„SLAM“ TURIZAM

(TURIZAM SIROTINJSKIH NASELJA)

Iz udžbenika:

Pivac, T., Dragin, A., Dragićević, V., Vasiljević, Đ. 2016. Selektivni oblici turizma – Primeri

dobre prakse u svetu i stanje u Republici Srbiji. Prirodno-matematički fakultet: Departman za

geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad

Quartos do slum ili favela (portugalski), odnosno slum (engleski)1, samo su neki od

izraza koji znače sirotinjsko naselje, tačnije zanemareni deo grada, gde:

nema osnovnih stanarskih prava;

nema osnovnih sanitarno-higijenskih uslova za život (nedostatak ispravne vode,

kanalizacije, izvora električne energije, saobraćajnica, uličnerasvete, kanalizacije,

prisutan problem odlaganja smeća itd.);

su objekti bespravno podignuti i sagrađeni od neadekvatnih, neizdrživih

materijala;

je siromaštvo stanovnika veliko;

je uobičajena društvena (socijalna) isključenost, pre svega zbog visoke stope

kriminala i drugih vrsta društvenih poremećenosti (UN-Habitat, 2003; UN, 2007).

Da li su sirotinjske četvrti postale značajna turistička atrakcija?

Ako jesu, zbog čega su popularne kao mesta provođenja slobodnog vremena?

Koje su vodeće slam destinacije u svetu i koliko turista godišnje biva privučeno njima?

Slike 1. Slam kao deo grada Kaira (Egipat)

Izvor: http://urbanpeek.com/2011/06/13/a-wake-up-call-cairo-slums/

1„Slum“ je engleska reč, koja označava „oronuli deo grada, karakterističan po lošim uslovima života, bedi i

nedostatku stanarskih prava“ (UN, 2007).

U ovakvim uslovima širom sveta živi više od milijardu ljudi – svaki šesti čovek planete

ili trećina ukupnog broja stanovnika gradova u svetu. Najveći procenat gradskog stanovništva,

koje živi u slamovima je u Subsaharskoj Africi (72%), a generalno gledano najveći broj

stanovnika slamova je u Aziji (60% od ukupnog broja ljudi) (http://filipspagnoli.wordpress.com).

Slika 2 . Stanovnici slama u Kairu (Egipat)

Izvor: http://urbanpeek.com/2011/06/13/a-wake-up-call-cairo-slums/

Neke slamove karakteriše razvoj, izgradnja, proces konsolidacije i napretka (tzv. slamovi

nade), dok neki permanentno trpe degradaciju (tzv. slamovi očaja) (UN-Habitat, 2003). Iako

prostori „tuge“, postali su turistička atrakcija, pa se oblik turizma koji se zasniva na posetama

takvih kvartova naziva slam turizam ili turizam sirotinjskih naselja.

Osnovni motiv kod slam turizma je avantura kroz nesigurne destinacije, gde u kontakt

dolaze ljudi različitog socijalnog, kulturološkog i ekonomskog miljea. Ture u trajanju od

nekoliko sati po sirotinjskim naseljima su postale sastavni deo gradskog turizma. Pojedini autori

ove ture nazivaju društvene ture ili ture realnosti; neki ih posmatraju oblikom kulturnog ili

etničkog turizma; a drugi ih nazivaju edukativne ture na kojima se kod posetilaca može razviti

humanost (Ninković, 2013; Koven, 2006).

Uprkos trenutnoj ekspanziji ove vrste turizma, njegova pojava ipak nije skorijeg datuma.

Začeci slam turizma sežu u viktorijansku Englesku, kada su imućni avanturisti XIX veka odlazili

u istraživanje ugroženih, opasnih i moralno sumnjivih urbanih naselja. Takva praksa se proširila i

na SAD, na obilaske delova gradova nastanjenih imirantima – tzv. Mala Italija, Kineska četvrt i

afro-američki kvartovi (Frenzel et al., 2012). Imućni su tu videli egzotiku i uzbuđenje.

