u borbi protiv feudalaca-vrhovni sudija i zaštitnik pravde-do 13.veka vlastela je davala saglasnost za imenovanje najstarijeg sina za savladara, a od 13.veka se ustaljuje nasleđivanje u prvoj liniji-od kraja 15.veka se uvodi apsolutizam-apsolutna monarhija predstavlja ravnotežu između plemstva i građanstva*Centralna državna uprava-u početku kralj sam obavlja svoje poslove, a kasnije se pojavljuju činovničke funkcije-postoji pet viskoih dvorskih službi, od kojih su najvažniji:

-veliki senešal-na čelu je kraljevske kurije-komanduje vojskom i nadzire lokalne upravnike

-kancelar-stavlja pečat na kraljevske akte -predsedava kraljevskom skupštinom -bavi se crkvenim poslovima

-konetabl-prvo nadzornik kraljevskih štala, a posle komandant vojskom -potčinjeni su mu maršali

-palatini i kurijali-dvorani koje kralj poziva na savetovanje po potrebi (obično bliski rođaci) i na njihov sastanak se ne može doći bez poziva-kraljevska kurija-bavi se političkim pitanjima i vrši sudsku vlast-od kurije se vremenom odvaja sudsko odeljenje-parlament-najveći uticaj u parlamentu imaju učeni pravnici-legisti

30

-formiraju se lokalni parlamenti (u početku ih je bilo 13)-imao zakonodavnu vlast (u slučaju praznina u zakonu, dopunjuje običaje nižih sudova)-remonstrance-primedbe parlamenta kralju vezano za nedostatke u nekom aktu (kralj može i ne mora da ih usvoji)-pri parlamentu deluju dve vrste pravnika:1. prokuror-zastupa kraljeve interese, interese državne blagajne, korporacija, maloletnika i poslovno nesposobnih lica (kasnije vrši nadzor krivičnim gonjenjem)2. kraljevski advokati-daju pravne savete u vezi sa kraljevim interesima- najviši organ centralne vlasti-državni savet-savet depeša-ima nadležnost u unutrašnjim poslovima-vrhovni sud-tajni savet-privredni poslovi-finansijski savet-postoje i kraljevske uprave-palate: finansijska, uprava poreza...-inokosni državni funkcioneri-generalni kontrolori finansija (stoji na čelu unutrašnje uprave)-na čelu pravosuđa nalazi se kancelar

23. DRŽAVNO UREĐENJE FRANCUSKE - LOKALNA UPRAVA I OPŠTI STALEŽI*Lokalna uprava-prvi organi se javljaju na kraljevom domenu, nazivaju se: na lat. praepositus (starešina) ili fr. prevo-prevoi imaju lokalna i sudska ovlašćenja, vojnu komandu i pravo prikupljanja poreza i dažbina-proglašavaju kraljeve naredbe i kontrlišu njihovu primenu-njihov rad su kontrolisali baji (davali izveštaje na svaka 3 meseca, putovali po zemlji, kasnije im talno određene teritorije-bajaži)-kralja u provinciji zastupaju generalni guverneri (vrše nadzor nad lokalnim administracijama, imaju sudsku vlast)-intendanta-izaslanici koji su prikupljali određena obaveštenja i izveštavali kralja o tome*Opšti staleži (ili skupština staleža)-sastala se prvi put 1302.-činilo je sveštenstvo, plemstvo i građanstvo-saziva se u manjim ili većim vremenskim intervalima-predstavnici prva dva staleža se pozivaju lično, dok se predstavnici trećeg staleža birani-predstavljeni su samo gradovi jer se smatralo da kemtove zastupaju njihovi gospodari-staleži su zasedali i donosili odluke odvojeno-glasalo se po principu-jedan stalež, jedan glas-staleži nisu donosili odluke-njihova uloga je bila da posavetuju kralja-na skupštinama su iznošene molbe, žalbe, predlozi-ono što je raspravljano na staležima moglo je imati uticaja na kralja, ali je ipak on sam donosio krajnju odluku-u vreme borbe da se učvrsti država, staleži pružaju podršku kralju-kada je kraljevska vlast ojačala i počela da dobija apsolutni karakter, pružaju otpor kralju-postojale su i provincijske staleške skupštine koje su se sastajale u vreme velikih oblasti kao što su Bretanja, Burgundija i Provansa

24. FRANCUSKO PRAVO - IZVORI

31

-složen sistem koji odlikuje veliki broj izvora-mogu se podeliti na:1) Običajno pravo-usmeno, nepisano pravo, dobija sve veći značaj u vreme Karolinga-sada se stvaraju običaju koji važe samo za jednu teritoriju-nastaje kao sistem propisa koji regulišu pravni položaj pojedinih staleža ili profesija-preovlađuje na severu Francuske, severno od reke Loare (oblast nepisanog prava)-na jugu Francuske, preovlađuje rimsko pravo i ta oblast se naziva oblašću pisanog prava-da bi običaj stekao pravnu snagu, potrebno je da se ponavlja najmanje 40 godina-kad prestane da se primenjuje, prestaje da važi-kralj određuje da li je neki običaj pravičan i razuman, ako nije, potrebno je da ga ukine-zapisivanje običajnog prava započinje zbog lakšeg tumačenja-prvi zbornici nastaju u Normandiji u 13.veku kao privatne zbirke: Vrlo stari zbornik običajnog prava Normandije i Veliki zbornik običajnog prava Normandije-četiri zbornika iz oblasti Francuske, Običaji Bovoazije iz 1280. autora Filipa de Bomanoara-najvažnije zbornik iz 14.veka je Vrlo stari običaji Bretanje, Seoski zbornik i Veliki zbornik običaja Francuske, nastali u oblasti Il d Frans autora Žaka d Ablega-običaja je bilo oko 700, a mnogi su ostali nezapisani2) Rimsko ili pisano pravo-korišćeno na jugu Francuske gde su delovali učeni pravnici (legisti)3) Kanonsko pravo-zasnivalo se na zbornicima koji su kodifikovani na zapadu4) Kraljevske ordonanse-zakonodavna vlast franscuskih kraljeva praktično nestaje pa su krupni feudalci izdavali povelje kojima su davane privilegije i takvi akti se nazivaju asize-krajem 13.veka kralj donosi naredbr sa zakonodavnom snagom (ordonanse-fr.narediti)-ove naredbe obavezuju vazale da ih primenjuju na svojim feudima-u vreme apsolutizma, primenjuju se na teritoriji cele države (podrška trećeg staleža)-apsolutni karakter zakonodavne vlasti kralja formulisano je rimskom maksimom:quod principi placuit, legis habet vigorem - što princeps zapovedi, ima snagu zakona

25. ENGLESKA OD NAJSTARIJIH VREMENA DO XIII VEKA-najstariji poznati stanovnici britanskog ostrva bila su iberska plemena koja početkom 7.veka potiskuju Kelti ili Gali-po Britima, najvećem keltskom plemenu, ostrvo dobija ime Britanija-Rimljani su tada zauzeli današnju Englesku, Škotsku i Vels ali romanizacija nikada nije uzela maha za ta četiri veka pod rimskom upravom-početkom 5.veka naseljavaju se germanska plemena Angli, Sasi i Jiti-1066. Viljem Osvajač, vojvoda Normandije u Francuskoj, pobeđuje anglosaksonskog kralja Harolda u bici kod Hestingsa i postaje engleski kralj-činjenica da je za kralja postavljen francuski feudalac koji je imao posede u Francuskoj, uvlači ih u rat (Stogodišnji rat 1337-1453.)-povećana je netrpeljivost između vladajućih Francuza i pokorenih Angosaksonaca-u tom periodu dolazi do važnih pokreta koji će kasnije uticati na državno-pravnu istoriju Engleske: Magna Carta Libertatum, nastanak Parlamenta i reformatorski pokret Džona Viklifa

26. MAGNA CARTA LIBERTATUM-koristeći neuspehe u ratu sa Francuskom, plemstvo i građanstvo je prinudilo kralja Jovana Bez Zemlje 1215. da prihvati Veliku povelju slobode (Magna Carta Libertatum)

32

-sastavljena je u interesu barona, koji su vodili pokret, i građanstva i nižeg plemstva-crkva je podržala ovaj pokret pa je povelja sadržala i neprikosnovenost engleske crkve-kralj se odrekao samovolje, povišenih dažbina, zloupotreba starateljstva nad imovinom maloletnih lica-raspisivanje vanrednih poreza moglo se odlučivati samo uz pristanak Opšteg saveta-povelja sadrži i to da su trgovci sada mogli da ulaze i izlaze iz Engleske kad god-Magna Carta je u osnovi bila feudalni dokument-engleski baroni su otkazivali zakletvu kralju jer on nije uspeo da zaštiti njihova prava-bio je to prvi u istoriji pisani dokument koji je uspeo da ograniči prava jednog feudalnog monarha-ona se smatra pretečom ustavnosti-9 njenih članova ulazi u sastav engleskog istorijskog ustava

