Proizvodnja mlijeka · 2016-07-21 · 6.5.1. Faza razvoja biljaka ... Mineralna (vještačka) đubriva ... preventiva zdravstvenog stanja i kvalitetna ishrana na visokom nivou, tada

Juli, 2016. godine

— Assistance from the American and Swedish People —

Proizvodnja mlijeka Priručnik za poljoprivredne proizvođače

USAID/SWEDEN PROJEKAT RAZVOJA TRŽIŠNE POLJOPRIVREDE II (FARMA II) PROIZVODNJA MLIJEKA

Autori: dr. sc. Midhat Glavić dr. sc. Amir Zenunovic mr. sc. Aleksandra Budiša Pripremljeno za: USAID Bosna i Hercegovina Ambasada Švedske u BiH Broj ugovora: AID-168-C-16-00001 USAID/Sweden Fostering Agricultural Markets Activity II (USAID/Sweden FARMA II)

IZJAVA O OGRANIČENJU ODGOVORNOSTI:

Priprema ove publikacije je omogućena od strane Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID) i Vlade Kraljevine Švedske (Sweden). Stajališta izražena u ovoj publikaciji odražavaju stajališta autora i ne moraju da odražavaju stajališta Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID), Vlade Sjedinjenih Američkih Država ili Vlade Kraljevine Švedske.

USAID/Sweden Projekat razvoja tržišne poljoprivrede II (USAID/Sweden FARMA II)

PROIZVODNJA MLIJEKA Strana i

Sadržaj 1. UVOD .............................................................................................................................................. 1

2. UPRAVLJANJE FARMOM .............................................................................................................. 3

3. KALKULACIJA POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE.................................................................... 8

3.1. KALKULACIJA PROIZVODNJE MLIJEKA – SIMENTAL ........................................................................ 9

3.2. KALKULACIJA PROIZVODNJE MLIJEKA – HOLSTEIN ...................................................................... 10

3.3. KALKULACIJA PROIZVODNJE U RATARSTVU ................................................................................ 11

4. UPRAVLJANJE RIZICIMA U POLJOPRIVREDI .......................................................................... 13

5. DOBRA FARMERSKA PRAKSA U PROIZVODNJI MLIJEKA ..................................................... 16

5.1. PRAVILNIK O KVALITETU SVJEŽEG SIROVOG MLIJEKA .................................................................. 18

6. PROIZVODNJA HRANE ZA KRAVE ............................................................................................ 19

6.1. SIJENO.................................................................................................................................... 21

6.2. SILAŽA .................................................................................................................................... 22

6.2.1. Kako se pravilno provodi postupak siliranja? ................................................................ 22

6.2.2. Prednosti i nedostaci silaže ........................................................................................... 22

6.3. SJENAŽA ................................................................................................................................. 23

6.3.1. Prednosti i nedostaci sjenaže ....................................................................................... 24

6.4. POGODNOSTI BILJAKA ZA PRIPREMU SILAŽE I SJENAŽE ............................................................... 25

6.5. FAKTORI KOJI UTIČU NA KVALITET SILAŽE I SJENAŽE ................................................................... 25

6.5.1. Faza razvoja biljaka ...................................................................................................... 26

6.5.2. Suha materija ................................................................................................................ 26

6.5.3. Šećerni minimum........................................................................................................... 28

6.5.4. Sabijanje zelene mase .................................................................................................. 28

6.5.5. Veličina sjeckanja (dužina odrezaka) ............................................................................ 29

6.5.6. Temperatura siliranja .................................................................................................... 30

6.5.7. Vremenski uslovi ........................................................................................................... 31

6.5.8. Brzina siliranja ............................................................................................................... 31

6.5.9. Slaganje zelene mase ................................................................................................... 31

6.5.10. Pokrivanje silosa ........................................................................................................... 32

6.5.11. Silo – objekti .................................................................................................................. 33

7. OPŠTE OSNOVE TEHNOLOGIJE BILJNE PROIZVODNJE ....................................................... 34

7.1. PLODORED (PLODOSMJENA) ..................................................................................................... 34

7.2. OBRADA ZEMLJIŠTA ................................................................................................................. 34

7.2.1. Osnovna obrada zemljišta ............................................................................................. 35

7.2.2. Dopunska obrada – površinska priprema zemljišta ...................................................... 35

7.3. VRSTE ĐUBRIVA I NJIHOVA PRIMJENA ........................................................................................ 35

7.3.1. Organska đubriva .......................................................................................................... 35

7.3.2. Mineralna (vještačka) đubriva ....................................................................................... 36

7.4. SJEME I SJETVA ....................................................................................................................... 38

7.4.1. Sjeme ............................................................................................................................ 38

7.4.2. Sjetva ............................................................................................................................ 38

8. ZOOHIGIJENA I ZOOTEHNIKA ................................................................................................... 40

8.1. OBJEKTI ZA SMJEŠTAJ .............................................................................................................. 40

8.2. SKLADIŠTENJE HRANE .............................................................................................................. 43

9. UPRAVLJANJE ISHRANOM ........................................................................................................ 45

9.1. SPECIFIČNOSTI ISHRANE KRAVA ............................................................................................... 45

9.2. UTICAJ RAZLIČITIH FAKTORA NA KOLIČINU I SASTAV MLIJEKA ....................................................... 49

9.3. MASTI U MLIJEKU ..................................................................................................................... 52


PROIZVODNJA MLIJEKA Strana ii

9.4. FAKTORI KOJI UTIČU NA SADRŽAJ MASTI U MLIJEKU .................................................................... 54

9.5. BJELANČEVINE U MLIJEKU ........................................................................................................ 56

9.6. FAKTORI KOJI UTJEČU NA SADRŽAJ BJELANČEVINA U MLIJEKU ..................................................... 57

9.7. ODNOS IZMEĐU MASTI I BJELANČEVINA U MLIJEKU ...................................................................... 59

9.8. LAKTOZA U MLIJEKU ................................................................................................................. 60

9.9. FAKTORI KOJI UTJEČU NA SADRŽAJ LAKTOZE U MLIJEKU ............................................................. 60

9.10. UREA U MLIJEKU .................................................................................................................. 60

9.11. FAKTORI KOJI UTIČU NA SADRŽAJ UREE U MLIJEKU ................................................................. 62

10. PRAVILNA ISHRANA ............................................................................................................... 64

10.1. KONZUMIRANJE SUHE MATERIJE ........................................................................................... 67

10.2. ŠTA JE U KOJOJ HRANI ......................................................................................................... 71

10.3. HRANJENJE, HRANIDBENI PROSTOR I PONAŠANJE .................................................................. 72

10.4. SUHOSTAJ ........................................................................................................................... 73

10.4.1. Obroci u suhostaju ........................................................................................................ 73

10.4.2. Početni suhostaj ............................................................................................................ 76

10.4.3. Završni suhostaj ............................................................................................................ 79

10.5. TRANZICIJA ......................................................................................................................... 80

10.6. SVJEŽE OTELJENE KRAVE ..................................................................................................... 84

10.7. POČETNA ILI RANA LAKTACIJA ............................................................................................... 88

10.8. PUNA LAKTACIJA .................................................................................................................. 89

10.9. ZAVRŠNA LAKTACIJA ............................................................................................................ 89

10.10. VAŽNE PRAKTIČNE PREPORUKE ZA ISHRANU KRAVA ............................................................... 89

10.11. SAŽETAK TEHNOLOGIJE POSTIZANJA MAKSIMALNE PROFITABILNOSTI U PROIZVODNJI MLIJEKA .. 92

11. TJELESNA KONDICIJA KRAVA............................................................................................... 94

11.1. CIKLUS TJELESNE KONDICIJE ................................................................................................ 94

11.2. OCJENA KONDICIJE 1 ......................................................................................................... 100





12. NAJČEŠĆI METABOLIČKI POREMEĆAJI KOD KRAVA ...................................................... 104

12.1. KISELA INDIGESTIJA BURAGA (ACIDOZA) .............................................................................. 104

12.2. NADUN .............................................................................................................................. 104

12.3. DISLOKACIJA SIRIŠTA ......................................................................................................... 104

12.4. SINDROM DEBELIH KRAVA................................................................................................... 105

12.5. MLIJEČNA GROZNICA ......................................................................................................... 105

12.6. FIZIOLOŠKI EDEM VIMENA KRAVA I JUNICA (OTOK VIMENA) .................................................... 105

12.7. KETOZA ............................................................................................................................ 106

13. UPRAVLJANJE REPRODUKCIJOM ...................................................................................... 109

13.1. ESTRUS ............................................................................................................................ 109

13.2. TOP 10 SAVJETA ZA OTKRIVANJE ESTRUSA .......................................................................... 110

14. HIGIJENA ................................................................................................................................ 112

15. MUŽA I MUZNI UREĐAJI ....................................................................................................... 113

15.1. PRAVILNA MUŽA ................................................................................................................. 116

15.2. STANDARDI EU U PROIZVODNJI MLIJEKA ............................................................................. 117

16. REGISTAR ŽIVOTINJA NA IMANJU: ..................................................................................... 121

17. DNEVNIK LIJEČENJA I UGINUĆA ŽIVOTINJA: .................................................................... 122

18. MEHANIZACIJA NA FARMI .................................................................................................... 123


PROIZVODNJA MLIJEKA Strana iii

19. KORIŠTENJE OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE ............................................................... 126

20. UDRUŽIVANJE ....................................................................................................................... 128

21. UPRAVNIK (NOSILAC POLJOPRIVREDNOG GAZDINSTVA) ............................................. 130

22. ULOGA OTKUPNE STANICE (SABIRNOG MJESTA) ........................................................... 132

23. TRANSPORT .......................................................................................................................... 134

24. PRERAĐIVAČ – MLJEKARA .................................................................................................. 135

PRILOG 1: OBROCI ZA MUZNE KRAVE - FORMULISAO ROY E. CHAPIN, PROF. DR., NUTRICIONIST, USA ......................................................................................................................... 136

PRILOG 2: EVIDENCIJE NA FARMI .................................................................................................. 163

LITERATURA ...................................................................................................................................... 168


1. Uvod

Proizvođači mlijeka u Bosni i Hercegovini imaju veliko iskustvo i znanje u upravljanju

vlastitim gazdinstvima, ipak kod jednog dijela proizvođača još uvijek ima dovoljno prostora i

za organizacijsko-tehnološko unaprjeđenje proizvodnje.

Danas je to sve više uže specijalizovana proizvodnja pojedinih farmi sa akcentom na

ukrupnjavanje stada i na poboljšanje genetskih karakteristika krava, odnosno, maksimalno

iskorištenje potencijalnih resursa jedne farme, smanjenje troškova i povećanje profitabilnosti.

Od ekstenzivne proizvodnje i malih porodičnih farmi, sa jačim razvojem mljekarske

industrije, veoma brzo su nastajale farme koje su prerastale u uže specijalizovane farme za

proizvodnju sirovog mlijeka. Sa sve većim zahtjevima mljekarske industrije u smislu

kvaliteta i sa podizanjem nivoa zahtjeva potrošača, neminovno je dolazilo i do poboljšanja

kvaliteta sirovog mlijeka, podizanja nivoa znanja samih farmera, poboljšanja genetskih

predispozicija grla, poboljšanja uslova u smislu smještaja krava, itd.

