Ekonomika preduzeća

Treće predavanje

doc. dr. Jasmin Halebić

Javna preduzeća (JP)Javna preduzeća (JP)

Osnovne k-ke JPOsnovne k-ke JPOsnivanje i funkcionisanje – javni interesOsnivanje i funkcionisanje – javni interesUloga preduzetnika – javna vlast (država)Uloga preduzetnika – javna vlast (država)

Obilježja JPObilježja JP: : - državno vlasništvodržavno vlasništvo- proizvodnja RiU od vitalnog značajaproizvodnja RiU od vitalnog značaja- monopolski (privilegovani) položaj na tržištumonopolski (privilegovani) položaj na tržištu- predmet su javnog regulisanjapredmet su javnog regulisanja- visoke početne investicije u opremuvisoke početne investicije u opremu

Javna preduzeća (JP)Javna preduzeća (JP)

Obilježja JPObilježja JP – državno vlasništvo – državno vlasništvo

Broj JP se u različitim zemljama mijenja Broj JP se u različitim zemljama mijenja zavisno od preovlađujućeg javnog zavisno od preovlađujućeg javnog mnijenja kao i ciljeva vlasti (privatizacija mnijenja kao i ciljeva vlasti (privatizacija vs. nacionalizacija).vs. nacionalizacija).

Javna preduzeća (JP)Javna preduzeća (JP)

Obilježja JPObilježja JP – položaj na tržištu – položaj na tržištu

Usljed postojanja prirodnog monopola u Usljed postojanja prirodnog monopola u nekim oblastima podsticanje konkurencije nekim oblastima podsticanje konkurencije je ekonomski neopravdano (izgradnja je ekonomski neopravdano (izgradnja pruga u želj. saobr.) i tehnički neizvodljivo pruga u želj. saobr.) i tehnički neizvodljivo (distributivna mreža el. energ.) (distributivna mreža el. energ.)

Javna preduzeća (JP)Javna preduzeća (JP)

Pravni oblik JPPravni oblik JP

uglavnom dioničko društvo i društvo sa uglavnom dioničko društvo i društvo sa ograničnom odgovornošću.ograničnom odgovornošću.

Javne korporacije kao oblik JP (Dejtonski Javne korporacije kao oblik JP (Dejtonski sporazum – za vježbe)sporazum – za vježbe)

Javna preduzeća (JP) - DjelatnostJavna preduzeća (JP) - Djelatnost

JP postoje u svim privrednim sektorima.JP postoje u svim privrednim sektorima.

javne službejavne službe (p-dnja i distrib. el. energ., (p-dnja i distrib. el. energ., vodoprivreda, telekomunik., transport i vodoprivreda, telekomunik., transport i saobraćajsaobraćaj

P-dnja baznih industr. proizvodaP-dnja baznih industr. proizvoda: (ugalj, : (ugalj, čelik, hemijska industrija.čelik, hemijska industrija.

Pružanje usluga (neophodna ponuda)Pružanje usluga (neophodna ponuda): : (obrazovanje, osiguranje, bankarstvo i (obrazovanje, osiguranje, bankarstvo i zdravstvo)zdravstvo)

JP – značaj i neophodnost JP – značaj i neophodnost osnivanjaosnivanja

Ekonomski i politički razlozi postojanja JPEkonomski i politički razlozi postojanja JP Ekonomski argumentiEkonomski argumenti: : - Javna dobra – neophodnost postojanja i Javna dobra – neophodnost postojanja i

nezainteresovanost privatnog sektora za nezainteresovanost privatnog sektora za njihovu p-dnju.njihovu p-dnju.

- Djelatnosti sa eksternalijama – pozitivne Djelatnosti sa eksternalijama – pozitivne eksternalije, nedovoljne; negativne eksternalije, nedovoljne; negativne eksternalije, prekomjerne – državna eksternalije, prekomjerne – državna intervencijaintervencija

- Prirodni monopol – elektroprivreda, Prirodni monopol – elektroprivreda, vodoprivreda, željeznice, distribucija vodoprivreda, željeznice, distribucija gasa.gasa.

JP – značaj i neophodnost JP – značaj i neophodnost osnivanjaosnivanja

Ekonomski argumentiEkonomski argumenti::- Prirodni monopol: velika kapitalna ulaganja Prirodni monopol: velika kapitalna ulaganja

i skupa, specijalizovana oprema – da bi se i skupa, specijalizovana oprema – da bi se pokrili tako visoki troškovi potreban je pokrili tako visoki troškovi potreban je veliki broj korisnika pa je neracionalno veliki broj korisnika pa je neracionalno osnivanje više preduzeća (nemogućnost osnivanje više preduzeća (nemogućnost efekata ekonomije obima). Javni ili privatni efekata ekonomije obima). Javni ili privatni monopol?!monopol?!