27. NASTANAK PARLAMENTA U ENGLESKOJ-zbog preteranih poreskih zahteva kralja Henriha III, dolazi do sukoba između njega i barona-baroni su 1258.zahtevali da se preuredi državna uprava, da se obrazuje komisija u kojoj će biti i predstavnici barona i kralja-iste godine se u Okshordu sastao Opšti savet koji se počeo nazivati parlament (lat.parlo-govorim)-u sastav ulaze crkveni i svetovni baroni i vitezovi-preuređen je projekat uprave koji se nazivaju Oksfordske odredbe-u njemu se zahteva da baroni biraju vrhovnog sudiju, kancelara i ostale velikodostojnike-posle tri godine dolazi do nesuglasica među baronima što je iskoristio kralj i otpočeo građanski rat-baroni pod vođstvom Simona od Monfora 1264. su porazili kralja-1265.saziva parlament u čiji sastav sada ulaze i po dva viteza iz svake grofovije i po dva predstavnika iz niza gradova-Monfor je poginuo sledeće godine, ali je kralj ipak bio prinuđen da se sporazume sa baronima, vitezovima i građanima-priznao je parlament kao stalno telo-u drugoj polovini 13.veka Engleska postaje monarhija-kralj ne može da donosi zakone bez pristanka parlamenta-dolazi do podele parlamenta na dva doma: Gornji dom ili Dom lordova i Donji dom ili Dom predstavnika-u Gornji dom je ulazilo više sveštenstvo i više plemstvo-u Donji dom su ulazili vitezovi i građani-od 16.veka Donji dom stiče prevagu nad Gornjim domom

28. SELJAČKI USTANAK, REFORMACIJA I ANGLIKANSKA CRKVA-za vreme Stogodišnjeg rata, Englesku je pogodila epidemija kuge, nazvala "crna smrt" koja je proredila stanovništvo-uvodi se porez na ličnost zbog čega izbija ustanak pod vođstvom Vota Tajlera-zahteva se ukidanje kmetskih odnosa i radne rente-ustanak je ugušen ali je kmetstvo ukinuto u 16.veku-javlja se u crkvenom životu reformatorski pokret Džona Viklifa, koji je poricao papinu vlast i isticao primat Svetih spisa

33

-njegovm uspeh je bio u tome što se tada vodio rat sa Francuskom, a pape su bili Francuzi, a sedište je bilo u Avinjonu-papa je Viklifa osudio kao jeretika, ali Englezi odbijaju da ga izruče jer su ga zaštitili njegovi oksfordski studenti-prevodom Biblije na engleski jezik, Sveti spisi postaju pristupačniji širem krugu vernika-za vreme vladavine Henrika VIII dolazi do raskida sa katoličkom crkvom i uspostavlja se samostalna Anglikanska crkva, na čelu sa kraljem-smanjena je privilegija sveštenstva-za vreme vladavine Henrihove ćerke Marije (krvava Marija) dolazi do kratkotrajnog perioda katoličke reakcije, ali je anglikanska crkva učvršćena za vreme vlade njene mlađe sestre Elizabete I-to je početak stvaranja savremene Engleske (snažan ekonomski razvoj, započeta je kolonizacija, nastaje novi kulturni procvat za vreme renesanse)

29. ENGLESKO PRAVO, IZVORI: OPŠTE PRAVO (COMMON LAW)-osnovni izvor engleskog prava bili su opšte pravo (common law), zakoni (statute law) i sistem pravičnosti (equity law)*Opšte pravo (Common law)-nakon normanskog osvajanja 1066., Engleska nije predstavljala jedinstveno pravno i sudsko područje-postojali razni običaji koji su se primenjivali-jedino je feudalno pravo bilo jedinstveno-kralj nije smatran tvorcem prava-kralj je bio zaštitnik pravde-smatralo se da je sud taj koji zna šta je pravo i svojom praksom običaju daje snagu prava-ali ni sudski sistem nije bio jedinstven-kraljevim vazalima je sudio kraljevski sud-kmetovima i slobodnim ljudima sudio je lokalni (menorijalni) sud-presude lokalnih sudova bile su konačne-ljudi počinju da se žale na presude lokalnih sudova i tražili su da im kralj presudjuje, mada to nije bilo lako jer je bilo teško naći kralja, ići od dvora do dvora-Magna Carta Libertatum predviđa da će kraljeve sudije suditi umesto kralja uvek na istom mestu, u Londonu u Vestminsterskoj palati-kraljeve sudije sude po pravu zemlje, služeći se običajnim pravom-koristili su posebne ukaze (writ)-morali su da imaju nalog po kojem sude jer su sudili u ime kralja-stranka koja je smtrala da joj je učinjena nepravda, obraćala se kralju-onda on ocenjuje predmet na osnovu činjenice koju mu je stranka iznela-ako on utvrdi da jeste nepravda učinjena, izdaje writ i daje ga šerifu grofovije u kojoj se spor događa-u tom writu (nalogu) kralj saopštava šerifu da je povređena pravda i koje pravno rešenje treba da se primeni-šerif govori stranci kako je kralj odredio da se presudi-ako ona nema primedbe, šerif je dužan da izvrši nalog-ali ako osporava kraljevu odluku, i stranka i šerif se pozivaju pred kraljev sud

34

-kraljev sudija omogućava protivstranci da izloži činjenično stanje, ako stranka ispriča sve kako je i zapisano u nalogu, sudija će primeniti rešenje koje je izloženo u nalogu-ako protivstranka promeni pravnu prirodu slučaja, onda rešenje iz kraljevog naloga više ne važi i sudija tada presuđuje u ime kralja prema "pravu zemlje"-vremenom ih je bilo previše, i naloga i presuda-od 18.veka privatnom inicijativom studenata prava počinju da se pojavljuju godišnjaci (year books) najvažnijih slučajeva (cases)-prvo pravno rešenje kod prvog slučaja postaje obavezno za sve buduće slučajeve-precedent ili presedan-kada se pojavi nov slučaj, sud nomira postojeći običaj za budućnost-sud nije samo primenjivač prava nego i stvaralac-kralj sve više upotrebljava kanonsko i rimsko pravo, pa je zato vlastela prinudila kralja da 1235. Mertonskim statutom zabrani upotrebu stranog prava, što je izraženo maksimom nolumus leges Angliae mutare - nećemo menjati zakone Engleske-lex upotrebljen u izreci znači pravni običaj, a ne zakon

30. ENGLESKO PRAVO, IZVORI, ZAKONI I SISTEM PRAVIČNOSTI*Zakoni (Statute law)-izraz statute označava pravni akt koji donosi zakonodavni organ-izraz statute law prevodimo kao zakoni-iako kralje nema zakonodavnu vlats, stvaranje prava normanskih kraljeva postaje sve intenzivnije-uporedo sa opštim pravom, nastaje paralelni pravni sistem u kojem zakoni (statuti) dobijuju sve veći značaj-statutima (zakonima) nije ukidano opšte pravo, samo je menjano u pojedinim pitanjima*Sistem pravičnosti (Equity law)-opšte pravo je prožeto formalizmom jer su sudsku zaštitu imali samo zahtevi u formi tužbe zasnovane na tekstovima kraljevskog ukaza-statuti su samo delimično uspeli da izmene opšte pravo, ali nisu uspeli da ga prilagode uslovima koji su nastajali-zato se od 15.veka javlja sistem pravičnosti-nastao kao rezultat molbi i žalbi koje su predavane kralju, a pošto ih je vremenom bilo sve više, kralj ih je davao kancelaru na ispitivanje-kancelar je slučajeve ispitivao "po savesti" ili "po pravičnosti", a ne "po pravu zemlje"-rešenja za ove sporove, kancelar je nalazio delom u prirodnom pravu (prema sopstvenom shvatanju pravde), a delom u zabranjenom rimskom pravu-kancelar je tuženog zvao pred sud i raspolagao prinudom prema onima koji nisu hteli da izvrše njegove odluke-kancelarov sud je štitio gradsko stanovništvo i buržoaziju-sudovi opšteg prava su štitili feudalne odnose

31. STVARNO PRAVO U ENGLESKOJ-svojina u engleskom feudalnom pravu je veoma osobena i složena-svojina na nepokretnosti pokazuje bitne razlike između rimskog (kontinentalnog) i common law sistema prava

35

-odnosi na zemlji zasnivali su se na sistemu držanja (tenure, lat.držim), jer su shvatali da niko ne može imati zemlju u punoj svojini-osvojivši Englesku 1066. Viljem Osvajač se proglašava kraljm, sopstvenikom čitave zemlje-zemlja je deljena ljudima iz kraljeve okoline-čelni držaoci (tenants in capite)-oni su dalje delili zemlju nižem plemstvu-srednji lordovi (mesne lords) ili posredujući zemljoposednici-podela vlastelinstva mogla se podeliti na slobodna i neslobodna-kod slobodnih je unapred određen obim obaveza držaoca-slobodna držanja su:

a) držanja vitezova (viteška služba)-vršenje vojne obaveze 40 dana u godini-od 12.veka mogla se zameniti plaćenjemštitnim novcem-podrazumevale su se razne pomoći lordu(udaja ćerke, otkup iz ropstva...)

b) držanje ljudi u kraljevoj službi-držanje poseda uz obavezu vršenja službe kraljuv) držanje po osnovu božje službe-konstituisana u korist crkveg) sokaž ili sokidž-držanje uslovljeno radnom ili novčanom rentom

-neslobodna držanja se ugovaraju sa davaocem držanja (ograničavalo ih je lokalno običajno pravo)-običaj je određivao vrstu tereta, a njegov iznos je ugovoren sa davaocem držanja-neslobodna držanja su:

a) držanje kmeta-obaveza kmeta da obrađuje parcelu i da daje rentu lordub) slobodan zakup prema običajima-ugovara se sa lordom, ali uslovi se određuju

običajnim pravom-od držanja (tenure) treba razlikovati način kako je određeno trajanje prava sopstvenika na zemlji-estate (estejt, od lat.status)-prema vremenskom kriterijumu prava na zemlji se navode:a) Fee simple-najšire pravo na zemlju

-neograničeno pravo -otuđivo poslovima inter vivos i mortis causa -ustanovljava se rečima: licu A da bude njegovo i da ga drži on i njegovi naslednici -simple-jednostavno

b) Fee tail-doživotno uživanje -neotuđivo poslovima inter vivos i testamentom -titular mora da ostavi svojim potomcima nasledstvo -ustanovljava se rečima: licu A i potomcima njegove krvi -tail-rep, pravo koje se poput repa vuče u istoj porodici

v) Life estate i estate pur autre vie-doživotno pravo uživanja zemlje koje traje za nečija života ili za života drugog lica