Sa razvojem mljekarske industrije neminovno je i poboljšanje produkcije mlijeka kako po

farmi tako i po kravi, pa primjera radi ukoliko je u periodu od prije dvadesetak godina kod

holstein krava dobra proizvodnja podrazumjevala proizvodnju od oko 6.000 litara, danas se

dobrom proizvodnjom može tumačiti samo proizvodnja koja je preko 8.000 litara, u

suprotnom profitabilnost je jednostavno nemoguća.

Na osnovu naprijed navedenih podataka očigledno je da prostor u smislu profitabilnosti ostaje

sve manji, pa je jednostavno neophodno puno raditi na smanjenju ukupnih troškova i

povećanju proizvodnje mlijeka po kravi, a što svakako podrazumjeva i preventivno

djelovanje na sve moguće potencijalne probleme.

U mljekarskoj proizvodnji, postoji veoma mnogo problema, troškova i upravljačkih faktora

koji utiču na uspjeh ili neuspjeh jedne farme.

Takođe je potrebno dodatno unaprijediti sabiranje i transport mlijeka, te rad samih mljekara.

Osnovni ciljevi su:

definisati najbolje farmske uslove u proizvodnji mlijeka;

osigurati sistem evidencije i praćenja na farmi radi osiguravanja zdravstvene ispravnosti i kvaliteta u proizvodnji mlijeka uz konstantno poboljšavanje

proizvodnih uslova;

Osiguranja zdravstvene ispravnosti i kvaliteta mlijeka odražava aktualne zahtjeve svih

sudionika u lancu proizvodnje i potrošnje mlijeka po pitanju transparentnosti uslova i načina

držanja krava.

Proizvođači svježeg sirovog mlijeka moraju biti svjesni uspostave potpune slijedljivosti

goveda na svojim farmama. Osnovni sistem za osiguranje identifikacije i slijedljivosti stoke

je jedinstveni sistem označavanja i registracije goveda, ovaca i koza te registracije njihova

premještanja – Agencija za označavanje životinja BiH – Banja Luka. Svi akteri u lancu su

važni.

Dosadašnja svjetska iskustva u mljekarskoj proizvodnji nam ukazuju da je nekoliko

preduslova, najbitnije za dugoročni uspjeh u mljekarstvu, odnosno proizvodnji sirovog

mlijeka i to:

1) Dobar dugoročni plan – neophodno je dobro osmisliti plan, koji će pomoći da se u određenom poslu zacrtaju dugoročni ciljevi, kao i da se postignu željeni rezultati;


PROIZVODNJA MLIJEKA Strana 2

2) Kvalitetna njega krava – kako god funkcionisala farma, krave su te, koje će plaćati račune. Ukoliko se na farmi sprovede dobra reprodukcija, obnavljanje stada, dobra

preventiva zdravstvenog stanja i kvalitetna ishrana na visokom nivou, tada će biti i

dobre proizvodnje mlijeka;

3) Upravljački tim farme – čak i manje farme zahtjevaju zalaganje više od jednog čovjeka. Bitno je shvatiti, da tim nije skup individualaca, koji odvojeno rade pod

direktivama jednog šefa. Tim bi, u suštini, trebao da bude skup individualaca koji

zauzimaju pozicije koje odgovaraju njihovim talentima, odgovarajuće obučenim i

osposobljenim za svoj posao. Ne treba zaboraviti da tim uključuje i osobe koje nisu

zaposlene na farmi, već funkcionišu kao spoljni saradnici (veterinari, agronomi,

računovođe, nutricionisti, serviseri, dobavljači, ...). Ciljeve i očekivanja od navedenih

saradnika, takođe treba postaviti i u kontinuitetu preispitivati.

4) Efikasno ulaganje kapitala - malim farmerima je sve teže da opstanu i održe korak u profitabilnoj proizvodnji sirovog mlijeka. Sa ukrupnjavanjem farmi, neophodno je

pažljivo investirati u dalji razvoj posla u mljekarskom sektoru, radi stabilnosti i

kvaliteta poslovanja.

5) Informacioni sistem – radi što kvalitetnijeg praćenja troškova proizvodnje, promjena na farmi, selekcijskih i veterinarskih mjera i profitabilnosti poslovanja neophodno je

uključiti se u nove tehnologije i tehnološka dostignuća. Informacioni sistemi su nešto

što će svakako olakšati i ubrzati praćenje efikasnosti poslovanja i sumiranje krajnjih

rezultata.

6) Kvalitetan tržišni plan i plasman sigurnom kupcu – u vremenu kada je prisutna potpuna nestabilnost cijena mlijeka, nesigurnost u otkupu mlijeka, neophodno je naći

pouzdane i sigurne partnere sa kojima će se u kontinuitetu raditi na poboljšanju

partnerskih odnosa i sa kojim će biti prisutna potpuna sigurnost u smislu dugoročnog

poslovanja i daljeg razvoja posla.

Lanac proizvodnje, prerade i distribucije mlijeka u Bosni i Hercegovini od polja do stola

uključuje slijedeće faze u ovom lancu:

1. proizvodnja hrane za krave, 2. proizvodnja svježeg sirovog mlijeka (zoohigijena i zootehnika), 3. transport svježeg sirovog mlijeka, 4. prerada mlijeka, 5. pakovanje, 6. distribucija, 7. maloprodaja i 8. potrošač.


2. Upravljanje farmom

Upravljanje farmom je veoma bitno za uspješnu poljoprivrednu proizvodnju, jer je

farma/proizvodno gazdinstvo biznis i mora biti profitabilna kako bi opstala i obezbjedila

dobar standard života porodici koja na njoj živi, a koncentriše se na poslovne djelatnosti koje

su uključene u proizvodnju na farmi i analizu tih aktivnosti sa naglaskom na efikasnost.

Najveći uticaj na uspješnost i profitabilnost jedne farme ima upravljanje ili menadžment

farme što podrazumjeva osmišljeno vođenje tehničko-tehnološkog i organizacijskog procesa

proizvodnje.

Da bi ostvarili pozitivne rezultate u poslovanju na svojim poljoprivrednim gazdinstvima

poljoprivrednici danas moraju da posvećuju značajan dio vremena razvijanju vještina kao što

su poslovno odlučivanje i mendžment gazdinstvom.

Najveći broj poljoprivrednih proizvođača se uglavnom koncentriše na sam proces

proizvodnje a ne na planiranje proizvodnje, vođenje evidencije prihoda i rashoda, kontrolu

troškova, izradu kalkulacije proizvodnje i upravljanju rizikom od negativnih poslovnih

rezultata. Ovakav pristup je možda bio dovoljan u periodu visokih cijena poljoprivrednih

proizvoda, ali u današnjem vremenu globalizacije tržišta, jake konkurencije, jakih kompanija

i brendova, visokih troškova proizvodnje, potrebno je promjeniti tradicionalni pristup vođenja

ekonomije ruralnog gazdinstva i prijeći na potpuno nov pristup.

Planiranje, evidentiranje, kontrola troškova, izrada kalkulacije proizvodnje su procesi koji su

neophodni elementi novog pristupa u upravljanju poljoprivrednim gazdinstvom. Razlog za

primjenu ovog pristupa je posljedica novog doživljaja poljoprivrede kao znatno dinamičnije

djelatnosti u poređenju sa poljoprivredom sa kraja prošlog vijeka.

Činjenice kao što su savremena mehanizacija, promjene obima proizvodnje, usvajanje novih

tehnologija, izbor tržišnih alternativa i povećani poslovni rizici novi su problemi s kojima se

poljoprivrednici moraju suočiti, ali isto tako predstavljaju i nove mogućnosti u upravljanju

gazdinstvom.

Finansijski učinci proizvodnje na farmi direktno su povezani sa načinom upravljanja -

menadžmenta koji mora biti primjeren tipu i vrsti proizvodnje na farmi.

Upravljanje farmom/proizvodnim gazdinstvom, predstavlja donošenje odluka radi

povećanja profita, najbolji mogući način upotrebe postojećih resursa, ostvarivanje ciljeva

poljoprivrednika/vlasnika i realizaciju posla na najprofitabilniji način.

Upravljanje poljoprivrednim gazdinstvom je u mnogim aspektima, slično upravljanju

procesima kao i u ostalim djelatnostima. Ono što izdvaja upravljanje poljoprivrednim

gazdinstvom od ostalih poslovnih poduhvata je vrsta dnevnih obaveza. Obaveze se razlikuju

i među poljoprivrednim gazdinstvima u zavisnosti od vrste poljoprivredne proizvodnje.

Poslovni zadaci u vezi sa upravljanjem farmom krava će biti nešto drugačiji od zadataka

vezanih za rad na poljoprivrednom gazdinstvu na kome je voćarstvo dominantan oblik

proizvodnje. Isto tako postoji i razlika u upravljanju velikim farmama i malim

poljoprivrednim gazdinstvom.

Upravljanje velikim farmama će se oslanjati u najvećoj mjeri na primjenu savremene

trehnologije u proizvodnji i upravljanju, kao i eksternom menadžment strukturom, dok se

mala gazdinstva oslanjanju u najvećoj mjeri na upravljanje radnom snagom, troškovima i

menadžment strukturom koju u najvećem broju slučajeva čine članovi poljoprivrednog

gazdinstva.



Vlasnik poljoprivrednog gazdinstva ili član tog gazdinstva može primjenom ovog pristupa,

metodama održive poljoprivrede i dobre poljoprivredne prakse da donosi i sprovodi odluke u

oblasti planiranja, organizovanja, funkcionisanja i analize poljoprivredne proizvodnje na

ruralnom gazdinstvu u cilju ostvarivanja:

maksimalnog profita u proizvodnji,

unaprjeđenja efikasnosti proizvodnje,

smanjenje troškova proizvodnje,

racionalnog korištenja inputa u proizvodnji.

Menadžment u poljoprivredi se dijeli u dvije kategorije:

I. Strateški menadžment

II. Operativni menadžment

Strateški menadžment je značajan za dugoročno poslovanje i plansko vođenje ekonomije

poljoprivrednog gazdinstva. Predstavlja donošenje poslovnih odluka od značaja za buduće

poslovanje poljoprivrednog gazdinstva. Donošenje strateških odluka na poljoprivrednim

gazdinstvima se uglavnom zasniva na određivanju strukture proizvodnje u narednom periodu.

U poljoprivredi, za razliku od drugih privrednih grana nije lako i brzo mjenjati strukturu

proizvodnje zbog čega je i odgovornost menadžmenta, odnosno nosioca poljoprivrednog

gazdinstva koji donosi odluke veoma velika. U nekim sektorima poljoprivrede, kao što je

voćarstvo ili vinogradarstvo, ciklus proizvodnje je dugoročan, pa je za preorijentisanje

proizvodnje prema tržišnoj tražnji u kraćem roku nemoguće. Zato su i strateške odluke

nosioca gazdinstva, odnosno poljoprivrednog prozvođača koji je ujedno i menadžer, bitne za

dugoročno pozitivno ekonomsko poslovanje poljoprivrednog gazdinstva. Donošenje

strateških odluka zahtjeva od menadžera gazdinstva definisanje vizije i misije gazdinstva,

poslovnih ciljeva, analizu raspoloživih resursa, analizu okruženja i odlučivanje o strategiji

proizvodnje (strukturi, obimu, plasmanu proizvodnje,...).