Slika3.Slam tura u viktorijanskoj Engleskoj (1885)

https://en.wikipedia.org/wiki/Slum_tourism

Postaju aktuelne ture i u gradovima „Globalnog juga“2 (u Keniji, Indiji, Indoneziji,

Brazilu, Meksiku itd.). Uprkos kritikama različitih medija i apela da se ukinu posete sirotinjskim

naseljima, ovaj oblik turizma ne gubi na popularnosti. Broj turističkih dolazaka u slamovima

širom planete se za 2012. godinu procenjuje na oko milion. Tako npr. sirotinjsku četvrt Kejp

Tauna godišnje poseti oko 300.000 turista, a favele Rio de Žaneira oko 40.000. Popularna su i

sirotinjska naselja Manile (Filipini), DŽakarte (Indonezija), Kaira (Egipat), BuenosAiresa

(Argentina), Najrobija (Kenija), Bangkoka (Tajland), Vindhuka (Namibija), NJu Delhija i

Bombaja (Indija) (Steinbrink, 2012; Ninković, 2013, 2014;

http://www.cedla.uva.nl/50_publications/pdf/revista/93RevistaEuropea/93-Durr&Jaffe-

ERLACS-ISSN-0924-0608.pdf; http://glipho.com/sethkirby/slum-tourism-urban-renewal-

exploiting-marginal-economical-gains-and-avoiding-destination-leakage).

2Globalni jug je deo planete gde je nastanjeno više od 85% svetskog stanovništva, ali poseduje manje od 15%

ukupnog svetskog bogatstva. Obuhvata države Afrike, Centralne i Latinske Amerike i veći deo Azije

(http://ebookbrowsee.net/15radoslav-corovic-podjeljeni-svijet-globalni-sjever-i-globalni-jug-pdf-d315503362).

Slike 4. i 5.Život u slamu – NJu Delhi (Indija) i turistička tura u Ugandi i Keniji

Izvor: http://blogs.ft.com/photo-diary/2013/04/new-delhi-slum-fire/;

http://www.fourjandals.com/africa/slum-tours-in-uganda/;

https://ghettomirror.wordpress.com/tag/slum-tourism/

Najzastupljeniji način obilaska slamova su ture vodičem. Programi su koncipirani za

razgledanje četvrti različitim prevoznim sredstvima (npr. kombi, džip, bicikli) ili peške, a

namenjeni su različitim socio-demofrafskim profilima turista (u pogledu starosti, obrazovanja,

materijalnog statusa i dr.) (Frenzel et al., 2012). Ture se razlikuju i prema stepenu učešća

lokalnog stanovništva. Važna karakteristika slam tura je da su one oblikovane istorijskim i socio-

kulturnim konceptima: pa tako ture u Južnoj Africi prezentuju nasleđe politike aparthejda, dok

ture u favelama Brazila dobijaju egzotične i erotske konotacije (Ninković, 2013;

http://www.cedla.uva.nl/50_publications/pdf/revista/93RevistaEuropea/93-Durr&Jaffe-

ERLACS-ISSN-0924-0608.pdf).

Slike 6-8. Turistička ponuda obilazaka slamova–Kenija, Indija, Filipini

Izvor: http://kangemi-slum-tours.freehostia.com/ct/; http://arab-aa.com/2010/02/19/poverty-

tourism-exploring-the-slums-of-india-brazil-and-south-africa/;

http://www.brenontheroad.com/inside-manila-look-inside-slums-philippines-capital/

Ključ uspeha turizma je njegova sposobnost promena, odnosno prilagođavanja zahtevima

tržišta, zahvaljujući razumevanju konteksta okruženja u kojem se odvija (Pearce et al., 1998).

Globalni mediji, naročito Intrnet, važna su alatka u komunikaciji ponude i tražnje, što je slučaj i

sa slam turizmom (slika 9).

Filmovi su takođe podsticajni faktori – npr.„Grad Boga“ (The City of God) iz 2002.

godine sniman u favelama Rio de Žaneira (Brazil) ili „Brižni baštovan“ (The Constant

Gardener) iz 2005. godine sniman u Kibera slamu (Najrobi). Jedan od najpoznatijih filmova sa

temom života u sirotinjskoj četvrti je oskarovac „Milioner sa ulice“ (Slumdog Millionaire) iz

2008. godine, čija se radnja odvija u najvećem azijskom slamu Daravi (Bombaj, Indija). Nakon

prikazivanja tog filma širom sveta, broj turista u pomenutom sirotinjskom naselju je porastao za

oko 25% (Ninković, 2014).

Prema istraživanju Univerziteta u Pensilvaniji A Trip into the Controversy: A Study of

Slum Tourism Travel Motivations (2010), glavni motivi zaobilazak Daravi slama kod turista se

odnose na kulturu, radoznalost i autentičnost, odnosno upoznavanje sa drugačijim načinom

života, iskustvo netipične turističke ture i želja da se doživi i „druga strana“ grada, ali bez veće

interakcije sa lokalnim stanovništvom (Ninković, 2014; http://repository.upenn.edu/).