-npr.lice A dobija zemlju za života, ili dok je neko lice B živo; u prvom slučaju A koristi zemlju do svoje smrti, a u drugom do smrti lica B, kada pravo prestaje

32. ARABLJANSKI KALIFAT - KRATAK ISTORIJSKI PREGLED-Arabljani su narod semitskog porekla koji živi na prostoru Arabljanskog poluostrva

36

-do 7.veka bili su mnogobošci (idolopoklonici)-centralno arabljansko svetilište bio je grad Meka u kojem se nalazi Kaba (hram koji čuva "crni kamen koji je pao sa neba")-najviše mekansko božanstvo bio je Alah, ali pored njega, svako pleme je poštovalo sopstvene idole (kumire)-početkom 7.veka javlja se nova ver-islam (pokoravanje)-njen osnivač je bio Muhamed (570-632)-610.Muhamedu se posredstvom meleka Džebraila (arhanđela Gavrila) obratio Bog (Alah) i naredio mu da propoveda-njegovi sledbenici su zapisivali ili pamtili njegove propovedi od kojih će nastati islamska sveta knjiga-Kuran-Muhamed uči ljude kako je Alah jedini Bog, svemoćan i svu mu se moraju pokoravati-smatra se da je Alah i ranije, pr Muhameda, prenosio ljudima svoju reč ali su je oni izneverili (misli se posebno na hrišćane i Jevreje-Avram, Mojsije i Isus)-Muhamed je božji poslanik, smrtan čovek, nikako sin božji jer je Bog jedan-Muhamed je od muslimana zahteva 5 osnovnih načela:1. šehada-ispovedanje vere (nema boga osim Alaha, Muhamed je njegov poslanik)2. salat-molitva, 5 puta na dan, u pravcu Meke i čelom dodirnuvši tle3. zekat-davanje milostinje, kasnijeobavezni porez4. ramazan-post, nazvan po devetom mesecu kada se posti, od izlaska do zalaska sunca5. hadž ili hodočašće-obaveza muslimana da bar jedanput u životu posete Meku-on je od bogatih zahtevao da prodaju svoju imovinu i razdele je sirotinji, pa zbog toga nailazi na njegodovanja aristokratije-bio je prinuđen da napusti Meku 16. jula 622.kada prelazi u Jatrib (kasnije nazvan Medina al Nabi-prorokov grad)-taj prelazak se naziva hidžra i od tad islamski svet računa svoje vreme-posle Muhamedove smrti, Arabljanima vladaju četvorica njegovih naslednika-kalifa1. Abu Bakr (632-634)2. Omar (634-644)3. Otman (644-656)4. Alija (656-661)-tada je učvršćena vera, a uspešnim osvajanjem je stvoreno ogrono arabljansko carstvo-za vreme četvrtog vladara dolazi do sukoba i izbijanja građanskog rata pa se Kalifat raspada i nastaju broje sekte unutar islama (najznačajnije-suniti i šiiti)

33. ARABLJANSKO (ŠERIJATSKO) PRAVO-arabljanski pravni sistem je zasnovan na svetoj knjizi Kuranu-islam je postao zvanična vera, naziva se šerijat (put pravovernih)-osnovi izvor šerijatskog prava su: Kuran, Suna, Idžma i Kijas-Kuran (čitanje, učenje)-sveta knjiga islama-predstavlja božju (Alahovu) reč upućenu Muhamedu-zapisali su Muhamedovi sledbenici nakon njegove smrti za vreme vladavine prvog kalifa Abu Bakra, mada moderna nauka smatra da je tekst utvrđen 933.-podeljen na 114 sura (glava) nejednake dužine-sastoje se iz nejednakog broja ajeta (stihova)-sadrži ukupno 6360 ajeta

37

-sure nisu svrstane hronološki nego prema dužini-dele se na mekanske (objavljene pre hidžre) i medinske (posle 622.)-mekanske su kratke (ima ih 90), pune proročkog duha, njihove teme su postojanje jednog Boga-medinske su duge i u njima se detaljno izlažu teološke dogme i pravni propisi-predstavlja inspiraciju duhovnom životu-sadrži pravne propise koji se odnose na: 70 na porodično pravo i isto toliko na građansko, 30 na krivično, 13-sudovi i sudski postupak, 10-državno pravo, 25-međunarodno, 10-ekonomija i finansije-Suna-običaj-sadrži dela, izreke i prećutna odobrenja Muhamedova-u početku se Muhamedovo učenje prenosi usmeno, a kasnije se zapisuje-verodostojan zapis nekog Muhamedovog dela naziva se hadis-skup svih hadisa činu sunu-hadisi stoje ispred Kurana, jer Kuran je Alahova reč, a hadis Muhamedova-postojalo mnogo falsifikata-najcenjenjija zbirka danas je Al-Buharijeva zbirka-Idžma-usaglašena mišljenja pravnika-Kijas-tumačenje po analogiji-potreba za njima je bila zbog malog broja ajeta-dolazi do neslaganja među pravnicima i nastaju pravne škole1. hanefitska osnovao Abu Hanifa u Iraku u 8.veku-dozvoljava kijas, ako osnovni izvori ne daju rešenje2. malikitska osnovao Malik ibn-Anas u Medini-primena hadisa3. šafitska osnovao Al-Šafi u Kairu-tvrdio da je našao sredini između učenja ove prve dvojice4. hanbalitska osnovao Ibn-Hanbal u Bagdadu-pristalica dosledne primene slova hadisa

34. VIZANTIJA - KRATAK ISTORIJSKI PREGLED-istočno rimsko varstvo se naziva Vizantija-naziv je nastao tako što jeprestonica carstva Konstantinopolj (Carigrad, danas Istanbul) sagrađena na mestu stare grčke naseobine Vizanta-stanovnici Vizantije su sebe nazivali Romejima (Rimljanima)-istočni deo carstva je bio gušće naseljan i privredno jači -za vreme cara Justinijana došlo je do kratke restauracije, a posle njegove smrti padaju pod vlast varvara-od 7. do 9.veka nalazi se na vrhuncu moći-sredinom 9.veka izvršena je misionarska delatnost: braća Konstantin (Ćirilo) i Metodije izvršili su pokrštavanje Slovena-od 11.veka moć im slabi jer ih napadaju Turci Seldžuci na istoku, Sloveni na severu i Normani na zapadu-krstaši 1204.osvajaju Carigrad i Latinsko carstvo-teritorija Vizantije je podeljena na veći broj država koje se bore za prevlast, dok na Balkanu jačaju Bugarska i Srbija-poslednja dva veka Vizantije predstavljaju vreme opadanja jer se na njen račun šire Bugarska i Srbija, a sa istoka proditru Turci Osmanlije-1453.turski sultan Mehmed II Osvajč zauzima Carigrad

38

35. VIZANTIJSKI FEUDALIZAM-osnovi oblik zemljišnog poseda-latifundije koje su obrađivali koloni-zbog mnogih seoba, latifundije su opustošene-dolazi do preokreta u 7.veku kada car Iraklije otpočinje reformu-opusteli veleposedi se dele na manje i srednje veličine koji se daju slobodnim seljacima-seljaci su vlasnici tih poseda i njima idu prihodi sa zemljišta, jedino su morali da plaćaju porez državi-žive u seoskim opštinama, zajednički koristeći šume i pašnjake-oni koji su nastnjivali pogranična područja, imali su obavezu vršenja vojne službe (parcele su im bile veće, a porez manji)-za uzvrat, morali su da idu u vojni pohod-seljaci-vojnici nazivali su se stratioti-zbog velikog broja slobonih seljaka, zaustavlja se feudalizacija u Vizantiji (državna kasa se napunila zbog poreskih obaveza, a ojačala je i odbrambena moć)-carska vlast štiti seljački posed-međutim, poreska davanja postaju sve teža za seljake jer su stanovnici sela, ako neki seljak napusti zemlju, morali zajedno da plate i njegov deo poreza-alilengion (porez za nekog drugog)-seljaci su teško svoj deo izmirivali, a kamoli tuđ, pa im je jednostavnije bilo da odlaze iz zemlje-opustela imanja, država je davala u zakup ili prodavala-kupci seljačkih poseda-vizantijski veleposednici (dinati)-nekadašnji vlasnici zemlje postaju zavisni kmetovi-parici (nastaljen)-jedino je Vasilije II pokušao to da spreči, ali feudalizacija je nastavljena-vizantijski feudalizam se približava po sličnosti zapadnom sistemu, kada su osnovli pronije-pronija predstavlja feudalno zemljište koje obrađuju slobodni seljaci-parici-dobijali su ih slobodni ljudi iz dvorskih redova uz obavezu vršenja vojne službe-pronija se dobijala doživotno i nije se mogla otuđiti-pronijar je od parika ubirao dažbine-svojina nad zemljištem bila je podeljena: država i pronijar36. DRŽAVNO UREĐENJE VIZANTIJE-carska aristokratija, centralizovana i birokratizovana država-u prva tri veka postojali su državni organi još iz dominata-do 7.veka u titulaciji se koriste rimski nazivi na latinskom, a kasnije na grčkom-na čelu države nalazio se car (do 7.veka-avgust, a od 7.veka vasilevs i avtokrator)-car ima zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast-najkrupniji veleposednik, državni poglavar i vrhovni vojni zapovednik-carstvo nije bilo nasledno ali su oni sebi uzimali savladare koji su obezbeđivali kontinuitet pojedinih dinastija-državne dostojanstvenike je imenovao lično car i oni su mu odgovarali za svoj rad-car je hteo da se nametne crkvi kao poglavar i to se naziva cezaropapizam-crkva je sačuvala svoju samostalnost-uz cara je stajao senat (sinklit)-jedno vreme su postojala dva senata: stari u Rimu i novi u Carigradu (sa propašću zapadnog carstva, ostao je samo carigradski)-senat je formalno potvrđivao carevog naslednika, birao novog cara uz učešće vojske i carigradskog patrijarha

