1

PANEVROPSKI UNIVERZITET " A P E I R O N " BANJA LUKA

FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE

Mr TOMISLAV I. STAJČIĆ

"UPRAVLJANJE TROŠKOVIMA KAO ELEMENTOM ULAGANJA U FUNKCIJI UNAPREĐENJA TRŽIŠNE POZICIJE

PREDUZEĆA"

- DOKTORSKA DISERTACIJA -

BANJA LUKA, 2007.

2

P R E D G O V O R

Moje opredjelenje za obradu teme doktorske disertac ije pod nas lovom "UPRAVLJANJE TROŠKOVIMA KAO ELEMENTOM ULAGANJA U FUNKCIJI UNAPREĐENJA TRŽIŠNE POZICIJE PREDUZEĆA" prois-teklo je iz dugogodišnjeg rada u privredi sa svim problemima koji prate pos lovanje pos lovnih subjekata i njihove uspješnosti.

Takođe, u tom smis lu i dosadašnji pedagoški rad iz oblas ti Računo-vodstva i Pos lovnih f inans ija uvjerili su me da mogu da odgovorim izazovima obrade problema koju tretira ova doktorska disertac ija.

U obradi ove teme, od presudnog značaja bila mi je nesebična pomoć mentora, uvaženog prof.dr Šefkije Berberovića te mu se sa izuzetnim poštovanjem najsrdačnije zahvaljujem.

Svakako, bezgraničnu zahvalnost dugujem mojoj porodic i, posebno suprugi Slobodanki, na izuzetnom strpljenju, razumjevanju i podršc i, kojoj sa beskrajnom ljubavlju posvećujem ovo djelo.

A u t o r

Banja Luka, 2007. godine

Mr Tomis lav I. Stajč ić

3

UVOD

1. PREDMET ISTRAŽIVANJA

Osnovni princ ipi ekonomske efikasnosti proizlaze iz nastojanja da se ostvare što već i rezultati- izlazni elementi procesa pos lovanja- uz što manja angažovanja i trošenja- ulaznih elemenata u proc esu reprodukc ije.

Smanjenje angažovanja i trošenja elemenata pos lovanja a radi ostvarivanja maks imalnih pos lovnih rezultata, treba da ima za pos ljedicu i odgovarajuć i kvalitet ekonomije privrednog subjekta.

Ukoliko se pođe od bitne postavke o uspješnosti pos lovanja i ef ikasnosti korišćenja vrijednosti, sadržane u materijalnim elementima procesa reprodukc ije, kao minulog rada i utrošaka radne snage , kao trošenje tekućeg rada, aktivnos ti upravljačke strukture preduzeća- menadžmenta- treba usmjeriti na praćenje tih elemenata u procesu reprodukc ije, a u c ilju njihovog minimiziranja , odnosno svođenja na objektivno us lovljenu velič inu.

Polazeć i od navedenog, ovaj istraživački rad je usmjeren na iznalaženje odgovarajuć ih pokazatelja i mjerila za utvrđivanje i objektiviziranje ulaznih elemenata procesa reprodukcije sa naglaskom na troškove i njihov uticaj na ukupne kvalitativne rezultate materijalno- organizac ionog s istema.Znač i, istraživanje će biti posebno usmjereno na nač in minimiziranja trošenja kao elementa ulaganja po jedinic i rezultata, što u osnovi bitno utiče na kvalitet ekonomije preduzeća.

Polazeć i od prednjih postavki, predmetno istraživanje posebno sadrži:

- praćenje faza angažovanja sredstava, uključ ivanjem vremenske dimenzije u c iklusu reprodukc ije;

- analizu kvantitativne strukture trošenja elemenata proizvodnje sa posebnim osvrtom na dinamiku procesa reprodukc ije,

- analizu uticaja i značaj troškova kod utvrđivanja i vođenja pos lovne politike sa stanovišta tržišne pozic ije privrednog subjekta,

- definisanje modela za izražavanje ukupnih kvalitativnih rezultata kao sintetičkog izraza , te utic aja pojedinih elemenata na ukupan pos lovn i uspjeh , kao ključnog faktora kod utvrđivanja tržišnog položaja preduzeća kao materijalno-organizac ionog s istema.

4

2. CILJ ISTRAŽIVANJA

Na osnovu predložene teme doktorske disertac ije, istraživanje ima prevashodni c ilj da doprinese razvoju teoretsko-metodoloških pokazatelja, o ponašanju troškova kao elementa ulaganja procesa reprodukcije, što bi trebalo da pomogne menadžmentu preduzeća kod izbora odgovarajuć ih mjera za poboljšanje tržišne pozic ije preduzeća.

Pored toga , ovo istraživanje treba da obuhvati sve aspekte ulaganja elemenata procesa reprodukc ije, i to kako, sa stanovišta tekućeg pos lovanja, tako i razvoja preduzeća, uz poboljšanje kvaliteta ekonomije.To podrazumijeva pripremanje odgovarajućih pokazatelja kao instrumenta za kontrolu svih oblika ulaganja, kao elemenata koji imaju značajan uticaj na ukupne pos lovne rezultate.

Znač i, is traživanje treba da pruži i odgovor na to kolika je realna pomoć i korisnost dosadašnjih saznanja iz oblasti teorije troškova i metodologije menadžmenta u dobijanju objektivnih i vjerodostojnih pokazatelja kod vođenja pos lovne i razvojne politike a u cilju unapređenja ekonomskog položaja preduzeća u tržišnim us lovima.

3. OSNOVNE NAUČNE HIPOTEZE

Sve intenzivniji proces širenja tržišta, te prisustvo naglašene konkurenc ije, us lovljava potrebu pos jedovanja prec iznih pokazatelja za praćenje rezultata pos lovanja, kako ukupnih, tako i pojedinih faza procesa reprodukc ije. Ovo treba da pomogne menadžmentu za bržu i pouzdaniju identif ikac iju utic aja svih elemenata koji mogu negativno uticati na ukupne rezultate pos lovanja a u c ilju donošenja ispravnih upravljačkih odluka.

Uzimajuć i u obzir gornje karakteris tike, u ovom radu se polazi od sledeć ih hipoteza:

- Determinisanje svih pokazatelja o pojedinačnim elementima, kako ulaznim, tako i izlaznim u procesu reprodukc ije i njihovog uticaja na ukupne kvalitativne rezultate, obezbjeđuje definisanje i konstruisanje modela za izražavanje i mjerenje kvaliteta ekonomije preduzeća i ef ikasnost pos lovanja is tog;

5

- Na osnovu odnosa između svih izlaznih elemenata procesa i izvršenih angažovanja i trošenja, moguće je identif ikovati kompleksn i pokazatelj ukupnog pos lovnog uspjeha i njegov tržišni položaj;

- Pored globalnih pokazatelja pos lovnog uspjeha preduzeća, mode l treba da omoguć i i parc ijalne pokazatelje ef ikasnosti svakog pods istema na ukupne rezultate. Ti pokazatelji treba da obezbijede podatke o efikasnosti pods istema: proizvodnja, razmjena i finansiranje

Navedena is traživačke hipoteze treba da daju određeni doprinos razvoju teoretskih saznanja i konstruisanje modela pokazatelja u c ilju ef ikasnosti menadžmenta kod donošenja upravljačkih odluka, njihovom izvršenju i kontroli.

4. NAUČNE METODE ISTRAŽIVANJA

Navedeno is traživanje na predloženu temu doktorskog rada treba da se zasniva na metodama s istema analize procesa ulaganja u procesu reprodukc ije na nivou preduzeća kao materijalno- organizac ionog s istema.

U tom c ilju predviđa se konstituisanje modela upravljanja troškovima pos lovanja kao elementom ulaganja.

Za tu svrhu bile bi u primjeni metode koje su od velikog značaja za ekonomsko istraživanje. To su:

- metode statis tičke analize,kao što su: regres iona i korelac iona analiza, metoda eliminac ije ekstrema, analiza varijanse, koefic ijent determinacije kao mjere međusobnog s laganja ekonomskih pojava;

- metode matematičke analize, kao dopune ekonomskoj analizi kod utvrđivanja opšteg i konkretnog matematskog izraza, linearne i nelinearne funkc ije, metoda najmanjih kvadrata, metoda marginalne analize;

- komparativna analiza zasnovana na komparac iji ekonomskih mjerila i pokazatelja u dinamic i i pros toru.

Od ostalih naučnih metoda najviše bi se koristile s ledeće metode:

- opšta naučna metoda modeliranja, - opšta naučna metoda dedukc ije, indukc ije, s inteze i analize,

6

- metode za analizu podataka: deskriptivne mjere, grafička metoda, analiza ekstremnih vrijednosti.

U fazi prikupljanja podataka i informac ija korišćene su metode uzorkovanja, ankete, intervjua i zapažanja.

Kod upravljanja mjerilima i indikatorima posebno se primjenjuje metod koefic ijenata, što je rezultat široke primjene u konkretnoj praks i.

7

PRVI DIO

STRUKTURA EKONOMSKOG RADA KAO USLOVA OSTVARIVANJA REZULTATA

8

I. EKONOMSKI RAD KAO US LOV EKONOMSKIH REZULTATA

1. Organizac ioni oblici preduzeća

Proces ekonomskog, političkog i kulturnog povezivanja zemalja u svjetskom društvu, kao osnovni elementi početka novog milenijuma, potenc iraju informaciju kao glavno sredstvo za ostvarivanje osnovnih ekonomskih c iljeva preduzeća.

Na osnovu utvrđenih potreba potrošača, njihovoj kupovnoj snazi, estetskim vrijednostima, kulturi, navikama i drugim elementima, osvajaju se novi tržišni pros tori a samim tim i povećava vrijednost uloženih sredstava a takođe i dohodak.

Svaki pos lovni subjekt nastoji da osvoji nova i prošir i postojeća tržišta zašto svjetsko tržište postaje standard za upoređivanje c ijena i kvaliteta proizvoda.

Osnovni motiv organizovanja svakog pos lovnog subjekta, je dobitak, tj. razlika između os tvarenih rezultata i uloženih sredstava kojim se raspolaže i raspoređuje na osnovu svojine određenog vlasnika kapitala. Na taj nač in se podstiče njegova preduzetnička inic ijativa.

Funkc ija kapitala u preduzeću i titular svojine-vlasnik postaju osnova za upravljanje pos lovnim subjektom po osnovu kapitala, odnosno osnova motivisanosti vlasnika kapitala za optimalno raspolaganje i sudbinu uložene imovine.

Relac ija privatna svojina- kapital- dobitak predstavljaju suštinu pos lovanja svakog pos lovnog subjekta i osnovu svakog međusobnog povezivanja.

Privatno vlasništvo i kapital-odnos i stvorili su kod nas od početka 90-tih godina us love za formiranje više tipova preduzeća kao pravnih lic a a izbor konkretnog tipa i strukture ostaje u nadležnosti menadžerskih struktura.

Svakako, sve ovo sa jednim jedinim c iljem, optimalnim korišćenjem resursa i realizac ijom ekonomskih interesa kroz zadovoljenje potreba tržišta i uvećanje uloženog kapitala.

9

Ovaj cilj je imperativ pos lovanja i za koji je vlasnik primarno i najneposrednije zainteresovan.

Prema tipu svojine, kod nas, postoje društvena-javna, privatna, državna i mješovita svojina, a na osnovu toga i društvena-javna, privatna, državna i mješovita preduzeća.

Sami oblic i organizovanja koji zavise od vrste djelatnos ti, osnivaču, nač inu obezbjeđenja uloženog kapitala, nač inu preuzimanju obaveza, nač inu upravljanja i raspodjeli ostvarenog dobitka u stvari su pravo svakog vlasnika kapitala.

Po s lobodnoj proc jeni on bira adekvatan tip organizac ionog oblika preduzeća uz predpostavku da će mu is ti najuspješnije omoguć iti maks imalan dobitak, svakako u skladu sa zakonskim propisima, dobrim pos lovnim običajima i pos lovnim m oralom.

Po važeć im zakonskim propis ima, osnovni oblic i organizovanja su: društvo sa ograničenom odgovornošću, dioničarsko društvo, akcionarsko društvo, društveno-javno preduzeće, mješovito preduzeće, tj. društva lic a i društva kapitala.

Društva lica su ustvari privredna društva osnovana sredstvima udruženih članova kojima najčešće sami upravljaju i obično, obavljaju pos lovanje.

Upravljačku funkc iju u društvima kapitala ne obavljaju vlasnic i kapitala nego profes ionalni nos ioc i te funkcije kao što su menadžeri, preduzetnic i i lideri.

Svakako da su i ovi delegirani nos ioc i upravljačke funkc ije s timu-lisani i motivisani na maks imalnu oplodnju uloženog kapitala i s tvaranje što većeg dobitka.

Os im preduzeća, postoje u pozitivnim zakonskim propis ima i mo-gućnost organizovanja i funkc ionisanja na tržištu i preduzetnika koji nisu pravna, nego f izička lic a.

Osnovna razlika je u tome što preduzetnik obavlja sve funkc ije a ujedno je i vlasnik, a pravno lic e može da obavlja funkc iju nezavisno od samog vlasništva.

Neovisno o tome, koji je tip organizovanja ili svojine, svi pos lovni subjekti u zemljama u tranzic iji, zasnivaju svoje pos lovanje na uloženom novcu, nastoje optimalno koris titi resurse uz pretpos tavljene tržišne parametre privređivanja, sa ciljem da uvećaju uložena sredstva.

10

Osnova za upravljanjem pos lovanja predstavljaju početni uloženi kapital, a naknadno i uvećani kapital, sa osnovnom željom maks imizac ija dobitka.

Svakako, kapital postaje osnova za udruživanje i povezivanje subje-kata u nac ionalnim i svjetskim okvir ima.

Integrac ijom pos lovnih subjekata na osnovu učešća kapitala stvaraju se mnogobrojne prednosti kao što su: objedinjavanje na jednom mjestu velike kapitale, materijalne i kadrovske resurse, izos tajanje konkurenc ije na tržištu, kompletaniji i pr ilagodljiviji proizvodni programi, veće tržišno učešće i daleko jača pozic ija na tržištu, maks imalno korišćenje instalisanih proizvodnih kapaciteta a samim time i snižavanje ukupnih troškova pos lovanja, skraćenje samog proc esa u proizvodnji kao i brži obrt kapitala, a na osnovu toga i uvećanje uloženog kapitala.

Prema tome, c ilj svakog kapitala je integrac ija u tržišnoj privredi.

Pos lovni subjekti se mogu integrisati na više nač ina i to: horizontalno kada su djelatnosti s lične ili iste, vertikalno kada su vezani proizvodni proces i od s irovine do f inalnog proizvoda i konglomeratski kada djelatnosti nisu u neposrednoj vezi.

Ovi oblic i povezivanja zasnivaju se na udruživanje kapitala u grupac ije preduzeća u formi holding društva ili preduzeća sa uzajamnim učešćem kapitala.

Os im toga, u c ilju unapređenja djelatnosti privredni subjekti pove-zuju se i u pos lovna udruženja kao što su konzorc iji, franšizing, pos lovne unije i dr.

2. Preduzeće kao dinamičk i organizac ioni s is tem

Preduzeća predstavljaju dijelove makroekonomske stvarnosti svake zemlje kao zajednice. Oni su ustvari organizac ioni s is temi koji obavljaju neke od elemenata c iklusa proizvodnje, a na bazi društvene podjele rada.

Bitna obilježja takvih s istema je da predstavljaju zbir povezanih elemenata, da su dio nekog s loženijeg s istema tj. ustvari su pods istem sistema koji funkc ioniše po utvrđenim princ ipima i pravilima.

11

"Prema teoriji sistema, ekonomski sistem, može se objasniti kao skladno povezivanje dijelova u cjelini, čime se omogućuje njeno funkcionisanje. Pri tome se razlikuju prirodni, tehnički i organizacioni sistemi1".

Na preduzeće, kao osnovni privredni subjekt i osnovni organizac ioni oblik privređivanja utiču kako njegovi pods istemi tako i viši s istemi č iji je on dio.

Glavni elementi preduzeća kao osnovnog oblika privrednog djelovanja su: ulaganja ( input- i) , rezultati (output- i) , unutrašnji i vanjski faktori utic aja na promjene istih i svakako pos lovni uspjeh kao rezultat tih promjena.

Funkc ionisanje preduzeća usmjereno je prema ostvarenju što boljeg pos lovnog uspjeha kao glavnog cilja reguliše se organizac ijom i uspostavljanjem osnovnih pravila međusobnog povezivanja svih unut-rašnjih i vanjskih elemenata.

Pos lovanje preduzeća kao organizac ionog s is tema u vremenu i prostoru sa svim proces ima koji se obavljaju unutar istog, č ine ga dinamičkim s istemom. U us lovima sve intenzivnijeg procesa širenja tržišta i prisustva naglašene konkurenc ije, ostvarenje konačnog ekonomskog cilja zahtjeva od svakog organizac ionog sistema posebnu dinamičnos t unutrašnjih procesa. Svakako, posebnu pažnju treba posvetiti onim proces ima koji odstupaju od projektovanih i koji negativno utiču na ukupne pos lovne rezultate.

Sva s loženost i bremenitost problemima i teškoćama u funkc i-onisanju preduzeća us lovljava sis tem upravljanja koji svojim odlukama mjenja i stanje u samom organizacionom s istemu.

Glavna osobina dinamike organizac ionog s istema je upravljanje usmjereno ka pos tavljenom c ilju, a to je rac ionalno pos lovanje, tj. ostvarenje što već ih rezultata iz što manje angažovanje sredstava u procesu reprodukc ije.

1 Stavrić B.,B erberović Š., i grupa autora “ Teori ja ekonomij e preduzeća”

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 3

12

3. Struktura i dinamika mate rija lno - organizacionog s is tema

Složenost pos lovanja i aktivnosti menadžmenta u nastojanju da se ostvari i prošir i tržišno učešće kao dio zajedničkog c ilja pos lovnog s istema, traži ne samo razvijen informac ioni s istem nego i druge aktivnosti kojima se postiže ostvarivanje planiranih pos lovnih zadataka.

Sve te aktivnosti us trojene su u adekvatne funkc ije tj. pos lovna popdruč ja kao dijelove s istema pos lovnog subjekta odnosno pods is teme organizac ionog i ekonomskog s istema preduzeća.

Najznačajnije funkc ije su svakako proizvodnja, nabavka, marketing i finans ije.

Međutim, sve se više naglašava i funkc ija informisanja, is traživačko-razvojna funkcija kao i kadrovska funkc ija.

Inače, funkc ije se organizac iono mogu formirati u sektore ili pogone, a manje organizac ione c jeline su odjelenja, s lužbe i pos lovne jedinic e.

Kako će ove funkc ije biti organizovane zavis i od niza faktora a najviše od djelatnosti i vrste preduzeća, velič ine, kadrovske mogućnosti, povezanosti funkc ija u samom s istemu i dr.

Za svaku funkc iju potrebno je utvrditi strategiju koje zajednički moraju biti u c ilju ostvarivanja globalne strategije na nivou pos lovnog sistema, ali is to tako moraju biti usaglašene sa posebnim operativnim strategijama nižih organizac ionih dijelova.

Proizvodnja kao glavni pods is tem svakog organizac ionog s istema u funkc iji novih informac ionih tehnologija u suštini mjenja svoj proizvodno-tehnološki proces.

Naime, proces koji se odvijao po ustaljenim princ ipima, mjenja se u skladu sa stalnim tehničkim, tehnološkim i organizac ionim unapređenjima i svjetskim dostignućima.

Marketing, č iji je zadatak istraživanje domaćeg i svjetskog tržišta, polazi od sve različ itijih zahtjeva potrošača, a u c ilju boljih rezultata nego prisutna konkurenc ija.

Proizvodnja diverzif ikovanih proizvoda koji su veoma prilagodljivi visoko segmentiranim tržištima, jeste suština buduće reprodukc ije.

13

Ipak, sve ove funkc ije su nezamis live bez funkc ije f inans ija, jer bez iste nema ni početka, trajanja niti daljnjeg razvoja i prosperiteta preduzeća.

Ova funkcija je osnovna poluga postojanja kompletnog organiza-cionog s istema.

Suština ove funkc ije vezana je za pribavljanje i korišćenje novčanih sredstava- kapitala iz što povoljnijih izvora i pravilno upuć ivanje u najisplativije tokove.

Značajno je navesti i kadrovske resurse kao ljudski kapital jer se sve više traže stručni kadrovi na svim nivoima č ija kreativnost, inventivnost i potrebe za novim saznanjima dolazi do sve većeg značaja.

Svakako, sve podfunkc ije s istema funkc ionišu sa osnovnim motom:

minimalno ulaganje sredstava po jedinici proizvoda- pozitivno poslovanja-jačanje i proširenje tržišnog statusa - što veći dobitak na

kraju svakog ciklusa procesa reprodukcije.

4. Princ ipi funkc ionisanja ekonomije preduzeća kao MOS-a

Preduzeće kao privredni subjekt, kao spec if ičan organizac ioni sistem- mezoekonomski s istem- izražava svoju efikasnost odnosom ulaza i izlaza tj. ulaganja elemenata proizvodnje u procesu reprodukc ije i rezultata reprodukc ije.

Da bi se uopšte moglo utvrđivati kvaliteet mezoekonomskog s is tema, neophodno je prije toga shvatiti zakonitosti po kojima funkc ioniše mezoekonomski s istem.

Ekonomski posmatrano, uložena sredstva elemenata proizvodnje uvaćavaju se u samom ciklusu reprodukc ije djelovanjem radne snage, koja pored prenošenja vrijednos ti sreds tava za proizvodnju na novi proizvod, stvara i višak vrijednosti veći nego što je potrebno za njeno obnavljanje.

Pošto mezoekonomski s is tem ima mogućnost uvećavanja uložene vrijednosti, pos tavlja se i zadatak da u svom pos lovanju ostvari već i rezultat od uloženih sredstava.

14

Ustvari zahtjeva se pos lovanje po osnovnom ekonomskom princ ipu reprodukc ije:

ostvarit i maksimalni rezultat uz minimalna ulaganja

Praćenje rezultata reprodukc ije moguće je izraziti kroz f izički proizvod, c ijenu proizvodnje i dohodak, a ulaganja u reprodukc iju u obliku angažovanja i trošenja.

Isto tako, dva su vida izražavanja pokazatelja i to naturalni i novčani, ali i tr i elementa proizvodnje, radna snaga, sredstva za rad i materijal.

Zbog nemogućnosti potpunog obuhvatanja svih navedenih oblika iskazivanja elemenata reprodukcije, u funkc ionisanju mezoekonomskog sistema, kons truišu se i parc ijalni princ ipi, koji se odnose na pravila ponašanja u pojedinim segmentima tog s istema.

U mezoekonomskom s istemu razlikujemo dvije sfere c iklusa reprodukc ije sfera proizvodnje i sfera razmjene, ograničene segmentom finans iranja.

Rezultat tog s is tema je f izički proizvod, a ulaganje izraženo naturalnim velič inama, posebno radne snage, pa se na toj osnovi konstruiše prvi parc ijalni princ ip reprodukc ije- princip produk tivnosti:

ostvarit i određeni fizičk i proizvod s minimalnim utrošcima radne snage

Ustvari on je princip produktivnosti živog rada i odnos i se na rac ionalnost utroška radne snage. Proširenjem rac ionalnosti na utroške sva tr i elementa proizvodnje- tekućeg i opredmećenog rada, formira se princ ip globalne produktivnosti.

Cijena proizvodnje, odnosno vrijednosti koja se javlja u funkc iji obima f izičkog proizvoda i prodajnih c ijena tih proizvoda, predstavljaju izlaznu velič inu tog segmenta mezoekonomskog s istema, ograničenog fazama sfere razmjene.

Paralelno, ulazne velič ine u ovom pods is temuobuhvataju, pored utroška elemenata proizvodnje i njihove nabavne c ijene, po kojima se pribavljaju sredstva za rad i materijal, dok se utrošc i radne snage reprodukuju iz zarada radnika.

Na toj osnovi se konstruiše drugi parc ijalni ekonomski princ ip reprodukc ije- princip ekonomičnosti:

15

ostvarit i određenu cijenu proizvodnje uz minimalne troškove elemenata proizvodnje.

U ovom parc ijalnom princ ipu obuhvaćeni su i elementi produk-tivnosti jer je kroz njega proširen i na sferu razmjene.

Kako je c iklus reprodukc ije us lovljen cirkulac ijom ekonomskih vrijednosti koje poč inju od novca a završavaju se dohotkom, moraju se zahtjevi prošir iti i na segment f inans iranja.

Tako se konstituiše treć i parc ijalni ekonomski princ ip reprodukc ije- princip rentabilnosti:

ostvarit i maksimalni dohodak uz minimalno angažovanje sredstava u reprodukcij i.

Kao svodni ekonomski princ ip reprodukc ije, rentabilnost u sebi obuhvata i elemente princ ipa produktivnos ti i elemete princ ipa ekonomičnosti.

U skladu sa zakonitos tima privređivanja provode se i ekonomski princ ipi reprodukc ije, pa se uspješnost pos lovanja mjeri stepenom sprovođenja istih ekonomskih princ ipa.

Znač i, posebno se mjeri produktivnost kao izraz uspješnos ti u sferi proizvodnje, ekonomičnost kao izraz uspješnosti u sferi proizvodnje i sferi razmjene, a rentabilnost kao izraz uspješnosti u sferi proizvodnje sferi razmjene i segmentu f inans iranja.

Posmatrajuć i mezoekonomski s istem kao dinamički s istem kao i neusaglašeno ponašanje princ ipa, rentabilnost ne može pos lužiti kao izraz ukupnog kvaliteta ekonomije.