Operativne odluke se donose na kraći vremenski period od strateških odluka. Donošenje

odluka na poljoprivrednom gazdinstvu treba da se zasniva na evidentiranju koje treba da

kontroliše upotrebu resursa i da se njima upravlja.

Da bi u svakom trenutku znao kuda ide njegov biznis, proizvođač (menadžer) mora da ima

jasnu sliku o svojoj trenutnoj poziciji.

Osnovni razlozi vođenja evidencije na farmama su:

Poređenje sa predhodnim godinama i sa drugim sličnim gazdinstvima;

Da se olakša planiranje budućih aktivnosti i donošenje pravih poslovnih odluka;

Da se izmjeri finansijski uspjeh u poslovanju gazdinstva.

Vođenje evidencije na nekom poljoprivrednom gazdinstvu može biti od koristi pri donošenju

ispravnih odluka u zavisnosti da li su podaci tačni. Svako gazdinstvo (farma) je jedinstveno i

specifično, kako u pogledu resursa kojima raspolaže, tako i u pogledu sposobnosti onoga ko

donosi poslovne odluke.

U praksi se često dešava da farmeri koji vode knjigovodstvo precjene prihode svoje farme i

podcjene ukupne troškove (troškove proizvodnje i troškove života članova farme). U

ovakvim situacijama sve odluke koje budu donijete na osnovu ovih evidencija biće pogrešne i

mogu ostaviti dugoročne posljedice na poslovanje farme.



Pogrešne odluke koje mogu biti donijete na ovaj način u poljoprivredi se prije svega odnose

na strukturu proizvodnje (pogrešan odabir linija proizvodnje), šta proizvoditi, koje inpute

koristiti, koliko koristiti pojedine inpute, koje oblike finansiranja koristiti, kako i gdje prodati

proizvode. Jednom formirane odluke treba kontinuirano analizirati i eventualno korigovati

ukoliko to zahtjevaju važeći tržišni uslovi.

Razlozi zbog kojih su odluke podložne analizi i korekcijama su prije svega kretanje tržišnih

cijena koje može biti mjesečno, nedjeljno, dnevno. Zavisno je od mnogih faktora: od

klimatskih uslova, agrarne politike, odnosu uvoza i izvoza kao i od ostalih faktora koji utiču

na ponudu i potražnju nekog poljoprivrednog proizvoda.

Drugi faktor koji u velikoj meri utiče na korekciju odluka su: razvoj novih sorata, sredstava

za zaštitu bilja, dopuna stočnoj hrani, savremenija mehanizacija, alati i priključne mašine.

Promjene koje se odnose na pojavu novih zakona u poljoprivredi, zaštiti životne sredine,

uredbe, zakoni, takođe mogu uticati na korekciju unaprijed donešenih odluka.

Na osnovu karakteristika odluka koje poljoprivredni proizvođač/menadžer na

poljoprivrednom gazdinstvu mora da donese, definišu se i karakteristike menadžera

poljoprivrednog gazdinstva:

> Sposobnost da organizuje i izvršava zadatke i ciljeve koje postavlja u dogovoru sa

članovima svog domaćinstva,

> Dobro razumije agrotehnološke i ekonomske aspekte proizvodnje i prodaje

poljoprivrednih proizvoda,

> Sposobnost da komunicira sa okruženjem kako bi obezbjedio kvalitetne informacije

neophodne za poslovanje i

> Da na bazi prikupljenih informacija donosi kvalitetne odluke u poslovanju.

Tri osnovne funkcije u procesu upravljanja farmom su:

> planiranje,

> primjena (implementacija) i

> kontrola.

Najvažnija funkcija je planiranje, kojom se vrši izbor aktivnosti, politike ili postupaka

djelovanja.

Postavljanje ciljeva, identifikacija resursa, alociranje resursa za ostvarivanje ciljeva i

donošenje dugoročnih i kratkoročnih odluka su osnovni elementi funkcije planiranja.

Funkcija implementacije/primjene podrazumjeva nabavku resursa, kako bi se plan ostvario,

nadgledanje procesa i opštu koordinaciju u toku primjene.

Nadgledanje rezultata, vođenje evidencije/podataka, poređenje rezultata sa standardom i

preduzimanje korektivnih mjera ili aktivnosti ukoliko je potrebno, su osnovni elementi

funkcije kontrole u samom procesu upravljanja farmom.

Da bi bili u stanju da upravljamo nečim moramo biti u stanju da to izmjerimo.

Upravnici - manadžeri farmi trebaju, osim u područjima poslovanja farme, imati znanje i

vještine u brojnim drugim područjima, uključujući razne aspekte stočarstva, ratarstva,

upravljanja ljudskim potencijalima, upravljanja hranidbom, informacijama, vođenja

evidencija i analiza, kao i rješavanja problema i donošenja odluka iz tih domena (Benson,

2002).



Proizvođači mlijeka kod nas i u svijetu suočavaju se s važnim pitanjima vezanim za

poboljšanje efikasnosti, snižavanje troškova i povećanje proizvodnosti, dok istovremeno

postaju svjesni i pitanja vezanih za ekologiju-okoliš, dobrobit životinja i sigurnost hrane.

Svrha i upotreba redovne i pravilno vođene evidencije/ podataka na farmi pokazuje ocjenu

finansijske situacije (profit na osnovu bilansa uspjeha i finansijsko stanje na osnovu bilansa

stanja), pruža mogućnost analize čitave djelatnosti (da li je djelatnost profitabilna, koliko je

zdravo finansijsko stanje, šta se može naučiti i koristiti u budućem odlučivanju), omogućava

lakši pristup finansijama (pozajmljivači zahtjevaju finansijske podatke, dobra evidencija

povećava šanse za dobijanje sredstava, kredita i sl.), kao i ocjenu pojedinačnih linija

proizvodnje (koje proizvodne linije su profitabilne i usmjeravanje resursa prema

profitabilnim linijama) i na kraju, olakšava analizu investicija (evidencija obezbjeđuje

informacije neophodne za izvođenje investicione analize).

Kod vođenja evidencije/podataka potrebno je od podataka pratiti:

1. Finansijske podatke (prihod i rashodi, podaci o zajmovima, podaci o kreditima, zalihe/ inventar, amortizacija)

2. Proizvodne podatke (linija proizvodnje, đubrivo, pesticidi, sjeme, stoka, stočna hrana, veterinarske usluge, radna snaga, marketing, prinos)

3. Podaci o domaćinstvu (plan troškova, troškovi života porodice).

Vođenje evidencije/podataka je u funkciji izračunavanja bilansa stanja i bilansa uspjeha, koji

na kraju pokazuju profitabilnost farme/proizvodnog gazdinstva.

Upravljanje farmom muznih grla sadrži nekoliko načina za ukupno funkcionisanje i stvaranje

profita:

1. proizvodnja krme i korištenje poljoprivrednih površina,

2. smještaj stoke,

3. hranidba,

4. reprodukcija,

5. muža i manipulacija mlijekom,

6. kontrola proizvodnje,

7. ekonomsko i financijsko poslovanje,

8. zaštita zdravlja životinja,

9. ekologija,

10. ostalo.

Za dobar menadžment stada neophodno je da se obrati pažnja na slijedeće:

> da postoji pouzdan identifikacioni sistem stada,

> da se svakodnevno prate osnovni podaci o stadu, proizvodnji mlijeka i o reprodukciji,

> da se uvijek obraća pažnja na sastav obroka radi optimalne proizvodnje mlijeka,

> da se izabere odgovarajući način vođenja evidencije – kompjuterski programi ili sveska,

> da se svakodnevno prave i prate liste neophodnih dnevnih aktivnosti,

> da se vrši procjena i upoređivanje proizvodnih rezultata sa optimalnim parametrima stada,

> da se uvjek obraća pažnja na ekonomske aspekte vođenja farme.



Postoji velika različitost sistema proizvodnje mlijeka, uključujući veličinu farme i stada,

uzgoj, ishranu, tip staje i sistem muže.

Procjena dugoročne isplativosti i konkurentnosti uključuje proizvodne i financijske rezultate

očekujući kod nekog tipa farme razmjernu konkurentnost tehnologije.

Mogu se uočiti široke varijacije u rezultatima sličnih vrsta farma, ali i između različitih

tipova farma te farma smještenih u različitim područjima.

Prema istraživanju Stručnog centra za upravljanje farmom i prijenos znanja te Instituta za

stočarstvo u istraživačkom centru u Wageningenu u Holandiji (Grip, 2003), redoslijed

važnosti u upravljanju farmom je sljedeći:

1. najznačajnija je ishrana,

2. ekonomika farme,

3. upravljanje travnjaka i proizvodnjom kabaste hrane,

4. zdravlje životinja,

5. muža,

6. upravljanje minerala,

7. uzgoj podmlatka,

8. organizacija radne snage,

9. uzgoj i selekcija,

10. mehanizacija.


3. Kalkulacija poljoprivredne proizvodnje

Ostvarivanje dohodka osnovni je cilj poslovanja poljoprivrednog gazdinstva, koji zavisi od

niza činilaca proizvodnog procesa. Da bi se utvrdila visina dohotka odnosno profita, koji

predstavlja mjerilo efikasnosti korištenja resursa za proizvodnju određene količine proizvoda

(outputa) na poljoprivrednom gazdinstvu, potrebno je napraviti ekonomsku analizu rezultata

svake pojedinačne proizvodnje i poslovanja poljoprivrednog gazdinstva u cjelini. Osnova za

to jesu kalkulacije prihoda i troškova proizvodnje u čijoj je strukturi potrebno odrediti

proizvodne rezultate (prinose i prihode) i troškove odnosno inpute, izražene količinski za

svaku pojedinačnu proizvodnju. Specijalizacija poljoprivredne proizvodnje uglavnom je na

niskom nivou pa u procesu sagledavanja ekonomije ruralnih gazdinstava treba uzeti u obzir

ekonomsku isplativost različitih vidova proizvodnje kojima se bave gazdinstva u ruralnim

sredinama.

Ukupna neto dobit u poljoprivrednoj proizvodnji na jednom gazdinstvu se može odrediti kada

se od ukupnih prihoda odbiju varijabilni i fiksni troškovi.

Poljoprivredni proizvođači ne mogu da utiču na cjenu proizvoda na tržištu, ali mogu u

znatnoj mjeri da utiču na cjenu koštanja svojih proizvoda i veličinu troškova u proizvodnji

poljoprivrednih proizvoda.

U strukturi troškova poljoprivredne proizvodnje javljaju se varijabilni i fiksni troškovi.

Varijabilni troškovi povezani su sa određenom vrstom proizvodnje i variraju zavisno od

obimu proizvodnje. Ne javljaju se ako se ništa ne proizvodi pa se mogu tačno utvrditi.

Fiksni troškovi u poljoprivrednoj proizvodnji odnose se na kompletnu poljoprivrednu

proizvodnju. Stalni su i u proizvodnji prisutni duži period i ne zavise od vrste i obima

proizvodnje.

Kao rezultat analize različitih vrsta poljoprivredne proizvodnje, poljoprivredni proizvođači i

njihovi članovi gazdinstva moraju da dobiju odgovor na neka od slijedećih pitanja i da usvoje

neke od osnovnih analitičkih i planskih instrumenata kako bi gazdinstvo poslovalo

profitabilno:

> Da li je ovo efikasan sistem poljoprivredne proizvodnje?