39

-učestvovao je u zakonodavstvu (do kraja 9.veka dok car Lav VI u svojim Novelama ne oduzme to pravo senatu)-istupao kao vrhovni sud-sastajao se kao carev savetodavni organ-senatorski stalež, zahvaljujući bogatstvu, postaje vodeći sloj u Carstvu-postojale su tri nejednake kategorije staleža: clarissimi, spectabiles i illustres (najviši i najmalobrojniji)-od 6.veka senatori se na sastaju samostalno, već prilaze dvoru i stapaju se sa carskim savetom-konzistorijum (stajati mirno)-konzistorrijum i senat obrazuju carev savet-silention (senat prestaje da postoji nakon toga)-činovnički aparat bio je podeljen na 60 činovničkih redova i 18 hijerarhijskih titula (najznačajniji je logotet-prvi ministar)-državna teritorija je bila podeljena na pretorske prefekture, dijeceze i provincije-pogranična područja-ezgarhati na čelu sa ezgarhom (civilna i vojna vlast)-car Iraklije u 7.veku uvodi tematsku organizaciju države-teme-vojno-teritorijalne jedinice sa upravnom, finansijskom i sudskom vlašću na čelu sa strategom-gradonačelnik-eparh (starao se o privrednom i gradskom životu)-deme-versko-političko-sportske grupe (dobijale naziv prema boji odeće takmičara na gradskom hipodromu-plavi i zeleni)-izražave su mišljenje o političkim događajima nakon izbora cara-najpoznatija pobuna dema izbila je 532.protiv Justinijanovog apsolutizma (poznata kao Nika, gr.pobeđuj)-u 9.veku deme gube značaj

37. POLOŽAJ I ULOGA CRKVE U VIZANTIJI-hrišćanska crkva u Vizantiji je bila veoma značajna-crkva je stekla postepeno autonomi, verski i politički faktor i imala je neku vrstu saveza sa državom pa nije bilo sukoba-car Konstantin se umešao u crkvene razmirice kad je osudio jeretička učenja i tada dolazi do pitanja da li car i poglavar crkve jer su rimski carevi nosili titulu pontifrx maximus (vrhovni sveštenik), a nigde se tada ne spominje crkva kao institucija-hrišćanstvo je od samog početka izgrađivalo unutrašnju organizaciju i pretendovalo da bude autonomno u odnosu na carsku vlast-to počinje da ističe Atanasije iz Aleksandrije tvrdeći da postoje dva carstva: zemljsko, kojim upravlja car, i duhovno ili božansko kojim upravljaju episkopi-car nema pravo da se meša u crkvena pitanja sve dok crkva nije počela da traži pomoć zbog uklanjanja jeretika i tada se stvara ideja o cezaropapizmu-crkveni poglavar u Istočnom carstvu-patrijarh-od cara Lava I, postalo je karakteristično da se prilikom stupanja na presto, kruniše i carigradski patrijarh-zbog arabljanskih osvajanja, na Istoku se nalaze tri velika hrišćanska centra: Aleksandrija, Antiohija i Jerusalim-zbog sukoba sa muslimanima, Arabljanima, i papom i ostalim katolicima na zapadu, carigradski patrijarh je učvrstio položaj i autoritet crkve-početkom 8.veka dolazi do najžešćeg sukoba države i crkve-ikonoborstvo ili ikonoklazam

40

-ikonoborci su ljudi nekih islamskih sekti koje su uklanjale slike Hrista i ostale ikone-kriza je nastala kada se car Lav III izjasnio da je protiv ikona i naredio da se skine Hristova slika i da se okači njegova-stanovništvo se podelilo na pristalice ikona-ikonofile i protivnike-ikonoklaste(ikonoborce)-njegov sin, Konstantin V, bio je prinuđen da upotrebi vojnu intrvenciju-nakon njegove smrti, Carigradski sabor 842. dozvoljava kult ikona-carigradski patrijarh je u stalnom sukobu sa rimskim papom jer treći kanon Drugog vaseljenskog sabora 381. u Carigradu i 28. kanon Halkedonskog sabora iz 451. priznali su papi prvi počasni rang, ali u svemu ostlom ih izjednačavaju-borba za prestiž se ispoljila i prilikom pokrštavanja Slovena i Geramana, jer nije bilo svejedno ko će imati više pristalica (Južni i Istočni Sloveni-istok, a Zapadni Sloveni-zapad)-misionarska delatnost u 9.veku koju su obavili Ćirilo i Metodije-dolazi do otvorenog sukoba i do dve velike šizme (rascepa): 867. i 1054.-tako nastaju Istočna (pravoslavna) i Zapadna (katolička) crkva

38. VIZANTIJSKO PRAVO-pošto s u oni sebe nazivali Romejima (Rimljanima), a svoje carstvo Romejskim (rimskim), i njihovo pravo se naziva rimsko pravo-njegovi glavni izvori bili su zakoni i carske konstitucije-novele-značajan izvor bili su nomokanoni i povelje-sa razvojem države, dolazi i do prilagođavanja Justinijanovog prava-od 7.veka službeni jezik postaje grčki, pa se i većina zakona prevodi sa latinskog-za vreme prve Justinijanove vladavine (685-695.) donet je Zemljoradnički zakon koji reguliše stanje na selu-nazivan je i Slovenskim zakonom, zbog ostatka slovenskog običajnog prava-sadrži propise o zaštiti pokretnih i nepokretnih stvari, privatnoj svojini-kolektivna svojina postoji samo nad pašnjacima-u zakonu su definisani propisi o krađi, poljskim štetama...-Vojni zakon donet je kad i Zemljoradnički i govori o krivičnim delima i disciplinskim prestupima stratiota-Pomorski zakon-sadrži propise o odgovornosti vlasnika broda, održavanju reda na brodu-car Lav III izdaje zbornik pravnih normi građanskog i krivičnog prava-Ekloga-sadrži kratak i precizan izbor odredaba iz Justinijanovog prava i novih normi crkvenog i običajnog prava-bila je zabranjena, ali su je sudovi tajno koristili-Vasilije I, makedonski vladar, hteo je da obnovi rimsko pravo i da dopuni novim odredbama-Čišćenje starih zakona (nedovršeno delo)-to delo poslužilo je njegovom sinu Lavu VI-sačuvana su dva kraća zakona iz vremena Vasilija I1. Prohiron, izdat između 870. i 879. u ime careva Vasilija, Konstantina i Lava-kratki priručnik koji sadrži odredbe građanskog, krivičnog i crkvenog prava-njegovi sastavljači se najviše oslanjaju na Justinijanove Institucije-primenjivan je u Vizantiji do 1453., a u srednjovekovnoj Srbiji bio je poznat pod nazivom Zakon gradski2. Epanagoga (ponovljeni zakon) izdat je između 879. i 886. u ima careva Vasilija I, Lava i Aleksandra

41

-sadržao je odredbe građanskog i državnog (ustavnog) prava-oslanja se na Justinijanovu kodifikaciju i na Prohiron-značajna su načela i odredba o odnosu cara i patrijarha i o jedinstvenom organizmu države i crkve-to učenje se naziva simfonija (na slovenskom saglasje)-Lav VI Mudri je izdao najveću zbirku prava nazvanu Vasilika (gr.ta Vasilika-carski zakon)-zbirka se sastoji od 60 knjiga, odnosno 6 tomova-pravni propisi o jednoj materij se nalaze na jednom mestu-od 10.do 13.veka dopunjen je komentarima koji su nazvani sholije-Šestoknjižje-privatna zirka u 6 knjiga-delo solunskog sudije Konstantina Armenopula iz 1354.-obuhvata građansko i krivično pravo-korišćena u mnogim slovenskim zemljama (ne u Srbiji)-kao značajan izvor prava, javljaju se u 10.veku povelje-dodeljuju se manastirima-ako su bile snabdevene zlatnim pečatom, nazivane su hrisovulje

TREĆI DEO

1. GRAĐANSKO DRUŠTVO - POJAM I NASTANAK-srednjovekovno društvo zamenjuje novo, građansko ili buržoasko društvo zasnovano na jednakosti svih ljudi pred zakonom i kapitalističkim odnosima u proizvodnji-ta promena se događala od 16.do 20.veka na nejednak način-preokret izveden pomoću buržoaskih revolucija (Francuska-radikalan karakter, Engleska-kompromisan)-postoje države u kojima ih nikada nije bilo ali se tu dugo zadržao feudalan odnos (Austrija, Nemačka, Rusija, Turska)-kraj 19. početak 20.veka-prva buržaoska revolucija je izbila u Nizozemskoj u 16.veku-njihov nosilac je bio građanski stalež ili buržoazija-na nastanak građanskog društva uticalo je više značajnih događaja:1. -u 14. i 15.veku u Italiji se razvija renesansa (preporod)-težnja za obnovom klasične kulture (građanski stalež teži da ukine preostale feudalne odnose)-oslanjajući se na neposredan odnos prema čoveku (humanizam), renesansna misao je revolucionarno uticala na celokupan društveni i duhovni život Evrope-razvija se čovekov individualizam2. -težnja obnove crkve-reformacija-javlja se u crkvenim redovima, među sveštenstvom-najznačajniji reformatori: Džon Viklif u Češkoj, Martin Luter u Nemačkoj i Žan Kalvin u Francuskoj i Švajcarskoj-bilo je više događaja za početak reformacija (humanizam i renesansa; otkrivanje Amerike; pronalazak vatrenog oružja...) ali se zvanično smatra da je povod za reformaciju Luterova akcija (zloupotreba i nemoral u vrhovima crkve, pljačkanje vernika od strane Rima, prodaja oproštaja greha-indulgencija)-Luteru je bilo jasno koliko sve to slabi moć Nemačke, pa je istakao na crkvi u Vitenburgu 95 teza kojima je zahtevao reformu crkve-njegove pristalice-protestanti-pristalice pape i katolicizma onovali su protivreformaciju u borbi protiv Lutera