Zbog neusaglašenosti ponašanja utrošaka elemenata proizvodnje sa troškovima, kao i troškova sa angažovanim sredstvima, da bi se uoč ila spec if ična dejstva svakog princ ipa, svaki od njih se mjeri i izražava posebno.

Jedino svođenjem na radni ekvivalent može se oc jenjivati i ukupni pos lovni uspjeh.

Faktori mezoekonomije svojim djelovanjem us lovljavaju velič inu i strukturu ulaganja i rezultata reprodukc ije.

16

U svojoj organizacionoj strukturi, mezoekonomski s istem obuhvati i radni kolektiv koji je nos ilac ne samo procesa rada nego i upravljanja pos lovanjem i razvojem.

Us tvari, on predstavlja teleološki s is tem- s istem cilja- što podrazumjeva svjesni utic aj na njegovo funkc ionisanje i razvoj.

Zbog djelovanja radnog kolektiva i njegovih organa, kao objektivna dejstva i subjektivna dejstva utiču na pos lovanje mezoekonomskog sistema, pa ekonomska teorija razlikuje objektivne i subjektivne faktore koji us lovljavaju velič inu i strukturu ulaganja i rezultata mezoekonomskog sistema.

U objektivna dejs tva koja djeluju na pos lovanje mezoekonomskog sistema se svrstavaju: društveni, tehnički i prirodni faktori, a na njih ne mogu djelovati radni kolektiv sa svojim upravljačkim mjerama.

Promjenama objektivnih okolnosti u društvu, investic ionim ulaganjem u nove tehničke mogućnosti dolazi do povećanja proizvodne snage rada i raspolaganjem povoljnijim prirodnim resurs ima.

Objektivni faktori utiču na stvarno odstupanje pos lovanja od objektivno us lovljenih ulaganja i rezultata.

Pošto su oni pos ljedica propusta u organizac iji pos lovanja, eko-nomska teorija ih naziva i organizac ioni faktori, č ije dejs tvo se može otklanjati mjerama organizac ije, bez dodatnog ulaganja akumulac ije.

17

II. ANGAŽOVANJE KAPITALA KAO OB LIK ULAGANJA I TROŠENJA

1. Uloga sredstava u reprodukciji

Bitan us lov za ostvarenje pos lovanja preduzeća je svakako obezbje-đenje elemenata proizvodnje pri ulaganju u procesu reprodukc ije.

"Sredstva za proizvodnju kao materijalni elementi procesa reprodukcije obuhvataju dvije osnovne komponente koje se razlikuju po svojoj namjeni i ponašanju u tom procesu. To su sredstva za rad i predmeti rada. Pri tome, sredstva za rad su stvari koje radnik koristi kao oruđe pomoću kojih prenosi djelovanje svoga rada na predmete rada, mjenjajući ih u nov e upotrebne kvalitete2".

Uloga sredstava je u njihovoj upotrebi u procesu proizvodnje i reprodukc ije.

Us tvari, ona se manifestuje u neprekidnom c ikličnom kretanju sredstava iz jedne faze reprodukc ije u drugu.

Sredstva se u svakoj od faza javljaju u drugom obliku, iz novčanog oblika, robni oblik pa ponovo novčani oblik itd.

Pošto se ukupna sredstva ne reprodukuju potpuno u svakoj fazi reprodukc ije odnosno vremenski se ne podudaraju, preduzeće ima istovremeno sreds tva u svim oblic ima u svim fazama reprodukc ije.

Znač i, kompletna sredstva preduzeća nemaju jedinstveno kretanje u ciklusu reprodukc ije

Sredstva se ustvari ispos tavljaju u dva osnovna vida:

1. slobodna u odnosu na proizvodnju ili

2. vezana za proc es proizvodnje 1.Sredstva koja nisu vezana za bilo koji dio procesa proizvodnje su

slobodna i nalaze se u novčanom obliku. Ona mogu imati svoju namjenu,

2 Stavrić B., B erberović Š.,i grupa autora, “ Teorij a ekonomij e preduzeća” Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 39

18

ali su u princ ipu s lobodna sve do vezanja za neki od procesa proizvodnje, kada dolazi do promjene u neki od materijalnih oblika.

Znač i, sredstva u svakom drugom obliku os im novčanog, vezana su za proces proizvodnje, odnosno angažovana su u nekom od dijelova reprodukc ije.

2.Proces prelaska oblika iz univerzalnog u neki spec ijalni oblik je ustvari proces angažovanja kapitala u reprodukc iji.

Sredstva ostaju blokirana- vezana- angažovana do momenta realizac ije na tržištu kada ponovo prelaze iz završnog robnog u završni novčani oblik.

Us tvari tada dolazi do transformac ije iz robnog u novčani oblik sredstava, tj. od spec ijalnog u univerzalni.

2. Vremenski aspekt angažovanja kapitala

Smisao angažovanja kapitala u proc esu reprodukc ije us lovljen je njegovom transformac ijom u svom kružnom kretanju od početnog novčanog u robni, iz robnog u tehnološke oblike, zatim u završni robni oblik i ponovo u novčani oblik.

Angažovanje kapitala u početnom robnom obliku je, ustvari početak njegove vezanosti za jedan od dijelova proizvodnog ciklusa. Naime, nabavkom materijalnih elemenata proizvodnje i eventualnim isplatama zarada zapos lenima, novčani oblik kapitala je angažovan u konkretnoj funkc iji u reprodukc iji.

Svakako da je ovaj oblik angažovanja početak tehnološkog procesa i osnova njegovog daljnjeg nas tavka.

Kapital angažovan u tehnološkim oblic ima je najmanje raspoloživ jer, poprimajuć i naturalni oblik nedovršene proizvodnje, nema upotrebnu vrijednost za tržište i predstavljaju suštinu samog procesa proizvodnje.

Tek nakon prodaje ( i naplate) proizvoda, odnosno kada se izvrši razmjena robe za novac, ostvaruje se dezangažovanje vrijednosti, tj. robni oblik prelazi u univerzalni oblik- novac.

19

Dužina ovih c iklusa mjeri se vremenom - dužinom angažovanja sredstava od početnog novčanog oblika i prelaska u početni robni oblik do pos ljednje promjene iz završnog robnog oblika u novčani oblik.

"Tako se ciklus angažovanja, mjeren v remenom, javlja kao zbir v remena pojedinih faza procesa reprodukcije u kojima su v rijednosti provele u naturalnim oblicima (početnom robnom, prelaznom tehnološkom i zav ršnom robnom) . Ovaj ciklus angažovanja, u poređenju sa ciklusom proizvodnje, kraći je za jednu fazu u kojoj su v rijednosti u univerzalno raspoloživom obliku -nov cu3. " .

Ukupno trajanje reprodukc ije direktno zavis i od c iklusa angažovanja kapitala odnosno vremena u kojem je kapital u naturalnom obliku.

Što je vrijeme angažovanja sreds tava duže, u jedinic i vremena (najčešće u godini dana) manji će biti broj c iklusa i manje puta os tvarenje rezultata proizvodnje i obrnuto.

"U tehnološkom procesu proizvodnje, elementi proizvodnje kombinuju se u odgovarajućem kvalitativnom-određene vrste elemenata proizvodnje, kvantitativnom- količine elemenata proizvodnje i vremenskom- pravovremenom skladu4".

Uticaj vremena angažovanja sredstava je dvostruk i to kroz dužinu ciklusa i samim ritmom procesa angažovanja.

Ukupna sredstva u reprodukc iji jednaka su vrijednosti blokiranih sredstava u pojavnim vidovima u naturalnom obliku- prethodni robni oblik, prelazni tehnološki oblik i završni robni oblik.

Kalendarski gledano, vrijeme konkretnog c iklusa angažovanja kapi-tala je period od prvog blokiranja sreds tava (nabavka materijalnih elemenata proizvodnje, isplata zarada zapos lenih) do pos ljednjeg deblokiranja sredstava (naplatom prodate robe) .

Međutim, u stvarnosti veoma je teško odrediti trenutak blokiranja odnosno deblokiranja sredstava.

Svaka od faza angažovanja sredstava vezano za vrijeme ima karakteristične oblike.

3 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora,»Teorij a ekonomij e preduzeća»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 159 4 Stavrić B., Kokeza G.,»Upravlj anj e poslovnim sis temom»

Tehnološko- metalurški fakult et, Beograd, 2002. st r. 141

20

Sama dužina angažovanja kapitala u fazi prethodnog robnog oblika različ ita je od uloška do uloška u proizvodnji.

Takođe, različ iti su i iznos i kapitala u svakoj fazi konkretnog c iklusa angažovanja.

Angažovanje kapitala u tehnološkoj fazi je us tvari trošenje materijala potpuno u skladu sa tehnološkim postupkom, dok se sredstva za rad djelimično troše, izraženo amortizac ijom, kao obračunatim novčanim izrazom trošenja onog dijela koja su učestvovala u proizvodnji konkretnog proizvoda.

Završni trenutak robne faze angažovanja kapitala je izlazak gotovog proizvoda iz proizvodnje.

3. Po javni oblic i kapita la

Postoji nekoliko kriter ijuma za klas if ikac iju sreds tava koja učestvuju u procesu reprodukc ije kao:

- oblic i; - namjena; - faze reproduktivnog proc esa; - vrijeme kruženja; - nač ini obezbjeđivanja i - porijeklo angažovanog kapitala.

Međutim, dva su osnovna kriter ijuma podjela i to:

1. podjela prema tehničkim oblic ima-naturalni oblik- sreds tava; 2. podjela prema ekonomskim oblic ima- ekonomski oblik- sredstava.

"U svom tehničkom aspektu u njihovim naturalnim oblicima proces reprodukcije se, s obzirom na funkcionalnu upotrebu sredstava, manifestuje kao proces transformisanja jednih upotrebnih kvaliteta u druge, kao proces trošenja energije u cilju omogućenja toka tehnološkog

21

procesa, i proces rada, od početka njegov e pripreme do kraja njegov e zav ršne faze5. "

Sva ova sredstva su ustvari sredstva za proizvodnju a prema svojim naturalnim oblic ima mogu se podjeliti na:

- osnovni materijal; - pomoćni materijal; - potrošni materijal i

- sredstva za rad.

Osnovni materijal u potpunostu ulazi u supstancu novog proizvoda te prenos i svoje tehničke karakteristike novom proizvodu.

Pomoćni materijal djelimično ulazi ili uopšte ne ulazi u novi proizvod, ali je njegova potrošnja us lov da bi se tehnološki proces obavio.

Potrošni materijal se troši izvan tehnološkog procesa te samo indirektno utiče na sam proces proizvodnje.

Sredstva za rad su sva ona sredstva pomoću kojih se obavlja proces rada a to su alati, mašine, postrojenja, uređaji, građevinski objekti s odgovarajuć im instalac ijama.

Ova sreds tva se f izički troše kao funkc ija proc esa rada i ekonomsk i kao funkc ija vremena nezavisno od proc esa rada, ali u višekratnoj upotrebi i na spec if ičan nač in prenose dio vrijednosti na novi proizvod.

U ekonomskoj literaturi kao mjerilo razvrstavanja sredstava na osnovna ili obrtna sredstva se uzima koefic ijent obrta tj. vremenski a ne funkc ionalni aspekt, a to znač i ukoliko je obrt manji od jedan- osnovna sredstva dok obrtna sredstva imaju koefic ijent obrta već i od jedan.

Us tvari, obrtna sredstva u procesu proizvodnje, u jednom c iklusu, potpuno gube svoju upotrebnu vrijednost te u potpunos ti prenose svoju vrijednost u vrijednost novog proizvoda.

Prema zakonskim propis ima obrtna sredstva preduzeća sač injavaju : novčana sredstva, potraživanja iz pos lovnih odnosa, potraživanja iz dohotka, sredstva u obračunu i zalihe.

5 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora, «Teorij a ekonomi je preduzeća»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 4

22

Svaka od ovih grupa obuhvataju već i ili manji broj sreds tva.

Novčana sredstva obuhvataju: žiro račune, blagajnu, devizna sredstva, čekove, mjenice i akceptne naloge, obveznic e i druge blagajničke zapise i ostala efektivna novčana sredstva.

Potraživanja iz poslovnih odnosa obuhvataju kupce u zemlji i inostranstvu, potraživanja od radnika, akontac ije dobavljač ima, pot-raživanje iz kooperac ijskih odnosa, potraživanja iz zajedničke izgradnje pos lovnih objekata, ostala potraživanja iz pos lovnih odnosa tj. potraživanja preko zakonskog roka.

Potraživanja iz dohotka su obračunate kamate na kredite, premije os iguranja, provizije i druge naknade za bankarske us luge, doprinose i članarine, ostale ugovorne obaveze, porez na promet, zakonske obaveze na osnovu opštih propisa, ostale zakonske obaveze, lične dohotke, trošenje u ime trgovačkih putnika, primanja na osnovu građanskopravnih odnosa, ostala lična primanja.

Sredstva u obračunu obuhvataju interne kupce u zemlji, kredite za obrtna i osnovna sredstva date drugim preduzeć ima, sanac ijske kredite, ostala potraživanja, interne kupc e u inostrans tvu, uložena sredstva u vlastita preduzeća u inostranstvu, kredite date vlastitim preduzećima u inostranstvu i ostala potraživanja u inostranstvu.

Zalihe obuhvataju zalihe materijala, zalihe s itnog inventara, guma i ambalaže, zalihe nedovršene proizvodnje i sopstvenih poluproizvoda, zalihe gotovih proizvoda, zalihe trgovačke robe i zalihe robe u kons ignac iji i komis ionoj prodaji.

Podjela obrtnih sredstava moguće je izvršiti po osnovu više kriter ijuma:

- prema pojavnim oblicima-

energetski, pomoćni, potrošni materijal, nedovršena proizvodnja, gotov i proizvodi, potraživanja od kupaca i novčana sredstva, blagakna, žiro računi i s l.

- prema ekonom skoj sadržini-

u robnom obliku-reprodukc ioni materijal, nedovršena proizvodnja i gotovi proizvodi; u novčanom obliku- blagajna i sreds tva na žiro računima;

23

u obračunu-potraživanja iz pos lovnih odnosa kao i sredstva u obračunu po pozitivnim zakonskim propis ima.

- prema fazama reprodukcije-

u fazi proizvodnje- nedovršena proizvodnja i poluproizvodi; u prometnim fazama- reprodukc ioni materijal, gotovi proizvodi, potraživanja od kupac a i sredstva u blagajni i na žiro računima.

4. Utica j sredstava na kvalite t ekonomije

Sredstva kao ulazni element mezoekonomskog s istema čine značajna obilježja kvaliteta ulaganja pa svojim oblic ima ulaganja, djeluju na dinamiku mezoekonomskog kvaliteta na trojak nač in:

- ulaganjem u obliku trošenja, - ulaganjem u obliku angažovanja, - kao nos ilac nove tehnike koja se uključuje u proizvodnju.

Upotrebne vrijednosti sredstava se u procesu trošenja u reprodukc iji troše ili potpuno gube a samim tim i njihova vrijednos t putem prenošenja te vrijednosti na novi proizvod.

Svakako uz us lov da društvo prizna opravdanos t proizvodnje kon-kretnog proizvoda kao i prihvati nastale troškove kao društveno opravdane.

U praks i ne pos toji s inhronizac ija između procesa trošenja sreds tava za proizvodnju i procesa prenošenja vrijednosti na novi proizvod. Rezultat toga je razlika između utrošenih vrijednos ti (troškova) i prenijete vrijednosti koje dolaze do izražaja:

- sa stanovišta procesa rada, - pod dejs tvom vremena trošenja,

- pod dejs tvom tržišta.

Trošenje sredstava u procesu reprodukc ije ustvari nastaje u procesu trošenja radne snage. Međutim, treba posebno posmatrati trošenje radne snage u procesu rada pri proizvodnji koji su us lovljeni prirodom,

24

zahtjevima i karakterom konkretne tehnologije, kao faktor trošenja radne snage odnosno faktor mezoekonomskog kvaliteta.

Na drugoj strani postoje i druga trošenja radne snage nezavisno od trošenja sreds tava u proc esu rada i procesu proizvodnje, kao neproizvodni utrošc i radne snage, utrošc i angažovane radne snage.

To znač i, utrošena radna snaga se troši i protiče mimo proizvodnog ciklusa i ne može se iskoristiti za proizvodnju, za razliku od sredstava za proizvodnju koja iako nisu angažovana u konkretnoj proizvodnji, čuvaju svoju upotrebnu vrijednost.

Karakteris tična su djelovanja vremena trošenja sredstava u reprodukc iji na mezoekonomski kvalitet, jer se reprodukovana sreds tva ponovo vraćaju u proizvodnju i na taj nač in obnavljaju se i c iklus i sopstvene reprodukc ije.

Ako su ovi c iklus i duži kao i duža vremenska dimenzija trošenja, tada je izraženije djelovanje trošenja na mezoekonomski kvalitet.

Posmatrajuć i to kroz vremensku dimenziju, ovi oblic i trošenja se ponašaju kao:

- starenje sredstava nastaje pod dejstvom vremena i odvija se bez obzira da li se sreds tvo koristi ili ne, čak je veće ukoliko je sredstvo van upotrebe;

- fizičko trošenje sredstava je rezultat djelovanja u proizvodnji kao direktna funkc ija trajanja rada i intenziteta njihove opterećenosti, što znač i da kada se ista ne koriste u proc esu, ona se f izički ne troše ali je izraženo njihovo starenje;

- zastarjevanje ili «moralno»- ekonomsko trošenje nastaje kao rezultat novih naučnih i tehničkih r ješenja jer potiskuje stara tehnološka rješenja iako nisu f izički iskorišćena, jer ih č ine neekonomičnim.

Interes preduzeća da efikasnije proizvodi radi savladavanja konkurenc ije, a to je moguće samo sa najsavremenijim tehničkim rješe-njima.

Mehanizmom c ijena, tržište unos i korektiv u dejstvo procesa trošenja sredstava mezoekonomski kvalitet.

«Cijene, formirane pod dejstvom ponude i tražnje predstavljaju korek-tive v rijednosti: konk retna tržišna cijena određene robe odstupa na više ili

25

na niže od vrijednosti te robe zavisno od odnosa između ponude i tražnje na tržištu iste te robe»6.

Znač i, ukoliko je cijena veća od vrijednosti, društvo je spremno da utroške valorizuje povoljnije kao i obrnuto ako je tržišna cijena niža od vrijednosti teoga proizvoda.

5. Specifičnosti angažovanja kapitala po fazama c iklusa reprodukcije

Karakteris tike angažovanja osnovnog kapitala prois tiče iz ključne uloge sredstava kojima radnik direktni ili indirektno utiče na predmete rada, u tehnološkom proc esu ili u drugim fazama pos lovanja preduzeća.

Spec if ičnost angažovanja kapitala u ovom materijalnom obliku određuje i spec if ičnost trošenja sredstava za rad, jer višekratna upotreba sredstava za rad us lovljava da se njihova upotrebljivost zadržava kroz više uzastopnih reprodukc ionih ciklusa tj. kroz više godina pos lovanja.

Trošenje sreds tava za rad tokom njihovog vijeka upotrebe, ne mjenja njihove upotrebne kvaliteete, ali mjenja odnosno skraćuje upravo, njegov vijek trajanja.

U računovodstvenom smis lu, sredstva za rad relativno manje vrijednosti i kraćeg vijeka upotrebe od jedne godine kao što su alati i s itan inventar, evidentiraju se kao obrtna sredstva, iako u osnovi vrše funkc iju sredstava za rad.

Us ljed f izičkog habanja ili zbog ekonomskog (moralnog) zasta-rjevanja, sreds tva za rad će vremenom izgubiti svoje upotrebne vrijednosti, te će se njihovo trošenje, odnosno smanjenje vrijednosti pretpostaviti, proc jeniti i novčano obračunati po vremenskoj jedinic i, najčešće jednoj godini upotrebe, ili po svakom proizvedenom proizvodu.

Prenošenje vrijednosti, odnosno obračuna određenog dijela vrijednosti osnovnih sredstava vrši se na osnovu predviđenog vijeka upotrebe sredstava za rad i proc jenjenog broja jedinic a koje se pomoću njega mogu proizves ti.

6 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora «Teorij a ekonomij e preduzećaEkonomski fakult et S araj evo

i Ekonomski fakult et B anja Luka, 1991. st r. 46

26

Zbog toga je amortizacija pretpostavljena i procjenjena, obračunska kategorija.

«To znači da je novčani izraz trošenja sredstava za rad u vidu amortizacije, kao pretpostavljenog, prenijetog dijela njihov e kvote na novi proizvod, tj. sume koje se na ime reprodukovanja sredstava za rad po okončanju svakog procesa proizvodnje, zaračunavaju u troškov e proizvoda toga preduzeća, nazivaju se amortizacionim kvotama»7.

Jer postepeno deblokiranje vrijednosti angažovanih u sredstvima za rad, putem realizac ije proizvedenih jedinic a, predstavlja njihovo reprodukovanje koje se takođe odvija postepeno kroz niz sukces ivnih ciklusa proizvodnje.

Pretvaranje univerzalno raspoloživog novčanog oblika kapitala u fizički oblik konkretnih sredstava za rad neophodnih za obavljanje konkretnog pos lovnog zadatka preduzeća, č ine prvi korak angažovanja kapitala u osnovnim sredstvima.

Ta sredstva angažuju se u tehnološkoj fazi i u fazi prekrivanja uzastopnih tehnoloških proc esa u kojima se proc jenjuje i obračunava amortizac ija u novčanom obliku, ali sredstva nisu još os lobođena.

Tek sa prodajom proizvoda kao robe na tržištu, angažovani kapital se postepeno realizuje kao što su se postepenou tehnološkom procesu trošila tj. postepenom obračunatom amortizac ijom prenosila svoju vrijednost na nove proizvode.

Sredstva za rad, uz us lov pravilnog procjenjivanja i obračuna amortizac ije, po završetku konačnog prenošenja svoje vrijednosti na nove proizvode postaje univerzalno raspoloživ što znači za kupovinu novih sredstava za rad ili sveobuhvatno za iznošenje izvan pos tojećeg preduzeća.

Novčana sredstva u amortizac ionom fondu, tokom vijeka upotrebe sredstava za rad sve do definitivnog gubitka njihovih upotrebnih kvaliteta i funkc ionalne sposobnosti, mogu se koristiti za druge namjene, sve dok ne budu neophodna za nabavku novih sreds tava za rad.

Brojni faktori utiču na velič inu angažovanog kapitala u sreds tvima za rad, kao:

- karakter određenog preduzeća

7 Kukoleča S.,»Ekonomika preduzeća», Informator, Zagreb, 1961, (prerađeno) st r.132

27

- zadac i u reprodukc iji u skladu sa društvenom podjelom rada - velič ina preduzeća izražena obimom pos lovanja - asortiman proizvoda - finans ijske mogućnosti konkretnog preduzeća.

Neovisno, koji od ovih faktora opredjeljuju sumu angažovanog kapi-tala, vrijeme angažovanja se javlja kao ključna determinanta ukupnog kapitala u u ovom obliku pos lovnih sredstava. Jer, ako se u predviđenom vremenu trajanja sredstva za rad ne proizvede predviđena, tehnički moguća količ ina proizvoda, is ta će zastarjeti, pa se neće reprodukovati njegova vrijednost.

Osnovna odlika savremenog pos lovanja preduzeća vezano za anga-žovanje kapitala, bilo da se radi o sumi ili vremenu su svakako adekvatne upravljačke odluke i organizac ione mjere u pravcu potpunijeg korišćenja kapac iteta.

Sa druge strane, definitivno deblokiranje angažovanog kapitala zavis i od brzine i r itma promjena završnog robnog oblika u novčani oblik tj. od prodaje gotovih proizvoda.

Znač i, deblokiranje angažovanog kapitala u sredstvima za rad biće brže, ukoliko je brzina ovog proc esa veća.

Što se tiče ove faze angažovanja kapitala u sredstvima za rad, napovoljnije trošenje se pos tiže kada je prodaja gotovih proizvoda obezbjeđena a zalihe svedene na minimum ili ih nema.

Ovo je osnovni razlog što se upravljanje angažovanim kapitalom u sredstvima za rad, pored proizvodno- tehnološke faze, proširuje i na prometnu fazu c iklusa reprodukc ije.

Drugi dio pos lovnih sredstava su obrtna sredstva koja predstavljaju finans ijski izraz vrijednosti nabavljenog materijala kao predmeta rada i isplaćenih zarada radnika.

Materijal kao predmet rada se svrstava u vitalni dio materijalnog oblika obrtnih sredstava.

U materijalni oblik oblik obrtnih sredstava ubraja se i nedovršena proizvodnja i gotovi proizvodi.

Takođe, u nematerijalni oblik obrtnih sredstava ubrajaju se sva kratkoročna potraživanja, kao što su avans i, depoziti, kauc ije i s lično, kao i

28

gotovina i potraživanja od kupaca u vidu novčanog oblika obrtnih sredstava.

Prema pojavnom obliku, odnosno prema svom karakteru, po fazama ciklusa reprodukc ije, mogu imati: početni oblik (zalihe materijala) ; prelazni tehnološki oblik (nedovršena proizvodnja) i završni robni oblik (zalihe gotovih proizvoda) i na kraju ponovno novčani oblik- po realizac iji proizvoda.

Prema tome, pod angažovanjem kapitala u obrtnim sreds tvima podra-zumjeva se početni robni oblik zaliha materijala, kao i vrijednost utrošenog materijala i isplaćenih zarada u prelaznom tehnološkom i završnom robnom obliku.