> Koja je od proizvodnji isplativa?

> Koju proizvodnju eliminisati iz strukture?

> Da li se fokusirati na samo jedan vid proizvodnje?

> Da li je prihod dovoljno veliki da obezbjedi normalne uslove egzistencije za članove

gazdinstva?

> Da li postoje i koliko su veliki rizici u u poslovanju gazdinstva?

> Da li struktura poljoprivrednog zemljišta omogućava specijalizaciju proizvodnje?

> Da li postoji adekvatan sistem za dobijanje informacije o upravljanju i monitoringu

poslovanja poljoprivrednog gazdinstva?

Dobra finansijska analiza proizvodnje ne garantuje uspjeh, ali definitivno poboljšava šanse za

pozitivno poslovanje jednog poljoprivrednog gazdinstva.

Poljoprivredna proizvodnja predstavlja složen proces koji zahtjeva svakodnevno donošenje

bitnih odluka, a da bi odluke bile pravovremene i ispravne moraju se planirati troškovi i

predvidjeti rezultati na kraju procesa proizvodnje po svakoj od proizvodnih linija.



3.1. Kalkulacija proizvodnje mlijeka – Simental

Proizvodni vijek: 6 godina

Ukupno telad/kravi: 0,9

Zimsku obrok: 210 dana

Ljetni obrok: 155 dana

Obnova stada: vlastite junice

Kvalitet mlijeka: % mm___________, % protein_________

Klasa kvaliteta:

Broj izlučenih grla/kravi: 0,17

Cijena mlijeka:_____KM/lit.

Naziv Vrijednost KM

Proizvodnja mlijeka lit/grlo

Prihod od prodaje mlijeka

Izlučena krava (17%)

Tele

UKUPAN PRIHOD

Troškovi ishrane

Veterinarski troškovi

Troškovi uzgoja (junica) (17%)

Ostali troškovi

UKUPNI TROŠKOVI

PROFIT (Prihodi – Troškovi)

Tehnologija ishrane:

Vrsta Jedinična cijena

Količina (kg; lit.)

Vrijednost KM

Kukuruzna silaža

Travna silaža

Sjenaža

Sijeno

Paša

Koncentrat

Mlijeko

Mliječna zamjenica

Starter za telad

Smjesa za telad

UKUPNO



3.2. Kalkulacija proizvodnje mlijeka – Holstein

Proizvodni vijek: 4 godina

Ukupno telad/kravi: 0,9

Zimsku obrok: 210 dana

Ljetni obrok: 155 dana

Obnova stada: vlastite junice

Kvalitet mlijeka: % mm___________, % protein_________

Klasa kvaliteta:

Broj izlučenih grla/kravi: 0,25

Cijena mlijeka:_____KM/lit.

Naziv Vrijednost KM

Proizvodnja mlijeka lit/grlo

Prihod od prodaje mlijeka

Izlučena krava (25%)

Tele

UKUPAN PRIHOD

Troškovi ishrane

Veterinarski troškovi

Troškovi uzgoja (junica) (25%)

Ostali troškovi

UKUPNI TROŠKOVI

PROFIT (Prihodi – Troškovi)

Tehnologija ishrane:

Vrsta Jedinična cijena

Količina (kg; lit.)

Vrijednost KM

Kukuruzna silaža

Travna silaža

Sjenaža

Sijeno

Paša

Koncentrat

Mlijeko

Mliječna zamjenica

Starter za telad

Smjesa za telad

UKUPNO



3.3. Kalkulacija proizvodnje u ratarstvu

Repromaterijal Vrsta Količina kg Cijena po kg Ukupna cijena

Stajsko đubrivo

Mineralno đubrivo u osnovnoj obradi

Mineralno đubrivo predsjetveno

I prihrana

II prihrana

Sjeme

Herbicidi

Fungicidi

Insekticidi

UKUPNO REPROMATERIJAL

Razbacivanje stajnjaka

Razbacivanje min. đubriva

Oranje

Tanjiranje

Drljanje

Frezanje

Sjetva

Valjanje

Prskanje herbicidom

Prskanje fungicidom

Prskanje isekticidom

Kultivacija

I prihrana

II prihrana

Kosidba I otkos

II otkos

III otkos

IV otkos

Žetva

Siliranje

Presanje

Berba

Vađenje

Uvrećavanje

Prijevoz

Ručna radna snaga

UKUPNO RADOVI



Repromaterijal Vrsta Količina kg Cijena po kg Ukupna cijena

Sušenje

Osiguranje

Obaveze (zakupnina)

Tekuće održavanje

Amortizacija

Kamate

UKUPNO OSTALI TROŠKOVI

UKUPNO TROŠKOVI

UKUPAN PRIHOD (prinos kg/Ha x prodajna cijena po kg)

TROŠKOVI (repromaterijal + radovi + ostali troškovi)

DOBIT (ukupan prihod – troškovi)

PROIZVODNA CIJENA PO KG (troškovi proizvodnje/prinos kg)


4. Upravljanje rizicima u poljoprivredi

Sastavni dio poslovanja poljoprivrednog gazdinstva su i rizici. Usljed specifičnog karaktera

poljoprivredne proizvodnje, globalizacije i liberalizacije tržišta, tranzicionih i integracijskih

procesa, klimatskih promjena, političkih promjena, tržišnih promjena, potreba uspostavljanja

upravljanja rizikom na poljoprivrednim gazdinstvima je važan dio upravljanja poslovanja

gazdinstvom.

Upravljanje rizikom je postupak predviđanja, identifikovanja, i ublažavanje posljedica

rizika nastalog tokom proizvodnog procesa na poljoprivrednom gazdinstvu.

Izvori rizika su mnogobrojni, ali se njihova podjela sa stanovišta poljoprivrednog

proizvođača može izvršiti na:

> rizik u pogledu veličine prinosa (količine i kvaliteta sirovog mlijeka) i

> rizik u pogledu cijena na tržištu poljoprivrednih proizvoda.

Navedeni rizici predstavljaju sumarni rezultat dosta širih izvora rizika koji mogu biti

različitog karaktera i porjekla kao što su:

> klimatske promjene (nestabilnost klime, poplava, suša, grad),

> cijene inputa za proizvodnju,

> ekološki rizici (zagađenja vode, zemlje i vazduha, smanjivanje biodiverziteta),

> opadanje plodnosti zemljišta i njegova erozija (kao posljedica intenzivnog korištenja

vještačkih đubriva i klimatskih promjena),

> zdravstveno stanje stada,

> finansijski rizici (nesigurnost i neraspoloživost izvora finansijskih sredstava za

finansiranje proizvodnje, visoke kamatne stope na kredite, neostvarivanje planiranih

prihoda od proizvodnje)

Smanjivanje rizika u poljoprivrednoj proizvodnji može se izvesti na više načina, što u

najvećoj mjeri zavisi od plodnosti zemljišta i klimatskih uslova, strukture poljoprivredne

proizvodnje (prosječne veličine posjeda i procenta zaposlenih u poljoprivredi, stanja

mehanizacije, obučenosti radne snage), genetskog potencijala proizvodnje, poljoprivredne

politike i uloge poljoprivrede u ukupnoj privredi neke zemlje, kao i niza drugih uslova.

Za individualne poljoprivredne proizvođače postoje niz metoda za smanjivanje rizika:

> korištenje državnih subvencija za zasnivanje i unaprjeđenje proizvodnje (podsticaji za

podizanje novih zasada, zasnivanje novog stada, unaprjeđenje infrastrukture na

gazdinstvu, subvencionisanje osiguranja usjeva od štete, kupovina nove mehanizacije,..)

> finansijski instrumenti (korištenjem namjenskih subvencionisanih poljoprivrednih kredita,

osiguranje usjeva od šteta, ugovaranjem otkupa proizvoda prije početka proizvodnje,

stvaranje mogućnosti odložene prodaje - izgradnjom hladnjača i skladišta i prodajom u

trenutku visokih tržišnih cijena proizvoda, prilagođavanjem asortimana zahtjevima

tržišta,..)

> diverzifikacija proizvodnje na gazdinstvu ima više prednosti kao metod u sprječavanju i

ublažavanju rizika u poljoprivrednoj proizvodnji. Prije svega, smanjuje se rizik od uticaja

nepovoljnih klimatskih uslova jer različite biljne kulture različito podnose nepovoljne

klimatske uslove, ublažava se rizik od nepovoljne tražnje za pojedinim proizvodima i

povoljno utiče na očuvanje plodnosti zemljišta i biodiverzitita.



> integrisanje primarne proizvodnje unutar ukupnog lanca hrane (snažnije proizvodno,

interesno i vlasničko povezivanje poljoprivrede, kao primarne proizvodnje hrane, sa

prerađivačkim sektorom)

> udruživanje poljoprivrednika (udruživanje poljoprivrednih proizvođača u zadruge,

asocijacije i udruženja radi zajedničkog nastupa i zaštite na tržištu)

Primjenom ovih metoda u znatnoj mjeri se umanjuju rizici koji mogu dovesti do negativnih

ekonomskih efekata u poljoprivrednoj proizvodnji poljoprivrednog gazdinstva.

Izvori rizika na govedarskoj farmi su mnogobrojni, posebno na proizvodnom i tehničkom

nivou. Samim izborom rase i proizvodnom orijentacijom farme – meso ili/i mlijeko usmjerili

smo farmu na jedan određen vid rizika.

Organizacija farme, način držanja stoke, način i struktura korištenja oranica za proizvodnju

vlastite stočne hrane novi su izvor rizika.

Kod držanja stoke, kao živog materijala takođe postoje rizici zdravlja, reprodukcije i prirasta

koji nas mogu udaljiti od povoljnog stepena iskorištenja proizvodnog potencijala rase.

Slično je i u proizvodnji stočne hrane. Loše vremenske prilike, neodgovarajuća priprema

sjetve i njega krmnih kultura, kao i pojava bolesti i štetočina osnovni su proizvodni rizik. Na

vrijeme se ne može direktno uticati, nego se samo prate vremenske prognoze i po prosječnim

vremenskim prilikama odabere vrsta i sortiment neke krmne kulture, ali na druge proizvodne

izvore rizika menadžer može djelovati tehničkim zahvatima.

Cijene i tržišni rizici su druga kategorija izvora rizika u govedarstvu. U poljoprivredi je

većina cijena inputa, a tako i gotovih proizvoda, unaprijed određena, jer svako društvo nastoji

svojim građanima osigurati što jeftiniji izvor hrane. S druge strane vladina politika podržava

poljoprivredne proizvođače kako bi opstali u uslovima niskih prodajnih cijena svojih

proizvoda.

Ekonomijom vlada glavni zakon oskudice kapaciteta (resursa), pa se prije potroše izvori

državnih subvencija, nego što se zadovolje apetiti građana za jeftinom hranom. Tako se

stvara novi oblik rizika za rukovodioce govedarskim farmama – tržišni rizik. S druge strane,

govedari mogu okrenuti tržište na svoj račun, proizvodeći autohtone govedarske proizvode i

proizvode dodane vrijednosti kako bi iskoristili tržište u svoju korist.