42

-najveći uticaj među svim Luterovim sledbenicima imao je Žan Kalvin, čije su se pristalice u Francuskoj nazivale hugenoti, a u Engleskoj i Škotskoj prezbiterijanci i puritanci-prema njegovom učenju, bog je svakom čoveku unapred odredio poziv pa je zato svaki pojedinac bio dužan da uspehom u svom radu dokaže da je božji izabranik-smatralo se da radni dan treba da traje 16-18 sati jer se time ispunjava božji zahtev-njegova crkva sa sedištem u Ženevi imala je republikansku organizaciju-kalvinistička crkva se širila svuda gde je bilo kapitalizma i gde se buržoazija borila za vlast sa feudalcima-Tridestogodišnji rat (1618-1648)-sukob reformatora i protivreformatora, okončan Vestfalskim mirom 1648. kojim je priznata ravnopravnost katoličke i luteranske veroispovesti-reformatori su preveli Bibliju sa latinskog na narodne jezike pa ona postaje dostupna širokom krugu ljudi-reformacija je imala verski karakter čiji predstavnik bila crkva, ali u njenoj srži su i socijalne, ekonomske i političke težnje, što pokazuje i seljački ustanak pod vođstvom Tomasa Mincera-na razvoj kapitalističkih odnosa su uticali i otkriće Amerike i pomorskog puta do Indije, razvoj manufakture i trgovine-građanstvo od 16.veka postaje ekonomski najjači stalež u feudalnim državama

2. GRAĐANSKO DRŠTVO - OSNOVNA SVOJSTVA-građansko društvo se zasniva na ravnopravnosti svih ljudi pred zakonom-ukidanje vezanosti za zemlju, staleška podeljenost i neravnopravost-to je sve bio razlog zašto su mnogi narodni slojevi stali na stranu građanske klase, protiv plemstva-buržoaski sistem nije ukinuo eksploataciju, ona se sad vrši samo pomoću ekonomske prinude-to znači da kapitalisti ne primoravaju radnike administrativnim putem da rade, nego njih na to tera ekonomska nužda, glad jer oni ne raspolažu sredstvima za proizvodnju, već samo radnom snagom koju prodaju kapitalistima na tržištu-dominira robnonovčana privreda (novac postaje najmoćniji činilac)-tržište na kome vlada zakon ponude i potražnje je osnovni regulator kapitalizma u prvoj fazi buržoaskog društva-ta faza je obeležena slobodnom konkurencijom kapitalista u industriji i trgovini, a njena suština je izražena sa dve kratke izreke koje je formulisao Vensan de Gurne:

1) lassez faire (čita se lese fer-pustite da se čini, proizvodi)2) laissez passer (čita se lese pase-pustite da prolazi, da se prodaje)

-to je omogućilo kapitalistima da slobodno prodaju robu na tržištu-uloga države je da samo obezbedi odgovarajuće uslove i da se ne meša u to šta će se proizvoditi i šta će se prodavati

3. BURŽOASKO PRAVO-naglašava pravnu jednakost svih ljudi bez obzira na njihov položaj u društvu-proglašeno je da se zakoni jednako primenjuju na sve ljude-mada je princip jednakosti u praksi doveden u pitanje kada su proglašeni principi neograničenosti privatne svojine i prava ugovaranja-dolazi do velikog razvoja prava u novonastalim državama i zato dolazi i do razvitka klasičnih grana prava (građansko i krivično), ali nasaju i neke nove izdvajajući se od već postojećih grana prava (trgovačko, radno pravo...)

43

-razvija se međunarodno pravo, privatno i javno-međunarodno javno pravo-reguliše odnos između država kao subjekata-međunarodno privatno pravo-reguliše imovinsko-pravne odnose pojedinca sa inostranstvom-osnovni pravni izvori u buržoaskom društvu postaju zakonici ili kodeksi (obimni zakoni koji regulišu čitave pravne oblasti)-zbog intenzivnog zakonodavnog rada, razvijaju se pravne nauke zbog čega nastaju pravne škole (otvaraju se pravni fakulteti, izlazi veliki broj časopisa iz oblasti prava)

4. ENGLESKA UOČI BURŽOASKE REVOLUCIJE-smrću kraljice Elizabete I, gasi se dinastija Tjudora-na presto dolazi Džems I iz škotske dinastije Stjuart-izazvao je brojne sukobe jer je bio ubeđeni apsolutista i njegovi pogledi na politiku su se znatno razlikovali od interesa engleskog građanstva-u unutrašnjoj politici najveći problem je predstavljao verski sukob između anglikanaca i katolika-kralj je inače smatran vrhovnim poglavarem crkve, ali crkva u Džemsu I vidi pobornika vodeće uloge crkve u državi-dolazi do nastnka mnogih sekti zbog nezadovoljstva: najradikalniji su bili nezavisni (independenst) i puritanci (engl.pure-čist)-stekli su veliki broj pristalica među srednjom i sitnom buržoazijom-proganjao ih je Sud Visoke komisije-sukobi sa parlamentom su nastavljeni i za vreme vlade njegovog sina, Čarlsa I-parlament je uvek isticao svoja istorijska prava, pozivajući se na Magna Carta Libertatum-1628.nije hteo da izda novčana sredstva za rat sa Francuskom pa je izdata Peticija o pravima kojom je to trebalo biti regulisano-kralj je pod pritiskom potpisao Peticiju, čime je ona postala zakon mada on je u praksi nije poštovao jer je ona tražila pristanak parlamenta za davanje milostinje, plaćanje poreza-parlament je izglasao rezoluciju kojom se proglašava neprijateljem slobode Engleske svako ko ne poštuje versko ubeđenje-kralja je tada raspustio parlament koji nije sazivana narednih 11 godina-zbog ustanka u Škotskoj, kralj saziva parlament 1640.ali ga raspušta posle tri nedelje zbog obnovljenih optužbi na račun kralja (tzv.kratki parlament)-ali zbog poraza u ratu sa Škotskom, kralj je bio prinuđen da već iste godine opet sazove parlement (tzv.dugi parlament)-dugi parlament je pruzeo mere protiv kralja i izaziva tzv.Veliku optužbu u kojoj se navode sve povrede prava-Čarls I je upao u parlament sa namerom da uhapsi sve vođe opozicije ali je pretrpeo neuspeh i morao je da se povuče iz Londona-obe strane su počele da se pripremaju za borbu, koja otpočinje 1642.i taj događaj označava početak engleske građanske revolucije (u engleskoj istoriji se naziva Građanski rat)

5. REVOLUCIJA U ENGLESKOJ-kada je otpočeo oružani sukob, u kraljevom taboru su se nalazili predstavnici aristokratija i crkve, a na strani parlamenta nalazili su se buržoazija, novo plemstvo, radnici i seljaci (pripadnici sekt-prezbiterijanci, independenti i puritanci)-prve dve godine rata pokazale su nadmoć kraljeve vojske

44

-preokret nastaje kada na čelo vojske parlamenta dolazi sitni plemić Oliver Kromvel-on je reorganizovao vojsku-kraljeva vojska je pretrpela poraze-kralj je 1646.pobegao u Škotsku, ali su ga oniizručili Englezima-kralj je osuđen na smrt i pogubljen je 1649.-Kromvel je očistio parlament od svih protivnika (tzv.krnji parlament) i u njemu izglasao ustavni akt Instrument vladanja ili Kromvelov ustav (prvi i poslednji pisani akt u Engleskoj)-zakonodavna vlast pripada parlamentu i šefu države (lodru protektoru, kako se zvala Kromvelova titula)-izvršnu vlast je vršio lord protektor sa Državnim savetom-biračko pravo su dobili samo imućni građani