Analiza robnih oblika obrtnih sredstava i usmjeravanje tokova kapitala angažovanog u materijalu, nedovršenoj proizvodnji i gotovim proizvodima je suština analize u praćenju vis ine, strukture i dinamike obrtnih sredstava u reprodukc iji.

Momentom nabavke materijala kojim je univerzalni, novčani oblik kapitala blokiran u zalihama, pa do početka tehnološke faze, odnosno do ulaska materijala u proizvodni proces nastaje i otpoč inje proces angažovanja.

Kompleksnim utic ajem brojnih objektivnih i subjektivnih faktora, kao što su djelatnos t preduzeća, f inans ijski us lovi njegovog pos lovanja, obim i asortiman proizvodnje, karakter tehnološkog postupka, r itam nabavke i ritam prodaje, brzina naplate potraživanja i ponašanje pos lovnih partnera, utiče se na vis inu i strukturu angažovanog obrtnog kapitala.

Kapital blokiran u robnim oblic ima sredstava transformiše se momentom prodaje gotovih proizvoda i njihovom naplatom u nematerijalni oblik kratkoročnih potraživanja od kupaca i konačno gotovine- kao univerzalnog novčanog oblika kapitala.

Na taj nač in završava se angažovanje kapitala u naturalnim oblicima i njegovo vraćanje u oblik novca kojim može otpočeti novi c iklus reprodukc ije.

Iz tog novčanog oblika isplaćuju se i zarade zapos lenih radnika kao poseban oblika angažovanja obrtnog kapitala.

Isplata zarada zapos lenih radnika kao naknada za djelovanje radnika u procesu pos lovanja preduzeća usmjerena na obnavljanje utrošene radne

29

snage, ispoljava se kao gubitak bioenergije u procesu rada a izražava se kao društveno priznata vrijednost utrošene radne snage u obliku zarada.

«Zarada se formira na bazi trošenja radne snage izraženog vremenom rada uz normalan intenzitet i određenu složenost rada»8.

Zbog neophodnog kontinuiteta u obnavljanju bioenergije, zarade se isplaćuju za djelovanje radnika u proizvodno- tehnološkom procesu, obično u periodu od mjesec dana.

Poznato je da ciklus reprodukc ije traje najčešće duže od mjesec dana, pa se isplata zarada zapos lenih isplaćuje prije okončanja proizvodno- tehnološkog procesa, realizac ije i naplate proizvedenih proizvoda.

Prema tome, zarade se isplaćuju unaprijed, kao unaprijed obračunati, akontirani f inans ijski izrazi trošenja radne snage, što us lovljava dodatno angažovanje obrtnih sredstava.

Kod angažovanja kapitala u zaradama nema početne robne faze c iklusa angažovanja datog kapitala jer se radna snaga ne kupuje na tržištu kao roba.

Pošto se zarade isplaćuju u novcu, kao univerzalnom platežnom sredstvu, izvori mogu biti samo obrtna sredstva preduzeća u f inans ijskom obliku.

Vis ina angažovanog obrtnog kapitala i vrijeme njegovog angažovanja biće različ ito u zavisnos ti od vis ine zarada, kao novčanog multiplikatora radne snage kao i trajanja tehnološke faze.

Angažovanje kapitala u zaradama u dugim c iklus ima reprodukc ije priključuje se i angažovani kapital u akontiranim zaradama faze prekrivanja u okviru iste tehnološke faze. Od obima tog prekrivanja neposredno zavis i kako vis ina angažovanog kapitala tako i pros ječno vrijeme trajanja njegovog angažovanja.

Sve dok se proizvodi ne realizuju i ne naplate, angažovani kapital u akontiranim zaradama kako u proizvodno- tehnološkoj fazi tako i u završnoj fazi, u zalihama gotovih proizvoda.

Na velič inu angažovanog kapitala u zaradama utiču uglavnom isti faktori koji utiču na velič inu angažovanja u sredstvima za proizvodnju uz

8 Šunjić-B eus M.,B erberović Š., Stavrić B., ” Teorij a ekonomij e preduzeća”

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1998. s tr. 82

30

svakako faktore vezane za kadrovsku strukturu kroz broj, vrstu i s tepen stručnosti koji us lovljavaju velič inu angažovanja u zaradama.

Svakako da se ovim faktorima treba dodati i spec if ični faktori motivac ije zapos lenih- humani ili intelektualni kapital, kao jedini humani i ključni proizvodni faktor smjernic a za upravljanje - kontrolu i usmjeravanje- vis ine, strukture i dinamike ovog resursa.

Prelazna tehnološka faza sa fazom prekrivanja kao faze proizvodnje i završna robna faza, kao faza zaliha gotovih proizvoda koja je sa s ličnim karakteristikama kao početna robna faza, su prometnog karaktera.

Znač i, nabavkom odgovarajuć ih sredstava za rad i predmeta rada na tržištu reprodukc ione potrošnje, kapital se iz univerzalnog novčanog oblika transformiše u početni robni oblik u okviru faze prometa c iklusa reprodukc ije, tj. otpoč inje angažovanje kapitala u odgovarajućoj početnoj robnoj fazi.

Vremenom angažovanja, angažovanom sumom i funkc ijom ili svrhom samog angažovanja kao ključnim determinantama određeno je angažovanje kapitala u početnoj robnoj fazi.

Angažovanjem kapitala u zalihama gotove robe, spremne za prodaju, produžava se tehnološka faza, iz komerc ijalnih razloga i kao takva preds tavlja fazu prometa u c iklusu angažovanja kapitala i određena je osnovnim determinantama- vremenom, sumom i samom funkc ijom ili svrhom angažovanja konkretnog kapitala.

Funkc ija angažovanja kapitala u završnoj robnoj fazi kao fazi zaliha gotove robe je u stvari, obezbjeđenje prodaje proizvedenih gotovih proizvoda kao robe, č ime se zadovoljavaju potrebe potrošača, ali i sama reprodukc ija utrošenih vrijednosti u konkretnoj proizvodnji.

Od vremena angažovanja i sume angažovanog kapitala u zalihama gotovih proizvoda, uz obezbjeđivanje njihove prodaje na tržištu i naplatom će se dezangažovati i os loboditi neophodni kapital za ponovni c iklus reprodukc ije, ostvariće se i sama funkc ija angažovanja- upravo od sve tr i determinante zavis i ostvarivanje samog c ilja pos lovanja-

što brže, sa što manjom angažovanom sumom ostvariti poslovni zadatak preduzeća i obnoviti proizvodni proces.

Znač i, vr ijeme angažovanja kapitala u zalihama gotovih proizvoda jednaka je vremenu od završetka tehnološke faze zajedno sa fazom prekrivanja, do prodaje gotovih proizvoda kao robe na tržištu.

31

Stručnost, iskustvo i instrumenti prodajne s lužbe i ukupnog marketinga, zatim mogućnost prodaje i karakteristike tehnološkog postupka sa fazom prekrivanja, utiču na s loženost angažovanja kapitala u ovoj završnoj fazi reproduktivnog c iklusa.

Prodaja gotovih proizvoda kao robe na tržištu se odvija sukces ivno i povremeno a dovršenje proizvodno- tehnološkog procesa jednog c iklusa reprodukc ije, dešava se u jednom trenutku, pa se na taj nač in s tvaraju veće zalihe gotove robe i produžava vrijeme angažovanja kapitala u ovom obliku.

Prema tome, od r itma isporuke gotovih proizvoda kupc ima i r itma naplate realizovanih proizvoda zavis i i vr ijeme angažovanja kapitala u zalihama gotovih proizvoda tj. što je isporuka i naplata brža, to je vrijeme angažovanja kapitala u zalihama gotovih proizvoda kraće. Na taj nač in angažovana suma kapitala u ovom obliku je manja, a ponovna reprodukc ija, obezbjeđena novčanim kapitalom, brže omogućena.

Proizvodnjom po narudžbi- za poznatog kupca-Jus t in Time- tačno na vrijeme eliminišu se zalihe gotovih proizvoda ili se bar svode na minimum.

Angažovani kapital u početnom robnom obliku sredstava za rad ostaje angažovan u svom punom iznosu, angažovan u materijalu onoliko koliko zahtjeva tehnološki proc es, dok u fazi proizvodnje sa fazom prekrivanja uzastopnih tehnoloških postupaka, angažovanje kapitala u radnoj snazi tek otpoč inje.

Obim prekrivanja u okviru tehnološke faze povećava sumu angažovanog kapitala i skraćuje pros ječno vrijeme angažovanja kapitala u tehnološkoj fazi, a i u sveobuhvatnom c iklusu angažovanja.

Tokovi prenošenja vrijednosti angažovanog kapitala u elementima proizvodnje u ovoj proizvodnoj fazi, imaju karakter proizvodnog trošenja koje se svodi na prenošenje utrošene vrijednosti u datim elementima proizvodnje.

U proizvodnu fazu, angažovani kapital u sredstvima za rad ulazi u cjelosti, a u sam proces prenošenja vrijednosti na novi proizvod ulazi samo djelimično, u iznosu obračunatog alikvotnog dijela njegove vrijednos ti.

Upotrebna vrijednost sredstava za rad, odnosno funkc ionalna svojstva ostaju nepromjenjena, s tim što dio angažovanog kapitala postepeno preko prelaznog tehnološkog oblika do oblika gotovih proizvoda u vis ini obračunate amortizac ije poprima drugi oblik.

32

Angažovanje sredstava za rad u procesu reprodukcije9

Angažovanje kapitala u sredstvima za rad, pored funkc ije, kao c ilja i svrhe, karakteriše i njegova suma i vrijeme angažovanja, f inans ijska mogućnost, velič ina preduzeća, karakter i djelatnost, opredjeljuju vis inu angažovanog kapitala u sreds tvima za rad koja mogu biti manje ili više savremena.

Svakako da ovi faktori utiču na dužinu same tehnološke faze i na obim prekrivanja više c iklusa u okviru iste.

Znač i, svi ovi faktori utiču kako na vis inu i vrijeme angažovanja kapitala u sredstvima za rad u proizvodnoj fazi, tako i na iznos prenesene vrijednosti na novi proizvod.

Obezbjeđivanje početka, a posebno kontinuiranog odvijanja proiz-vodne faze, pogotovo u neizvjesnom savremenom tržišnom okruženju, utiče na obaveznost postojanja zaliha materijala, te je angažovani kapital u materijalu u početnoj robnoj fazi već i od onog koji se mora angažovati u proizvodnoj fazi, što je us lovljeno diskontinuitetom između nabavke i potrebe proizvodnje.

9 Stavrić B., Kokeza G., “ Upravlj anje pos lovnim si st emima»

Tehnološko- metalurški fakult et B eograd, 2002. st r. 15

33

«Kapital se angažuje u materijalu u proizvodnoj fazi u onoj vremenskoj sukcesiji, u onom ritmu i u onim razmjerama koje nameće njegovo proizvodno trošenje opredjeljeno tehnološkim postupkom»10.

Sumirano posmatrano, suma angažovanog kapitala i trajanje tehnološke faze utiču na velič inu angažovanja kapitala u proizvodnoj fazi, tj. suma angažovanog kapitala u materijalu us lovljena je samim trošenjem materijala i vremenom same proizvodne faze.

Na srazmjerno povećanje sume angažovanog kapitala i na srazmjerno skraćenje pros ječnog vremena angažovanja kapitala utiče velič ina prekrivanja dv aili više sukces ivnih ciklusa u okviru tehnološke faze.

Samo pros ječno angažovanje kapitala ravnomjerno raspoređeno na cijelu dužinu trajanja tehnološke faze se može uzeti za izražavanje angažovanja kapitala u tehnološkoj fazi.

Angažovanje kapitala u zaradama radnika poč inje još u proizvodnoj fazi c iklusa angažovanja gdje se kapital u zaradama angažuje kao funkc ija obavljanja procesa rada, po r itmu i u vremenskim razmac ima rada, najčešće u vremenskim intervalima od kalendarskih mjesec dana.

Jer angažovanje kapitala u zaradama radnika je u funkc iji procesa rada kojim radnic i, bez obzira o kojoj djelatnosti je r iječ, djeluju na materijal, uz pomoć sredstava za rad, i stvaraju novi proizvod.

Suma i vrijeme angažovanja kapitala, pored funkc ije procesa rada, obezbjeđenja početka i kontinuiteta proizvodnje, su bitne determinante angažovanja.

10 Kost ić Ž., i grupa autora, «Ekonomika preduzeća» Konsalting cent ar, B eograd 1993. str. 213

34

III TROŠ ENJE KAO OBLIK ULAGANJA U PROCESU POS LOVANJA

1. Trošenja e lemenata proizvodnje i njihovo izražavanje

Zajedničko je za sva preduzeća je č injenica da raspolažu sa ograničenim resurs ima pomoću kojih primjenom različ itih tehnologija i metoda upravljačkih struktura, žele proizvesti i ponuditi tržištu proizvode i us luge koji bi trebali zadovoljiti uočene potrebe potrošača (kupc i, klijenti, korisnic i us luga i s l. su različ iti nazivi krajnjih konzumenata proizvoda i us luga, u zavisnosti od vrste proizvoda i us luga koji se nude na tržištu, kao i od djelatnosti kojom se preduzeće bavi) ili čak i nametnuti nove potrebe.

Sam proces reprodukc ije odvija se interakc ijom osnovnih elemenata proizvodnje i neminovno izaziva trošenje elemenata proizvodnje i naziva se reprodukc iono trošenje.

Različ ito ponašanje elemenata u procesu reprodukc ije, različ ito je i učestvovanje u stvaranju novog proizvoda i prenošenje vrijednosti na nov proizvod.

Znač i, elementi proizvodnje se različ ito troše i to u naturalnom obliku, pa se takvo trošenje naziva utrošci.

Međutim, u tržišnoj ekonomiji svaki element ima svoju c ijenu po kojoj se nabavlja i reprodukuje, te na taj nač in vrijednosno- f inansijski izraženo trošenje nazivamo troškovi.

Pošto je proizvodnja podjeljena u nekoliko faza, i troškovi se u svakoj fazi razlikuju po obimu i intenzitetu u zavisnosti od količ ine proizvedenih proizvoda.

Proces reprodukc ije prolazi kroz:

1. fazu pripreme proizvodnje, 2. fazu proizvodnje, 3. fazu realizac ije proizvoda i us luga na tržištu,

4. prelaznu fazu

35

Brži protok novca i multiplic iranje uloženih sredstava- oplodnja kapitala- je c ilj svakog proc esa reprodukc ije.

Ne može se zamis liti vođenje pos lovne politike niti na kratki niti na duži rok, bez analize uticaja troškova na njene rezultate.

Ozbiljnije bavljenje troškovima od strane ekonomskih analitičara i teoretičara počelo je sa prvim radovima Eugena Schmalenbaha dvadesetih godina prošlog vijeka.

Intenziviranjem konkurenc ije u industr ijskoj revoluc iji, nezabilazno je kontrolisanje troškova, s c iljem što ekonomičnijeg pos lovanja.

Pošto se proizvod prodaje na tržištu po tržišnoj c ijeni, od izuzetnog je značaja za menadžment svakog preduzeća poznavanje koliko košta proizvodnja svake jedinic e proizvoda i us luge, da li je c ijena koštanja niža od prodajne c ijene, da li se isplati proizvoditi konkretni proizvod ili ne ?

U privrednoj praks i se često zamjenjuju pojmovi utrošc i, troškovi i izdac i.

"Svako trošenje izvršeno u cilju proizvodnje novih proizvoda, izražav a se u količinama i predstavljaju kvantitativni ili količinski okvir troškova, koji je determinisan tehničko- organizacionim svojstvima proizvodnih uslova, kao i proporcijama u kojima međusobno stoje količine faktora koje se ulažu u proizvodnju."11

Izražavanje različ itih elemenata proizvodnje, različ itim jedinic ama mjera, obavezuje na svođenje zajedničke mjerne jedinice tj. na novčani izraz vrednovanja troškova.

Svi naturalno izraženi utrošc i ne moraju biti i troškovi i najčešće se ne poklapaju izdac i sa troškovima. Nabavka već ih količ ina materijala stvorit će velike izdatke za preduzeće ali će troškove predstavljati samo vrijednost utrošenog materijala u istom obračunskom periodu.

Razni autori, definišu troškove na različ ite nač ine, "od utvrđenih vrijednosti utrošenih dobara za proizvodnju proizvoda11" (Schmalenbah), do naših teoretičara, Š. Babića, koji pod troškovima smatra "količine utrošenih faktora proizvodnje, pomnoženi odgovarajućim cijenama,

11 Perović D., “ Teorij a t roškova” S vjetlost, Saraj evo, 1984. s tr. 13

36

stavovima ličnih dohodaka, stavovima naknada za usluge, s cijenama nabavljenog materijala12. "

Slobodan Markovski, pod troškovima smatra " novčano izražena trošenja sredstava i rada koji su sastavni dijelovi cijene koštanja učinaka13. "

Uzevši u obzir sve definic ije, možemo reć i da su troškovi vrijednosni izraz utrošaka elemenata proizvodnje, kao i tuđih us luga nač injenih s ciljem proizvodnje proizvoda i us luga koji će realizac ijom na tržištu omoguć iti zadovoljavanje potreba krajnjih potrošača proizvoda tj. korisnika us luga i reprodukc iju uloženih elemenata proizvodnje.

2. Naturalno i finans ijsko izražavanje trošenja

S obzirom na različ ite uloge u procesu reprodukc ije, i elementi proizvodnje se različ ito troše pa se teorijski trebaju posebno tretirati, posebno materijal i sredstva za rad kao materijalni elemennt proizvodnje, a posebno radne snage kao stvaralačkog elementa proizvodnje.

U tehnološkom proc esu, radi dobijanja novih upotrebnih kvaliteta, nad materijalom kao predmetom rada, pomoću sredstava za rad, djelovanjem radne snage, vrše se tehnološke operac ije transformac ije u kome se gubi njihov upotrebni kvalitete i stvara upotrebna vrijednos t novog proizvoda.

Znač i, unošenje određenih f izičkih količ ina materijala kao elemenata proizvodnje č iji se upotrebni kvalitete nepovratno izgubi, predstavlja osnovnu karakteris tiku utroška materijala- jednokratna upotreba.

«Osnovna karakteristika trošenja materijala u procesu reprodukcije izražena je: materijal se u proizvodnju unosi postepeno, a tako unesena količina se utroši odjednom»14.

12 Babić Š., «Uvod u ekonomiku preduzeća» Školska knj iga Zagreb, 1984. sтр. 316. 13 Markovski S.,»Troškovi u pos lovnom odlučivanju»

Naučna knjiga B eograd, 1991. st r. 3 14 Stavrić B., B erberović Š.,i grupa autora “ Teeorij a ekonomij e preduzeća”

Ekonomski fakult et Saraj evo I Ekonomski fakult et B anja Luka, 1991. st r. 53

37

Razne su vrs te materijala koje se koriste u procesu reprodukc ije:

- osnovni materijal, - pomoćni materijal i pogonska energija, i - režijski materijal te se teorijski posebno i razmatraju.

U grupu osnovni materijal spadaju svi predmeti rada sa s ledeć im karakteristikama:

- ulazi u potpunosti u sastav novog proizvoda, - određuje karakteris tiku proizvoda, - odlučujuć i je za izbor tehnološkog postupka, i - obim proizvodnje direktno utiče na obim njegovog utroška.

Zbog toga za materijal koji ulazi u novi proizvod kažemo da preds tavlja materijal izrade koji prolazi kroz faze tehnološke metamorfoze i mjenja svoje f izička i hemijska svojstva kai i fazu ekonomske metamorfoze gdje se upotrebni kvalitet materijala mijenja u upotrebni kvalitet proizvoda.

Materijal izrade, odnosno utrošene količ ine su u direktnoj proporc iji sa obimom proizvodnje, svakako u zavisnosti od tehničkih faktora, karakteristika:

- proizvoda, - tehnološkog procesa, - sredstava, - osnovnog materijala, i - tehničkih us lova rada.

Potrebna količ ina osnovnog materijala izrade u proizvodnji konkretnog proizvoda zavis i od: oblika, dimenzije, kvaliteta i drugih perfomans i.

Pored osnovnog materijala kao osnovne supstanc e u procesu proizvodnje proizvoda, troši se i određena količ ina pomoćnog materijala koji ima s lijedeće karakteristike: troši se proizvodnji novog proizvoda ali ga bitno ne opredjeljuje, doprinos i odvijanju tehnološkog postupka ali ga ne opredjeljuje i u direktnoj je zavisnos ti od obima proizvodnje.

38

U ovu skupinu pomoćnog materijala pripada i pogonska energija č iji su utrošc i vezani za pokretanje mašina i izvršavanje određenih f izičkih i hemijskih proc esa i isti su us lovljeni objektivnim, tehničkim, prirodnim i organizac ionim faktorima.

U proizvodnom c iklusu os im osnovnog i pomoćnog materijala koji direktno učestvuju svojom supstancom u nastanku novog proizvoda, javljaju se i utrošc i materijala na pripremno- završnim pos lovima koje nazivamo režijski troškovi.

Karakteris tike režijskog materijala su da supstanc om ne ulazi u sastav proizvoda, ne utiče na karakteristike proizvoda niti tehnološkog postupka, ne zavis i od obima proizvodnje.

Njegova vis ina zavis i od ukupnog proizvodnog kapac iteta tj. njegovo trošenje je f iksnog odnosno relativno f iksnog karaktera.

Osnovna karakteristika trošenja sredstava za rad je u višekratnoj upotrebi jer se koris te u više reprodukc ionih c iklusa i prenos i na novi proizvod sukces ivno dio vrijednosti.

Vijek trajanja sredstava za rad ograničen je njihovim fizičkim habanjem ali i ekonomskim zastarjevanjem.

Zbog nemogućnosti kvantitativnog izražavanja habanja – utroška sredstava za rad u konkretnom c iklusu, mada se zna da će sredstvo biti potpuno uništeno, utrošak se proc jenjuje a ovaj nač in se naziva pretpostavljenim.

Poznato je da se vitalni- os jetljivi dijelovi sreds tava za rad (mašina) brže troše- kvare – lome- ali se kroz zamjenu tih dijelova kompletno sredstvo za rad ponovo aktivira. Sa tog aspekta, vijek trajanja, odnosno vijek upotrebe sredstva je naizgled neograničen.

U s lučaju nemogućnosti popravke (veliki kvar, havarija) kompletno sredstvo se izbacuje iz upotrebe, jer je isplativije nabaviti novo sredstvo za rad.

Takođe, kada tehnički progres dovede do efikasnijih sredstava za rad, postavlja se pitanje opravdanosti korišćenja postojećih manje efikasnih sredstava. Svakako da će se nas tojati u što kraćem roku postojeća sreds tva za rad zamjeniti novim, efikasnijim, što znač i da se prevremeno isključuju nepohabana sredstva za rad, što se naziva ekonomsko ili moralno rabaćenje sredstava za rad.

39

U eri bržeg tehnološkog progresa, sve manji broj sredstava za rad dočeka svoju f izičku istrošenost. Svakako, sredstva za rad, odnosno razne grupe kao što su mašine, postrojenja, instalac ije, uređaji, alati, inventar, transportna sredstva, građevinski objekti i dr. se različ ito ponašaju i f izički i ekonomski troše a us lovljeno njihovim funkc ionalnim karakteristikama.

U tom c ilju, nastoji se intenzivnijim korišćenjem instalisanih sredstava za rad proizvesti što veća količ ina proizvoda jer je vijek upotrebe skraćen i na taj nač in bi se smanjila- snizila c ijena koštanja proizvoda.

«Radna snaga kao element proizvodnje može da se definiše kao skup fizičkih i umnih sposobnosti rada, odnosno da se ispoljava u svrsishodnoj djelatnost»i15.

Kao neodvojivi dio radnika- ličnosti, radna snaga se analizira i praktično tretira kao gubljenje upotrebnih svojstava, naturalno izraženo ali i potrebu njenog reprodukovanja. A reprodukovanje izgubljene bioenergije podrazumjeva ponovno uspostavljanje njene upotrebne vrijednosti koja omogućuje da pokrene njene umne i f izičke sposobnosti.

Jer radni čovjek je s loženo biće sa važnim osobinama biološkim, tehnološkim i soc iološkim, što će reć i da upotrebne karakteris tike radne snage nose obilježja biološkog, umnog i društvenog ispoljavanja čovjeka.

Zbog s loženosti ispoljavanja i mjerenja čovjekova učešća i uticaja u proizvodnom procesu ali i utic aja procesa na čovjeka, stvorena je posebna nauka o radu i njegovom organizovanju u č ijem sastavu su f iziologija rada, ps ihologija rada i soc iologija rada, č ija izučavanja traže odgovore na ulogu čovjekove ličnosti u procesu rada i djelovanja tog procesa na čovjeka.

Dva su cilja ovih učenja koja su dijametralno suprotna i to.

- povećati proizvodnu efikasnost rada kroz produktivnost i - os lobađanje čovjeka i njegovog rada kroz humanizac iju.

Kako se utrošc i radne snage ispoljavaju kao trošenje čovjekove bioenergije, kvantitativno iskazivanje podrazumjeva mjerenje ne samo fizičkih nego i umnih sposobnos ti. Svakako, mjerenje umnih sposobnosti, znanja i vještina koje se primjenjuju u proc esu reprodukc ije nemoguće je mjeriti energetskim jedinicama mjere.

15 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora « Terij a ekonomij e preduzeća»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 59

40

U savremenoj nauc i o radu i organizac iji rada detaljno se izučava trošenje radnikove bioenergije koja se izražava u džulima (Jull) .