Slika 9. Sajt sa turističkom ponudom slam tura

Izvor: http://usabilitygeek.com/dark-tourism-website-user-experience/

Jedno od glavnih nedoumica vezanih za slam ture je da li se radi o etičnom poslovanju.

Mišljenja su oprečna. Sa jedne strane se ističe da je u pitanju eksploatacija sirotinje i voajerizam,

gde su osnovna ljudska prava lokalnog stanovništva na dostojanstvo i privatnost često

zanemarena. Sa druge strane, slam turizam je legitiman način za borbu protiv siromaštva, jer

može doneti ekonomski boljitak posećenim lokalitetima, kontakt lokalnog stanovništva (naročito

dece) sa svetom koji možda nisu ni znali da postoji, kao i podsticaj saosećajnosti i želje za

filantropijom kod turista (http://www.tsvc.lincoln.ac.uk/papers/submission.php?paper=169;

http://www.tourismconcern.org.uk/slum-tourism.html).

Prema Međunarodnom centru za odgovorni turizam (The International Centre for

Responsible Tourism – ICRT), određeni procenat ostvarenog profita mora ići lokalnoj zajednici.

Tako turistička agencija Favela Tour u Rio de Žaneiru, pruža finansijsku podršku dečjem

obrazovnom centru u favelama tog grada, a agencija Kibera Tours daje novac za projekte za

decu iz Kiberaslama u Keniji. Reality Tours and Travel, agencija koja organizuje ture po Daravi

slamu, osnovala je humanitarnu organizaciju, koja vodi društveni centar, vrtić i organizuje kriket

programe u toj sirotinjskoj četvrti (http://www.bbc.com/travel/blog/20120307-ethical-traveller-

do-slum-tours-profit-off-the-poor).

Ove kompanije na svojim turama zabranjuju fotografisanje slamova i njihovih

stanovnika. Iz agencije Reality Tours and Travel navode da su neki od stanovnika u početku

iskazivali negodovanje i nisu odobravali ovakve ture, međutim, situacija se ubrzo promenila:

„Mnogi od njih su srećni što dovodimo turiste, to dosta pomaže u otklanjanju negativnog

stereotipa, koje ljudi imaju o Daraviju. Sviđa im se kako se turisti ponašaju, prijateljski i sa

poštovanjem.“ Pored toga što je fotografisanje zabranjeno, fokus tura, koje organizuje Reality

Tours and Travel nije toliko na siromašnim barakama u kvartovima Daravi slama, koliko na

privrednoj aktivnosti, koja pokreće ekonomiju. Poslovi su najvećim delom vezani za reciklažu i

neke materijale, na šta se ture fokusiraju. Prema podacima BBC novinara, agencija Reality Tours

and Travel 80% zarade, koju ostvari od tura po Daravi slamu, donira lokalnom stanovništvu u

dobrotvorne svrhe (http://www.bbc.com/travel/blog/20120307-ethical-traveller-do-slum-tours-

profit-off-the-poor; http://www.magazinistina.com/najvece-sirotinjsko-naselje-u-aziji-slam-

daravi-mjesto-je-gdje-posluje-nekoliko-stotina-firmi/).

SLAM TURIZAM U SVETU: STUDIJE SLUČAJA

Turizam u slamu Daravi (Bombaj). Bombaj je finansijska prestonica Indije, a prema

broju milionera jedan od najbogatijih gradova sveta. Predviđanja su da će do 2025. godine

postati druga po veličini urbana aglomeracija na svetu

(http://danielbenson.hubpages.com/hub/Dharavi-Mumbai-The-Pros-and-Cons-of-Slum-Living).

Ipak, u tom bogatom Bombaju se prostire dvomilionski sirotinjski kvart (naselje) Daravi.

Zanimljivosti vezane za njega su da ima preko 5.000 manjih preduzeća, koje godišnje ostvare

promet od oko 600 miliona američkih dolara i da se proizvodi napravljeni u Daraviju prodaju

širom sveta (predmeti od kože, keramike). Veliki broj mladih glumaca potiče iz Daravija. To

naselje ima preko 100 restorana, četiri od 10 stanovnika govori engleski, skoro dva od četiri

govore više od tri jezika. U Daraviju se poliraju dijamanti i tamo postoji nekoliko internet

provajdera. Skoro svaka odrasla osoba ima mobilni telefon (Ninković, 2013;

http://www.bethelocaltoursandtravels.com/factsaboutdharavi.html,

http://dharavislumindia.weebly.com/; http://www.magazinistina.com/najvece-sirotinjsko-naselje-

u-aziji-slam-daravi-mjesto-je-gdje-posluje-nekoliko-stotina-firmi/)

Vlada Indije se u početku protivila razvoju slam turizma u Daraviju iako su ture bile

legalne i sprovodile su se uz saradnju sa lokalnom zajednicom. Turisti tu imaju priliku da vide

kako se obavlja reciklaža, proces štavljenja kože, pravljenje keramike, fabriku sapuna i dr.