6. RESTAURACIJA I "SLAVNA REVOLUCIJA" U ENGLESKOJ-Kromvela je nasledio njegov sin Ričard ali je posle godinu dana smenjen jer nije bio dobar vladar kao njegov otac-parlament je presto ponudio sinu Čarlsa I, Čarlsu II i njegovim dolaskom je izvršena restauracija dinastije Stjuart-Čarls II obećava opštu amnestiju, versku toleranciju i poštovanje postojećih svojinskih odnosa-dolazi do sukoba između kralja i parlamenta jer kralj favorizuje katolike-pod pritiskom parlamenta bio je prinuđen da potpiše Zakon o ispitivanju vere 1673. po kome je samo pripadnik anglikanske crkve mogao da zauzima visoke državne položaje-u parlamentu se ubrzo izdvajaju dve grupe, od kojih će kasnije nastati političke partije:-torijevci (eng.razbijač)-smatrali sebe pripadnicima plemstva, bili su pristalice jačanja kraljevske vlasti na račun parlamenta-vigovci-pripadnici buržoazije i novog plemstva koji su stajali u opoziciji prema kralju-Viteški parlament-kralj sa torijevcima se bori protiv vigovca, proganja sve protivnike dinastije Stjuart-posle 19 godina, vigovci dobijaju većinu u parlamnetu i ozakonili su čuveni ustavni dokument o zaštiti ličnosti pod nazivom Habeas Corpus Act-izvršne vlasti su prilikom hapšenja nekog lica morali da pokažu sudijin nalog za hapšenje, u suprotnom, ta osoba je bila oslobođena, a izvršni organ koji ga je hapsio, kažnjavan je-sud je bio dužan da ispita razloge hapšenja i da donese rešenje po kom zadržava ili pušta na slobodu osumnjičenog (sa ili bez jemstva)-u slučaju oslobađanja, ta osoba nije mogla biti opet uhapšena zbog iste stvari, a osoba koja ga je uhapsila, kažnjavana je-ista kazna je važila i za sudiju koji bi odbio da izda nalog-ovaj ustavni akt ostao je u Engleskoj do današnjih dana-Čarlsa II nasleđuje Džems II koji je objavio 1687. Deklaraciju o opraštanju kojom se dozvoljava katolicima da vrše vojne i građanske funkcije-tim potezom kralj gubi podršku anglikanskih sveštenika i torijevaca-vigovci uklanjaju kralja sa prestola, a presto nude njegovom zetu Viljemu Oranskom-kralj napušta zemlju i taj događaj iz 1688-89. se naziva Slavna revolucija jer nije bilo prolivanja krvi-kada je Viljem Oranski došao na presto, donet je Zakon o pravima kojim je krlaju bilo zabranjeno da donosi i ukida zakone bez saglasnosti parlamenta, nema pravo da kontroliše vojsku i sudove, finansije su bile u rukama parlamenta, koji je sazivan jednom u 3 godine

45

7. USTAVNA MONARHIJA U ENGLESKOJ-Engleska je postala nakon Slavne revolucije prva ustavna monarhija na svetu-ustavnost je uvedena istorijskim dokumentima koji su sadržali propise ustavnog karaktera: Magna Carta Libertatum, Peticija o pravima, Habeas Corpus Act, Zakon o pravima...)-Zakonom o pravima, parlament stiče nadmoć nad kraljem-stvorena je parlamentarna vlada, a kralj je bio reprezentativni šef države ("kralj vlada, ali ne upravlja")-Zakon o nasleđivanju 1701. donet je Oranski i njegova žena Marija nisu imali potomke i time je regulisano pitanje nasleđivanja prestola, utvrđeno je i da uz svaku odluku izvršne vlasti, pored kraljevog potpisa mora da stoji i potpis njegovog ministra-ministra je imenovao kralj, ali je on bi oodgovran parlamentu-kralj koristi pravo veta, odnosno odbija potvrdu zakona Gornjeg i Donjeg doma-dolaskom hanoverijske dinastije (1714) razvija se parlamentarni sistem-ministri su bili redovni članovi parlamenta i stvoren je položaj prvog ministra-ministri počinji biti odgovorni sami za svoj rad, a odgovarali su Donjem domu, ne kralju-prvi hanoverijski vladari Džordž I i Džordž II bili su Nemci i slabo su govorili engleski jezik pa su retko prisustvovali sednicama-izveštavo ih je prvi ministar o dešavanjima na sednicama , što je praktično značilo da je izvršna vlast prešla na prvog ministra-1742.prvi ministra Robert Volpol daje ostavku u parlamentu jer većina u parlamentu nije bila za njegove političke mere-po tradicionalnoj navici, koja se više poštuje od zakona, to je postalo uobičajno, da kada se ne uživa poverenje parlamentarne većine, daje se ostavka-vladu bira ona stranka koja ima većinu u parlamnetu-ustani propis je običaj, a ne pisani zakonski ili ustavni propis-donošenjem Zakona o uniji 1707. došlo je do ujudinjenja sa Škotskom-Velika Britanija-od 1800.se prisajedinjava i Irska-Ujedinjeno kraljevstvo

8. NASTANAK SAD-1606.engleski kralj Džems I dao je povelju za trgovinu i kolonizaciju severnoameričkim oblastima-oni su 1607.osnovali prvo naselje u Novom svetu-Džemstaun-najveći broj kolonista stizao je iz Engleske koje su verski ratovi primorali da napuste stari kontinent-oko 1690.u kolonijama je živelo oko četvrt miliona stanovnika, a najveća naselja su bili Boston, Filadelfija i Njujork-kolonijama je bilo zabranjeno kovanje novca, određeni artikli su se mogli izvoziti samo u Englesku (duvan, šećer, pamuk), na uvoz američkih proizvoda se plaćala velika carina, a iz Evrope se roba mogla prevesti samo na britanskim brodovima-Zakon o pečatima 1765.koji je doneo britanski parlament, nailazi na ogorčenje kolonija jer je uvedeno da svi dokumenti i ugovori moraju imati poreski žig-u Novoj Engleskoj (naziv šest kolonija-Konektikat, Roud Ajlend, Masačutests, Nju Hemšvir, Vermont i Mejn) je 1765. osnovana Organizacija sinova slobode-Deklaracija o pravima Amerikanaca-odbacuju se svi porezi i proglašava bojkot britanske robe

46

-ukinut je Zakon o pečatima, ali je donet Taunsendov zakon kojim je oporezivan izvoz papira, stakla, olova i čaja iz Velike Britanije u Ameriku-dolazi do Bostonskog pokolja kada je poginulo 5 Amerikanaca-najveću grešku je načinila britanska vlada kada je htela da pomogne istočnoindijskoj kompaniji koja je imala finansijske teškoće-kompanija je imala velike količine čaja, a vlada joj je dozvolila da se taj tovar ukrca, opremi u kolonije i proda uz minimalno plaćanje američke carine-tako bi Amerikaci dobili čaj po nižoj ceni, a istočnoindijska kopmanija bi stekla monopol na tržištu -kolonisti su to shvatili i uplovili su u bostonsku luku i sav tovar pobacali u more 1773. i to se naziva Bostonska čajanka-Britanci su odgovorili zatvaranjem bostonske luke-1774. je održan Prvi kontitnentalni kongres u Filadelfiji gde je većina bila za kompromis sa Velikom Britanijom-međutim, dolazi do sukoba kod gradića Leksingtona čime je otpočeo Rat za američku nezavisnost-1775.je otpočeo Drugi kontinentalni kongres u Filadelfiji na kojem je Džordž Vašington imenovan za vrhovnog komandanta armije-poslat je zahtev kralju Džordžu I da se sukob reši mirnim putem ali on je koloniste proglasio pobunjenicima i poslao vojsku da uguši ustanak-na predlog Tomasa Džefersona usvojena je Deklaracija o nezavisnosti 4.jula 1776. kojom je 13 američkih kolonija pstalo nezavisno i slobodno-Deklaracija o nezavisnosti je sadržala: politička jednakost (ne za Crnce), narodni suverenitet, pravo na revoluciju, neotuđiva prava čoveka-na život, slobodu i težnju za srećom-konstituisane su Sjedinjene Američke Države-u prvim godinama rata britanska vojska je bila bolja, ali vremenom američke trupe stiču iskustvo-kada je posredstvom Bendžamina Frenklina na stranu SAD-a stala i Francuska, Britanci su prinuđeni na kapitulaciju 1781.-mirovnim ugovorom u Parizu 1783. Velika Britanija je priznala nezavisnost SAD9. USTAV SAD OD 1781.GODINE-Drugi kontinentalni kongres je 1777. usvojio preambulu i 13 ustavnih Članova o konfederaciji i trajnoj zajednici koje su države članice ratifikovale 1781.-time je stupio na snagu prvi američki ustav u kojem je prvi put upotrebjen naziv Sjedinjene Američke Države-konfederativni oblik državnog uređenja-republikanski oblik vladavine-svaka držva zadržava suverenitet, slobudu i nezavisnost-države su bile ujedinjene radi odbrane od spoljnog neprijatelja-obrazovano je zajedničko telo-jednodomni Kongres (sve države sa najmanje 2, a najviše 7 poslanika)-delegacija svake države je u Kongresu imala jedan glas, poslanički imunitet i slobodu govora-u periodu zasedanja, Kongres je birao Komitet država-Kongres je odlučivao: o ratu i miru, sklapanju međunrodnih ugovora, kovanju novca, zajmovima, budžetu, organizaciji vojske, sporovima među državama...