Mjerenje samo energetskog potenc ijala izraženog u džulima, zane-marilo bi mjerenje ostalih elemenata radne snage, pa se u ekonomskoj teoriji pr imjenjuje metod indirektnog mjerenja kojim se utvrđuje trajanje procesa rada i njegovog intenziteta u jedinic i vremena, c jeneći s tepen složenosti- kvalif ikovanosti radne snage.

To znač i da dužina trajanja proizvodnog procesa direktno utiče na količ inu utrošene radnikove bioenergije, kao i da intenzivniji rad uz već i broj pokreta u jedinic i vremena zahtjeva i već i utrošak bioenergije.

Nasuprot tome, već i stepen znanja i umješnos ti radne snage iziskuje i veća ulaganja u školovanje, uvježbavanje i druge oblike obučavanja radnika, tj. veće ulaganje društvenog fonda rada.

Pošto je proces reprodukc ije u mezoekonomskom s istemu organizovan na princ ipu tehničke podjele rada, razlikujemo utroške radne snage na:

- izradu proizvoda, - pomoćnim pos lovima u proizvodnji, i

- pripremno- završnim pos lovima.

Utrošak radne snage na izradi proizvoda naziva se proizvodni rad koji je karakterističan po tome što određuje karakteristike proizvoda, utiče na formiranje tehnološkog postupka i izbor sredstava za rad kao i da se troši u srazmjeri sa obimom proizvodnje.

U interesu je svakog mezoekonomskog s is tema da izradu proizvoda izvrši sa manjim utrošc ima proizvodne radne snage, pa određene pos love pomoćnog karaktera povjeravaju posebnoj grupi radnika – unutrašnji transport- i na taj nač in obezbjeđuju kontinuitet proizvodnje, a proizvodni radnic i ne gube vrijeme i energiju na donošenje materijala, alata, pribora i dokumentac ije.

Osnovna karakteristika utrošaka radne snage na pomoćnim pos lovima u proizvodnji je da ne us lovljava kvalitet proizvoda, ne utiče na izbor tehnološkog postupka i sredstava za rad kao i da se troši u srazmjeri sa obimom proizvodnje.

Na pripremno- završnim pos lovima- režijskim pos lovima zapos leni su najčešće obučena radna snaga sa višim stepenom kvalif ikovanos ti. Utrošc i

41

ovih radnika nisu u direktnoj vezi sa karakteristikama proizvoda niti sa tehnološkim proc es ima i izborom sredstava za rad.

Nezavisnost njihovog obima od velič ine proizvodnje je najvažnija karakteristika, jer trošenje radne snage na režijskim pos lovima nije ograničeno količ inom proizvoda nego velič inom instalisanog proizvodnog kapac iteta. Znač i, već i instalisani kapac itet zahtjeva veće utroške radne snaga na režijskim pos lovima.

U funkciji izrade novog upotrebnog kvaliteta- proizvoda nastaje trošenje elemenata proizvodnje pri čemu je determinisan objektivnim faktorima (prirodnim, tehničkim i društvenim) .

Svakako, da u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti dolazi do neoprav-danih utrošaka elemenata proizvodnje što se nastoji raznim mjerama radnog kolektiva spriječ iti ili smanjiti.

One količ ine elemenata proizvodnje koje su funkc ionalno vezane za stvaranje novog proizvoda predstavljaju objektivno us lovljeno trošenje koje su ograničene:

- prirodnim,

- tehničkim, i - društvenim faktorima.

U skladu sa zahtjevima i mogućnostima koje obezbjeđuju us lovi u kojima pos luje konkretna organizac ija, te količ ine materijala, sredstava za rad i radne snage se objektivno moraju utrošiti u procesu proizvodnje radi dobijanja određenog obima i kvaliteta proizvoda.

Društveni faktori utiču na konkretnu organizac iju preko opšteg nivoa razvijenosti dok prirodni i tehnički faktori us lovljavaju trošenje ovih elemenata proizvodnje neposredno.

Na ovaj nač in ovi utrošc i se određuju kao standardi trošenja za konkretnu proizvdonju, koja se utvrđuje za:

- jedinicu proizvoda - ukupni obim proizvodnje.

Smatra se da su pojedinačni utrošc i, osnovnog i pomoćnog materijala, radne snage na pos lovima izrade i pomoćnim pos lovima u proizvodnji ustvari standardi, kao izraz društveno potrebnog rada za upotrebni kvalitet.

42

U datim objektivnim us lovima pos lovanja, dinamika utrošaka je u upravnoj srazmjeri sa dinamikom obima proizvodnje konkretne vrste proizvoda.

Kada se radi o zajedničkim utrošc ima, režijskog materijala, sreds tava za rad, radne snage na režijskim pos lovima, standardi se određuju u globalnom iznosu, što je u funkc iji društveno opravdane organizac ije, izražene u velič ini kapac iteta i organizac ionoj strukturi korišćenja kapac iteta.

Jasno je da jednom utvrđeni standardi nisu trajnog karaktera i isti se mjenjaju u skladu sa opštim razvojem proizvodnih snaga i usavršavanjem ekonomskog s istema društvene zajednic e.

Svakako da se standardna trošenja trebaju ustanoviti i na nivou pros jeka grane ili grupac ije proizvođača.

U robno- novčanoj privredi elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti izražavaju se u novcu pojedinačno u obliku cijene kada su u pitanju sredstva za rad i materijal i zarada kada je radna snaga u pitanju.

U okviru teorije troškova, ova novčana izražavanja, odnosno finansijska izražavanja utrošenih elemenata proizvodnje, polaze od okolnosti da su ove vrijednos ti rezultata društveno potrebnog rada uloženog u proteklom vremenu.

Mada su svaki od tih elemenata sa posebnim spec if ičnostima, ipak se svi oni posmatraju kao proizvodi određenog procesa reprodukc ije i č ija se razmjena odvija posreds tvom novca.

Zbog toga što su sredstva za rad i materijal rezultat prethodne faze reprodukc ije, konkretna mezoekonomska organizacija ih pribavlja u razmjeni za novac od onih subjekata koji su ih proizveli.

Kada se utrošc i posmatraju kao kons tanta, velič ina troškova zavis i u prvom redu od cijene kao novčanog izraza meterijalnih oblika elemenata proizvodnje izraženo s ljedeć im pokazateljem:

Tmi = M x Cm + I x Ci odnosno Tmi = f (M, I, Cmi)

pri čemu je :

Cm = nabavna cijena materijala

Ci = nabavna cijena sredstava za rad

43

M, I = utrošc i materijalnih elemenata proizvodnje

Cmi = nabavne c ijene sreds tava za proizvodnju

Kada trošenje sredstava za proizvodnju posmatramo sa aspekta nabavnih cijena, potrebno je prihvatiti da je formiranje nabavnih c ijena sredstava za proizvodnju objektivno us lovljeno tržišnim odnos ima ili planiranjem, kao društvenim faktorom koji djeluje izvan preduzeća.

Ako konkretnu ekonomsku stvarnost preduzeća posmatramo kao pods istem ekonomskog s istema društva, tržišni odnos i i planiranje (kao i druge mjere ekonomske politike društvene zajednice) na njeno pos lovanje djeluju kao objektivni faktori.

To znač i da se na takve utic aje iz društvenog okruženja ne može neposredno djelovati mjerama organizac ije u datom pods istemu, odnosno mezoekonomskom s is temu.

«Međutim, time se ne isključuje mogućnost da kolektiv preduzeća bude akter u formiranju odnosa u razmjeni, bilo putem tržišta bilo u okviru društvenog planiranja»16.

Međutim, uključ ivanjem preduzeća u globalni ekonomski s is tem društvene zajednic e, stvaraju se pretpostavke da učestvuje u formiranju stvarnih nabavnih c ijena sredstava za proizvodnju koje su u funkc iji društvenih faktora kao objektivnih us lova i subjektivnih faktora kolektiva, kao izraz njegove organizac ione umješanosti.

Konkretna nabavna c ijena sredstava za proizvodnju zavise od dvije komponente i to:

Cmi =Cmi ± cmi

pri čemu je :

Cmi = stvarna nabavna c ijena sredstava za proizvodnju po kojoj se nabavljaju ovi materijalni elementi proizvodnje

Cmi = objektivno us lovljena nabavna c ijena sredstava za proizvodnju, formirana pod dejstvom tržišnih odnosa ili organizovanog, svjesnog društvenog uticaja na ekonomske odnose

16 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora, «Teorij a ekonomi je preduzeća»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 65

44

± cmi = organizac iono ili subjektivno us lovljeno odstupanje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od objektivno us lovljenih, kao izraz manje ili veće umješnosti datog radnog kolektiva u odnosu na pros jek.

Formiranje konkretnih nabavnih c ijena, ustvari je utvrđivanje njihove objektivno us lovljene pros ječne velič ine, koja je rezultata objektivnih odnosa ponude i potražnje na tržištu ali i planiranja kojim se utvrđuje društveno potreban rad za proizvodnju konkretnog materijalnog dobra.

Svako odstupanje u odnosu na pros ječnu organizovanost u okviru grupac ije srodnih privrednih subjekata, us tvari znač i izraz manjih ili već ih subjektivnih sposobnosti datog radnog kolektiva.

Saznanja o povoljnijem ili nepovoljnijem ponašanju konkretnog privrednog subjekta na tržištu stiče se tek nakon završenog procesa razmjene, pa se pokazatelji o odstupanju (± cmi) utvrđuju poređenjem realizovanih nabavnih c ijena.

U teoriji i metodologiji troškova, zarade se smatraju novčanim multiplikatorom utrošaka radne snage u cilju svođenja na f inans ijski izraz. Zarade preds tavljaju uzraz društvenog priznanja vrijednosti izvršenog rada odnosno utrošene radne snage, analogno c ijenama sredstava za proizvodnju.

Znač i, zarade su reprodukc iona vrijednost utrošene radne snage tj. vr ijednosti koja je potrebna da se reprodukuje utrošena radna snaga koja se ispoljava kao gubitak bioenergije proizvođača u procesu rada, koja se mora obnoviti da bi se obnovio i proc es rada.

Podmirenje i obnavljanje radnikove bioenergije je ustvari podmirenje raznih potreba – primarnih- sekundarnih- ličnih- zajedničkih- tekuć ih- dugoročnih i s l. radnika- čovjeka u određenom vremenu i konkretnom proizvodnom procesu.

Zarada se formira na bazi iskazanih utrošaka, kroz naturalno izražavanje vremena rada, normalni intenzitet i datu s loženos t rada.

Formiranje zarada radnika je s loženo ekonomsko pitanje, kojim se posebno bavi politička ekonomija kao opšta i bazna nauka.

«Međutim, ovdje se taj problem posmatra samo u svjetlu utv rđivanja novčanog multiplikatora naturalno izraženih trošenja radne snage (L, C1) ,

45

kako bi se dobio kvantitativni finansijski pokazatelj utrošenog elementa proizvodnje»17.

T1 = L C1

pri čemu je : T 1 = trošak radne snage L = utrošak radne snage S 1 = zarada za izvršeni rad po jedinic i vremena

Zarada za izvršeni rad po jedinic i vremena je izraz potrebne vrijednosti za reprodukovanje radne snage u jedinic i vremena rada na č ije formiranje utiču objektivni i subjektivni faktori pos lovanja, pa se stvarna zarada izražava kao rezultat ove dvije komponente:

S1 = S1 ± s 1

pr i čemu je:

S1 = stvarna zarada po jedinic i rada, odnosno utrošaka radne snage

±s1 = organizac iono ili subjektivno us lovljena odstupanja konkretnih zarada u jednom mezoekonomskom s is temu od pros ječnih na nivou privredne grane ili grupac ije.

Ukoliko proc es reprodukc ije u konkretnom mezoekonomskom sistemu traje duže od c iklusa isplata zarada radnika, ova naknada za obnavljanje radne snage neće biti u funkc iji dohotka, pošto on još nije realizovan u proizvodnji i razmjeni proizvoda i kao akontac ija se vremenski dis tanc ira.

Zbog toga se trošenje radne snage, zarada ili akontac ija plata uzima kao f inans ijski izraz trošenja ovog elementa proizvodnje.

17 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora « Teorij a ekonomi je preduzeća»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 67

46

3. Klas ifikac ija troškova po razl iči tim k riterijumima

Kako bi se moglo uticati na faktore koji izazivaju troškove potrebno je izvršiti diferenc ijac iju i klas if ikac iju troškova u cilju efektivnog i ef ikasnog pos lovanja, odnosno ekonomično i rentabilno pos lovanje.

Troškove možemo klas if ikovati u zavisnos ti od cilja posmatranja i to:

1. po elementima proizvodnje18, 2. prema mjestima nastanka troškova, 3. prema vezanosti za nos ioce, 4. prema nač inu prenošenja na nos ioc e i 5. prema us lovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom.

1. Proc es proizvodnje se odvija u međusobnoj interakc iji tr i osnovna elementa proizvodnje:

- radne snage, - materijala i

- sredstava za rad

U savremenoj informatičkoj er i bitni su još dva elementa za organizovanje proizvodnog proc esa i to:

1. informac ije i 2. us luge drugih organizac ija.

Osnovni zadatak operativnog menadžmenta da obezbjedi kvalitativni, kvantitativni i vremenski sklad osnovnih elemenata proizvodnje koji se nalaze u međusobnoj interakc iji.

Svakako, najbitniji element proizvodnje je radna snaga, jer b i materijal i sreds tva za rad bez radne snage bila beskorisna gomila nepotrebnih stvari.

18 Berberović Š., Šunjić-Beus M., Troškovi i pos lovna politika preduzeća,

Ekonomski fakult et B anja Luka 1999. str.

47

Jer radna snaga svojom kreativnošću i sposobnošću produkuje više nego što se potroši i uloži u nju i predstavlja centar svih akcija kako materijalnih stimulativnih tako i nematerijalnih

Znač i, troškovi radne snage su u funkc iji utroška radne snage, gubitka bioenergije zapos lenih ali i u funkciji novčanih multiplikatora tih utrošaka- zarada:

T1 = f (L; C1)

pri čemu je :

T1 – troškovi radne snage L - utrošc i radne snage, odnosno izvršeni rad C1 – zarada po jedinic i mjere

Ljudski potenc ijal se u samom procesu različ ito troši i različ ito se vrednuje a zavis i od: s tepena kvalif ikovanosti, intenziteta rada, vrste djelatnosti, vrste pos lova i dr.

U kojoj fazi zapos leni učestvuju u procesu reprodukc ije, diferenc iramo s ledeće vrste troškova radne snage:

- troškove radne snage na pripremno-završnim pos lovima, koje u literaturi srećemo pod zajedničkim nazivom- režijski pos lovi. Shodno podjeli pos lovnih aktivnosti po funkc ijama, timovima, projektima u režijske pos love spadaju: istraživanje i razvoj, marketing, istraživanje tržišta,

- nabavka, prodaja, f inans ije, knjigovodstvo i s l. - troškovi radne snage na izradi proizvoda - troškovi radne snage na pomoćnim pos lovima u proizvodnji.

Shodno različ itim trošenjima radne snage na pos lovima izrade ili na drugim pos lovima, različ ita su i vrednovanja njihovih utrošaka.

Inače, utroške radne snage je veoma teško mjeriti, pa se zajedno sa troškovima sredstava za rad svrstavaju u pretpostavljena trošenja.

Posredstvom radne snage, materijali kao predmeti rada se podvrgavaju manipulac iji sa ili bez upotrebe sredstava za rad, čime se mjenjaju njihovi

48

upotrebni kvaliteti i prenose na novi proizvod i doprinose stvaranju novih upotrebnih vrijednos ti.

Osnovna karakteristika materijala je da se u kontinuirani proizvodni proces unos i postepeno a u tom procesu odjednom utroši.

Pored materijala, koristi se i s inonim s irovine, mada pod s irovinama podrazumjevamo predmete rada preuzete iz prirode na kojima nije vršena nikakva f izička ili hemijska reakc ija tj. dorada.

Svakako, sem fizičkog trošenja materijala bitan faktor u vrednovanju trošenja igra i c ijena materijala koja se formira na tržištu, a zavis i od finans ijske moć i preduzeća i sposobnosti pregovaranja u s lužbi nabave.

Dakle, trošenje materijala je u funkc iji utrošaka materijala i njihovih cijena:

Tm = f (M; Cm)

pri čemu je : Tm – troškovi materijala M - utrošc i materijala Cm - c ijene materijala

Pošto savremeno pos lovanje uglavnom podrazumjeva proizvodnju više proizvoda od različ itih materijala, troškovi materijala su jednaki zbiru proizvoda utrošaka pojedinačnih materijala i njihovih c ijena.

Za razliku od materijala, koji se u proizvodni proces unos i postepeno, ali troši jednokratno, uloga sreds tava za rad u proizvodnom procesu je u njihovoj višekratnoj upotrebi, što znač i da djelovanjem radne snage, postepeno prenose svoju vrijednos t na svaku jedinicu proizvoda i da se postepeno troše.

Troškovi sredstava za rad su u funkc iji njihove c ijene i utrošaka:

Ti = f (I; Ci)

pr i čemu je: Ti – troškovi sredstava za rad

49

I - utrošc i sredstava za rad Ci - nabavna c ijena po jedinic i sredstava za rad

«Reprodukovanje utrošenih sredstava za rad ostvaruje se realizacijom proizvoda dobijenih pomoću njih na tržištu, jer je u strukturi proizv edene vrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje, izražen u obliku amortizacije19.

Obzirom na važnos t uloge, njihove c ijene i vijeka trajanja, kontrolisanje trošenja sredstava za rad je od krucijalnog značaja u vođenju pos lovne politike preduzeća, kako na kratki tako i na dugi rok.

2. Prema tehničkoj podjeli, pos love možemo razvrs tati na :

- pripremno- završne pos love, i - pos love izrade proizvoda.

Osnovna karakteristika troškova prouzrokovanih režijskim pos lovima (pripremno- završne pos love jednom riječ ju nazivamo režijski pos lovi, a dijele se na pogonsku, razmjensku i upravnu režiju) je da su nezavisni od obima proizvodnje i tek prodajom uč inaka na tržištu, oni dolaze do izražaja.

U troškove pripremno- završnih pos lova spadaju:

- troškovi radne snage na pripremno- završnim pos lovima, plate menadžera na svim nivoima, plate i troškovi zapos lenih u nabavno j službi, marketingu, prodaji, f inans ijama, plate menadžmenta ljudskog potenc ijala i dr.,

- troškovi materijala, energije, us luga treć ih lica na pripremno- završnim pos lovima,

- troškovi sredstava za rad u us lovima vremenske amortizac ije.

U kategoriju troškova izrade spadaju:

- troškovi radne snage na pos lovima u proizvodnji, računajuć i i troškove radne snage na pomoćnim pos lovima u proizvodnji,

- troškovi osnovnog i pomoćnog materijala, - troškovi pogonske režije,

19 Berberović Š. i St avrić B. , Troškovi i poslovna poli tika preduzeća, B anja Luka 1990. st r. 36

50

- troškovi sredstava za rad koji učestvuju u tehnološkom procesu izrade poluproizvoda i gotovih proizvoda.

3. U nastojanju da troškove vežemo neposredno za proizvod kao nos ioc a troškova, javljaju se grupe troškova koje ne možemo neposredno vezati za proizvode, pa na osnovu te mogućnosti diferenc iramo troškove na pojedinačne i zajedničke troškove.

Svi oni troškovi koji se neposredno vežu za proizvod odnosno koji su nastali kao pos ljedica izrade proizvoda su pojedinačni troškovi. Tu ubrajamo:

- troškove radne snage na pos lovima izrade i na pomoćnim pos lovima u proizvodnji,

- troškovi osnovnog i pomoćnog materijala, kao i troškovi pogonske režije.

Troškovi koji posredno i neposredno učestvuju u pripremi, izvršenju i realizac iji proizvodnje, ali ih ne možemo rasporediti po jedinic ama i vrstama proizvoda su zajednički troškovi, među koje ubrajamo:

- troškovi materijala, energije, us luga treć ih lica na pripremno- završnim pos lovima,

- troškovi radne snage na pripremno- završnim pos lovima tj. režijskim pos lovima,

- troškovi svih sreds tava za rad os im spec ijalnih alata u pojedinačno j proizvodnji20.

Kao rezultat podjele rada, javljaju se grupe troškova koje možemo direktno i neposredno vezati za nos ioce troškova, i koje zovemo direktni troškovi i grupe troškova koji su us lovljeni savremenom organizac ijom rada kako na nivou organizac ionih pods istema, tako i na nivou c ijelog preduzeća kao materijalno- organizac ionog s istema i koje ne možemo vezati neposredno za nos ioce, koje nazivamo indirektni troškovi.

U direktne troškove ubrajamo:

- troškove osnovnog i pomoćnog materijala, - troškove pogonske režije,

20 Berberović Š., St avrić B., «Troškovi i pos lovna politika preduzeća» Ekonomski fakult et B anja Luka, 1990. str

51

- troškove radne snage na pos lovima izrade, - troškove radne snage na pomoćnim pos lovima u proizvodnji, - troškove sredstava za rad č iji se uč inak neposredno može mjeriti-

amortizac ija u us lovima funkc ionalnog obračunavanja.

U kategoriju indirektnih troškova svrs tavamo:

- troškove materijala, energije, us luga treć ih lic a na pripremno- završnim pos lovima,

- troškovi radne snage na pripremno- završnim tj. režijskim pos lovima, - troškovi svih sreds tava za rad os im spec ijalnih alata u pojedinačno j

proizvodnji. Koristeć i jednu ili kombinujuć i više postojeć ih poznatih metoda

kalkulac ije c ijena, podjelom troškova na nos ioce raspoređujemo kako pripadajuć i dio direktnih troškova svakoj jedinic i proizvoda, tako i alikvotni dio indirektnih troškova.

U krajnjem s lučaju, raspoređivanje troškova po nos ioc ima predstavlja postupak utvrđivanja c ijene koštanja kao najznačajnijeg elementa marketing miksa.

Cijena koštanja je svojevrsno upozorenje, do koje granic e može ić i snižavanje c ijena koje je u c entru djelovanja menadžmenta na podizanje kvaliteta i snižavanje c ijena, a da se na dugi rok ne ugrozi pos lovanje preduzeća.

Svakako, zajedničkim timskim radom svih pods is tema u preduzeću, a naroč ito marketinga i proizvodnje, moguće je ostvariti najracionalnije efektivno i ef ikasno pos lovanje, koje će uz zadovoljavanje potreba krajnjih potrošača na tržištu, stvoriti i najveću pozitivnu razliku između prodajne cijene i c ijene koštanja, a time i najveći profit koji je i najznačajniji motivator egzis tenc ije preduzeća.

Profesor Peter Drucker definiše efektivno, kada radite prave stvari, a efikasno, kada prave stvari radite na pravi nač in.

4. Sve prethodne klas if ikac ije i podjele troškova su veoma značajne za praćenje ulaganja u proizvodnju, ali diferenc iranje troškova prema us lovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom, zauzima u ekonomsko j teoriji i praks i posebno mjes to.

Svakako, posebno kod praćenja velič ine i dinamike troškova u zavisnosti od dinamike proizvodnje i njene pripremljenos ti.

52

Ova klas if ikac ija troškova izaziva i najveća nes laganje najpoznatijih, kako stranih tako i domać ih ekonomskih teoretičara i analitičara.

Inače, sve troškove sa aspekta pripremljenosti i dinamike proizvodnje, možemo svrstati u dvije kategorije troškova i to:

1. fiksni troškovi, i 2. varijabilni troškovi (proporc ionalni, degres ivno- varijabilni,

progres ivno- varijabilni i relativno f iksni troškovi)

Sama priprema proizvodnje u vidu uspostavljanja proizvodnih kapac iteta, us lovljava troškove koji su u apsolutnom iznosu nezavisni od korišćenja tih kapac iteta- f iksne troškove.

Pojedini teoretičari vrše daljnju podjelu f iksnih troškova na apsolutno fiksne i relativno f iksne troškove, koji su i najveć i kamen spotic anja i razlikovanja u definisanju predstavnika s intetičkih i analitičkih teorija dinamike troškova.

Činjenica je da samo uspostavljanje proizvodnog kapac iteta na početku pos lovanja izaziva f iksne troškove i to samo u kratkom roku dok ne dođe do zamjene i proširenja kapac iteta.

Osnovna karakteristika je nepromjenjivost u odnosu na obim proizvodnje, a po jedinic i proizvoda su obrnuto proporc ionalni stepenu korišćenja kapac iteta.

Bez obzira na procenat korišćenja proizvodnih kapac iteta, f iksni troškovi os taju nepromjenjivi.

Međutim, po jedinic i proizvoda f iksni troškovi se ponašaju obrnuto proporc ionalno i dolazi do degres ije troškova, jer što je veći obim proizvodnje smanjuju se f iksni troškovi po jedinic i proizvoda

Znač i, u kategoriju f iksnih troškova svrstavamo sve one troškove koji su nezavisni od obima proizvodnje, a učestvuju u pripremno- završnim i pos lovima proizvodnog izvršenja, a to su:

- troškovi sredstava za rad u us lovima vremenske amortizac ije, - troškovi radne snage na pripremno- završnim tj. režijskim pos lovima

na nivou c ijelog preduzeća, - troškovi režijskog materijala, - troškovi zakupnine,

53

- troškovi rasvjete, rashlađivanja i grijanja, kamate, i - redovno investic iono održavanje osnovnih sreds tava, i dr.

Sa svakom novom proizvedenom jedinicom proizvoda javljaju se troškovi koje nazivamo varijabilni troškovi, što znač i, ako nema proizvodnje nema ni varijabilnih troškova.