Agencija Reality Tours and Travel ističe da: „Ovde u Daraviju imate siromašne ljude,

koji žive u lošim uslovima – otvoreni odvodi za kanalizaciju, jedan toalet na 1.500 ljudi, izuzetno

male kuće, ljude koji rade prekovremeno, ali se suočavaju sa ovim izazovima i nastavljaju sa

životom. Oni ćaskaju, nasmejani, uživajući u međusobnom društvu. Imaju osećaj zajedništva,

kakav ne postoji u Velikoj Britaniji, niti u bogatijim delovima Bombaja“ (Ninković, 2013;

http://www.geographical.co.uk/Magazine/Poverty_tourism_-_Dec_12.html).

Glavna turistička sezona je od decembra do februara, kada ovo naselje poseti i do 30

turista dnevno. Od poznatih ličnosti koje su ga obišle su britanski princ Čarls i bivši predsednik

SAD-a, Bil Klinton.

Veći deo novca, koji se zaradi od slam tura ide direktno lokalnoj zajednici. Nevladine

organizacije dobijaju 80% profita, a 2009. godine je Reality Tours and Travel osnovao

dobrotvornu organizaciju Reality Cares („Realiti brine“), koja je kasnije preimenovana u Reality

Gives („Realiti daje“). Organizacija vodi obrazovni centar i vrtić. Ipak, neke nevladine

organizacije se protive turama u Daraviju, jer smatraju da je slam turizam vrsta eksploatacije

(Ninković, 2013; http://www.dw.de/indias-slum-tours-eye-opener-exploitation-or-both/a-

5171492).

Ture po Daraviju organizuje i turistička agencija Be the Local Tours and Travel, u kojoj

su zaposleni stanovnici tog slama. U njoj se studentima iz Daravija nudi mogućnost zaposlenja i

obuke za turističkog vodiča (http://www.bethelocaltoursandtravels.com/).

Turizam u faveli Rosinja (Rio de Žaneiro). Iako Rio de Žaneiro nudi plaže, karneval,

fudbal, tu je smešteno i nekoliko sirotinjskih naselja, u kojima živi više od trećine stanovnika

grada. Turizam u favelama Rio de Žaneira počeo je da se razvija početkom devedesetih godina

prošlog veka, sa jačanjem svesti o potrebama ugroženih stanovnika.

Favela Rosinja je jedna od najvećih i najgušće naseljenih urbanizovanih slamova u Riju, a

nalazi se između dva najbogatija dela Rija – So Gunhadu i Gavie (São Conrado i Gávea), na

čijim gradilištima rade mnogi žitelji Rosinje. Stanovništvo živi u nemaštini, u barakama

naslaganim i do jedanaest spratova. U ovom slamu, na površini od 0,86 km2, živi oko četvrt

miliona stanovnika (http://1mundoreal.org/about/about-rocinha).

Iako u faveli Rosinja vladaju apsolutno siromaštvo, nasilje, prostitucija, narko rat i druge

marginalne aktivnosti društva, danas postoji desetak turoperatora koji tu organizuju ture. Jedna

studija brazilskog univerziteta Fundação Gétulio Vargas pokazala je da više od polovine turista,

koji dolaze u Rio, planiraju posetu faveli (http://www.travelculturemag.com). Kroz turu u

trajanju od više sati Rosinju mesečno poseti najmanje 3.500 turista

(http://www.tourismconcern.org.uk/slum-tourism.html).

Tokom svake ture, turistima se skreće pažnja na činjenicu da u faveli postoji pošta,

banka, kablovska televizija, lokalne radio stanice,koncertni centar i da uglavnom može da se

plaća debitnim karticama. Praksa je i dase tokom tura poseti neki od centara ugroženih, gde je

moguće izvršiti donaciju na licu mesta. Pored toga, deo sredstava datih za turistički obilazak

odlazi u fondove za škole i najugroženije, pa turisti imaju svest da su nekome pomogli

(http://inctpped.ie.ufrj.br/). Uz pratnju vodiča omogućen je direktan kontakt sa lokalnim

stanovništvom, a negde se dozvoljava i fotografisanje. Na ulicama su štandovi sa suvenirima, na

osnovu čega se može zaključiti da turizam svakako podstiče preduzetnički duh stanovnika ove

favele (http://www.worldpress.org/Americas/3743.cfm).