47

10. USTAV SAD DO 1787.GODINE-Ustav od 1781. je predvideo labavu vezu između država članica, pa su vodeće političke snage SAD razmišljale o novom ustavu sa čvršćim oblikom povezanosti-ustav je donet 1787.a stupio je na snagu iduće godine i na snazi je i danas-sastoji se iz 7 velikih članova ili paragraha-SAD su pretvorene u saveznu državu ili federaciju-republikanski oblik je zadržan-organizacija vlasti je zasnovana na principu podele vlasti koju je formulisao Šarl Monteskje u svom delu O duhu zakona (odvojena je izvršna - Predsednik, zakonodavna - Kongres i sudka vlast - Vrhovni sud)*Predsednik je šef države, predsednik republike-vrhovni organ izvršne vlasti-na taj položaj može biti izabran bilo koji državljanin SAD-a sa navršenih 35 godina ili prirođeni državljanin koji je u SAD-u najmanje 14 godina-prvi predsednik bio je Džordž Vašington koji je posle drugog mandata odbio treću kanditaturu i tako je sproveden ustavni običaj da se može biti izabran dva puta uzastopno-izuzetak je Frenklin Ruzvelt koji je bio izabran i treći i četvrti put jer je on bio predsednik tokom II Svetskog rata (22.amandmanom od 1951. je ograničen mandat na dva puta)-predsednik sebi bira saradnike koji su njemu odgovorni-sekretari-bira se preko naročito izabranih izbornika-elektora-svaka država daje onoliko elektora koliko ima polaničkih mesta u oba doma Kongresa (članovi Kongresa ne mogu biti elektori)-predsednik postaje onaj koji prikupi veći broj elektora-predsednik ima pravo da zaključuje međunarodne ugovore i vrhovni je komandant vojske-ima pravo da imenuje sudije Vrhovnog suda, uz pristanak Senata-ima pravo suspenzivnog veta (ako predsednik u roku od 10 dana od izglasavanja zakona odbije da potpiše i proglasi zakon, on se vraća na razmatranje u Kongres; ako se za isti zakon ponovo izjasne dve trećine poslanika, zakon stupa na snagu bez obzira na predsednikov veto)-pomaže mu potpredsednik, koji se bira zajedno sa predsednikom za isti mandatni period-ako predsednik umre ili podnese ostavku, potpredsednik stupa na njegov položaj i vrši funkciju do isteka mandata*Vrhovna zakonodavna vlast pripada Kongresu koji se sastoji iz dva doma: Predstavničkog (bira se svake druge godine, u sastav ulaze svi zastupnici koji su birači svih država tako što se njihov broj određuje srazmerno broju stanovnika, odnosno birača te države) i Senata (svaka država šalje po dva delegata, mandat traje šest godina, a jedna trećina njih se bira svake druge godine)-da bi zakon bio izglasan, mora biti prihvaćen u oba doma, a predsednik mora da ga potpiše i proglasi-Potpredsednik je predsednik Senata, ali on glasa samo u slučaju jednake podele glasova-Senat ima uticaj u spoljnoj politici*Vrhovni sud, najviši sudski organ-do 1869. se sastojao od 6, a od tada od 9 doživotno imenovanih sudija-najviša sudska instanca-prvostepeni sud (kada se u sporu pojavi strani diplomata ili država članica)-nastupa i kao ustavni sud, mada to nije predviđeno ustavom-svaka država članica ima svoj ustav koji je u skladu sa saveznim (federalnim)

48

11. USTAVNI AMANDMANI-prvih 10 amandmana je usvojeno 1789. poznati pod nazivom Zakon o pravima-ima ih ukupno 27 ali prvih deset su najvažniji-1-zabrana ustanovljavanja religije, slobode govora, štampe, sakupljanja i podnošenja peticija-2-pravo na nošenje i posedovanje oružja-3-zabrana smeštanja vojnika u privatnim kućama-4-zabrana neopravdanih pretresa i oduzimanja ličnih predmeta-5-pravo na pravičan sudski postupak-6-pravo na brzo suđenje i pravo na odbranu-7-porotno suđenje-8-zabrana prekomernih kaucija i izricanja surovih kazni-9-zabrana da se prava Ustavom doneta, narušavaju tuđa prava-10-garancija da sva prava koja nisu preneta na federaciju, budu preneta na države-amandmani 13, 14 i 15-ukinuto ropstvo, dato pravo građanstva svim licima rođenim u SAD, biračko pravo bez obzira na boju kože, rasu ili status-amandmanom 18-zabrana alkoholnih pića-26-sniženje starosne granice na 18 godina-27-nijedna zakon kojim se povečaju naknade koje dobijaju članovi Kongresa ne može biti primenjen na članove Kongresa u sazivu koji ga je izglasao

12.FRANCUSKA - STANJE U KRALJEVINI UOČI REVOLUCIJE-građanska revolucija u Francuskoj počela je 14.jula 1789.za vreme vladavine Luja XVI iz dinastije Burbona-najvažnija revolucija u svetu jer je srušila feudalizam u potpunosti-pre revolucije, plemstvo i sveštenstvo su bili vladajući staleži (imali su velika imanja i politička prava)-sitno plemstvo i niže sveštenstvo nalazilo se na ivici siromaštva-treći stalež su činili seljaštvo i građanstvo-seljaci su pre revolucije imali ličnu slobodu koju gube zbog ogromnih dažbina, a građanstvo predstavlja najjači ekonomski sloj i težili su političkoj vlasti-izraz svojih zahteva nalaze u delima velikih mislilaca koji napadaju i feudalno drštvo: Volter, Monteskje, Ruso, Didro-u 18.veku Francusku je pogodila teška ekonomska kriza-Tirgo, kontrolor finansija Luja XVI, preuzima niz finansijskih mera, od kojih je jedna bila da plemstvo i sveštenstvo počnu da plaćaju poreze, da bi se smanjili rashodi dvora-plemstvo i sveštenstvo su bili nezadovoljni zbog toga pa su ga smenili-njegov naslednik Neker je isto nastavio pa su i njega otpustili-neuspeh Tirgoovih reformi je izazavo nezadovoljstvo građana-da bi umiralo nezadovoljno stanovništvo, vlada vraća Tirgoove reforme-skupština notabla (najvišeg plemstva i sveštenstva) je sazvana da bi dala saglasnost na reforme, ali pošto se plemstvo i sveštenstvo nisu saglasili da svi počnu da plaćaju porez, kralj saziva Skupštinu staleža ili Opšte staleže

13. SKUPŠTINA STALEŽA I POČETAK REVOLUCIJE-počela sa radom 5.maja 1789.

49

-postavilo se pitanje kako će se glasati: kralj i povlašćeni staleži su hteli da se odluke donose po principu jedan stalež jedan glas, a građanstvo se zalagalo za pojedinačno glasanje (jedan čovek, jedan glas)-pošto kralj i plemstvo nisu hteli da popuste, treći stalež se 17.juna 1789. proglasio Narodnom skupštinom-kralj pokušava da ih spreči sa daljim radom onemogućavajući im redovne prostorije, ali oni se snalaze-kralj je ipak morao da im popusti i staleži su se sastali u punom msastavu 27.juna 1789. i nazvali se Ustavotvorna skupština-kralj je i dalje nastavljao da ih raspusti i uz pomoć vojske pa je podigao ustanak i srušio kraljevski zatvor Bastilju-osvajanjem Bastilje počinje revolucija u celoj Francuskoj-Ustavotvorna skupština donosi odluku O definitivnom ukidanju feudalnog režima na osnovu koje i donet i zakon-najpoznatiji akt Ustavotvorne skupštine je Deklaracija o pravima čoveka i građanina od 26.avgusta 1789.-deklaracijom su proglašeni sloboda, jednakost, neprikosnovensot-francuski plemići su uz pomoć Austrije, Rusije i Pruske organizovali kontrarevoluciju-posle dve godine rada donet je ustav 3.septembra 1791.-Francuska je postala ustavna monarhija sa podelom vlasti na izvršnu-kralj, zakonodavnu-skupština i sudsku-sudovi-ustavu je prethodila Deklaracija čoveka i građanina-ukinute su feudalne privilegije, a naglašava se najviši autoritet zakona-skupština-jednodomna-donosi zakone, utvrđuje budžet, određuje poreze-zakonske predloge podnosi kralju koji može da odbije saglasnost, ali njegovo odbijanje ima suspenzivni karakter-kralj ima izvršnu vlast-on je neprikosnoven, ima vrhovnu konadu nad vojskom, vodi spoljnu politiku i proglašava zakone-svaki kraljev akt je morao da ima primapotpis ministra-sudska vlast je nezavisna, urađena po principu višestepenosti

14. ZAKONODAVNA SKUPŠTINA I ŽIRONDINSKI KONVENT*Zakonodavna skupština-1.oktobra 1791. se sastala Zakonodavna skupština koja je brojala 745 poslanika-krajnja desnica poslanika je smatrala da je donošenjem ustava postignut cilj revolucije-jakobinci su smatrali da revolucija još nije završena-ubrzo se odvajaju predstavnici krupne buržoazije-žirondinci-Francuska obajvljuje rat 1792. Austriji i Pruskoj-na komandnim položajima su i dalje bili plemići zbog kojih je Francuska trpela poraze-jakobinci u noći 9. i 10.avgusta 1792. na čelu pariskog naroda, zauzimaju dvor i hapse kralja i kraljicu-skupština donosi odluku o sazivanju Nacionalnog konventa i svrgavanju kralja*Žirondinski konvent

50

-nacionalni konvent u kom su žirondinci imali većinu, sastao se 20.septembra 1792. i doneo odluku o proglašenju republike-politička borba između jakobinaca i žirondinaca je bila sve žešća-žirondinci su se zalagali za očuvanje monarhije, a jakobinci za kažnjavanje kralja-nekoliko meseci kasnije, pogubljen je kralj, a zatim i kraljica-žirondinci su se udružili sa rojalistima i izvršili pokolj jakobinaca

15. TEROR-period od 2.juna 1793. do 27.jula 1794. kada su u Konventu imali većinu jakobinci, naziva se Teror ili Jakobinska diktatura-24.jula 1793. jakobinci su doneli ustav pod nazivom Montanjarski (dobio naziv po poslanicima koji sede gornjim redovima; fr.montagne-planina)-ustavu je prethodila Druga deklaracija čoveka i građanina-uvodi se opšte i neposredno pravo glasa-zakonodavno telo je jednodomno (donosi zakone i dekrete)-izvršnu vlast vrši Izvršni savet od 24 člana (svake godine se obnavlja polovina)-ustav je usvojen, ali je njegova primena odložena-građani uvode teror, a Konvent je doneo Dekret u sumnjivim licima i tako otpočinje Jakobinski teror-Konvent-najviši državni organ-upravu vrše dva odbora: Odbor javnog spasa i Odbor javne bezbednosti-ropstvo je ukinuto-mnogi su bili nezadovoljno jakobinskim terorom, pa dolazi i do sukoba među njima i tada je pogubljen jedan od istaknutih vođa-Dantona što im je poljuljalo ugled i njima i njihovom vođi Robespjeru-sklopljena je zavera protiv jakobinaca 9.termidora (27.jula)1794. kada je doneta odluka da se uhapse i pogube jakobinske vođe (Termidorski prevrat)