Neki varijabilni troškovi proporc ionalno prate povećanje i smanjivanje proizvodnje, dok degres ivno-varijabilni i progres ivno- varijabilni troškovi u zavisnosti od stepena njihove reagibilnosti.

U varijabilne troškove svrstavamo:

- troškove osnovnog i pomoćnog materijala, - troškove radne snage u proizvodnji, u us lovima pretežno ručne i

ručno- mašinske proizvodnje, - troškovi pomoćne radne snage u proizvodnji, - troškovi sreds tava za rad, uglavnom transportnih sredstava u us lovima

funkc ionalne amortizac ije, - troškovi energenata koji učes tvuju u proizvodnji itd.

54

IV ODNOSI IZM EĐU ANGAŽOVANJA I TROŠENJA U DINAMICI POS LOVANJA PREDUZEĆA

1. Us lovljenost ve ličine angažovanja kapitala i trošenja e lemenata proizvodnje

U c ilju započ injanja, trajanja i razvoja reprodukc ije, angažuje se kapital, jer bez toga nebi bilo ni proizvodnje niti razmjene proizvedenih proizvoda.

Bez obzira u kojem se od pojavnih oblika nalazi, kapital je u funkc iji procesa reprodukc ije.

Us lov za obavljanje i kontinuirano odvijanje proizvodno- tehnološkog procesa je da kapital bude angažovan u sva tr i elementa proizvodnje. Svakako, ključna funkcija angažovanja kapitala vezana je za tzv. robne fazu ciklusa pos lovanja.

Suštinski, elementi procesa reprodukc ije diktirani tehnološkim postupkom u svom kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom usaglašenos ti č ine trošenje svih faktora proizvodnog c iklusa.

Različ ita trošenja elemenata proizvodnog procesa imaju različ ite uticaje na karakteristike angažovanja kapitala u tim elementima.

Poznato je, da sredstva za rad u potpunosti ulaze u proces reprodukc ije, ali u proces prenošenja vrijednosti samo djelimično, u iznosu obračunate amortizac ije, dok materijali ulaze u proces djelimično, us lovljeno tehnološkim postupkom, ali u proc es prenošenja vrijednosti u potpunosti i u cjelokupnom iznosu vrijednosti unesene količ ine.

Svakako, sve ovo je je us lovljeno uz dejs tvo ljudske radne snage u procesu stvaranja novih vrijednosti.

Iz svega ovoga prois tiče, da se u tehnološkoj fazi sredstva za proizvodnju troše i prenose (djelimično ili u cjelosti) svoju vrijednost na novi proizvod u vrijednos ti njihovih utrošaka tj. troškova, a zapos leni radnic i svojim trošenjem dodaju iznos vrijednosti potreban za pokriće troškova radne snage i stvaranje profita preduzeću.

55

Osnovna razlika angažovanja kapitala kao us lova trošenja elemenata proizvodnje je u samom nač inu trošenja tih elemenata u tehnološkoj fazi.

Znač i, vr ijeme angažovanja kapitala u pojedinim elementima proizvodnje odnosno blokiranost kapitala u procesu reprodukc ije je ustvari ta razlika.

Jer, kapital u sredstvima za rad se os lobođa ili dezangažuje kroz više procesa reprodukc ije, odnosno onoliko dugo koliko traje konkretno sredstvo za rad.

Međutim, iz materijala kapital se os lobađa u cjelos ti i odjednom, u zavisnosti od brzine tehnološkog proc esa.

Svakako da će dužina tehnološke faze odrediti i vr ijeme angažovanja dijela obrtnih sreds tava u zaradama zapos lenih radnika kao i fazama prodaje i naplate gotovih proizvoda.

Vis ina angažovanog kapitala i vis ina trošenja elemenata proizvodnje tj. vis ina troškova proizvodnje us lovljene su samom razlikom između angažovanja i trošenja kao oblika ulaganja. Samim tim količ inska razlika između angažovanog kapitala i troškova pos lovanja je suština ova dva pods istema ulaganja u reprodukc iju.

Pošto se kapital angažuje i u prethodnom periodu pred proizvodni ciklus kao i nakon završetka tehnološke faze, ne može se posmatrati kao stanje u određenom trenutku, već isključ ivo kao proces vezan za period vremena u kome se troše elementi proizvodnje u tehnološkoj fazi, u njenoj pripremi ali i u realizac iji i naplati prodatih proizvoda.

Suštinska razlika između angažovanja kapitala u sredstva za rad i njihovog trošenja je u vijeku trajanja sredstva zašto je potrebno angažovanje kapitala i u pripremnoj fazi prije korišćenja sredstva kao i djelimičnog prenošenja vrijednosti na novi proizvod kroz proc jenjenu-obračunatu godišnju amortizac iju i postepeno deblokiranje istog u nizu uzastopnih proizvodnih ciklusa.

Angažovani kapital u sredstvima za rad se postepeno smanjuje za iznos obračunate i naplaćene amortizac ije, zbog čega je uvjek već i od troškova obračunate amortizacije, os im u pos ljednjem ciklusu reprodukc ije.

Još u početnoj fazi reproduktivnog c iklusa, poč inje angažovanje kapitala u predmetima rada.

56

Stvaranjem zaliha materijala- angažovanjem kapitala u zalihama materijala- izbjegavaju se pos ljedic e i ostvaruju efekti u samom preduzeću. Znač i, angažovanje kapitala u materijalu je najčešće veće od troškova materijala u jednom reprodukc ionom ciklusu.

Angažovanje kapitala u u zaradama zapos lenih spec if ično se ispoljava u odnosu prema troškovima radne snage, jer u početnoj fazi ne angažuje se kapital u zaradama već tek početkom tehnološke faze c iklusa. Znač i, c jelokupni iznos isplaćenih zarada obračunava se kao trošak radne snage.

Kada se izvrši naplata realizovanih proizvoda u kojoj su uračunati svi troškovi sva tr i elementa proizvodnje, deblokira se i i angažovani kapital u zaradama zapos lenih radnika.

Uticaj i faze prekrivanja u okviru tehnološke faze ne smije se zanemariti, jer prekrivanje direktno utiče na skraćenje pros ječnog vremena angažovanja ali i na povećanje sume angažovanog kapitala, što utiče na vis inu trošenja elemenata proizvodnje u jedinic i vremena.

2. Kvantita tivni pokaza te lji e fikasnosti angažovanja kapitala

Bez obzira što su odnos angažovanja kapitala i trošenja elemenata proizvodnje suštinski različ ite ipak su oni funkc ionalno zavisni.

Sredstva angažovanog kapitala obezbjeđuju sam proces proizvodnje ali i kontinuitet tog procesa.

U tehnološkoj fazi ciklusa proizvodnje, angažovanje kapitala preds tavlja kontinuitet trošenja vrijednosti koji po okončanju te faze daje novi proizvod novih upotrebnih kvaliteta i vrijednosti.

Koefic ijent angažovanja kapitala je odnos između pros ječne sume angažovanog kapitala u jednom c iklusu reprodukc ije i količ ine proizvoda u istom c iklusu i izražava se formulom:

QKβ =

57

pri čemu je :

β = koefic ijent angažovanja kapitala K = pros ječna suma angažovanog kapitala u jednom c iklusu Q = obim proizvodnje u tom c iklusu

Pros ječna suma kapitala koja se angažuje izračunava se kao pros jek angažovanja sume u određenoj fazi ili u ukupnom ciklusu angažovanja, posmatrano da bi se obavio određeni ciklus reprodukc ije.

Kao ključni indikator rac ionalnosti ulaganja pokazuje pros ječnu sumu angažovanog kapitala potrebnog za proizvodnju jednog proizvoda u određenom ciklusu reprodukc ije.

U ekonomskoj teoriji ovaj indikator se smatra primarni racio input odnosno rac io ulaganja – kao pokazatelj odnosa između angažovane sume kapitala za proizvodnju jedinic e proizvoda kao output.

Diferencijac ija koefic ijenta angažovanja kapitala na objektivno us lovljen, stvarno subjektivno us lovljen od značaja je za upravljanje angažovanjem kapitala u dinamic i reprodukc ije, kako zbog tehnike upravljanja, tako i zbog donošenja odgovarajuć ih upravljačkih odluka i preduzimanja organizac ionih mjera kojima će se djelovati na relevantne faktore- uzroke ods tupanja stvarnog od objektivno us lovljenog koefic ijenta angažovanja.

Različ itost proizvodnje u svim segmentima, ograničava korišćenje konstituisanog koefic ijenta angažovanja kapitala.

Međutim, svođenjem količ ine proizvodnje na f inans ijsku velič inu, odnosno reprodukovanu vrijednost u novim proizvodima, ta se ograničenja prevazilaze.

Pošto se reprodukovana vrijednost izražava troškovima sva tr i elementa proizvodnje- objektivno us lovljenom c ijenom koštanja, koefic ijent angažovanja kapitala je:

TK

=β

pr i čemu je dosadašnja količ ina proizvoda (Q) sada izražena cijenom koštanja- troškovima (T) .

58

"Ulaganja u reprodukciju ekonomske su žrtve u svrhu ostvarivanja rezultata reprodukcije. Smisao ekonomije ulaganja određuje njihov racio. Nema u ekonomskim procesima tako velikih rezultata koji mogu podnjeti tako neograničene žrtv e u vidu ulaganjareproduk cije.

Optimalan odnos između rezultata i ulaganja za njihovo ostvarivanje, univerzalni je princip u ekonomiji. 21"

Znač i, koefic ijent angažovanja kapitala pokazuje odnos između pros ječne sume angažovanog kapitala u jednom c iklusu reprodukc ije i iznosa objektivno us lovljenih troškova u tom ciklusu, ili bolje rečeno to je odraz međusobne kvantitativne us lovljenosti dva pods istema ulaza ( input) ekonomskog s istema- angažovanja i trošenja.

Sumirajući prednje, koefic ijent angažovanja kapitala predstavlja jedan od značajnih indikatora rac ionalnosti angažovanja, kojim se izražava i mjeri, prati i ocjenjuje, kontroliše i usmjerava efikasnost korišćenja angažovanog kapitala u reprodukc iji.

Sa stanovišta ekonomskog kvaliteta, odnosno efikasnosti pos lovanja preduzeća, težnja je da koefic ijent angažovanja kapitala u dinamic i pos lovanj apreduzeća opada, odnosno težnja je da po jedinic i objektivno us lovljene cijene koštanja u jednom ciklusu reprodukc ije otpada što manja suma angažovanog kapitala.

Efikasnost korišćenja angažovanog kapitala izražava se globalno-sintetički na nivou c jelokupnog c iklusa reprodukc ije, kao i parc ijalno-analitički po elementima proizvodnje ili po fazama c iklusa angažovanja.

Parc ijalni koefic ijenti angažovanja kapitala mogu biti:

- po elementima proizvodnje, - po fazama ciklusa proizvodnje u kojima se kapital angažuje, - po elementima proizvodnje i po fazama.

Analitički posmatrano po vrstama u sredstvima za rad, koefic ijent angažovanja kapitala predstavlja odnos angažovanog kapitala u sredstvima za rad, odnosno osnovnim sredstvima (Ki) i objektivno us lovljenih troškova sredstava za rad (Ti) u jednom c iklusu reprodukc ije, odnosno:

21 Bandin T., i grupa autora, «Ekonomika preduzeća»

Ekonomski fakult et Suboti ca 2003. str. 50

59

TiKii =β

pr i čemu je ovaj koefic ijent uvjek već i od 1.

Koefic ijent angažovanja kapitala u materijalu (βm) je ustvari odnos pros ječne sume angažovanog kapitala u materijalu, odnosno obrtnim sredstvima (Km) i objektivno us lovljenih troškova materijala u jednom ciklusu reprodukc ije i to:

TmKmm =β

gdje je u princ ipu ovaj koefic ijent manji od 1.

Kada se radi o zaradama radnika, koefic ijent angažovanja kapitala (βl) izražava odnos sume toga dijela obrtnih sredstava (Kl) i objektivno us lovljenih troškova radne snage (Tl) , znač i:

TIKII =β

gdje koefic ijent može biti već i, manji ili jednak 1, i koji zavis i od dužine tehnološke faze i intervala isplata zarada.

Kada se utvrđuju koefic ijenti angažovanja kapitala po fazama ciklusa, stavlja se u odnos suma angažovanog kapitala u određenoj fazi i utvrđenih troškova datog ciklusa reprodukcije.

U početnoj fazi, koefic ijent angažovanja (β 2) predstavlja odnos angažovanog kapitala u početnom robnom obliku sredstava za rad i materijala (Kh 2) i objektivno us lovljenih troškova materijalnih elemenata proizvodnje (Tim) ,

Tim2Kh2 =β

koji se može dalje analitički izražavati posebno za sreds tva za rad, a posebno za materijal u početnoj robnoj fazi.

60

Koefic ijent angažovanja kapitala u tehnološkoj fazi (β 3) izražava odnos proc jene sume angažovanog kapitala u sva tr i elementa u toj fazi (Kh 3) i objektivno us lovljene c ijene koštanja (T)

T3Kh3 =β

sa mogućnosti daljnjeg analitičkog i parc ijalnog izražavanja po pojedinim elementima proizvodnje u tehnološkoj fazi i njihovim pojedinačnim trošenjem.

Koefic ijent angažovanja kapitala u fazi prekrivanja (β 4) jednak je odnosu dopunskog angažovanja kapitala u fazi (Kh 4) i objektivno us lovljenih troškova materijala i radne snage (Tml) u fazi prekrivanja u okviru tehnološke faze konkretnog c iklusa angažovanja.

U završnoj robnoj fazi angažovanje kapitala zaviis i od iznosa troškova sredstava za rad, materijala i troškova radne snage u zalihama gotove robe,

T5Kh5 =β

On odražava odnos pros ječne sume angažovanog kapitala u sva tr i elementa proizvodnje (Kh 5) i objektivno us lovljenih troškova sva tr i elementa, odnosno c ijene koštanja gotovog proizvoda (T) u jednom c iklusu reprodukc ije.

Kombinac ijom parc ijalnih koefic ijenata angažovanja kapitala po elementima i po fazama c iklusa angažovanja, dobijamo samo drugač iju sistematizac iju dve prethodne klas if ikac ije parc ijalnih koefic ijenata angažovanja kapitala. Kao rezultanta utvrđenih parc ijalnih indikatora s luži sintetički indikator- ukupni koefic ijent angažovanja kapitala. Znač i, zbir svih navedenih parc ijalnih koefic ijenata angažovanja kapitala, jednak je ukupnom koefic ijentu angažovanja u jednom c iklusu.

Kad posmatramo po elementima proizvodnje, ukupni koefic ijent angažovanja kapitala je :

β = βi + βm+ βl

61

Ako to posmatranje vršimo po fazama c iklusa angažovanja, onda je:

β = β2 + β3 – β4 + β5

Sva nastojanja za rac ionalnijim angažovanjem kapitala zahtjevaju da koefic ijenti angažovanja bilo parcijalni ili ukupni budu što niži, te da u dinamic i reprodukc ije opadaju.

U princ ipu znač i, da troškovi po jedinic i opadaju i da pros ječno angažovana sredstva budu što manja.

Međutim, ukoliko se za istu količ inu proizvoda angažuje veća suma kapitala, reprodukovanje utrošenih elemenata proizvodnje je sporije. Drugim rječ ima, ukoliko je manja suma angažovanog kapitala reprodukc ije u jednom c iklusu, utoliko je je kruženje angažovanog kapitala u istom ciklusu reprodukc ije sporije.

Znač i, reprodukovanje je obrnuto proporcionalno angažovanju ili koefic ijent reprodukovanja je rec ipročni izraz koefic ijenta angažovanja kapitala i izražava se:

KT1

=β

gdje je (T) objektivno us lovljena c ijena koštanja proizvoda datog ciklusa, a (K) je pros ječna suma angažovanog kapitala.

Što se tiče utvrđivanja objektivno us lovljenog i stvarnog koefic ijenta reprodukovanja is ta je s ituac ija koa kod koefic ijenta angažovanja kapitala. Što se tiče organizac iono us lovljenog koefic ijenta reprodukovanja, on se po pravilu ne iskazuje.

Kada bi bilo moguće izražavati koefic ijent reprodukovanja preko količ ine proizvoda umjes to što se on izražava preko objektivno us lovljene cijene koštanja- ko adekvatnog izraza količ ine proizvoda u jednom ciklusu reprodukc ije, tada bi značenje ovog koefic ijenta bilo još jasnije, a to je da on izražava i mjeri količ inu proizvoda po jedinic i pros ječne c ijene angažovanog kapitala u jednom, datom c iklusu reprodukc ije.

Parc ijalni koefic ijenti reprodukcije jednaki su rec ipročnim vrijednostima prethodno utvrđenih parc ijalnih koefic ijenata angažovanja kapitala. Sa aspekta elemenata proizvodnje, koefic ijent reprodukc ije je :

62

lm111

β+β+β=

β

a po fazama c iklusa angažovanja kapitala, koefic ijent reprodukc ije je:

543211

β+β−β+β=

β

Logično, kefic ijent reprodukovanja u sredstvima za rad je sasvim drugih vrijednosti u odnosu na koefic ijent angažovanja kapitala, jer su u inverznoj kvantitativnoj relac iji, a to znač i da je on manji od 1.

Inače ovaj oblik se zadržava dugo u više c iklusa reprodukc ije sa višekratnim trošenjem, pa je :

KiTi

i1

=β

Koefic ijent reprodukovanja angažovanog kapitala u obrtna sreds tva (materijal i zarade zapos lenih radnika) je u princ ipu > 1

Dakle:

KmTm

m1

=β

i KlTl

l1

=β

Princ ip efikasnos ti korišćenja angažovanog kapitala na strani input-a i maks imiranje rezultata reprodukc ije, na strano output-a predstavlja stalni zahtjev da koefic ijent reprodukovanja, i parc ijalni i ukupni, budu što već i, a u dinamic i reprodukc ije da kontinuirano rastu.

To znač i, ako koefic ijent reprodukc ije u dinamic i pos lovanja raste, biće brže kruženje kapitala u reprodukc iji. U praks i se to naziva veći broj obrta- reprodukovanja kapitala u jednoj godini.

Na kraju, već i broj c iklusa reprodukc ije, višekratni rezultati pos lovanja i višekratno oplođavanje predujmljenog kapitala, č ime se zadovoljava uspješna globalna struktura odnosa između pods istema ulaza i elemenata pods is tema izlaza preduzeća kao mezoekonomskog s istema.

63

3. Ciklus angažovanja kapita la u reprodukciji

Vrijeme koje prođe od trenutka prelaska kapitala iz novčanog u početni robni oblik do trenutka prelaska završnog robnog u novčani oblik preds tavlja c iklus angažovanja kapitala i vrijeme –period blokiranosti kapitala u naturalnom obliku.

Spec if ičnu funkc iju koju obavlja angažovani kapital u reprodukc iji ogleda se u obezbjeđenju otpoč injanja i kontinuitetu proizvodnje i razmjene uz nastojanje da se kvalitet konkretne ekonomije preduzeća što više približi optimalnom.

Reprodukc ija angažovanog kapitala nije završena ni okončanjem tehnološke faze, ni momentom prodaje nego tek nabavkom novih elemenata proizvodnje u istom ili proširenom obimu, obnavljanjem i nastavljanjem proizvodnje i na taj nač in ostvarenjem osnovne funkc ije angažovanog kapitala.

Kada se kapital nalazi u pojavnom novčanom obliku to vrijeme preds tavlja fazu kapitala u novčanom obliku, u kojoj kapital nije u funkc iji procesa reprodukc ije.

Jer, u završnom novčanom obliku, kapital izlazi iz funkc ije u reprodukc iji, dok u početnom novčanom obliku, kapital se priprema za uključenje u funkc iju reprodukc ije.

Međutim, iako je u sklopu c iklusa reprodukcije, faza novčanog oblika kapitala da li u početnom ili u završnom novčanom obliku je izvan njegovog c iklusa angažovanja.

Prema tome, c iklus reprodukc ije obuhvata sve faze c iklusa angažovanja kapitala uključujuć i i faze novčanog oblika kapitala, te je redovno duži od c iklusa angažovanja kapitala.

Naime, c iklus angažovanja kapitala bi bio ravan ciklusu reprodukc ije samo ako bi vrijeme trajanja faze novčanog kapitala bilo ravno nuli.

Vrijeme koje prođe od momenta obezbjeđenja novčanog kapitala namjenjenog konkretnoj reprodukc iji, do momenta ponovnog početka reprodukc ije u narednom c iklusu, predstavlja c iklus reprodukc ije, to je period koji prođe od momenta angažovanja kapitala do momenta njegovog funkc ionalnog reprodukovanja u istom ili većem obimu.

64

Znač i, dužina c iklusa reprodukc ije je obrnuto proporc ionalna koefic ijentu reprodukovanja. Koefic ijent reprodukc ije ustvari pokazuje brzinu reprodukovanja, te što je c iklus reprodukc ije krać i, koefic ijent reprodukc ije je već i i obrnuto.

Nasuprot tome, pošto je najveć i dio c iklusa reprodukc ije prekriven ciklusom angažovanja kapitala, između njih postoji intenzivan i direktan uzročno- pos ljedični odnos, jer što je c iklus angažovanja kapitala duži, to je duži i ciklus reprodukc ije.

Međutim, što je koefic ijent angažovanja kapitala već i, to je koefic ijent reprodukovanja manji, a c iklus reprodukc ije duži i obratno što je koefic ijent angažovanja kapitala manji, to je koefic ijent reprodukovanja već i, a c iklus reprodukc ije krać i.

Kako su koefic ijenti angažovanja kapitala i koefic ijenti reprodukovanja u rec ipročnom odnosu, njihova korelac ija (negativan koefic ijent korelacije) je inverzna, ali intenzivna.

Potrebno je uvjek imati u vidu da se u reprodukc iju ne unos i odjednom sav kapital, već se on unos i postepeno i povremeno u toku trajanja c iklusa reprodukc ije.

Zato se tek pros ječnim c iklusom reprodukc ije, koji označava vrijeme koje je potrebno da bi se reprodukovala pros ječna suma kapitala, može iskazati vrijeme reprodukovanja kapitala.

4. Odnos angažovanja i trošenja u dinamic i pos lovanja

Cirkulac ijom kapitala u reprodukc iji, kroz metamorfozu novčanog u naturalne oblike, obavljaju se pos lovni zadac i privrednih subjekata u društvenoj podjeli rada.

Angažovanje kapitala č iji je obim ograničen velič inom konkretnog pos lovnog zadatka i brzinom kojom se isti funkcionalno reprodukuje, č ine osnovne pretpostavke i us love funkc ionisanja privrednih subjekata.

Vis inu trošenja elemenata proizvodnje u obliku troškova proizvodnje ograničena je velič inom konkretnog zadatka, dok je brzina reprodukovanja angažovanog kapitala određena vremenskom dimenzijom odnosno vremenom zadržavanja kapitala u jednom c iklusu reprodukc ije.

65

Znač i, angažovanje kapitala i trošenje elemenata proizvodnje uz obaveznu vremensku dimenziju, dva su kvantitativno međusobno povezana i us lovljena pods istema ulaza ekonomskog s istema preduzeća.

Što je koefic ijent angažovanja već i, to je potrebna veća suma angažovanog kapitala za određenu proizvodnju, odnosno za određeno trošenje elemenata proizvodnje, a time i duže vrijeme angažovanja kapitala.

Jer, angažovana suma kapitala je funkc ija troškova elemenata proizvodnje (T) i vremena angažovanja, izraženog koefic ijentom angažovanja kapitala (β) . ,

K = f (T, β) odnosno K = T x β

poznato je da se K = T x β dobije iz obrasca za koefic ijent angažovanja

TK

=β

Ako su troškovi kao izraz trošenja elemenata proizvodnje već i, potrebno je angažovati više kapitala i obrnuto. Isto tako, ako je vrijeme angažovanja duže, to je angažovani kapital već i i obrnuto.

U nizu sukces ivnih c iklusa reprodukc ije, u dinamic i reprodukc ije, često se mjenjaju pros ječne sume angažovanog kapitala kao rezultat promjena vis ine toškova i objektivno us lovljene cijene koštanja, ali i vremena angažovanja kapitala, pod dejstvom kako objektivnih tako i organizac ionih faktora.

Znač i, pros ječna suma angažovanog kapitala u dinamic i reprodukc ije mjenja se zbog promjena objektivno ustanovljene c ijene koštanja i zbog promjena vremena angažovanja kapitala u nizu ciklusa reprodukcije.

Zbirni izraz, kao koefic ijent angažovanja biće:

±Δ β = βt + βh

a promjena pros ječne sume angažovanog kapitala u dinamic i reprodukc ije

66

K ± ΔK = (β ± Δβ) x T odnosno K ± ΔK = (β ± βt ± βh) h T

pri čemu je :

ΔK- promjena pros ječno angažovane sume kapitala u dinamic i reprodukc ije, Δβ- promjena koefic ijenta angažovanja kapitala u dinamic i reprodukc ije, βt- promjena koefic ijenta angažovanja kapitala us ljed promjena objektivno us lovljene c ijene koštanja (±ΔT) u dinamic i reprodukc ije,

βh- promjena koefic ijenta angažovanja kapitala us ljed promjena vremena (± Δh) angažovanja kapitala u dinamic i reprodukc ije

Prethodno prikazani nač in praćenja dinamike angažovanja i trošenja, može se dalje analizirati i mjeriti parc ijalno po elementima proizvodnje kao i po fazama c iklusa reprodukc ije ili ( i) po elementima i i po fazama, pri čemu se polazi od obrasca (K=βhT) gdje je pros ječna suma angažovanog kapitala jednaka utrošku koefic ijenta angažovanja i objektivno us lovljene c ijene koštanja.