Financijski rizik ima posebno veliku važnost kod zaduživanja farme. Porast kamatne stope,

mogućnost odgode ili zamjene kredita, kao i ograničena dostupnost kredita direktno djeluju

na financijski rizik. Rizik financijske strane govedarske proizvodnje je nešto na šta su naši

proizvođači već navikli da im se događa, ali nisu skloni koristiti tehnike (alate) za

umanjivanje, odnosno ublažavanje njegovih posljedica. Praćenje financijskih izvještaja o

poslovanju farme, kao i analiza financijskih pokazatelja nije nešto čemu su skloni naši

rukovodioci govedarskih farmi, ali ti alati će što dalje, u sve većoj mjeri morati biti korišteni

za upravljanje govedarskom farmom i rizicima njenog poslovanja. Redovno konsultovanje

financijskih izvještaja i pokazatelja za operativne (kratkoročne), ali i strateške (dugoročne)

odluke morat će biti stil upravljanja kako na velikim, tako i na malim govedarskim farmama.

Zakoni o porezu, propisi za uzgoj životinja, upotrebu pesticide i lijekova za životinje, pravila

za odlaganje otpada, kao i visina cijena ili pomoći dohotku su primjeri vladinih odluka koje

mogu imati veliki uticaj na poslovanje govedarske farme. Pravni rizik odnosi se na

ugovaranje pojedinih područja i aktivnosti poslovanja farme koja trebaju biti kvalitetni kako

bi njihov uticaj na konačni uspjeh poslovanja bio što manji. Važno je pravno pokriti

ugovaranje korištenja iznajmljenog zemljišta, mašina i radnika. Isto tako, treba regulisati

obaveze usluga za farmu, ali i plasmana proizvodnje farme.



Lični rizik ili rizik ljudskih potencijala domaćinstva je poslednji tip rizika. Odnosi se na

sigurnosna pitanja same farme, koja se pokrivaju osiguranjem usjeva i stoke, te objekata i

opreme. Sa stanovišta ljudskih potencijala tu spada i životno osiguranje upravnika farme i

članova domaćinstva koji se koriste kao radna snaga na farmi.

Vlasnici govedarskih farmi najčešće pod pojmom upravljanja rizikom podrazumjevaju

predviđanje financijskih rizika u budućem poslovanju, te odnose troškova i koristi opcija u

poslovanju, posebno s obzirom na unaprjed ugovaranje proizvodnje krme na farmi, kao i

prodaju gotovih proizvoda – mlijeka, prerađevina mlijeka i teladi.

Upravljanje rizicima sadrži niz parametara. Potrebno je analizirati izvore rizika i nesigurnosti

u poslovanju. Definisati svoje stavove kao rukovodioca farmom o sposobnostima i

mogućnostima, ne izbjegavanja rizika, nego efikasnog poslovanja u uslovima rizika.

Nekad se u što većoj meri rizike nastojalo izbjeći ili vjerovatnoću njihove pojave značajno

smanjiti. Danas se menadžeri farme edukuju kako da žive s rizikom.

Za proizvodni rizik govedarske farme osnovna strategija je upravljanje proizvodnim

potencijalom osnovnog stada, što znači veće iskorištenje proizvodnih mogućnosti rase,

približavanje normativima savremene proizvodnje po koeficijentu teljenja, dužini laktacije,

prirastu teladi, te proizvodnji mlijeka po jednom grlu.

Ponekad na zdravlje životinja ne možemo uticati, pa se kao tehnika smanjenja ili otklanjanja

rizika koristi osiguranje životinja. Isto tako osiguranjem usjeva se nastoji eliminisati uticaj

vremenskih nepogoda na osiguranje dovoljno stočne hrane za farmu.

Kao strategija upravljanja proizvodnim rizikom se predlaže i više proizvodnih ciljeva farme,

što znači kombinovanje mesne i mliječne komponente, ali i dodatna prerada osnovnog

proizvoda na farmi.


5. Dobra Farmerska Praksa U Proizvodnji Mlijeka

Ne smijemo zaboraviti da sigurnost hrane počinje na farmi, te da je osnov

proizvodnje bezbijedne hrane – PRIMARNA PROIZVODNJA.

Poslovna djelatnost farmera je proizvodnja hrane. Oni imaju za cilj da osiguraju da sigurnost

i kvalitet njihovog sirovog mlijeka zadovolji najveća očekivanja prehrambene industrije i

potrošača.

Prakse na farmi takođe bi trebale osigurati da je mlijeko proizvedeno od zdravih životinja u

prihvatljivim uslovima za životinje i u ravnoteži sa lokalnim okruženjem.

Sveobuhvatna načela koja se primjenjuju na proizvodnju, preradu i postupanje sa ukupnom

količinom mlijeka i svim mliječnim proizvodima su:

> Od proizvodnje sirovog mlijeka do momenta konzumiranja, svi mliječni proizvodi treba

da budu podvrgnuti kombinaciji kontrolnih mjera. Zajedno ove mjere (dobre

poljoprivredne prakse – GAP, dobre proizvodne prakse – GMP, dobre higijenske prakse -

GHP) treba da zadovolje odgovarajući nivo zaštite javnog zdravstva.

Vodeći ciljevi za dobre farmerske prakse u proizvodnji mlijeka

GLAVNI CILJ - Proizvodnja mlijeka na farmi mora osigurati da se mlijeko proizvodi od zdravih životinja u okviru opšte prihvaćenih uslova

Zdravlje životinja

Higijena muže

Hrana i voda za životinje

Briga o životinjama

Životinje koje proizvode mlijeko treba da budu zdrave i efektivan program zdravstvene zaštite treba da

je u primjeni

Mlijeko će biti skupljeno i čuvano u higijenskim uslovima. Oprema koja se koristi za sakupljanje i čuvanje mlijeka bit će odgovarajuća i dobro

održavana.

Životinje treba hraniti i napajati produktima koji su odgovarajućeg kvaliteta i sigurnosti

Životinje treba da se čuvaju prema slijedećim principima: 1. Oslobođene gladi i žeđi 2. Oslobođene neudobnosti 3. Oslobođene bola, povrede i bolesti 4. Oslobođene straha 5. Sloboda da ispoljavaju uobičajene metode ponašanja

Okoliš

Proizvodnjom mlijeka treba upravljati u skladu sa lokalnim okolišem koji postoji oko farme



> Dobre higijenske prakse - GHP treba da budu primijenjene kroz lanac proizvodnje i

prerade tako da mlijeko i mliječni proizvodi budu sigurni za namjenjenu upotrebu.

> Kad god odgovara, higijenske prakse koje se odnose na mlijeko i mliječne proizvode

treba da se primjene tako što će slijediti Aneks Kodeksa - Preporučeni međunarodni

kodeks praksi – opći principi higijene hrane.

> GAP/GMP zajedno treba da budu efektivni.

> Svi farmeri iz mliječne industrije, dobavljači za farmere iz mliječne industrije, prevoznici

mlijeka, proizvođači mliječnih proizvoda i hrane, distributeri i maloprodaja treba da budu

dio integrisanog sistema za upravljanje sigurnosti hrane i osiguranja kvaliteta. Dobre

poljoprivredne prakse podupiru plasman sigurnih mliječnih proizvoda baziranih na

garantovanom kvalitetu.

Uloga farmera koji se bave proizvodnjom mlijeka je da osiguraju da se dobre

poljoprivredne, higijenske i prakse za uzgoj životinja primjenjuj na nivou farme.

Fokus bi trebao biti na sprečavanju problema (uključujući bolesti životinja) umjesto na

rješavanju problema nakon što se dogodi.

Dobre prakse u proizvodnji mlijeka treba da doprinesu garanciji da su mlijeko i mliječni

proizvodi sigurni i primjereni za svoju namjenjenu upotrebu.

Koje uslove je potrebno da farmer zadovolji:

> Imati zdrave životinje na svom imanju

> Proizvoditi zdravstveno ispravno i kvalitetno mlijeko

Vodeći cilj za dobru praksu u mljekarstvu je da bi mlijeko trebalo biti proizvedeno na farmi

od zdravih životinja u okviru opšte prihvatljivih uslova. Da bi se ovo ostvarilo, proizvođači

treba da primjene dobru poljoprivrednu praksu - GAP u sljedećim oblastima:

> Zdravlje životinja;

> Higijena muže;

> Hrana i voda za životinje;

> Briga o životinjama (dobrobit životinja); i

> Okoliš.

Za neka od ovih područja postoje kontrolne tačke koje treba pratiti da bi se postigli definisani

ciljevi.

Dobra poljoprivredna praksa - GAP također znači da farmeri u mljekarskoj industriji treba da

osiguraju da se vode odgovarajuće evidencije, posebno one koje omogućavaju adekvatnu

sljedljivost:

> Korištenja poljoprivrednih i veterinarskih hemikalija;

> Nabavke i korištenja hrane za životinje; i

> Jedinstvene identifikacije individualnih životinja.

Takođe bi trebalo voditi evidenciju o:

> temperaturama skladištenja mlijeka (kad bude dostupno),

> veterinarskim i medicinskim tretmanima individualnih životinja.

Vlasnik mljekarske farme trebao bi takođe da se pobrine da osobe koje obavljaju i nadgledaju

mljekarske aktivnosti i koje upravljaju mljekarskim gazdinstvima imaju vještine za:

> stočarstvo;



> higijensku mužu životinja;

> davanje veterinarskih lijekova;

> aktivnosti koje se poduzimaju na farmi u pogledu sigurnosti i higijene hrane; i

> zdravstvene i sigurnosne prakse koje se odnose na operatere na mljekarskim farmama.

> Takođe su potrebne odgovarajuće mjere da bi se održale ove vještine putem stalne obuke.

5.1. Pravilnik o kvalitetu svježeg sirovog mlijeka

Sl. glasnik BiH br. 21 od 22. marta 2011. godine

Član 4. (Osnovni standardi kvaliteta sirovog mlijeka)

Sirovo mlijeko mora zadovoljavati sljedeće standarde kvaliteta:

a) da sadrži najmanje 3,2 % mliječne masti;

b) da sadrži najmanje 2,8 % proteina;

c) da sadrži najmanje 8,5 % suhe materije bez masti;

d) da mu je gustoća od 1,028 do 1,034 g/cm3 na temperaturi od 20°C;

e) da mu je stepen kiselosti od 6,6 do 6,8°SH, a pH vrijednost od 6,4 do 6,8;

f) da mu tačka smrzavanja nije viša od - 0,520°C;

g) da mu je rezultat alkoholne probe s 72% etilnim alkoholom negativan.

Član 8. (Kriteriji za sirovo mlijeko)

(1) Subjekti u poslovanju s mlijekom moraju osigurati da sirovo mlijeko zadovoljava kriterije

navedene u Tabeli 1. Ovog člana:

Tabela 1.

Vrsta mlijeka Broj mikroorganizama na 30°C ( u 1 ml) Broj somatskih ćelija (u 1 ml)

Kravlje < 100.000 (*) < 400.000 (**)

Ovčije i kozije < 1.500.000 (*)

(*) Geometrijski prosjek u toku dvomjesečnog perioda, s najmanje dva uzorka mjesečno.

(**) Geometrijski prosjek u toku tromjesečnog perioda, s najmanje jednim uzorkom

mjesečno, osim ako nadležni organ ne odredi neku drugu metodologiju koja ima u vidu

organoleptička odstupanja u proizvodnim količinama.