16. TERMIDORSKI KONVENT, DIREKTORIJUM I KONZULAT*Termidorski konvent i Direktorijum-ograničena je vlast Odbora javnog spasa i prenesena na 16 odbora Konventa-žirondinci su izradili novi ustav 22.avgusta 1795.-zakonodavna vlast ima dvodomno zakonodavno telo sastavljeno od Veća starih (potvrđuje ili odbacuje odluke ovih drugih) i Veća pet stotina (pravo zakonodavne inicijative i pretresanje zakonskih nacrta-izbori su dvostepeni-za oba biračka tela je predviđen imovinski cenzus-izvršnu vlast vrši Direktorijum od 5 članova (direktora) koje bira zakonodavno telo-svake godine biran je jedan novi član-vlast Direktorijuma nije bila čvrsta-1799.dolazi do prevrata koji je izvršio Napoleon Bonaparta*Konzulat-umesto Direktorijuma, uvedena je izvršna komisija od tri člana koja je dobila ovlašćenja privremene vlade-prvobitni nacrt ustava izradio je Sijejes ali ga je Napoleon odbacio na načinio sam novi ustav poznat kao Ustav iz godine Osme

51

-na čelu izvršne vlasti nalazi se prvi konzul (Napoleon), a uz njega su još dva konzula koja imaju ulogu savetodavca-prvi konzul je predstavnik Francuske, sklapa ugovore i objavljuje rat, imenuje ministre, činovnike i oficire-postoji još državnih organa: Državni savet, Zakonodavno telo, Tribunat i Senat-Senat ima pravo da donosi senatus consulta-odluke ustavnog karaktera-plebiscitom od 1802. Napoleon je proglašen za doživotnog konzula-konzul može sebi da odredi naslednike i pravo ratifikovanja ugovora-proširenje vlasti prvog konzula okončano je odlukom Senata iz 1804. kojom je Napolen Bonaparta proglašen naslednim carem Francuza

17. PRVO CARSTVO, RESTAURACIJA I JULSKA MONARHIJA*Prvo carstvo-državno uređenje Francuske posle 1804.se zasnivalo na Ustavu iz godine Osme i senatskim odlukama iz 1801. i 1804.-velika carska zvanja-dobijali članovi Napoleonove porodice-visoki carski službenici-stajali ispod ovih prvih-državni savet-tajnu ulogu je imao i nalazio se na vrhu carskog saveta-administrativni aparat je bio centralizovan-car imenuje članove Senata (štite ustav i kontrolišu ustavnost)-od 1804.do 1814.Francuska je sa gotovo celom Evropom vodila ratove-pokoreno stanovništvo se okrenulo protiv francuske uprave-katastrofalan pohod na Rusiju 1812. i poraz u bici kod Lajpciga 1813. prinudili su Napoleona da 1814. abdicira i da ode na ostrvo Elbu*Restauracija-nakon Napoleonovog pada, vratila se dinastija Burobona sa Lujem XVIII i taj period od 1814. do 1830. naziva se Restauracija-Luj XVIII je izdao 4.jula 1814. Ustavnu povelju-zakonodavnu vlast imaju Kralj, Dom perova i Dom poslanika (kralj ima zakonodavnu inicijativu)-u Dom perova ulaze perovi (fr.ravnopravni)-Dom poslanika se bira dvostepenim izborima uz visok imovinski cenzus-izvršnu vlast ima kralj preko ministarskog saveta-1815. Napoleon se na kratko vraća na vlast i izvršava izmene Dopunskim aktom od 22.aprila 1815.-posle Napoleonovog konačnog pada maja 1815. kod Vaterloa reakcija uzima maha-izborni zakon iz 1820. daje izborno pravo samo malomm broju plemića i građana-kada je na vlast došao 1824. Šarl X donet je niz reakcionarnih zakona-nezadovoljstvo vladavinom Šarla X je nastalo kada je doneo 6 uredbi koje su protivrečile Ustavnoj povelji i onemogućile svaku političku aktivnost-otpor buržoazije ovim poveljama doveo je do Julske revolucije 1830.*Julska monarhija-definitivno zbačeni Burboni-narodni slojevi su bili za ponovno uvođenje republike-na vlast je došao Luj Filip koji se Francuzima predstavio kao "karlj-građanin"-njegova vladavina se naziva Julska monarhija

52

-osnovi državnog uređenja počivali su na izmenjenoj Povelji iz 1814.

18. DRUGA REPUBLIKA, DRUGO CARSTVO I TREĆA REPUBLIKA-ustankom koji je izbio 23.februara 1848.otpočela je Februarska revolucija-Luj Filip je zbačen sa vlasti, a Francuska je ponovo proglašena republikom (Druga republika)-ustav Druge republike donet je 4.novembra 1848.-demokratska, jedinstvena, nedeljiva-ističu se principi slobode, jednakosti, bratstva-suverenitet pripada narodu-građanima se garantuju građanska prava i slobode-zakonodavnu vlast ima skupština-bira se opštim, neposrednim izorima i tajnim glasanjem-ukinut je cenz-biračko pravo imaju svi punoletni muškarci koji imaju građanska i politička prava-izvršnu vlast ima predsednik republike koji se bira na 4 godine-podnosi skupštini zakonske predloge, brine se o zakonima, zaključuje i ratifikuje ugovore i imenuje činovnike-državni savet-organ koji imenuje narodna skupština-za predsednika republike izabran je 10.decembra 1851. Luj Napoleon, sinovac Napoleona -2. decembra 1851.je izvršio državni udar (raspustio skupštinu i drćavni savet)-proglasio je novi ustav i uzeo vlast u svoje ruke (samo forma je ostala republikanska)*Drugo carstvo-carstvo je formalno proglašeno senatskom odlukom 7.novembra 1852. i Luj Napoleon je postao car kao Napoleon III-heto je da spreči ujedinjenje Nemačke pod vođstvom Pruske pa je Prusima objavio rat-Francuzi su izgubili u bici kod Sedana i opet je proglašena republika (Treća republika), car je bio prinuđen da abdicira*Treća republika-rat sa Pruskom je završen i potpisan je mir-izbila je pobuna pariskog satnovništva u Parizu pod nazivom Pariska komuna-ona je ugušena, Nemačka se povukla iz Francuske, ali su Francuzi morali da plate ratnu štetu-ustav Treće republike donet je 1875. i sastojao se iz tri osnovna usatvna zakona: Zakon o organizaciji vlasti, Zakon o organizaciji Senata i Zakon o odnosima javnih vlasti-vrhovni organi vlasti bili su Skupština, Senat i Predsednik republike

19. GRAĐANSKO PRAVO U FRANCUSKOJ-do kodifikacije građanskog prava doći će u Napoleonovo vreme 1804.-revolucionarno zakonodavstvo stvorilo je pretpostavke za izgradnju pravnog sistema (neprikosnovenost privatne svojine i sloboda ugovora)-prvi i najznačajniji zakonik je čuveni Građanski zakonik (Code civil), ili Napoleonov zakonik (Code Napoleon) od 1804.-nacrt zakonika sastavila je komisija od 4 pravnika: Troše, Portalis, Bigo de Preame i Malvil-sadrži samo građanskopravne norme u užem smislu-ima 2200 članova i deli se na uvodnu glavu i tri knjige-najvažnije mesto u zakoniku ima pravo svojine-u bračnom pravu je zadržan građanski brak koji se zaključuje pred građanskim činovnicima

53

-porodica je u vlasti muža-pre braka se može sastaviti ugovor, a ako nema ugovora, imovina žene pripada mužu-muž ima samo obavezu da izdržava ženu-razvod je dopušten, ali žena može da napusti muža smao ako dovede ljubavnicu u kuću-deca su u vlasti oca do punoletstva i bez njegove saglasnosti ne mogu da napuste kuću niti da se venčaju-u naslednom pravu proširena su prava do 12 stepena srodstva-postojala su određena ograničenja testamentom-zaveštalac je mogao da raspolaže određenim delom imovine, zavisno od toga koliko ima dece-ako nema zakonskih naslednika, imovina prelazi na supružnike-priznata vanbračna deca imaju ograničeno pravo nasleđivanja-ugovor predstavlja uslov i pravni izraz robne proizvodnje-stranke imaju punu slobodu u pogledu sadržine ugovora-ugovor sklopljen po zakonu, postaje zakon za stranke-Građanski zakonik je pisan jasnim i lepim stilom i izvršio je ogroman uticaj na zakonodavstvto-1806. donet je Zakonik o građanskom parničnom postupku, a 1807. Trgovački zakonik

20. KRIVIČNO PRAVO U FRANCUSKOJ-neke odredbe iz Deklaracije o pravima čoveka i građanina zasnivaju se na ideji pravnika Bekarije da je zakon jednak za sve i svako se smatra nevinim dok se ne proglasi krivim-prvi Krivični zakonik je donet 25. septembra 1791.-sadrži:1. opšti deo-pravilo o srazmernosti kazne učinjenom delu2. posebni deo-kazna utvrđena u apsolutno određenoj visini, što nije omogućivalo sudiji da sam odredi kaznu-krivična dela se dele na delikte protiv javnog poretka i protiv privatnih lica-snažnu krivično-pravnu zaštitu je dobila svojina-krivično zakonodavsto je kodifikovano u Napoleonovo vreme kada su doneti 1808. Zakonik o krivičnom postupku i 1810. Krivični zakonik (materija raspoređena u 4 knjige)-zakonik utvrđuje trostepeno krivično sudstvo koje odgovara i podeli krivičnih dela na prekršaje, istupe i prestupe-uz sud stoji prokuratura-organ javne optužbe (sudska policija i organ koji vrši nadzor)

54