Prema tome, parc ijalno angažovane sume kapitala, njihove promjene u dinamic i reprodukc ije, angažovani kapital može biti:

po pojavnim oblicima

- u sredstvima za rad Ki = βi x Ti - u materijalu Km= βm x Tm - u zalihama Kl = βl x Tl

po fazama ciklusa angažovanja

- u početnoj robnoj fazi Kh2=β2 h Tim - u tehnološkoj fazi Kh3=β3 x T - u fazi prekrivanja Kh4=β4 x Tml - u završnoj robnoj fazi Kh5=β5 x T

Posmatrano u dinamic i reprodukc ije, parc ijalno angažovane sume kapitala (ΔKi, ΔKm i ΔKl, odnosno ΔKh2, ΔKh3, ΔKh4 i ΔKh5) mjenjaju se pod uticajem promjena parc ijalnih koefic ijenata angažovanja (Δβi, Δβm i Δβl) odnosno pod uticajem promjena i koefic ijenata (Δβ2, Δβ3, Δβ4 i

67

Δβ5) izazvanih promjenama objektivno us lovljenih troškova i promjenama vremena angažovanja.

Parc ijalno posmatranje i praćenje angažovanih suma kapitala izražava se prethodnim analitičkim indikatorima kao instrumentima kontrole i usmjeravanja dinamike parc ijalnih koefic ijenata angažovanja, odnosno brzine reprodukovanja parc ijalno angažovanog kapitala i objektivno us lovljenih odgovarajuć ih troškova.

68

DRUGI DIO

UPRAVLJANJE TROŠKOVIMA KAO ELEMENTOM ULAGANJA

69

I PROIZVODNI KAPACITET- US POS TAVLJANJE I KORIŠĆENJE

1. Definisanje i klas if ikacija pro izvodnih kapacite ta

Riječ kapac itet potiče od latinske r iječ i capacitas22 koja znač i sposobnost, mogućnost primanja nečega u sebe. Mada se, kako u domaćoj tako i inostranoj literaturi, pojam kapac itet kao ekonomska kategorija i metodološka osnova analize dinamike troškova različ ito definiše, ipak se svi s lažu da suštinskih razlika, oko ove ekonomske kategorije nema.

Jer opšte je prihvaćeno u teoriji da kapac itet zavis i od: sreds tava za rad, zapos lenih radnika, predmeta rada i nivoa organizac ije, a značaj utvrđivanja kapac iteta dijeli preduzeća na kapitalno intenzivna, radno intenzivna i materijalno intenzivna koja opredjeljuju strukturu njihovih troškova.

Profesor Mellerow iez tumač i pojam kapac iteta kao proizvodnju jednog preduzeća u jednom vremenskom periodu. Pod proizvodnom snagom podrazumjeva proizvodnu sposobnost postrojenja- pri punom korišćenju i proizvodnu sposobnost radnika pri punoj zapos lenosti.

Proizvodni kapac itet sa stanovišta proizvoda je maks imalna mogućnost za ostvarivanje proizvodnje jednog određenog proizvoda iz proizvodnog programa, gdje se pogonski i proizvodni kapac itet podudaraju samo kada se proizvodi jedan proizvod.

Različ iti su kriter ijumi za kategorizac iju kako tehničkog i ekonomskog kapac iteta na jednoj s trani i minimalni, maks imalni i optimalni stepen korišćenja bilo tehničkog ili ekonomskog kapac iteta, na drugoj strani.

Kao proizvodna sposobnost određenog preduzeća, tehnički kapacitet ograničen tehničkim faktorima proizvodnje, po osnovu mogućnosti korišćenja može biti: minimalni ispod koga nebi bilo tehnički moguće niti opravdano proizvoditi; maksimalni – teorijski, idealni kapac itet kojem se samo može težiti jer podrazumjeva potpunu iskorišćenost svih elemenata

22 Kukoleča S., Organizacioni l eks ikon, B eograd,

70

proizvodnog procesa i radni –normalni kapac itet pri kojem sreds tva normalno funkc ionišu u tehničkom smis lu.

2. Ekonomski aspekt izbora ve lič ine kapacite ta

Pored tehničkih ograničenja, ekonomski kapac itet je determinisan i faktorima ekonomskog karaktera i predstavlja određeni stepen korišćenja tehničkog kapac iteta.

U ekonomskoj teoriji, ekonomski kapac itet dijelimo na :

- minimalni, - maks imalni, - optimalni.

Pod ekonomski minimalnim kapac itetom podrazumjevamo onaj stepen korišćenja tehničkog kapaciteta na kojem se izjednačavaju realizovana vrijednos t proizvodnje sa ukupnim troškovima. Ovaj stepen ili tačka se naziva i prag ili tačka ekonomičnosti.

U teoriji i praks i, često se pojam praga ekonomičnosti identif ikuje sa pragom rentabilnosti, a javljaju se i drugi nazivi, kao što je prag korisnosti, «mrtva tačka», tačka pokrića i s l. Međutim, svi ovi i s lični nazivi mogu se prihvatiti sa određenom rezervom, jer naziv «prag rentabilnosti» ne odgovara značenju ove pojave, jer se u ekonomskoj teoriji pod izrazom rentabilnost podrazumjeva odnos između dobitka i sume angažovanih sredstava, dok se u ovom izrazu, kome jedino odgovara naziv prag ekonomičnosti, stavljaju u odnos realizovana vrijednost proizvoda i troškova elemenata proizvodnje.

Na maks imalnom stepenu korišćenja tehničkog kapac iteta, zbog izražene progres ije varijabilnih troškova u strukturi ukupnih troškova, ponovo se izjednačavaju vrijednost realizovane proizvodnje i c ijene koštanja.

Pojedini autori ovu tačku nazivaju gornjom granicom rentabilnos ti.

Između ove dvije zone nalazi se zona dobitka, na kojoj se postiže najpovoljnija pozitivna razlika između vrijednosti proizvodnje po jedinic i proizvoda i c ijene koštanja tog proizvoda. Ta zona može biti uža ili šira i

71

zavis i i od kvantitativne strukture ukupnih troškova i vrste privredne djelatnosti kojom se bavi preduzeće.

3. Organizac iona s truktura korišćenja kapac ite ta

Globalno posmatrano, proizvodni kapac itet je ustvari proizvodna sposobnost određenog organizac ionog s istema u jedinic i vremena, izražena količ inom proizvoda.

Pri tome se mis li da je to proizvodnja is torodnih proizvoda za koju je potrebna jedinstvena tehnološka priprema, pa se proizvodni kapacitet posmatra kao prosta velič ina sa mogućnošću izrade određene količ ine istih jedinic a proizvoda.

Međutim, u stvarnosti, proizvodni kapac itet jednog organizacionog sistema, podrazumjeva sposobnost proizvodnje više vrsta prozvoda različ itih po namjeni, sastavu, dimenzijama i drugim karakteristikama.

To znač i da je proizvodni kapac itet s ložena pojava koja se ogleda u većem broju sredstava za rad koji se u proc esu međusobno kombinuju.

Što su tehničke mogućnos ti uspos tavljenih kapaciteta veće, to je i priprema takvog kapac iteta s loženija i obuhvatnija jersu zahtjevi potrošača veoma izdiferenc irani kako po pitanju vrste, dimenzije, oblika, estetskog izgleda, kvaliteta i s l.

Znač i, preduzeće kao mezoekonomski s istem, nastoji pri uspos-tavljanju proizvodnog kapac iteta obezbjediti prilagodljivost tj. adaptibilnos t dinamičkih potrebama tržišta, odnosno potrošača.

Drugim riječ ima, projektovanje kapaciteta uključuje i osposobljavanje za različ ite varijante njegovog korišćenja, u zavisnos ti od tekuć ih zahtjeva društvene potrošnje, jer različ ite varijante korišćenja kapac iteta zahtjevaju posebne pripreme, a to znač i i različ ite nivoe troškova elemenata proizvodnje.

Svakako, os im onih koji su neophodni i us lovljeni samim uspostavljanjem globalnog proizvodnog kapac iteta.

72

Razlaganje globalnog proizvodnog kapaciteta

gdje s imboli Q1, Q2, Q3, i Q4 predstavljaju velič ine pojedinih serija ili drugih pods istema globalnog proizvodnog kapac iteta datog organizac ionog sistema, a simboli T1, T 2, T3 i T4 označavaju iznose troškova pripreme proizvodnje svakog parc ijalnog kapac iteta.

Za svaku novu vrs tu, dimenziju ili oblik proizvoda vrši se posebna priprema i proizvodna mogućnost se rasč lanjuje na već i broj s lojeva proizvodnje, ali ne kao novi tehnički potenc ijal nego kao rezultat organizovanja korišćenja raspoloživog proizvodnog kapaciteta, u skladu sa zahtjevima potrošnje.

Us tvari, ovo ras lojavanje, predstavlja određeno organizac iono pri-lagođavanje princ ipima rac ionalnosti proizvodnje, izražene odnosom između rezultata i ulaganja procesa reprodukc ije i tretira se kao organizac ija korišćenja kapac iteta. Velič ina tih organizac iono uspostavljenih s lojeva u okviru globalnog kapac iteta ograničena je uglavnom ekonomskim kriter ijumima, jer gornju granic u jednog s loja određuje kapac itet tržišta, a donju granic u diktira razlika između c ijene koštanja i prodajne c ijene.

Znač i, kada je s loj proizvodnje manji, svaka jedinica proizvoda je opterećena većim dijelom troškova njegove pripreme.

73

II KAR AKTERIS TIKE PONAŠ ANJA TROŠKOVA U DINAMICI POS LOVANJA PR EDUZEĆA

1. Ponašanje troškova u funkciji uspostavljanja i korišćenja kapacite ta

Izrada proizvoda pomoću pripremljenih sredstava za rad tj. korišćenje kapac iteta, stvara određene troškove koji su u funkc iji svake nove jedinic e proizvoda. Svakako, to podrazumjeva da prilikom pripreme novih s lojeva proizvodnje, stvara se dodatni s loj troškova pripreme promjenjiv u funkc iji same promjene tih s lojeva. Ovaj dio troškova, u princ ipu varijabilnih troškova, se razlažu na dvije komponente u zavisnosti od njihovog ponašanja u funkc iji dinamike proizvodnje tj. korišćenja kapac iteta, a to su:

- proporc ionalni troškovi i - relativno f iksni troškovi

Fiksni troškovi se javljaju u funkc iji uspostavljanja mezo-ekonomskog s istema odnosno ukupne proizvodne pripreme na nivou preduzeća, a varijabilni troškovi nastaju u vezi sa funkc ionisanjem tog proizvodnog subjekta

1.1. Ponašanje fiksnih troškova u dinamici

Pri uspostavljanju proizvodnog kapc iteta koncentr iše se određena količ ina sredstava za rad koja se u princ ipu troše nezavisno od njihove upotrebe pod dejs tvom fizičkog ili ekonomskog rabaćenja. Taj dio troškova preds tavlja f iksnu velič inu u odnosu na dinamiku obima proizvodnje, i najčešće se nazivaju f iksni, odnosno stalni, nepromjenjeni ili neotkonjivi.

Pored vremenski posmatranog amortizovanja sredstava za rad, u ovu grupu troškova, ubrajamo i ostale troškove koji su us lovljeni pripremno- završnim pos lovima na nivou mezoekonomskog s is tema preduzeća i to:

74

- troškovi materijala na pripremno- završnim i ostalim organizac ionim pos lovima,

- troškovi radne snage na pos lovima organizovanja funkc ionisanja mezoekonomskog s is tema.

Pošto isti nastaju u vezi uspos tavljanja mezoekonomskog kapac iteta, njihova vis ina je u funkc iji njegove velič ine:

Tφ = f (Q)

pri čemu je:

Tφ = objektivno us lovljena velič ina ukupnih f iksnih troškova;

Q = objektivno us lovljena velič ina proizvodnje, tj. proizvodni kapac itet.

Ukupni fiksni troškovi u funkciji kapaciteta

Pošto f iksni troškovi u ukupnom iznosu ostaju nepromjenjivi nezavisno od promjena stepena korišćenja kapac iteta, to znač i da će njihova vis ina po jedinic i proizvoda mjenjati u obrnutoj proporc iji sa promjenama količ ine proizvoda:

( ) qtqQqTqQ

TqT ϕ+−ϕ=−ϕ

=ϕ

pr i čemu je.

75

Tφq – stvarni iznos f iksnih troškova po jedinic i ostvarene proizvodnje (Q-q) ,

Tφq (Q-q) - objektivno us lovljeni f iksni troškovi po jedinic i proizvoda za ostvareni obim proizvodnje,

tφq- organizac iono us lovljena komponenta f iksnih troškova po jedinic i proizvoda nas tala zbog nepotpunog korišćenja kapac iteta kao subjektivne slabosti.

Dinamika fiksnih troškova po jedinici proizvoda

Kada se obim proizvodnje kreće u okviru datog kapac iteta, f iksn i troškovi koji su us lovljeni velič inom kapac iteta ostaju nepromjenjeni

Fiksni troškovi se reprodukuju preko izlaza toga elementa, a osnovna komponenta izlaza je obim proizvodnje, a to znač i da je za reprodukovanje fiksnih troškova korišćenje proizvodnog kapaciteta.

Reprodukovanje f iksnih troškova nije us lovljeno bilo kakvim obimom proizvodnje nego potpunim iskorišćenjem proizvodnog potenc ijala. Jer vraćanje uloženih sredstava vrši se prodajom proizvoda na tržištu u vidu prodajnih cijena kao novčanog izraza vrijednosti jedinic e proizvoda u kojem je sadržan i odgovarajuć i dio f iksnih troškova.

76

Vis ina ukupnih f iksnih troškova je u funkc iji uspostavljenog kapac iteta Tφ = f (Q) dok je dinasmika f iksnih troškova po jedinic i proizvoda us lovljena rec ipročnom vrijednošću koeficijenta iskorišćenja kapaciteta:

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛=ϕ

Kq1fqT

pri čemu je :

Tφq = f iksni troškovi po jedinic i ostvarene proizvodnje, Kq = koefic ijent iskorišćenja kapaciteta koji se izračunava po s ledećem obrascu:

QQ

QqQKq =

−=

što znač i da se f iksni troškovi po jedinic i proizvodnje kreću u obrnutoj proporc iji sa dinamikom stepena korišćenja kapac iteta.

Zbog organizac ionih slabosti u funkc ionisanju mezoekonomskog sistema, pri smanjivanju stepena korišćenja kapac iteta, ne dolazi do smanjivanja ukupnih f iksnih troškova, zbog čega je jedinica proizvoda opterećena povećanim iznosom fiksnih troškova. Međutim to povećanje fiksnim troškovima po jedinic i proizvoda ne prois tiče samo iz objektivnih ekonomskih razloga nego i zbog nedovoljne organizac ione uspješnosti radnog kolektiva.

Znač i ukupni iznos f iksnih troškova ustvari predstavljaju zbir objektivno us lovljene komponente uspos tavljanjem kapaciteta koji se mjenjaju u upravnoj srazmjeri sa korišćenjem kapac iteta i organizac iono us lovljene komponente nepotpunim korišćenjem kapac iteta kreće obrnuto srazmjerno promjenama obima proizvodnje u okviru datog kapac iteta.

Ove dvije komponente se međusobno dopunjuju do iznosa stvarnih fiksnih troškova, koji su jednaki iznosu objektivno us lovljenih f iksnih troškova za ukupni kapac itet.

77

Razlaganje ukupnih fiksnih troškova, uslovljenih kapacitetom, na

objektivnu i organizacionu komponentu

Ponašanje ukupnih f iksnih troškova pri promjeni stepena korišćenja kapac iteta tj. njihovo razlaganje na objektivno i subjektivno us lovljene komponente može se predstaviti :

Tφ = Tφ (Q – q) + t φ

Stvarni iznos f iksnih troškova po jedinic i proizvoda (Tφq) jednak je zbiru objektivno us lovljenog iznosa f iksnih troškova po jedinic i proizvoda (Tφq) i organizac iono us lovljenog iznosa f iksnih troškova po jedinic i ostvarene proizvodnje ( t φq) i može se izraziti:

Tφq = Tφq + tφq

Vidljivo je da se organizac iono us lovljena komponenta f iksnih troškova po jedinic i os tvarene proizvodnje mjenja u obrnutoj srazmjeri sa promjenama korišćenja kapac iteta.

78

1.2. Ponašanje varijabilnih troškova u dinamici

1.2.1. Ponašanje proporcionalnih troškova

Izrada proizvoda pomoću pripremljenih sredstava za rad, korišćenjem kapac iteta, ustanovljava pojavu određenih troškova koji su u funkc iji svake nove jedinic e proizvoda.

Pri samom korišćenju kapac iteta javlja se potreba posebne pripreme pojedinih s lojeva proizvodnje (smjene, serije, modeli, tipovi proizvoda i s l. ) stvaraju se dodatni troškovi pripreme koji su promjenjivi u funkc iji promjena tih s lojeva. U funkc iji dinamike proizvodnje odnosno korišćenja kapac iteta, varijabilni troškovi se razlažu na dvije komponente, i to:

- proporc ionalni troškovi, - relativno f iksni troškovi

Pored izvršene pripreme koja omogućuje viši stepen rac ionalnost i ulaganja, izrada svake jedinice proizvoda podrazumjeva trošenje osnovnog i pomoćnog materijala, radne snage na pos lovima neposredne proizvodnje. Nivo trošenja vezana je za broj jedinica proizvoda tj. obim ostvarene proizvodnje, pa je njihovo ponašanje direktno proporc ionalno s promjenama stepena korišćenja kapac iteta.

Konstantnost po jedinic i proizvoda u okviru datih objektivnih prirodnih, tehničkih i društvenih faktora kroz us lovljenost pojave svake nove jedinice proizvoda je osnovna odlika proporc ionalnih troškova.

Zbog toga se ukupni proporcionalni troškovi kvantitativno utvrđuju u funkc iji ostvarene proizvodnje:

Tπ = f (Q)

Dok je njihov iznos po jedinic i proizvoda konstantan:

.constQTqT π

=π

79

Zakonitost ponašanja proporcionalnih troškova u funkciji dinamike korišćenja kapaciteta

Vis ina proporc ionalnih troškova po jedinic i proizvoda može se utvrditi kao tangens ugla koji zatvara linija proporc ionalnosti po kojoj se kreće ukupni iznos ovih troškova u funkc iji dinamike obima proizvodnje, te apsc isna osa, na kojoj je predstavljena dinamika s tepena korišćenja kapac iteta:

α=π

=π=π=π tgQN

NTQ

TQTqT

2

2

1

1

pri čemu je Tπ1 do TπN = vis ina ukupnih proporc ionalnih troškova za različ ite velič ine ostvarene proizvodnje, Q 1 do QN= velič ine ostvarene proizvodnje na različ itim stepenima korišćenja kapaciteta, fg α =tangens ugla alfa.

Trošenje osnovnog i pomoćnog materijala, te radne snage na pos lovima neposredne izrade posmatrano kroz stepen racionalnosti, odnosno parcijalnu ekonomičnost predstavlja konstantnu veličinu u odnosu na dinamiku obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta. Jer, ekonomičnost predstavlja jedan od izraza uspješnosti poslovanja preduzeća i iskazuje se odnosom između ostvarene proizvodnje (Q) i utrošaka elemenata proizvodnje uslovljenih tom

80

proizvodnjom, izraženo u naturalnim pokazateljima ili kao odnos ostvarene vrijednosti proizvodnje i ukupnih troškova izraženo finansijskim pokazateljima.

Parc ijalna ekonomičnost proporc ionalnih troškova može se preds taviti obrascem:

α=π

=π ctgTQE

pri čemu je Eπ = ekonomičnost proporc ionalnih troškova, a ctg α = kotangens ugla alfa.

Prodajnom c ijenom proizvoda (Cq) koja mora biti dovoljna da pokrije ove troškove za svaku izrađenu jedinicu proizvoda, reprodukuju se proporc ionalni troškovi.

Pošto je ponašanje proporc ionalnih troškova po jedinic i proizvoda u funkc iji dinamike stepena korišćenja kapac iteta, odnosno kako je njihova vis ina po jedinic i proizvoda nezavisna od dinamike stepena korišćenja kapac iteta, oni se kreću po liniji paralelnoj sa apscisnom osom:

Dinamika proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji korišćenja kapaciteta

Velič inu utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala po jedinic i proizvoda, kao i radne snage na pos lovima izrade svake jedinice proizvoda, determinišu prirodni, tehnički i društveni faktori.

81

Klas if ikac ija prirodnih i tehničkih faktora na bazi objektivnih us lova trošenja elemenata proizvodnje je:

- karakteristika proizvoda, - karakteristika materijala, - stepen umješnosti radnika, - karakteristike sredstava za rad, - karakteristike tehnološkog postupka,

- prirodni us lovi privređivanja, - vid organizac ije proizvodnje.

Radni kolektiv svojim mjerama organizac ije na ove faktore ne može uticati, jer se oni mogu mjeriiti samo pod dejstvom dodatnog ulaganja u nove tehničke faktore tj. razvojem proizvodne snage rada, č ime se obezbjeđuje rac ionalizac ija trošenja ili supstituc ija elemenata trošenja.

Formirane c ijene osnovnog i pomoćnog materijala i zarada po jedinic i rada, us lovljavaju društveni faktori, č ije se grupisanje može izvršiti:

- tržište sredstava za proizvodnju,

- politika raspodjele dohotka i formiranja ličnih dohodaka radnika, - razvijenost ekonomske strukture društva, - ekonomski s istem društvene zajednice, - mjere tekuće ekonomske politike društva, - međunarodni ekonomski odnos i, i dr.

Takođe, radni kolektiv, ne može neposredno uticati na ove faktore jer se is ti mjenjaju samo u vezi sa opštim društvenim kretanjima, koja su nezavisna od volje i napora i predstavljaju objektivizirane snage društva.

Svakako, ne smijemo zanemariti ni uticaj organizacionih dejstava koja mogu doves ti do odstupanja stvarnih promjena od društveno potrebnih.

82

1.2.2. Ponašanje re lativno f iksnih trošk ova u dinamici

Ponašanje relativno f iksnih troškova us lovljeno je ras lojavanjem datog proizvodnog kapac iteta na manji ili već i broj zona proizvodnje, što znač i da pri uspostavljanju svakog novog s loja proizvodnje (serije, modela, tipa proizvoda i dr. ) dolazi do pojave određenog iznosa relativno f iksnih troškova.

Bez obzira na broj jedinica proizvoda u okviru uspostavljene pripreme, vis ina relativno f iksnih troškova će ostati nepromjenjena:

Tp = f (Qz)

pri čemu je:

Qz= izraz ras lojavanja (broj zona ili s lojeva proizvodnje) korišćenja kapac iteta.

Jednom izvršena priprema proizvodnje na nivou mezoekonomskog sistema predstavlja izraz uspostavljanja proizvodnog kapac iteta kao objektivno us lovljene proizvodne sposobnos ti toga s is tema ras lojavanja proizvodnje predstavlja određeni oblik organizac ionog dejstva u okviru tehnički datih us lova.

83

Zakonitost ponašanja relativno fiksnih troškova u funkciji mnogostrukog raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta mezoekonomskog

sistema

Troškovi svakog pojedinog s loja proizvodnje, kao izraz ulaganja ekonomskih vrijednosti u pripremno- završne aktivnosti, reprodukuju se preko izlaza tog s istema a to znač i proizvoda. Svakako, to znač i da će se relativno f iksni troškovi reprodukovati tek izradom proizvoda kao upotrebnog kvaliteta i njegovom razmjenom na tržištu. Zbog nemogućnosti potpunog reprodukovanja relativno f iksnih troškova bilo kojom količ inom proizvoda, nego potpunim iskorišćenjem ins talisanog kapac iteta.

Relativno f iksni troškovi po jedinic i proizvoda su u funkc iji ras lojavanja datog kapac iteta mezoekonomskog s istema, i n alaze se u zoni degres ije pri povećanju broja jedinic a u okviru pojedinih zona proizvodnje.

84

Načelno predstavljena dinamika relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta

Uočava se obrnuta proporc ionalnost ponašanja relativno f iksnih troškova u funkc iji dinamike obima proizvodnje u okviru datog s loja tj. zone iskorišćenosti kapac iteta.

Organizacionim mjerama u pravcu odgovarajućeg programiranja asortimana proizvoda ili uspostavljanjem drugih organizac ionih pods istema, dolazi do skokovitog rasta relativno f iksnih troškova po jedinic i proizvoda.

Zbog potpunog neiskorišćenja tako uspostavljenog potenc ijala, taj skokoviti rast troškova us lovljen dodatnom pripremom i uspostavljanjem novog pods istema kapac iteta nije u potpunosti reprodukovan. Radi toga novonastali relativno f iksni troškovi terete samo ostvareni obim proizvodnje iz prethodnog s loja iskorišćenja kapac iteta, i po jedinic i proizvoda su izuzetno visoki.

Izvršena priprema određene serije, modela, tipa proizvoda ili druga organizac iona mjera u smis lu pripreme iskorišćenja kapaciteta mezoekonomskog s istema, ne mora biti realizovana uopšte, ili njeno realizovanje može zakasniti ili biti nepotpuno.