6. Proizvodnja hrane za krave

Za svaku novu sezonu sjetve treba:

> planirati površine u skladu s brojem grla u staji (silaža, sjenaža),

> tražiti specijalističke preporuke za proizvodnju krme,

> planirati veće kapacitete zbog klimatskih promjena,

> prilagoditi odabir kulture geografskim i klimatskim uslovima (npr. lucerka),

> korisiti dvije žetve godišnje (npr. ozimi stočni grašak i kukuruz za silažu),

> primjenjivati plodored,

> voditi računa o upotrebi mineralnih i organskih đubriva (stajnjak Nitratna direktiva),

> voditi računa o upotrebi pesticida,

> koristiti usluge u mehanizaciji,

> voditi evidenciju biljne proizvodnje po parcelama.

Zapamtite: osnov ishrane muznih krava je kvalitetna kabasta hrana – silaža, sjenaža,

sijeno. Nikada koncentrat nemože nadomjestiti nedostatke kvaliteta kabaste hrane.

Jedan od bitnih faktora koji utiču na stabilnost i produktivnost u stočarskoj proizvodnji

upravo je stabilna proizvodnja stočne hrane, tj. pravilno riješena krmna baza. U takvim

uslovima gajenja krmnog bilja, proizvodnja mora biti adekvatno zastupljena i prilagođena

uslovima sredine.

Prevelika ulaganja u proizvodnju krmnog bilja, tj. stočne hrane, mogu uticati na rentabilnost

stočarske proizvodnje i s tim u vezi na cijenu stočarskih proizvoda. Upravo iz tog razloga

proizvodnja krmnog bilja mora biti prilagođena uslovima sredine, gdje se mora voditi računa

o izboru krmnih kultura, načinu gajenja i iskorištavanja. Novija naučna saznanja u

proizvodnji kabaste stočne hrane na oranicama daju mogućnost jeftinije i kvalitetnije

proizvodnje krmnog bilja.

Proizvodnja stočne hrane, u uslovima intenzivne stočarske proizvodnje, treba da se zasniva

na principu maksimalnog korištenja prirodnih resursa, u prvom redu, zemljišta, vode i

sunčeve energije. Osnovni cilj ovakvog koncepta proizvodnje je proizvodnja dovoljnih

količina kabaste i koncentrovane hrane koja, sem mineralno vitaminskih dodataka, može da

podmiri potrebe farme u stočnoj hrani. Kabasta hraniva podmiruju se uglavnom iz silaže,

sijena i sjenaže lucerke i travnodjetelinskih smjesa sijanih na livadama, silaže biljke

kukuruza i hraniva iz sistema zelenog konvejera.

Karakteristika mliječnih životinja je da im osnovni dio obroka čine voluminozna krmiva te da

izborom načina držanja i hranidbe mogu egzistirati i kao pašne životinje. Ta činjenica

postavlja pred proizvodnju mlijeka i svakoga proizvođača potrebu posjedovanja određenih

oraničnih i pašnjačkih površina, na kojim se organizuje proizvodnja svježe i konzervirane

voluminozne krme.

U uslovima intenzivne proizvodnje mlijeka potrebno je predvidjeti oko 1 ha/UG (uslovno

grlo = 500 kg). Prema stručnim mišljenjima, taj način gospodarenja zemljom višeznačno je

pozitivno. Na taj način farmer proizvodi dovoljne količine krme primjerenog kvaliteta,

pravilno se održava plodored zemljišta, na ekološki prihvatljiv način je rješavanje stajnjaka -

zaoravanjem na oraničnim površinama, i potpunije iskorištenje mašina i radne snage na

farmi.



Proizvodnja krmnog bilja najbolje spaja biljnu i stočarsku proizvodnju, te iz tog razloga može

dati najveći doprinos u proizvodnji zdravstveno ispravne hrane uz ujedno očuvanje prirodne

sredine.

Poznavanje i gajenje krmnog bilja ima višestruki značaj, što se ogleda u slijedećem:

> Neposredno korištenje vegetacionih faktora, posebno sunčeve svjetlosti i njenog

pretvaranja u raznolike proizvode u stočnoj hrani, prvenstveno bjelančevina, šećera i dr.,

koje se može direktno ili prerađeno koristiti u ishrani stoke,

> Krmno bilje čini posebnu grupu koje se isključivo ili na pogodan način gaje za

proizvodnju stočne hrane, predstavljaju glavnu agrobiocenotsku vezu između biljne i

stočarske proizvodnje. Intenzivno stočarstvo dobiva dovoljno kvalitetne hrane, a biljna

proizvodnja dobiva stajsko đubrivo i posebno povoljan uticaj na plodnost i opšte povoljno

stanje zemljišta u sistemu rotacije njivskih usjeva.

> Zahtjevi krmnog bilja prema uslovima uspijevanja su relativno skromni u odnosu na

druge njivske okopavine, povrtno i drugo bilje, odnosno to uslovljava sam način gajenja i

korištenja krmnih kultura.

> Krmne biljke imaju svojstva da svojim osobinama tokom razvoja ili specifičnim načinima

gajenja popravljaju fizičke, hemijske i biološke osobine zemljišta.

> Krmne biljke se većinom gaje u gustim sklopovima i imaju ulogu u zaštiti zemljišta od

erozije, naročito na nagibima i pjeskovitim zemljištima.

> Veliki broj krmnih biljaka služe kao dobra pčelinja paša i proizvodnju meda.

> Posmatrano sa ekonomskog aspekta, proizvodnja organske materije preko krmnih biljaka

je znatno jeftinija u odnosu na druge oblike proizvodnje.

> Efekat primjene mineralnih đubriva skoro je najveći u travnjačkoj proizvodnji, jer trave

najefektnije reaguju na đubriva povećanjem prinosa i poboljšanjem kvaliteta.

Siliranje je rasprostranjen postupak konzerviranja stočne hrane. Krajem 19. vijeka siliranje

stočne hrane počelo je u SAD i zamljama zapadne Europe. Nešto kasnije, na bazi stečenih

iskustava u pripremanju silaže, u praksu se uvodi i tehnologija pripreme sjenaže.

Razlog širenja tehnologije siliranje je u činjenici da ovaj postupak konzerviranja stočne hrane

omogućuje ubiranje biljaka u optimalnoj fazi razvoja, koje životinje efikasnije koriste i

pretvaraju u mlijeko i meso. Osim toga postupak pripreme silaže i sjenaže danas je potpuno

mehanizovan, što omogućuje ubiranje biljaka u optimalnoj fazi te je na taj način manje

ovisan o vremenskim uslovima, i angažiranost ljudske radne snage je svedena na minimum.

Utvrdilo se, da samo sa prelaskom na ovaj način spremanja i skladištenja voluminozne hrane,

da se podigla intenzivnost proizvodnje za više od jedne trećine. Znači na istim površinama

proizvodi se značajno više bjelančevina i ukupne energije. Ovo je rezultat umanjenih gubitka

hranjivih materija u poređenju sa sušenjem sijena na tlu (disimilacija mikroorganizma,

ispiranje padavinama, usitnjavanje mašina,..).

Interes u proizvodnji jeste koliko ćemo dobiti mlijeka ili mesa sa jedinice površine, a na to

najveći utjecaj ima kvalitet silaže i sjenaže.

Razlog širenja tehnologije siliranje je u činjenici da ovaj postupak konzerviranja stočne hrane

omogućuje ubiranje biljaka u optimalnoj fazi razvoja, koje životinje efikasnije koriste i

pretvaraju u mlijeko i meso. Osim toga korištenje silaže i sjenaže u ishrani obezbijeđuje

stabilnost sastava obroka, u dužem vremenskom periodu, što doprinosi kvalitetu ishrane,

jeftinijoj i većoj proizvodnji mesa i mlijeka. Danas je ovaj proces pripremanja silaže i sjenaže

potpuno mehanizovan.



Pripremanje silaže i sjenaže, kao postupka konzerviranja stočne hrane, danas u svijetu ima

široku primjenu.

U našoj zemlji silaža, a pogotovo sjenaža, se još uvijek nedovoljno koriste.

Osnovni razlozi su usitnjenost parcela za proizvodnju i nedostatak adekvatne mehanizacije.

Veći poljoprivredni proizvođači, lakše i brže shvataju značaj silaže i sjenaže zbog čega ih, u

većoj mjeri počinju koristiti u ishrani životinja na svojim farmama.

Sijeno sadrži 85 do 88 % suhe tvari.

Sjenaža sadrži 45 do 55 % suhe tvari.

Silaža sadrži 30 do 35 % suhe tvari.

6.1. Sijeno

Sijeno nastaje sušenjem zelene voluminozne krme do standardne vlažnosti (12-15%), pri

kojoj može sačuvati hranjivu vrijednost i kvalitet kroz duže vrijeme, do njegove upotrebe. S

obzirom na vrstu biljnoga materijala u hranidbi životinja, najčešće se priprema sijeno

livadnih trava, sijeno višegodišnjih leguminoza i sijeno DTS-a. Inače, sijeno je moguće

spremiti i od strnih žitarica. Od svih biljnih vrsta od kojih se sijeno sprema, sijeno

leguminoza ima prioritet, kako u prinosu po jedinici površine, tako i po hranjivoj vrijednosti

istoga.

Treba reći da sušenjem ne nastaju samo promjene u količini vode sušene biljke, već se i

značajno mijenja kvaliteta te udio pojedinih hranjivih materija – nastaju gubici. Od košnje i

svih postupaka manipulacije zelenim krmivom do postizanja forme sijena, važno je pravilno

odrediti vrijeme košnje, vrijeme okretanja, sakupljanja i prešanja, kako bi se sačuvao list –

najvrjedniji dio. U potrebi proizvodnje što kvalitetnijega sijena, za ravnomjerniji i brži način

sušenja zelene krme predviđa se koristiti kosilica s gnječilicom, a zbojeve rastresati po cijeloj

površini odmah nakon košnje.

Za proizvodnju kvalitetnoga sijena preporučljivo je koristiti kombinovani način; dijelom

sušenje na tlu (do vlažnosti od 40-50%), uz dosušivanje u sjenicima. Hemijski je sastav i

hranjiva vrijednost sijena promjenjiva i posebno izražena kod sijena livadnih trava.

Energetska vrijednost sijena leguminoza i sijena livadnih trava uglavnom je slična i iznosi 0,5

HJ/kg (odgovara potrebi stvaranja 1 kg mlijeka). Bjelančevinasta vrijednost nešto je

izraženija u korist sijena leguminoza (12-16%) od sijena livadnog (7-9%). Nadalje, sijeno je

dobar izvor vitamina, naročito provitamina vitamina A, β-karotena te vitamina D, što ovisi o

načinu sušenja. Sijeno sušeno umjetnim putem bogato je β-karotenom (70-100 mg/kg), dok

sušenjem sijena na tlu sunčeve UV-zrake aktiviraju sintezu vitamina D. Suha voluminozna

krmiva - sijeno predstavlja osnovnu hranu za preživare i konje u zimskim mjesecima.