Neke turističke agencije uključuju adolescente, žitelje Rosinje, da pružaju usluge vodiča,

za šta dobijaju finansijsku nadoknadu, pri čemu dolazi i do njihovog kulturološkog povezivanja

sa turistima (Ninković, 2013).

Stav vlade Brazila prema razvoju turizma u favelama je pozitivan, mada među lokalnim

stanovništvom ima i protivnika tura, sa mišljenjima poput onih navedenih kod Daram slama

(http://metro.co.uk/2012/07/10/slum-tourism-a-cynical-cash-cow-or-a-helping-hand-to-those-in-

poverty-493097/).

LITERATURA

Frenzel, F., Koens, K., Steinbrink, M. (2012): SlumTourism - Poverty, Power and Ethics.

Routledge, London.

Koven, S. (2006): Slumming, Sexual and Social Politics in Victorian London. Princeton

University Press, Princeton.

Ninković, A. (2013): Karakteristike turističkih aktivnosti u sirotinjskim naseljima

(diplomski rad). Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,

Novi Sad.

Ninković,A. (2014): Mogućnosti razvoja ponude„SLUM" na turističkom tržištu Srbije

(master rad). Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,

Novi Sad.

Pearce P., Morrison A., Rutledge J. (1998): Tourism: Bridges Across Continents. McGraw-

Hill Higher Education, Sydney.

Steinbrink, M. (2012): ‘We did the Slum!’ – Urban Poverty Tourism in Historical

Perspective. Tourism Geographies: An International Journal of Tourism Space, Place and

Environment

UN (2003): The Challenge of Slums - global report on human settlements. UnitedNations

Human Settlements Programme.

UN-Habitat (2007): United Nations.

http://arab-aa.com/2010/02/19/poverty-tourism-exploring-the-slums-of-india-brazil-and-

south-africa/

http://www.brenontheroad.com/inside-manila-look-inside-slums-philippines-capital/

http://blogs.ft.com/photo-diary/2013/04/new-delhi-slum-fire/

http://kangemi-slum-tours.freehostia.com/ct/

http://www.fourjandals.com/africa/slum-tours-in-uganda/

http://repository.upenn.edu/

http://filipspagnoli.wordpress.com

http://www.cedla.uva.nl/50_publications/pdf/revista/93RevistaEuropea/93-Durr&Jaffe-

ERLACS-ISSN-0924-0608.pdf

http://glipho.com/sethkirby/slum-tourism-urban-renewal-exploiting-marginal-economical-

gains-and-avoiding-destination-leakage

http://www.tsvc.lincoln.ac.uk/papers/submission.php?paper=169

http://www.tourismconcern.org.uk/slum-tourism.html

http://www.worldpress.org/Americas/3743.cfm

http://www.bbc.com/travel/blog/20120307-ethical-traveller-do-slum-tours-profit-off-the-

poor

http://danielbenson.hubpages.com/hub/Dharavi-Mumbai-The-Pros-and-Cons-of-Slum-

Living

http://www.geographical.co.uk/Magazine/Poverty_tourism_-_Dec_12.html

http://www.dw.de/indias-slum-tours-eye-opener-exploitation-or-both/a-5171492

http://www.bethelocaltoursandtravels.com/factsaboutdharavi.html

http://dharavislumindia.weebly.com

http://metro.co.uk/2012/07/10/slum-tourism-a-cynical-cash-cow-or-a-helping-hand-to-

those-in-poverty-493097/

http://1mundoreal.org/about/about-rocinha

http://ebookbrowsee.net/15radoslav-corovic-podjeljeni-svijet-globalni-sjever-i-globalni-

jug-pdf-d315503362

https://ghettomirror.wordpress.com/tag/slum-tourism/

http://www.travelculturemag.com

http://urbanpeek.com/2011/06/13/a-wake-up-call-cairo-slums/

http://usabilitygeek.com/dark-tourism-website-user-experience/

http://ebookbrowsee.net/15radoslav-corovic-podjeljeni-svijet-globalni-sjever-i-globalni-

jug-pdf-d315503362

https://en.wikipedia.org/wiki/Slum_tourism