QzKqQzTpzTpz

Tpq×+

+=

21

21

85

pri čemu je Tpz1 = objektivno us lovljena vis ina relativno f iksnih troškova prve zone obima proizvodnje; Tpz2 =stvarna vis ina relativno f iksnih troškova druge zone obima proizvodnje (zbog objektivno us lovljenog neiskorišćenja pripreme drugog s loja) ; Qz2 = objektivno us lovljena velič ina proizvodnje prvog sloja neiskorišćavanja kapac iteta; Kq = koefic ijent iskorišćenja objektivno us lovljene velič ine s loja proizvodnje (od 0-1) ; Qz2 = objektivno us lovljena velič ina iskorišćenja kapac iteta drugog s loja Tpq =stvarni iznos relativno f iksnih troškova po jedinic i proizvodnje u varijanti neiskorišćenja pripreme drugog s loja proizvodnje.

Kako je koefic ijent iskorišćenja objektivno us lovljene velič ine s loja proizvodnje jednak nuli (0) velič ina Tφq je veća od iznosa Tpz1 q.

U s ituac iji nepotpunog korišćenja kapac iteta drugog s loja, koefic ijent iskorišćenja objektivno us lovljene velič ine s loja između 0- ispod 1, s tim da razlika između Tpq i Tpq1 manja, jer je ukupni iznos relativno f iksnih troškova raspodjeljen na već i broj jedinica proizvodnje (zbir c ijelog prvog i dijala drugog s loja) .

Ras lojavanje korišćenja globalnog mezoekonomskog s istema odvija se u izuzetnim prilikama po jednom kriter ijumu i ravnomjerno, jer se ras lojavanje inače istovremeno odvija po osnovu više kriter ijuma.

Tendenc ija u razvoju relativno f iksnih troškova pravilnije je izraziti krivom a ne izlomljenom linijom, jer u određenom dijelu svog razvoja slična degres ivnoj hiperboli f iksnih troškova po jedinic i proizvoda u funkc iji dinamike stepena korišćenja kapac iteta, da bi se preobrazila u progres ivnu krivu na datom s tepenu korišćenja kapac iteta. Jer ova progres ija je rezultat određenog prenaprezanja organizac ije iskorišćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog s istema.

Kada se želi ostvariti potpuno iskorišćenje kapac iteta mezo-ekonomskog s istema i pored poteškoća u plasmanu proizvoda na tržištu, organizac ioni napori u pravcu povećanja plasmana podrazumjevaju dodatno trošenje elemenata proizvodnje na reklamu i propagandu, na širenje mreže prodavnica, na s lužbu trgovačkih putnika i s l.

Tada može doć i do pojave da su takva trošenja veća od rezultata koji se mogu ostvariti na osnovu organizac ionih mjera.

86

Ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u uslovima mnogostruk og raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta

mezoekonomskog sistema

2. Objektivna i subjektivna komponenta troškova u dinamici

Da bi proizvodni s istem mogao funkc ionisati, neophodno je izabrati odgovarajuć i program proizvodnje, koji će odgovarati tekuć im zahtjevima tržišta odnosno potrošača, te obaviti projektovanje i konstrukc iju pojedinih modela, tipova, dimenzija proizvoda i s l. iako se pripremno- završni pos lovi odnose i na istraživanje tržišta, ugovore sa dobavljač ima i kupc ima, nač in plasmana proizvoda (vlastita maloprodajna mreža ili posredni robni promet) kao i druge mjere pos lovne politike privrednog subjekta.

Inače postoje dva nivoa pripremno- završnih aktivnosti, prvi, pri uspostavljanju globalnog kapac iteta mezoekonomskog s istema, građevinski objekti, mašinski park i mnogobrojni objekti infrastrukture, dok drugi č ine izbor odgovarajućeg programa proizvodnje, te projektovanje i konstrukc ija pojedinih modela, tipova dimenzija proizvoda.

87

Prva grupa pripremno-završnih aktivnosti, us lovljava pojavu f iksnih troškova, koji zadržavaju uspostavljeni nivo neovisno o promjenama obima proizvodnje.

Druga grupa pripremno- završnih aktivnosti, koje se odnose na neposrednu pripremu određene vrste, modela, serije, tipa i s l. proizvoda, ustanovljava pojavu relativno f iksnih troškova. Poznato je da se reprodukovanje ovih troškova ostvaruje izradom i realizac ijom proizvoda toga pods istema korišćenja kapac iteta mezoekonomskog s istema.

Znač i, vis ina relativno f iksnih troškova po jedinic i proizvoda zonskog kapac iteta je objektivno us lovljena, jer je ukupni iznos tih troškova nastao u funkc iji pripreme tog s loja tj. zone obima proizvodnje.

Ali, ako se iskoristi puni kapac itet date zone obima proizvodnje, ukupni iznos relativno f iksnih troškova te zone rasporediće se na ostvareni broj jedinic a proizvoda.

To je razlog što će relativno f iksni troškovi po jedinic i ostvarene proizvodnje biti već i od objektivno us lovljene vis ine, kao rezultat djelovanja organizac ionih faktora, kao određenih subjektivnih s labosti, izraženih u neiskorišćenju kapac iteta zone ili s loja koji je uspostavljen u okviru ukupnog kapaciteta mezoekonomskog s istema.

Zbog toga se vis ina ukupnih relativno f iksnih troškova razlaže na dvije komponente, i to:

- objektivno us lovljenu Tpz1 (Qz- qz) , - subjektivno us lovljenu (tpz 1)

88

Razlaganje ukupnih relativno fiksnih troškova jednog sloja proizvodnje na objektivnu i subjektivnu komponentu

Smatra se da su ukupni relativno f iksni troškovi, koji se kao stvarna velič ina, razlažu na objektivnu i subjektivnu komponentu, samonjihov iznos u okviru jedne zone obima proizvodnje, č ijom primjenom su us lovljeni. To se č ini u želji da se postigne jasniji uvid u tokove pojave, jer se ponašanje relativno f iksnih troškova u smis lu razlaganja pomenute dvije komponente najbolje uočava u okviru jednog s loja, kao pods istema kapac iteta mezoekonomskog s istema.

Međutim, kada se ponašanje relativno f iksnih troškova u funkciji organizac ione strukture korišćenja globalnog kapac iteta mezoekonomskog sistema posmatra kao rezultat dejs tva ras lojavanja proizvodnje po više kriter ijuma, linija razvoja ovih troškova od izlomljene prave preobražava se u krivu.

Jer, os im degresije koja je karakteris tika za rast proizvodnje do optimalnog stepena korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog sistema, prisutna je i progresija pri porastu proizvodnje iznad optimalnog stepena korišćenja kapac iteta.

89

Objektivna organizaciona komponenta ukupnih relativno fiksnih troškova u vezi sa prenaprezanjem organizacije korišćenja globalnog kapaciteta

mezoekonomskog sistema

Jer stvarna velič ina f iksnih troškova po jedinic i proizvoda kvantitativno se izražava po obrascu:

Tpq = T pq + tpq

pri čemu se velič ina organizac iono us lovljene komponente (tpq) kreće u srazmjeri sa porastom obima proizvodnje iznad optimalnog stepena korišćenja kapac iteta mezoekonomskog s istema, dok je vis ina objektivno us lovljene komponente (Tpq) data kao društveno potrebna količ ina rada (živog i minulog) uloženog u pripremu neposrednog korišćenja globalnog kapac iteta i odgovara optimalnom stepenu korišćenja kapac iteta.

90

3. Upravljanje ponašanjem po je dinih vrsta troškova u dinamici pos lovanja

Upravljanje predstavlja funkc iju, čiji je c ilj efektivno usmjeravanje i ef ikasno (uspješno) korišćenje raspoloživih resursa. Kod trošenja elemenata proizvodnje – c ilj upravljanja se svodi na minimiziranje troškova, pri čemu se faktor vremena ne pojavljuje kao izvor rac ionalizac ije.

Naime, planiranje, kontrola i usmjeravanje tokova kapitala ide u c ilju da se po jedinic i ostvarenog rezultata reprodukcije u što kraćem vremenu, angažuje što niža suma kapitala.

Svaka neracionalnost angažovanja kapitala sanc ioniše se strogim mjerama izraženim ekonomskim ekvivalentom trajanja ciklusa angažovanja, a to je kamata kao c ijena pozajmljenog ili pak sopstvenog kapitala koja direktno utiče na ostvarenu vis inu ulaganja, a time i na ukupni pos lovni uspjeh.

Znač i, upravljačkim mjerama usmjerenim kako na vis inu, strukturu i dinamiku troškova elemenata proizvodnje moguće je rac ionalizovati ulaganje kapitala ali i na skrać ivanje c iklusa reprodukc ije.

Upravljanje tokovima kapitala u skladu sa osnovnim ekonomskim princ ipom reprodukc ije omogućuje da se planirani zadatak u društvenoj podjeli rada ostvari u što kraćem vremnu, uz minimalnu sumu kapitala.

Raznim tehnikama upravljanja djeluje se na pozitivna a eliminišu negativna dejstva. U tom s lučaju, organizac ioni faktori se javljaju kao uzroc i ali i kao izvori uticaja na dinamiku angažovanja kapitala, s ciljem obezbjeđivanja kontinuiteta reprodukc ije i os tvaricanja optimalnog kvaliteta konkretne ekonomije.

Kod upravljanja trošenjem elemenata proizvodnje, kontrolno- upravljačkim instrumentima i metodama, izražava se i mjeri uspješnos t upravljanja ovim oblikom ulaganja. Racionalizac ija tokova kapitala po pojedinim elementima proizvodnje, us lovljena je rac ionalizac ijom trajanja pojedinih faza c iklusa njegovog angažovanja.

Rac ionalnost angažovanja kapitala u sredstvima za rad izražava se koefic ijentima angažovanja kapitala koji predstavljaju kontrolno- upravljačke instrumente, kako globalni- za c jelinu ciklusa angažovanja, tako i parc ijalni- za pojedine faze toga ciklusa.

91

Paralelno, utvrđuju se i globalni i parc ijalni koefic ijenti reprodukovanja kapitala, kao rec ipročne vrijednosti koefic ijenata angažovanja kapitala u sredstvima za rad.

Za cjelinu c iklusa angažovanja, koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad ima izraz:

TiKi

=β

Na taj nač in se iskazuje i omogućuje uvid u strukturni odnos između djela pros ječne sume angažovanog kapitala u sredstvima za rad (Ki) i objektivno us lovljenih troškova sredstava za rad, odnosno objektivno us lovljenog troška amortizac ije (Ti) u jednom c iklusu reprodukc ije.

Mada je ovaj koefic ijent uvjek već i od 1, nastojanja da se postigne viši kvaliteet ekonomije predstavlja i težnju da njegov konkretni iznos u dinamic i reprodukc ije bude što je moguće niži.

Načelno, faktori velič ine angažovanog kapitala u sredstvima za rad su faktori koji opredjeljuju sumu- iznos, a to su karakter i velič ina preduzeća, kao i novčani kapital, odnosno f inans ijski potenc ijali kojima raspolaže konkretno preduzeće s jedne strane i faktori vremena angažovanja is tog kapitala s druge strane.

Izuzetno važne kontrolno-upravljačke instrumente predstavljaju potparc ijalni koefic ijenti angažovanja kapitala u sredstvima za rad po pojedinim fazama c iklusa reprodukc ije. Izraz potparc ijalni je upotrebljen iz razloga što je koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad sam po sebi već parcijalan u odnosu na ukupan koefic ijent angažovanja kapitala u cjelokupnom c iklusu angažovanja.

Primjenjujući adekvatne s imbole, usaglašene sa dosadašnjim, ovi koefic ijenti su:

Ti2Kih2ih =β

Ti3Kih3ih =β

Ti5Kih5ih =β

U fazi prekrivanja nema dodatnog angažovanja kapitala u sredstvima za rad pa se βih4, ne iskazuje. Slična s ituac ija je i sa koefic ijentom reprodukovanja kapitala kao rec ipročnim izrazom koefic ijenta angažovanja

92

kojim se izražava, kontroliše i usmjerava brzina c irkulisanja kapitala u sredstvima za rad :

i1iβ

=λ odnosno KiTii =λ

kao i iskazivanje potparc ijalnih koefic ijenata reprodukc ije kapitala po pojedinim fazama (λih2, λih3 i λih5) .

Organizaciono us lovljeni koefic ijent reprodukc ije kapitala se ne iskazuje jer se intenzitet reprodukovanja organizac iono us lovljenog angažovanog kapitala iskazuje putem stvarnog koefic ijenta reprodukc ije.

Naime, sa stanovišta ekonomske funkc ije koefic ijenta reprodukcije važan je intenzitet reprodukovanja ukupno angažovanog kapitala a ne dijelova prema faktorima njihovog nastanka.

Rac ionalnost angažovanja kapitala u sredstvima za rad iskazuje se pomenutim koefic ijentima, kao kontrolno- upravljačkim instrumentima. Najznačajnijim internim metodama, metoda vremenske komparac ije, uz primjenu statističke aparature indeksa i ekonomske matematike, iskazuje se kvantitativna racionalnost angažovanja kapitala u sreds tvima za rad u odnosu na planiranu ili standardnu rac ionalnost.

Svakako, metodama teritorijalne komparac ije, kao vodeć im eks-ternim metodama, upoređuje se ostvarena rac ionalnost angažovanja kapitala u sredstvima za rad sa odgovarajuć im koefic ijentima konkurenata.

U pos lovnoj praks i se sve više primjenjuje metoda upoređivanja sa liderom u grani, a u ekonomskoj teoriji sve više se razmatraju metode benchmarking-a.

Faktori objektivno us lovljenog angažovanja su tehničke prirode, društvene prirode i tehničko- organizac ione prirode. Izmjene faktora tehničke prirode nisu česte i vremenski obično duže traju, jer su rezultat dopunskog angažovanja kapitala i proširenja pos tojeć ih kapac iteta ili u rekonstrukc iji tehničkih faktora proizvodnje u smis lu rekonstrukc ije preduzeća, sredstava za proizvodnju proizvoda ili ( i) tehničkog procesa.

Izmjene društvenih faktora koji us lovljavaju angažovanje kapitala, vrlo su čes te i mogu imati direktan uticaj na vis inu angažovanog kapitala- kroz promjenu c ijena sredstava za proizvodnju na tržištu reprodukc ione potrošnje, ili ( i) indirektan uticaj na promejnu vis ine anagažovanog

93

kapitala kroz dinamiku zahtjeva tražnje za konkretnim asortimanom proizvoda na tržištu konačne potrošnje, što us lovljava različ ite koefic ijente angažovanja, spec if ične za svaki, zahtjevima tržišta određen proizvodni asortiman.

Faktori tehničko-organizac ione prirode su najviše podložni promjenama i ispostavljaju se kroz optimalne c ikluse angažovanja. Oni us lovno predstavljaju objektivne faktore angažovanja kapitala to jes te oni su objektivni faktori angažovanja samo u onim konkretnim s lučajevima u kojima dotična angažovanja imaju za rezultat optimalan c iklus angažovanja.

Izborom bilo koje druge varijante pos lovanja- koja se ne ispoljava kroz optimalni c iklus angažovanja, konkretno preduzeće je napravilo pogrešan izbor, koji ima za pos ljedic u organizac iono us lovljeno odstupanje konkretnog od optimalnog c iklusa angažovanja kapitala i time negativne efekte na kvalitete konkretne ekonomije sa aspekta rac ionalizac ije angažovanja kapitala.

Organizacioni faktori negativno djeluju na tokove kapitala angažovanog u sredstvima za rad, prvenstveno na vrijeme trajanja njegove angažovanosti.

To su:

- neadekvatna i vremenski duga priprema i montaža sredstava za rad, - smanjenje obima proizvodnje, odnosno smanjenje stepena korišćenja

postojeć ih kapac iteta, - pogrešno ili ( i) nerac ionalno organizac iono ras lojavanje instalisanih

kapac iteta koje produžava c iklus angažovanja kapitala u ovom elementu proizvodnje,

- povećano trošenje i neodgovarajuće rukovanje sredstvima,

- negativno odstupanje nabavnih c ijena sredstava za rad od njihovih tržišnih c ijena izazvano nestručnim ili ( i) ishitrenom nabavkom, i

- usporavanje prodaje i negativna ods tupanja konkretnih prodajnih od tržišnih c ijena proizvoda stvorenih u konkretnom c iklusu angažovanja i s lično.

Kao spec if ični izdatak koji ugrožava ekonomski kvalitet preduzeća, kamata povećava sumu kapitala u sredstvima za rad, us led produženja vremena angažovanja. Stepen korišćenja instalisanih kapaciteta predstavlja posebno važan faktor rac ionalizac ije ne samo troškova sredstava za rad

94

nego i angažovanja kapitala u ovom elementu proizvodnje. Ukoliko se postojeća sredstva za rad više koris te, niži su iznos i amortizac ije kao i angažovani kapital po jedinic i reultata reprodukc ije u određenom vremenskom periodu.

Stepen iskorišćenja sredstava za rad se izražava, mjeri i određuje koefic ijentom njihovog iskorišćenja:

1TXncKisk ×Σ=

Pri čemu je:

Σ nc - zbir norma časova za sve gotove proizvode

Χ - obim proizvodnje

T i - fond ukupno mogućeg radnog vremena svih sredstava za rad u konkretnom proizvodno-tehničkom procesu

Što je koefic ijent iskorišćenja sredstava za rad već i, angažovani kapital u sredstvima za rad po jedinic i rezultata je manji, a preduzete upravljačke mjere u pravcu rac ionalizacije i ovog oblika ulaganja uspješnije.

Svakako da je čuvanje, pravilno rukovanje i održavanje sredstava za rad od posebnog značaja u pravcu ostvarivanja rac ionalizac ije angažovanja kapitala u sredstvima za rad.

Faktori koji determinišu velič inu angažovanog kapitala u materijalu su objektivni faktori društvene, tehničke i organizaciono-tehničke prirode i organizac ioni faktori subjektivnog karaktera.

Načelno, faktori velič ine angažovanog kapitala u materijalu su faktori sume (iznosa) angažovanog kapitala u materijalu i faktori vremena angažovanosti a to su: karakter i velič ina preduzeća, stepen korišćenja kapac iteta, karakteristike tehničko- tehnološkog proc esa, mogućnos t nabavke materijala i njegove cijene, mogućnost prodaje proizvoda i njegove c ijene, kao i njegov raspoloživi novčani kapital i s lično.

Smanjenje sume potrebnog kapitala po jedinic i rezultata reprodukc ije je suština i cilj upravljanja dinamikom angažovanja kapitala u materijalu.

95

Znač i, aktivnost upravljanja dinamikom korišćenja kapitala zasniva se na praćenju, kontroli i usmjeravanju određenih faktora i predstavlja rac ionalnije angažovanje kapitala u materijalu po svim fazama c iklusa reprodukc ije.

Pored organizac ionih, subjektivnih faktora dinamike kapitala u materijalu, neophodno je angažovanje i faktora trajanja pojedinih faza ciklusa, gdje se velič ina angažovanog kapitala ispoljava kao funkc ija uložene sume i vremena angažovanja.

Suština upravljačkih dejs tava na ovaj segment pos lovanja i c iljevi angažovanja kapitala opredjeljuju analitičko- metodološki ins trumentarij. I ovdje je bazični- kontrolni- upravljački instrument kojim se iskazuje rac ionalnost angažovanja u globalnom smis lu koefic ijent angažovanja kapitala u materijalu:

TmKmm =β

koji je uvjek manji od 1, a u cilju ostvarivanja višeg kvaliteta ekonomije nastoji se da bude što je moguće niži, a to znač i da se po jedinic i objektivno us lovljenog troška materijala angažuje što je moguće manja suma kapitala.

Odnos proc jenjene sume angažovanog kapitala u materijalu i objektivno us lovljenih troškova materijala, kvantitativno izražavaju parc ijalni koefic ijenti:

Tm2Kmh2mh =β ;

Tm3Kmh3mh =β ;

Tm4Kmh4mh =β ;

Tm5Kmh5mh =β

U tehnološkoj fazi, parc ijalni koefic ijent angažovanja kapitala ima vrijednost manju od 1, sa zahtjevom da bude što niži i kontinuirano opada. Isto tako je i u početnoj i završnoj robnoj fazi što pozitivno utiče na velič inu angažovanja kapitala i viši kvalitete konkretne ekonomije.

Brzina reprodukovanja mjerena objektivno us lovljenim troškovima materijala, izražava se u i mjeri, prati i kontroliše, globalnim i parcijalnim koefic ijentima reprodukc ije kapitala angažovanog u materijalu (λm)

96

m1mβ

=λ odnosno KmTmm =λ

Svako preduzeće teži da u dinamic i pos lovanja, sa stanovišta uspješnosti upravljanja ulaganjem kapitala, ovaj koefic ijent stalno raste i da bude što viši, kako u c jelini (λm) tako i u pojedinim fazama (λmh2, λmh3, λmh4 i λmh5) što preds tavlja ubrzavanje reprodukovanja angažovanog kapitala u materijalu.

To ustvari znač i već i broj c iklusa konkretnog kapitala u konstantnoj jedinic i vremena i viši kvaliteet ekonomije. Zbog stvaranja us lova za odstupanje stvarnih od objektivno us lovljenih koefic ijenata angažovanja, preduzeće nastoji da se s tvarne velič ine što više približe objektivno us lovljenim troškovima i objektivno us lovljenom ngažovanju kapitala po jedinic i os tvarenog rezultata reprodukc ije.

Od izbora adekvatne tehnike upravljanja i pravilne primjene zavis i uspješnost upravljačkih odluka na organizac ione faktore angažovanja kapitala, gdje vrijeme kao faktor us ložnjava upravljanje više nego u s lučaju trošenja materijala.

Svakom promjenom troškova materijala i vremena angažovanja izraženog stvarnim koefic ijentom angažovanja, mjenja se stvarna suma kapitala u materijalu.

Svako odstupanje stvarnog od objektivno us lovljenog koefic ijenta angažovanja u materijalu, profiliše organizac iono us lovljeni koefic ijent angažovanja :

TmKmYm =

Računajuć i fazu prekrivanja, kapital je angažovan u sve četir i faze ciklusa proizvodnje u kojima se nalaze rezerve njihovog skraćenja.

Ritam ulaganja materijala u tehnološku fazu i troškovi skladištenja, koji obuhvataju troškove kamata na angažovani (pozajmljeni ili sopstveni) kapital, troškove uskladištenja, troškove os iguranja, porezi na imovinu, kao faktori interne prirode s jedne strane i nabavne cijene materijala i us lovi nabavke, kao faktori eksterne prirode, su najznačajniji faktori koji utiču na velič inu angažovanog kapitala u zalihama materijala.

97

Ritam ulaganja materijala u tehnološku fazu ne može se vremenski podudariti u potpunosti sa r itmom nabavke zbog utic aja najčešće eksternih faktora. Udaljenost dobavljača, spremnost za isporuku adekvatnih količ ina kao i us lovi prodaje direktno utiču na velič inu zaliha materijala koje ne smiju da budu premale da ugrožavaju odvijanje tehnološke faze i kontinuitet proizvodnje ali ni prevelike stvarajuć i nepotrebne troškove ugrozile kvalitet konkretne ekonomije.

Svakako, tu treba dodati i utic aj nabavnih c ijena, rac ionalno manipulisanje materijalom na zalihama sa što manjim kalom, ras turom, lomom i škartom, jer samo tako nastoji se dostić i optimalna zaliha materijala, sa osnovnim c iljem obezbjeđenja kontinuiteta tehnološkog procesa, sa minimalno angažovanim kapitalom u zalihama i u što kraćem vremenu.

Os im organizacionih faktora koji utiču na troškove materijala, na velič inu angažovanog kapitala u materijalu utiču is ti organizac ioni faktori djelovanjem na vrijeme konkretnog angažovanja. Vid organizac ije proizvodnje direktno utiče na velič inu prekrivanja u tehnološkoj fazi. U masovnoj proizvodnji ono je najvećeg, a u pojedinačnoj ono je najmanjeg obima. Što su češć i vremenski razmac i otpoč injanja novih c iklusa u okviru određene tehnološke faze, veća je suma angažovanog kapitala u materiajlu u tehnološkoj fazi.

Znač i, os im objektivnih faktora trajanja proizvodno- tehnološkog procesa na velič inu angažovanog kapitala u materijalu u tehnološkoj fazi utiču i organizac ioni faktori. Samo trajanje tehnološke faze možemo posmatrati kao vrijeme neposredne izrade proizvoda određeno tehnologijom i samom organizac ijom ali i kao vrijeme izazvano subjektivnim djelovanjem zapos lenih radnika. Razlozi usporavanja ili ( i) prekida proizvodno- tehnološkog procesa mogu biti: nedostatak materijala, kvar mašina, nedostatak tehničke dokumentac ije, nedostatak pos la na pojedinim radnim mjestima us led loše organizac ije, koa i prekida rada us led opravdanih ili neopravdanih izostanaka radnika.

Iz faze nedovršene proizvodnje, angažovani kapital u materijalu prelazi u završni robni oblik novog proizvoda i u završnoj robnoj fazi ciklusa angažovanja.

Realizac iojom proizvoda na tržištu se tek deblokira konkretno angažovani kapital i zavis i prvens tveno od r itma izlaska gotovih proizvoda iz proizvodnje i od r itma prodaje proizvoda.

98

Svakako, na r itam izlaska gotovih proizvoda izproizvodno- tehnološkog procesa prvenstveno utiče s tepen korišćenja postojeć ih kapac iteta, dok je r itam prodaje us lovljen režimom prodaje.

Iako je veoma važno dejstvo na prodaju proizvoda na prodajnom tržištu kao objektivnom društvenom faktoru, ipak su mjere rac ionalizac ije angažovanja kapitala i upravljačke akc ije u tom c ilju od neproc jenjivog značaja.

Jer, dejstvom na posebno prodajnu s lužbu u c ilju uspješnosti, povećanju stepena i nač ina obrade prodajnog tržišta, doprinos i se adekvatnijem kvalitetu funkc ionalnosti i dizajnu proizvoda, zadovoljavajućoj c ijeni, promoc iji i kanalima prodaje, što i jeste c ilj savremenog pos lovanja.