Mliječne krave sijeno mogu konzumirati do 2% svoje tjelesne mase, ali u praktičnim se

uslovima kreće od 4-6 kg/dan, a kod mliječnih koza i ovaca sijeno je uključeno u obrok od 1-

2 kg. Na manjim seoskim imanjima sijeno leguminoza još je uvijek često i jedini izvor

bjelančevina u obroku. Kvalitetno livadno sijeno vrlo je dobro dijetetsko krmivo, s

pozitivnim učinkom na proces probave, i vrlo je pogodno za razvijanje probavne funkcije

predželudaca teladi. Laksativan učinak pokazuje i kod krava prvih dana nakon telenja. Sijeno

je preživarima neophodno i kao stalan izvor minimalne količine sirove vlaknine, što u

kombinaciji duljega žvakanja (preživanja) stvara veću količinu poželjne octene kiseline.

Octena kiselina ima, inače, stimulativan učinak na kvalitet mlijeka, i to u smislu povećavanja

masnoće mlijeka.



6.2. Silaža

Siliranje je specifičan način konzerviranja stočne hrane, pri čemu se u biljnoj masi zadržava

izvorni prirodni oblik i hranjiva vrijednost. Stvaranjem poželjnih uslova, u siliranome se

materijalu provocira razmnožavanje bakterija mliječno-kiseloga vrenja, koje, koristeći

jednostavne šećere, stvaraju mliječnu kiselinu, a ta, snižavajući pH-vrijednost, konzervira

biljni materijal. Na pitanje zašto konzervirati siliranjem, dajemo sljedeće objašnjenje. Silaža

je u današnjoj intenzivnoj proizvodnji mlijeka osnovno krmivo. Od brojnih prednosti ističe se

povoljna cijena zbog malih gubitaka u pripremi, zatim povoljan ukus i laksativan učinak na

probavne organe, kao i stimulativan učinak na mliječnu žlijezdu i lučenje mlijeka.

6.2.1. Kako se pravilno provodi postupak siliranja?

Prilikom izvođenja procesa siliranja važno je ispuniti uslove za razvoj poželjnih

konzervirajućih bakterija, a s njima se, posredno, koči razvoj nepoželjnih mikroorganizama.

Da bi neki svježi materijal mogao prevreti u silažu potrebno je da ima dovoljno

lakoprobavljivih ugljikohidrata u biljci – šećera, koji su hrana mliječno-kiselim bakterijama.

Potrebnu količinu tih hranjivih tvari imaju žitarice, sočna krmiva (korjenjače, kupusnjače).

Druga se krmiva mogu silirati nakon provenjavanja ili uz dodatak konzervansa. Sljedeći

uslov je da nabijanjem siliranoga materijala istisnemo zrak i postignemo anaerobno stanje. Iz

ta dva uslova proističe treći, a to je postići poželjnu pH-vrijednost siliranoga materijala 3,8-

4,2. Dostatnom količinom šećera i anaerobno stanje potaknut će brz i buran razvoj mliječno-

kiselih bakterija, koje, stvaranjem mliječne kiseline, snižavaju pH-vrijednost siliranoga

krmiva do poželjnih vrijednosti.

Za uspješno siliranje treba voditi računa i o temperaturi, koja se u siliranome materijalu treba

kretati 20-35ºC. Vlažnost materijala, kao peti uslov, treba biti kod voluminoznih krmiva 65-

70%, a kod koncentriranih od 28-35%. Suhi materijal slabije se nabija i slabijim intenzitetom

fermentira, a prevlažni izraženije naginje k octenoj fermentaciji i pojačava gubitke hranjivih

tvari pri gaženju iste. U praktičnim uslovim najčešće su silaže kukuruza; cijela biljka, zrna,

zrna s klipom. Silaže se mogu pripremiti kombiniranjem više krmiva te se nazivaju sendvič-

silaže. Specifičan oblik siliranja primjenjuje se kod DTS-a i višegodišnjih leguminoza, uz

prethodno provenjavanje zelene mase do vlažnosti od 30 do 35% konzervira se u obliku

travne silaže. Vrijeme siliranja do momenta izuzimanja silaže i hranjenja životinja vremenski

traje između 5 i 6 sedmica. Isto vrijedi i za sjenažu. Tokom vremena skladištenja potrebno je

primijeniti i kvalitetno pokrivanje siliranoga materijala i na taj nači spriječiti kvarenje silaže.

Prije upotrebe silaže kao krmiva u hranidbi životinja provodi se ocjena hranjive i zdravstvene

vrijednosti. Ocjena se vrši klasičnom hemijskom analizom prema udjelu hranjivih tvari te

odnosu i koncentraciji kiselina u silaži. Drugi način ocjene koji može izvršiti svaki

proizvođač na svojoj silaži je organoleptička analiza. Tom se analizom opisuje kvaliteta

silaže na osnovi boje, okusa i konzistencije siliranoga krmiva. Dobra se silaža karakterizira

po boji koja je slična izvornome materijalu, po mirisu blago kiselkastome (lagano

aromatičan), uz prepoznatljivu i očuvanu strukturu siliranoga materijala.

Odrasla goveda, ovaca i koza inače vrlo dobro koriste sve vrste silaža, a najviše je zastupljena

u obrocima mliječnih kategorija. Optimalna količina silaže zelenih voluminoznih krmiva u

obrocima mliječnih krava je 5-7 kg/100 kg tjelesne mase životinje, odnosno od 20-35 kg za

krave, a kod koza i ovaca u staji 3 kg silaže na 100 kg tjelesne mase. Poznato je da silaža

povoljno djeluje na rad mliječne žlijezde, ali zbog specifičnoga mirisa silaže, koji može

prenijeti na mlijeko, silaža se preporučuje davati nakon muže.

6.2.2. Prednosti i nedostaci silaže



Prednosti silaže su:

> korištenje silaže omogućuje stabilan sastav obroka u dužem vremenskom periodu što

doprinosi kvalitetu ishrane i većoj proizvodnji mesa i mlijeka,

> biljke se ubiru u optimalnoj fazi razvoja, životinje ih efikasnije pretvaraju u mlijeko i

meso što doprinosi bržem kruženju organske materije i zaštiti životne sredine,

> siliranje zelenih biljaka smanjuje gubitke u hranivim materijama (ugljenim hidratima,

proteinima, vitaminima i mineralnim materijama) u odnosu na pripremanje sijena. U

prosječnim uslovima pripremanja sijena gubi se najčešće oko 30 % suhe materije a pri

lošim vremenskim uvjetima i znatno više. U uslovima dobro izvedenog procesa siliranja

svi gubici rijetko prelaze 10 %,

> silirati se mogu biljke koje daju visoke prinose zelene mase, a nisu pogodne za pripremu

sijena – kukuruz, sirak, lucerka ili livadske trave u kišnim periodima godine i sl.,

> siliranje omogućava bolje korištenje zemljišta sa 2 do 3 žetve godišnje uz visoke prinose

zelene mase, gajenjem biljaka u sistemu „ozimi ili jari krmni usjev + silažni kukuruz” ili

„ječam i pšenica + postrni kukuruz sa kraćom vegetacijom”,

> siliranje kao tehnološki proces pripremanja stočne hrane može se izvoditi i po oblačnom i

prohladnom vremenu,

> mliječna kiselina doprinosi smanjenju štetnih nitrata, koji se akumuliraju u biljkama

zahvaćenih sušom i onim koje su đubrene prekomjernom dozom mineralnog azotnog

đubriva,

> silirati se mogu sporedni proizvodi biljne proizvodnje (glave i liske šećerne repe,

kukuruzovina, slama) i industrijske prerade (sirovi rezanci šećerne repe) i dr. , čime je

omogućeno bolje iskorištavanje ovih resursa u ishrani domaćih životinja, smanjivanje

površina pod krmnim biljem i troškova ishrane,

> silirana hrana za skladištenje zahitjeva manju zapreminu smještajnog prostora nego u

suhom stanju: m³ sijena mase 70 kg sadrži oko 60 kg suhe materije, a m³ silaže biljke

kukuruza ili lucerke mase 550 do 600 kg imaju oko 180 kg suhe materije,

> dobro spremljena silaža, primjenom savremene tehnologije i najvažnijih principa siliranja

u dobrom silo objektu, može se uspješno čuvati 5 do 6 godina,

> tehnološki proces je mehanizovan i omogućuje racionalno korištenje mehanizacije,

> isključuje potrebu sušenja vlažnih hraniva i potrošnju energije,

> ranijim ubiranjem biljaka manje su štete od glodara i štede sredstva za njihovo suzbijanje

i uništavanje

Nedostaci silaže su:

> nije interesantna tržištu jer joj se teško određuje cijena,

> zbog lakog kvarenja, ne podnosi transport na veću udaljenost,

> povećanje vlažnosti u silaži opterećuje troškove transporta,

6.3. Sjenaža

Sjenaža je specifična vrsta silaže, dobivena siliranjem svježe zelenih provenutih trava, DTS-a

ili leguminoza, pri vlažnosti od 45-60%. Mada je po obliku slična dijelom sijenu, a dijelom

silaži, po čemu se još zove „silirano sijeno“, u hranjivoj vrijednosti sjenaža nadilazi oba

načina konzerviranja. U sjenaži se zadržava gotovo izvorna hranjiva vrijednost zelenoga

krmiva, a zbog pravilnijeg odnosa vode i suhe tvari, sjenaža ima bolju ješnost od sijena i

silaže. Kao prednost u proizvodnji sjenaže navodi se i manji utjecaj nepovoljnih vremenskih

prilika na spremanje te vrste konzervirane krme, budući da se proces odvija znatno brže nego



pri sušenju sijena. Ključni element u pripremi sjenaže zelenih voluminoznih krmiva je u

provenjavanju košene zelene mase, pri čemu preostala voda u siliranoj masi nije dostupna

mikroorganizmima te nema niti izraženih procesa fermentacije kao kod silaže. Zbog toga je

koncentracija organskih kiselina niža, a pH sjenaže znatno viši nego kod silaže. Pri toj

vlažnosti (50-60%) onemogućen je rad truležnih bakterija, ali ne i plijesni kao aeroba, zbog

čega se i kod sjenaže trebaju postići anaerobni uslovi. U sjenaži se kao konzervans, uz

organske kiseline, javlja i ugljični dioksid, nastao kao proizvod disanja stanice biljnoga

materijala. Pri stabilnim vremenskim prilikama provenjavanje traje oko 6-8 sati, a potom se

biljna masa sjecka na dužinu 5-8 cm i odvozi u silos. Nepovoljne vremenske prilike

(padavine) mogu negativno uticati na provenjavanje te je u tim slučajevima preporučljivo

koristiti aditive-konzervanse. Za spremanje sjenaže koristili su hermetički zatvoreni silo-

tornjevi, a u novije vrijeme sve učestalije se sjenaža sprema u plastične rolo i kvadratne bale

ili silo-kobasice. Kvalitetna sjenaža ima žućkasto i smeđe-zelenu boju, ugodan kiselkasti

miris, stabilnu nepromijenjenu teksturu materijala. Kiselost sjenaže kreće se pH 4-5, a

optimalna vrijednost pH je 4-4,5. Sjenaža trava i leguminoza treba imati energetsku

vrijednost 5-6 NEL MJ/ kg ST (0,78 HJ), sirovih bjelančevina 160 gr/kg ST, 7 gr Ca, 1 gr P i

40 gr karotena. Sjenaža je visokokvalitetno voluminozno krmivo u hrani domaćih životinja, a

najpogodnije u hrani preživara i biljojeda, kod kojih može zamijeniti sijeno, a primjenjuje se

kao komponenta osnovnoga krmiva. Mliječne krave dnevno mogu konzumirati do 20 kg

sjenaže, a za koze i ovce preporučuje se u količini od 4-6 kg.