- Ekonomska politika: važnost JP za Ekonomska politika: važnost JP za rješavanje problema cijele privrede. rješavanje problema cijele privrede.

- Odbrambeni, sigurnosti i strateški razlozi. Odbrambeni, sigurnosti i strateški razlozi. - Socijalni ciljevi: radna mjesta i borba sa Socijalni ciljevi: radna mjesta i borba sa

nezaposlenošću.nezaposlenošću.

JP – regulisanje

Principi regulisanja JP

- Obezbjeđenje adekvatnih RiU

- Umjerena cijena RiU

- Podmirenje potreba svih građana (distribucija)

- Ne-diskriminacija potrošača

Problem usklađivanja javnih interesa i tržišnih kriterija (profit)

JP – regulisanje

Osnovni instrumenti regulacije JP:

- Kontrola cijena i tarifa (RAK primjer za vježbe)

- Propisivanje standarda kvaliteta

- Propisivanje uslova pružanja usluga

Osnovni instrumenti regulacije JP

Kontrola cijena:

- Neposredno utvrđivanje visine cijena

- Utvrđivanje kriterijuma za promjenu cijena- Određivanje modela promjene cijena

(ograničavanje stope prinosa na kapital JP)

Osnovni instrumenti regulacije JP

Propisivanje standarda kvaliteta:- Dozvole za obavljanje određene djelatnosti

(javni servisi, operateri)

Ostali instrumenti regulacije:

- Imenovanje (davanje saglasnosti) direktora; članova UO, davanje saglasnosti na statusne promjene JP; zahtjev za podnošenjem periodičnih izvještaja o poslovanju; finansijska kontrola

Osnovni instrumenti regulacije JP

Ostali oblici neformalnog uticaja na JP (politički subjekti, pojedinci, nepotizam) se smatraju nepoželjnim.

JP - efikasnost

Opšti zaključak: javni sektor je neefikasan u poređenju sa privatnim sektorom.

Uzroci neefikasnosti: - vlasnička prava - asimetrična informisanost- niža osjetljivost na rizike zbog finansijske

potpore državeRezultat: proizvodna neefikasnost,

alokativna neefikasnost, adaptivna neefikasnost.

JP – uzroci neefikasnosti

Vlasnička prava:- Vlasnička prava nisu transferabilna- Pojedinac ne može, bez saglasnosti, države

prodati udio u vlasništvu JP- Nema povezanosti sa tržištem kapitala. Transakcije na tržištu kapitala dugoročno pokazuju

očekivanja kupaca-prodavaca u pogledu profitabilnosti datog preduzeća. Ako se očekuje profit cijena dionica će rasti, i obrnuto. To stvara poticaj menadžerima da efikasno upravljaju preduzećem.

JP – uzroci neefikasnosti

Asimetrična informisanost:- Nedovoljna informisanost vlade nadležne za

kontrolu poslovanja JP o doprinosu menadžera za poslovni rezultat – odsustvo motiva kod menadžera za uspjehom ili pasivnost u slučaju lošeg poslovanja. Direktori JP se manje zalažu za uspjeh preduzeća (granica je ispunjenje plana) od njihovih kolega u privatnom sektoru.

- Mogućnost zarade menadžer izvan poslovnog rezultata, lobističke grupe za povećanje budžeta određenog JP.

JP – uzroci neefikasnosti

Slabiji sistem kontrole procesa upravljanja

- Menadžeri JP ponekad nemaju cilj maksimalizacije profita preduzeća nego vlastite zarade.

JP – uzroci neefikasnosti

Niža osjetljivost na rizike:- Finansijska potpora države- Smanjen rizik od bankrota- Otpis ili reprogramiranje dugova- Onemogućavanje preuzimanja- Manji konkurentski pritisak tržišta kapitala- Povoljniji uslovi pozajmljivanja

JP – neefikasnost – krajnji ishod

Proizvodna neefikasnost: viši troškovi za dati obim proizvodnje u poređenju sa preduzećem u privatnom vlasništvu

Alokativna neefikasnost: nezainteresova-nost za odgovore na zahtjeve tržišta (realokacija resursa).

Adaptivna neefikasnost: otpor za usvajanje novih tehnologija, sistema upravljanja, organizovanosti.

JP - zaključak

Obaveza poštivanja socijalnih ciljeva: snabdijevanje vitalnim RiU, prodaja po kontrolisanim cijenama, obezbjeđenje zaposlenosti nekada prevlada ekonomske ciljeve pa su zato JP objektivno neuporediva sa privatnim preduzećima.