6.3.1. Prednosti i nedostaci sjenaže

Prednosti sjenaže su:

> kvalitet provenute zelene mase je očuvan i zato je hraniva vrijednost sjenaže

najpribližnija zelenoj masi od koje je pripremljena,

> gubici najkvalitetnijih dijelova biljaka (lišća) sa najvećom kencentracijom hranivih

sastojaka (proteina i beta karotina) su minimalni,

> proces proizvodnje sjenaže je potpuno mehanizovan: košenje i gnjiječenje, sjeckanje,

utovar i transport, istovar i pakovanje, gaženje – sabijanje, izuzimanje sjenaže,

> povećana je produktivnost u humanizacija radnog procesa, smanjen je obim žetvenih

radova. Vrijeme za pripremu sjenaže je skraćeno za 60 % po toni suhe materije, u odnosu

na proizvodnju baliranog sijena,

> idealno vrijeme za postupak spremanja sjenaže jeste kasno popodne ili do večeri i noću,

kada se dobije najbolja sjenaža, a vrijeme je najprijatnije za rad radnika,

> korištenjem dobro pripremljene i kvalitetne sjenaže nekonzumirani ostaci su minimalni, a

pri korštenju sijena nekonzumirani ostaci su 8 do 10 % od uskladištene količine suhe

materije,

> u sjenaži je očuvan visok procenat proteina što omogućuje manje izdatke za kupovinu

koncentrovanih i proteinskih hraniva,

> kvalitetna sjenaža lucerke sadrži 20 do 24 % ukupnih proteina u suhoj materiji, dok sijeno

pripremljeno od istog kvaliteta lucerke sadrži 16 do 18 % ukupnih proteina u suhoj

materiji a nekad i manje,

> zbog učestalih kiša u vrijeme prvog otkosa sijena gubici u hranivim materijama, naročito

u proteinima i beta karotinu, su veliki što daje znatne prednosti pripremi sjenaže u odnosu

na sijeno,

> sjenaža ubrzava regeneraciju biljne mase jer je skraćeno vrijeme od kosidbe do

prikupljanja provenute biljne mase što povoljno utiče na povećanje prinosa hranivih

materija po jedinici površine,



> u sjenaži nema prašine, a u baliranom sijenu ima,

> prostor za skladištenje je manji u odnosu na prostor potreban za pripremu sijena.

Nedostaci sjenaže su:

> nije interesantna tržištu jer joj se teško određuje cijena,

> zbog lakog kvarenja ne podnosi transport na veće udaljenosti

> povećana vlažnost u sjenaži opterećuje troškove transporta.

Prednosti sjenaže u odnosu na silažu su:

> pripremom sjenaže smanjuju se gubici organske materije,

> sjenaža sadrži približno dva puta više suhe materije što obezbijeđuje veći obim

konzumiranja suhe materije u odnosu na silažu,

> izbjegava se neprijatan miris koji često nastaje siliranjem leguminoza sa povećanim

sadržajem vlage,

> dobro pripremljena sjenaža ima prijatan miris koji doprinosi boljem ukusu i konzumiranju

hrane,

> sjenažiranjem se sprečava cijeđenje sokova iz silosa, karakteristično za siliranje, koje

povećava gubitke u hranivim materijama, privlači muhe i zagađuje sredinu,

> zamrzavanje sjenaže je znatno manje jer ima manji sadržaj vlage u odnosu na silažu,

> korištenje sjenaže smanjuje transportne, manipulativne i druge troškove gazdinstva,

6.4. Pogodnosti biljaka za pripremu silaže i sjenaže

Sa aspekta pogodnosti biljaka za siliranje mogu se podijeliti u tri grupe:

> koje se lako siliraju

> teže se same siliraju

> nemogu same da se siliraju

I Grupa II Grupa III Grupa

Lako se siliraju Teže se same siliraju Ne mogu same da se siliraju

› kukuruzna biljka

› prekrupa vlažnog klipa ili zrna kukuruza

› sirak

› sirovi rezanac šećerne repe

› glave i list šećerne repe

› pšenica

› ječam

› tritikale

› suncokret

› lucerka

› trave

› travno-leguminozne smješe

› inkarnatska djetelina

› crvena djetelina

› lupina

› kombinacija biljaka I i II grupe

› soja

› grašak

› grahorica

› perko

› uljana repica

› stočni kelj

› sirovi pivski trop

6.5. Faktori koji utiču na kvalitet silaže i sjenaže

Od višegodišnjih leguminoza (lucerka, crvena djetelina, žuti zvjezdan) i jednogodišnjih

leguminoza (ozimi i jari stočni grašak, grahorica) i mješavina trava i leguminoza sa sijanih

livada i pašnjaka, teško se može pripremiti silaža dobrog kvaliteta. Osnovni razlozi za to su:

> povećan sadržaj proteina,

> nedovoljna količina u vodi rastvorljivih šećera,



> mali sadržaj suhe materije u biljkama što otežava aktivnost mliječno-kiselinskih bakterija.

Uspješno konzervisanje zelenih biljaka koje se teško siliraju fermenatcijom mliječno-

kiselinskog tipa, može se obezbijediti provenjavanjem. Na ovaj način se povećava količina

suhe materije i lako rastvorljivih ugljenih hidrata i time stvaraju povoljni

Proizvodnja mlijeka · 2016-07-21 · 6.5.1. Faza razvoja biljaka ... Mineralna (vještačka) đubriva ... preventiva zdravstvenog stanja i kvalitetna ishrana na visokom nivou, tada

Text of Proizvodnja mlijeka · 2016-07-21 · 6.5.1. Faza razvoja biljaka ... Mineralna (vještačka)...

(Akti čije je objavljivanje obavezno) - WebPropisi Infotek · Web view2009-11-20 · POPIS ĐUBRIVA PREMA TIPOVIMA. A. Anorganska jednostavna mineralna đubriva s primarnim hranjivima

Kvalitetna komunikacija

Kvalitetna Komunikacija Temelj Ucenja i Poucavanja

SPECIJACIJA, PRAVCI I BRZINA EVOLUCIJE · osnovna faktora evulucije:promjenjivost,selekcija (prirodna ili vještačka),izolacija (tj.tok gena) i genetički drift. Makroevolucija je

T E H N O L O G I J A VEŠTAČKIH ĐUBRIVA

TEČNA FOLIJARNA ĐUBRIVA - timacagro.rs folijarna djubriva _2019.pdf · Plan đubrenja kukuruza Seactiv komplekS (European patent No. 98400150.3) poboljšava pristupačnost hraniva

NOVA AZOTNA MINERALNA ĐUBRIVA FORTE 20 I FORTE 30

KATALOG INTERNET SERVIAS - ΕΛΛΑΓΡΟΛΙΠ ΑΕΒΕstatic.hellagrolip.com/brochures/Hellagrolip-Catalogue...Nutrammon® su azotna đubriva vrhunskog kvaliteta razvijena sa ciljem

Katalog đubriva sertifikovanih i registrovanih za primenu ... · ITALPOLLINA je kompanija koja proizvodi organska đubriva duže od 40 godina. Danas smo vodeći svetski proizvođač

Kvalitetna kontrola(kontrola kvaliteta)

MINERALNA ĐUBRIVA I ĐUBRENJE - agroekologija.com · - Industrijska (proizvode se u fabrici) 2.1. Neorganski fungicidi 1.1. PODELA ĐUBRIVA 1. Đubriva i đubrenje mineralnim đubrivima

PRIJAVA - UGOVOR ZA ŠUČE ĆE...Oprema za svinjarstvo Pojilice Veterinarska oprema ___ _ ___ đubriva Rasturači stajnjaka Sejačice Setvospremači Traktori Traktorske gume

Veštačka đubriva

Školski portal za rjeavanje dilema... · Web viewU objekte hidrogradnje spadaju objekti koji služe za protok ili akumulaciju vode, a tu spadaju brane, luke, vještačka jezera i

Rasipači mineralnog đubriva - TITAN Machinery · 3 Za savremene poljoprivrednike optimalno rasturanje mineralnog đubriva podrazumeva upotrebu precizne količine prehrane i izjegavanje

KOMPLEKSNA MINERALNA ĐUBRIVA - Gnojidba.info | … · 6 Vrsta i tip đubriva: neorgansko, čvrsto, kompleksno mineralno đubrivo. Dobro poznata i široko prihvaćena formulacija

ZAPOŠLJAVANJE I KVALITETNA INTEGRACIJA OSOBA S ...uik.hr/images/uploads/Zaposljavanje-i-kvalitetna-integracija-osoba-s... · zapoŠljavanje i kvalitetna integracija osoba s invaliditetom

Br. 56/2020 - KWS Saat · semena sa zemljištem. ĐUBRENJE Od đubriva je potrebno zaorati kompleksna NPK đubriva a jedan deo azota je moguće primeniti u predsetvenoj pripremi zemljišta

RASIPAČI MINERALNIH ĐUBRIVA ONTAR - vgp.rsvgp.rs/wp-content/uploads/2018/10/rasipaci-djubriva-ontar.pdf · otvora, mehaničko podešavanje količine djubriva, mehaničko zatvaranje

KVALITETNA ADITIVIRANA GORIVA TEHNIČKI PREGLED … · Након литургија у православним храмовима, освештана је Богојављенска

Kvalitetna krma za krave molznice

Katalog đubriva sertifikovanih i registrovanih za primenu

Ponistra Biorine - Kvalitetna PVC stolarija GEALAN

Година LIX • Сремска Митровица • Среда 20 ... · 2019-11-25 · [email protected] KVALITETNA ADITIVIRANA GORIVA TEHNIČKI PREGLED REGISTRACIJA

RASIPAČI MINERALNOG ĐUBRIVA rasipac... · 2016. 12. 3. · Mešač osciluje kao klatno omogućava ujednačen protok đubriva na diskove Rešetke u sanduku štite rasipač od grumena

d.o.o. - promatik.hr NAJBOLJIH ALATNIH ČELIKA Kvalitetan materijal , kvalitetna termička obrada i izrada oštrice žiga nakon termičke obrade

EFIKASNA POSLOVNA KOMUNIKACIJA KLJUČ USPJEŠNOG … · Verbalna komunikacija Paraverbalna i neverbalna komunikacija Telefonska komunikacija Elektronska komunikacija Kvalitetna uslužna

Kvalitetna Power Point Prezentacija

RASIPAČI MINERALNIH ĐUBRIVA ONTAR

Zaposljavanje i kvalitetna integracija osoba s invaliditetom na trzistu

Documents

Proizvodnja mlijeka · 2016-07-21 · 6.5.1. Faza razvoja biljaka ... Mineralna (vještačka) đubriva ... preventiva zdravstvenog stanja i kvalitetna ishrana na visokom nivou, tada

Text of Proizvodnja mlijeka · 2016-07-21 · 6.5.1. Faza razvoja biljaka ... Mineralna (vještačka)...