4. Ponašanje uk upnih troškova u funkciji njihove kvantitat ivne s trukture

U svakoj proizvodnji nastaju troškovi elemenata proizvodnje koji su u funkc iji uspostavljanja kapac iteta kao i u funkc iji korišćenja tog kapac iteta, čije reprodukovanje je moguće samo realizac ijom proizvoda na tržištu.

Znač i, troškovi su us lovljeni pripremom i proizvodnjom a njihovo reprodukovanje samo putem izvršenja proizvodnje.

zučavanje ponašanja ukupnih troškova u us lovima uspostavljanja ka-paciteta i organizac ije njegovog korišćenja, upoređivanjem kvantitativnog izraza ovog dijela pods istema ulaganja sa vrijednošću realizovane proizvodnje, vrlo je značajno kako za ekonomsku teoriju tako i za praksu.

Troškove elemenata proizvodnje prema kriter ijumu us lovljenosti uspostavljanjem i korišćenjem kapac iteta razlikujemo kao fiksne, relativno fiksne i proporcionalne troškove i na taj nač in ostvarujemo uvid u kvalitativnu strukturu pods is tema mezoekonomskog s istema. Nizak s tepen razvijenosti i organizovanosti privrednih subjekata u proc esu privređivanja, odlikuje se visokim učešćem proporc ionalnih troškova u ukupnom iznosu ulaganja, naroč ito troškova osnovnog materijala i radne snage, dok su troš-kovi sredstava za rad minimalni.

99

Razvoj proizvodnih snaga kroz koncentrac iju većeg obima društvenog fonda rada u sredstvima za rad i u pripremno- završnim aktivnostima zahtjeva veću zastupljenost f iksnih troškova u ukupnoj vrijednosti ovog obima ulaganja.

I pored značajnih ulaganja u pripremu proizvodnje ovaj proces dovešće do snižavanja ukupnih troškova po jedinic i ostvarene proizvodnje.

“Razvoj proizvodnih snaga podrazumjeva uvođenje novih, djelotvornijih sredstava za rad, kao i jačanje sposobnosti, odnosno umješnosti radne snage. Taj proces se odvija upravo dodatnim ulaganjima u pripremu proizvodnje, što uslovljava i povećanje troškova. Međutim, takav proces, prema ekonomskim kriterijumima ima opravdanje samo u uslovima snižavanja ukupnog trošenja elemenata proizvodnje za datu količinu proizvoda, odnosno sporiji rast ovog oblika ulaganja u odnosu na porast obima proizvodnje, koji je omogućen tom pripremom»23.

Pošto se svi troškovi reprodukuju jednako prodajom proizvoda na tržištu, veća ili manja zastupljenost određene vrste troškova, posmatrano statički, nema nikakav ekonomski značaj.

Ali, posmatrano u dinamic i, promjene obima proizvodnje utiču na različ ito ponašanje pojedinih troškova, što rezultira promjeni odnosa efekata reprodukc ije i ulaganja u taj proces.

Jer, poznato je da, ukoliko su f iksni troškovi u malom proc entu zas-tupljeni u s trukturi ukupnih troškova, dinamika ovog oblika ulaganja odlikovaće se osobinama varijabilnih troškova u najvećoj mjeri, za razliku kada je velika zastupljenost f iksnih troškova, determinisaće ponašanje ukupnih troškova prema njihovim karakteristikama.

Nisko učešće f iksnih troškova u ukupnim troškovima i karakteristike ponašanja troškova u dinamic i obima proizvodnje mogu se grafički prikazati:

23 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora «Teorij a ekonomi je preduzeća

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 114

100

Pretežno učešće varijabilnih troškova u ukupnim troškovima elemenata

proizvodnje

Visoka zastupljenost f iksnih troškova u ukupnim troškovima us loviće ponašanje ukupnih troškova osobinama njihove f iksne komponente, što se može grafički prikazati:

Pretežno učešće fiksnih troškova u ukupnim troškovima elemenata

proizvodnje

101

Poredeć i ove varijante nameće se s ledeć i zaključak, da je pretežno učešće proporc ionalnih i eventualno relativno f iksnih troškova u ukupnim troškovima, razlog većeg s tepena elastičnosti mezoekonomskog s istema u korišćenju kapac iteta, ali i smanjen utic aj na odnos između rezultata i ulaganja.

U s lučaju većeg učešća f iksnih troškova u ukupnim troškovima stvara se neelastičnost mezoekonomskog s istema u korišćenju kapac iteta ali i veće mogućnosti za poboljšanje odnosa između rezultata i ulaganja.

Kako se reprodukovanje troškova elemenata proizvodnje odvija realizac ijom proizvoda na tržištu, povećano korišćenje kapac iteta, u us lovima visoke zastupljenosti f iksnih troškova u ukupnim troškovima, omogućuje snižavanje c ijene koštanja.

«Na taj način, razlaganjem ukupnih fiksnih troškova na veći broj jedinica proizvoda smanjuje se i ukupan iznos troškova po jedinici proizvoda uz neizmjenjenu prodajnu cijenu, čime se pospješuje kvalitet ekonomije»24.

Tendenc ije promjena kvantitativne strukture ukupnih troškova us lovljene su razvojem proizvodnih snaga društva, pa jedni proizvodni subjekti imaju nizak organski sastav elemenata proizvodnje za razliku od drugih gdje je taj organski sasatav proizvodnih elemenata visok. Zbog toga kod jednih se težište upravljanja bazira na racionalnom korišćenju osnovnog materijala i radne snage (Tπ) a kod drugih na potpunijem korišćenju pos tojećeg kapac iteta, tj. rac ionalnijem korišćenju sredstava za rad (Tρ) .

Zavisno od privredne djelatnosti, kao i od prirodnih i tehničkih faktora, određeni mezoekonomski s istemi se odlikuju velikom zastupljenošću sredstava za rad i drugih ulaganja u pripremu proizvodnje, tj. izrazito visokim fiksnim troškovima u ukupnim troškovima elemenata proizvodnje.

S druge strane, pojedine mezoekonomske organizac ije, zavisno od spec if ičnih us lova privređivanja, odlikuju se naglašeno visokim učešćem varijabilnih, odnosno proporcionalnih troškova gdje dominiraju troškovi osnovnog materijala i radne snage izrade.

24 Stavrić B., B erberović Š., I grupa autora “ Teorij a ekonomi je preduzeća”

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski faklult et B anja Luka, 1991. st r.115

102

5. Specifičnosti ponašanja uk upnih troškova u dinamic i

Na ponašanje ukupnih troškova u dinamic i proizvodnje utiču mnogi faktori kao kvalitativna i kvantitativna struktura ukupnih troškova elemenata proizvodnje i karakteris tike pojedinih njihovih komponenti, kao i spec if ične pojave koje prate pojedine vrste troškova.

Ukupni troškovi, u zavisnosti od svoje kvantitativne strukture, pokazivaće različ ite stepene reagibilnosti tj. reagovanja na promjene stepena korišćenja kapac iteta.

Osnovna karakteristika f iksnih troškova, ili kako ih još ekonomski teoretičari nazivaju troškovi kapac iteta ili vremenski troškovi, je njihova nepromjenjivost u dužem roku. U ukupnom iznosu oni su nepromjenjivi, ali po jedinic i proizvoda su obrnuto proporc ionalni s tepenu korišćenja kapac iteta i imaju degres iju cijelim svojim razvojnim tokom.

Svaka nova jedinic a proizvoda izaziva varijabilne troškove, koji u zavisnosti od svoje reagibilnosti, mogu da reaguju proporc ionalno, ali u praks i mnogo češće ispod ili iznad proporc ionalno sa svakom novom proizvedenom jedinicom proizvoda.

Svaka novo uspostavljena zona u okviru postojećih kapac iteta, nova organizac ija korišćenja postojeć ih kapac iteta izaziva spec if ične troškove koji se nazivaju relativno f iksni troškovi.

U onim preduzeć ima kod kojih u strukturi ukupnih troškova preovladavaju f iksni troškovi, i tačka ekonomičnosti i zona optimalnosti će se nalaziti na višim s tepenima korišćenja kapaciteta, zbog toga što degres ija f iksnih troškova po jedinic i proizvoda nadjačava progres iju varijabilnih troškova.

Međutim, obrnut je s lučaj kod onih preduzeća koja su intenzivna sa ulaganjem u materijal i proizvodnu radnu snagu.

103

III. UPRAVLJANJE RAZVOJNIM TOKOM TROŠKOVA KROZ ZONE KORIŠĆENJA KAPACITETA

Promjenom stepena korišćenja kapac iteta, troškovi kao oblik ulaganja se različ ito ponašaju u pojedinim s lojevima- zonama- proizvodnje.

Svakako da se to odnos i na sve komponente ukupnih troškova, proporc ionalna, f iksna i relativno f iksna sa spec if ičnim ponašanjima u različ itim s lojevima stepena korišćenja kapac iteta.

Pri promjeni obima proizvodnje, vezano za zakonitostima ponašanja troškova, bilo u ukupnom iznosu, bilo po jedinic i proizvoda, uočavaju se karakteristične zone, sa međusobnim razlikama koje stvaraju:

- degresiju, - progresiju, ili - optimalnost

u odnosu na količ inu proizvoda.

1. Zona degres ije

Proizvodnjom prve jedinic e proizvoda i svakom narednom, u strukturi ukupnih troškova, pored f iksnih troškova koji su pos tojali i pr ije proizvodnog procesa, javljaju se proporc ionalni troškovi. To su varijabilni troškovi č iji je stepen reagibilnosti jedan.

Obzirom da je f iksna komponenta troškova u ukupnoj strukturi troškova jača od varijabilne, ukupni troškovi u svom razvojnom toku zaostaju za povećanjem stepena korišćenja kapac iteta.

Osnovna karakteris tika u ukupnom iznosu je da se povećavaju ispodproporc ionalno. Zona troškova u kojoj rast ukupnih troškova zaostaje za porastom stepena korišćenja kapac iteta, a troškovi po jedinic i proizvoda tj. cijena koštanja opada, nazivamo zonom degresije.

104

Ponašanje ukupnih troškova u zoni degres ije:

Degresija ukupnih troškova u funkciji dinamike proizvodnje

Šir ina zone degres ije zavis i od kvantitativne strukture troškova.

Što je već i udio f iksnih troškova u strukturi ukupnih troškova, zona degres ije je šira zbog poznate osobine f iksnih troškova po jedinic i proizvoda.

Naime, f iksni troškovi po jedinic i proizvoda se kreću obrnuto proporc ionalno stepenu korišćenja kapac iteta i opadaju sa svakom novom jedinicom proizvoda.

Ukoliko posmatramo ukupne troškove po jedinic i proizvoda, oni će opadati sve do onog stepena korišćenja kapac iteta kada se to opadanje zaustavlja i poč inje da poprima karakteristike proporcionalnosti, a c ijena koštanja stagnira.

105

Degresija troškova po jedinici proizvoda u funkciji

dinamik e proizvodnje

Poznato je da šir ina zone degres ije prvenstveno zavis i od kvantitativne strukture ukupnih troškova i stepena korišćenja kapac iteta. U strukturi ukupnih troškova, u zavisnosti da li je preduzeće intenzivnije sa ulaganjima u sredstva za rad, materijal ili radnu snagu, do degres ije troškova dolazi zbog dominantnosti f iksnih troškova č ija degres ija nadjačava proporc ionalnost i iznadproporc ionalnost varijabilnih troškova.

Ukoliko je intenzivnije ulaganje u materijal i radnu snagu, zona degres ije bi bila pomjerena prema početku koordinatnog s istema.

2. Zona optimalnosti

Korišćenjem proizvodnog kapaciteta i povećanjem broja proizve-denih proizvoda i us luga, sporiji rast ukupnih troškova u odnosu na poras t stepena korišćenja u zoni degres ije zaustavlja se u jednoj tački, tj. stepenu korišćenja kapac iteta. U toj tački, c ijena koštanja je najniža.

Zato se ta tačka naziva optimalni kapacitet.

106

Kretanje uk upnih troškova u zoni optimalnosti

Da bismo mogli utvrditi optimalni kapac itet, moramo u posmatranom vremenu eliminisati određene faktore koji su dinamični. Prodajna c ijena u određenom vremenu posmatranja treba biti tretirana kao konstantna kategorija, što često i nije s lučaj u praks i i otežava objektivno računanje ove tačke.

S druge s trane, kada govorimo o optimalnos ti, ipak ne možemo govoriti samo o tački, tj. određenom proc entu korišćenja kapac iteta, već o zoni optimalnosti, koja može biti uža ili šira. Osnovna karakteristika ponašanja ukupnih troškova u toj zoni, tj. s loju je da se ukupni troškovi kreću proporc ionalno sa s tepenom korišćenja kapaciteta.

Degres ija f iksnih troškova se izjednačava sa progres ijom iznad-proporc ionalnih i relativno f iksnih, tj. varijabilnih troškova i omogućuje najveću pozitivnu razliku između prodajne c ijene proizvoda i pros ječnih troškova, tj. cijene koštanja.

Dinamičkom analizom troškova moguće je zapaziti da se najbolji finans ijski rezultat u ukupnom iznosu ne ostvaruje u onoj tački, tj. proc entu korišćenja kapac iteta gdje kriva kretanja troškova po jedinic i dostiže maks imum konveksnosti, već na onom stepenu korišćenja kapac iteta gdje se sijeku krive prosječnih i graničnih troškova, a koja se po pravilu nalazi udesno od tačke optimalnos ti na ordinati.

107

Kretanje prosječnih troškov a u zoni optimalnosti

S obzirom na činjenicu da se i prodajne cijene proizvoda mijenjaju kao element marketinške s trategije svakog posmatranog preduzeća, kao i opšti us lovi pos lovanja izazvani dejstvom vanjskih i unutrašnjih organizac ionih faktora, u okviru is tog preduzeća zona optimalnosti se mijenja.

Njena šir ina se povećava ili smanjuje, pri čemu treba uzeti u obzir dejstvo svih relevantnih faktora prilikom njenog projektovanja.

3. Zona progres ije

Kapac itet kao s loženi tehnički i ekonomski fenomen je neophodno maks imalno iskorišćavati, kako bi se eliminisao utic aj tzv. troškova neiskorišćenog kapaciteta koji opterećuje cijenu koštanja.

Jasno je da se najbolji rezultati pos lovanja preduzeća ostvaruju u okviru zone optimalnosti korišćenja kapac iteta.

U toj zoni troškovi se ponašaju proporc ionalno u odnosu na stepen korišćenja kapac iteta. Ta proporc ionalnost traje sve do onog momenta kada u strukturi ukupnih troškova degres ije f iksnih troškova biva nadvladana progres ijom komponente relativno- f iksnih troškova.

108

Spec if ičnost i s loženost organizac ije proizvodnje čes to na višim stepenima korišćenja kapac iteta izaziva brži rast ukupnih troškova u odnosu na porast stepena korišćenja kapac iteta. U zoni progres ije, c ijena koštanja je još uvjek niža od prodajne c ijene, ali se ta pozitivna razlika smanjuje na višim stepenima korišćenja kapac iteta, tako da u jednom trenutku ona može da postane čak i negativna.

Kada ta razlika postane negativna, preduzeće ulazi u zonu gubitka, što se obično dešava kada se korišćenje kapac iteta približava maks imumu tehnički instalisanog kapac iteta.

Progresija ukupnih troškova u funk ciji dinamike proizv odnje

Zbog s loženosti organizac ione strukture često dolazi do prenapre-zanja uspos tavljene organizac ione strukture.

Ulaganja u inovac ije, modernizac iju proizvodnog procesa, redizajn postojećeg proizvodnog asortimana, uvođenje druge i treće smjene, diskontinuitet u obezbjeđenju energenata, premor i f luktuac ija zapos lenih, samo su neki od razloga progres ivnog rasta troškova na višem stepenu korišćenja kapac iteta.

109

Kretanje prosječnih troškov a u zoni progresije

Kretanje c ijene koštanja pos lije izlaska pros ječnih troškova iz zone optimalnos ti je iznadproporc ionalno, a do ove pojave dolazi kod s loženih organizac ionih s istema sa širokim asortimanom proizvoda, koji rade po narudžbama ili u manjim serijama.

4. Remanentnost troškova

Za razliku od pojave degres ije i progres ije troškova koja su karakteristična za porast obima proizvodnje, remanentnost se javlja u funkc iji smanjivanja stepena korišćenja kapac iteta.

Smanjivanje obima proizvodnje sa određenog dostignutog stepena korišćenja kapac iteta na niži nivo, uočava se i tendenc ija opadanja iznosa ukupnih troškova. Ovo opadanje iznosa ukupnih troškova sa nivoa koji su dostigli ne ponaša se istim intenzitetom nego jednim usporenijim tempom u odnosu na njihov dosadađnji porast.

Svakako, povećanjem obima proizvodnje u okviru uspostavljenog kapac iteta povećavaju se ulaganja društvenog rada u proširenja uskih grla proizvodnje, nove izvore energije, nove skladišne objekte i na taj nač in dolazi do porasta ukupnih troškova.

Ali, smanjivanjem obima proizvodnje, iznos ukupnih troškova ne smanjuje se adekvatno tom smanjenju nego to smanjenje zaostaje.

110

Zaostajanje smanjenja ukupnih troškova sa tempom opadanja obima proizvodnje, vezano je za karakteris tike relativno- f iksnih troškova koji us lovljavaju progres iju u funkc iji povećanja stepena korišćenja kapac iteta.

Pojava remanentnosti troškova

U us lovima privremenog povećanja stepena korišćenja kapac iteta, pojava remanentnos ti troškova je karakteristična, i treba odmah po smanjenju potreba za povećanim obimom proizvodnje smanjiti i s tepen korišćenja kapac iteta. Uspostavljanjem novog s loja korišćenja kapac iteta dolazi do dodatnog ulaganja u obliku trošenja elemenata proizvodnje.

«Ako određeni mezoekonomski sistem, zbog privremenih potreba za povećanim obimom proizvoda (sezonska tražnja, moda i sl. ) uspostavi novu pripremu proizvodnje (projektovanja novog modela proizvoda, proširenje kruga kupaca, povećanje radijusa transporta robe i sl. ) nastaće i odgovarajući iznos troškova elemenata proizvodnje u vezi s tim organizacionim rješenjima. Bude li taj sistem prinuđen da svede obim proizvodnje na niži nivo, neće moći da otkloni troškov e radne snage na projektovanju novih modela proizvodnje ili sve troškove transportnih sredstava nabavljenih zbog pov ećanih potreba prevoza robe i sl25. »

25 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora, «Teorij a ekonomi je preduzeća»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 125

111

5. Troškovi diferenc ije i g ranični troškovi

Izraz «granični troškovi» ima u ekonomskoj nauc i dva sasvim različ ita značenja.

U prvom s lučaju, kojim se ovdje nećemo baviti, taj izraz s luži da se označe troškovi tzv. graničnih preduzeća.

Prema drugom značenju izraz «granični troškovi» označava iznos za koji se mjenjaju ukupni troškovi preduzeća kada se njegova proizvodnja, odnosno prodaja poveća za jednu novu količ insku jedinicu.

«Prema tome, granični troškovi pokazuju za koliko su porasli ukupni troškovi kad se uz stanovitu količinu proizvoda ova poveća za još neku sasvim malu količinu26. »

Kao što je poznato, to nisu pros ječni, nego samo onaj višak troškova koji ne bi bio ni nastao da je izostala proizvodnja odnosno pos lednje količ inske jedinic e. Proizvodnja te pos lednje jedinic e izazvala je stanovite dopunske troškove, pa izraz granični troškovi s luži da označ i upravo te dopunske troškove.

U ekonomskoj teoriji granični troškovi se poistovjećuju sa marginalnim troškovima, jer se oni odnose na povećano trošenje zbog dodatne marginalne proizvodnje (margina= rub, ivic a) .

Podjela troškova prema njihovoj us lovljenosti kapac itetom, organizac ijom njegovog korišćenja i proizvodnjom č ini teoriju graničnih troškova.

Savremena organizovana proizvodnja se ne može odvijati bez izvršene pripreme izražene u uspostavljanju kapac iteta bez obzira na velič inu f iksnih troškova.

Poznato je da svaka nova jedinic a proizvoda, od početka proizvodnog procesa izaziva samo varijabilne troškove, odnosno proporc ionalnu i relativno f iksnu komponentu u njihovoj strukturi.

«Kako su fiksni troškovi uslovljeni uspostavljanjem kapaciteta njihov a veličina je neotklonjiva i pri najmanjem stepenu korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog sistema. Zato se s njima računa kao s

26 Babić Š., “ Uvod u ekonomiku poduzeća” Školska knjiga Zagreb, 1973. st r. 346

112

veličinom, te se u sav remenoj metodologiji obračuna trošk ova operiše samo sa varijabilnim troškovima, čija je dinamika uslovljena dinamikom obima proizvodnje, te se njima može upravljati mjerama organizacije27. »

Kod svakog novog s loja proizvodnje ili pojavom svake nove jedinic e proizvoda, nastaju varijabilni troškovi, koji preds tavljaju troškov e diferencije.

Kada stavimo u odnos troškove diferencije i dodatnog obima proizvodnje, dobijamo izraz koji predstavlja granične troškove.

Znač i, granični troškovi preds tavljaju količnik troškova diferencije i dodatne proizvodnje.

27 Stavrić B., B erberović Š., i grupa autora, « Teorij a ekonomij e preduzeća»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. s tr. 13

113

IV GRANIČNI TROŠKOVI I POS LOVNA POLITIKA PREDUZEĆA

1. Granični troškovi i njihov odnos prema pros ječnim troškovima

«Granični troškovi su pros ječni varijabilni troškovi izazvani u pos ljednjem s loju proizvodnje, tj. troškovi izazvani pos ljednjim porastom količ ine proizvoda28. »

Drugim riječ ima, granični troškovi su pros ječni varijabilni troškovi pos ljednjeg s loja, dok su pros ječni varijabilni troškovi pros jek varijabilnih troškova u svim s lojevima.

Granični troškovi se izračunavaju na osnovu s ljedećeg obrasca:

xVTgtΔΔ

=

gdje je

ΔVT – pros ječni varijabilni troškovi pos ljednjeg s loja proizvodnje, a

Δh - pos ljednji s loj proizvodnje

U vezi sa pojmom graničnih troškova izgrađena je i posebna teorija, teorija graničnih troškova. Misao od koje ova teorija danas polazi jeste da su život, djelovanje i pos lovanje preduzeća us lovljeni vođenjem dviju posebnih pos lovnih politika, jednom koja ima na umu neki dugi rok, i drugom kratkoročnom koja se stara o svakodnevnim pos lovima preduzeća, o tekućoj proizvodnji, tekuć im nabavkama, tekućim prodajama i s lično.

Osnivanje preduzeća, njegovo eventualno prošir ivanje i s tvaranje potrebnih opštih predus lova koji predstvaljaju bazu na kojoj se onda može odvijati i redovno, tekuće, svakidašnje pos lovanje, javljaju se kao ostvarenje dugoročne pos lovne politike. Stvaranje te baze na kojoj će se

28 Majcen Ž., «Troškovi u t eoriji i praksi» Informator, Zagreb, 1981. s tr. 92

114

odvijati redovna proizvodnja i drugi tekuć i pos lovi vrši se pribavljanjem potrebnih prostorija i odgovarajuć ih sreds tava za rad, postavljanjem rukovodećeg kadra i raznovrsnog tehničkog osoblja za vođenje pogona, za obavljanje f inans ijskog pos lovanja, za prodaju i s l.

Kao jedan od rezultata dugoročne pos lovne politike koji se ne mogu izbjeć i, javljaju se f iksni troškovi.

Kratkoročna pos lovna politika preduzeća odnos i se na pitanja koja su u vezi sa tekuć im pos lovanjem preduzeća, proizvodnjom itd.

U vezi sa vođenjem kratkoročne pos lovne politike preduzeća i izvršavanjem zadataka koje ona postavlja, takođe se javljaju troškovi, ali ne f iksni nego promjenjivi, varijabilni troškovi.

Buduć i da se f iksni i varijabilni troškovi javljaju kao rezultat vođenja dvije pos lovne politike, oč igledno je da bi se mješanje jednih sa drugima onemoguć ilo mjerenje posebne uspješnosti svake od politika. Takvim mješanjem bi bilo otežano i poređenje uspjeha pri različ itim stepenima zapos lenosti jer je pri mjerenju stepena zaposlenos ti i kretanje i f iksnih i varijabilnih troškova različ ito.

2. Znača j graničnih troškova kod utvrđivanja opt imalnog s tepena korišćenja kapacite ta

Svaki porast obima proizvodnje u okviru datog kapac iteta, us lovljava i pojavu određenog iznosa troškova. Takav iznos troškova, us lovljen dodatnom proizvodnjom, posmatrano u odnosu na dati s tepen korišćenja kapac iteta, predstavlja marginalne troškove.

Ovako posmatran porast troškova između dva stepena korišćenja kapac iteta, us lovljen je ponašanjem pojedinih komponenti troškova. Kako se javljaju u funkc iji razlike dva stepena korišćenja kapac iteta, nazivaju se još i diferenc ijalnim troškovima.

Teorija marginalnih troškova zasniva se na podjeli troškova prema: - njihovoj us lovljenosti kapac itetom, - organizac ionom strukturom njegovog korišćenja, i - ostvarenim obimom proizvodnje.

115

S obzirom na to što se savremeno organizovana proizvodnja ne može ostvariti bez pripreme izražene u izgradnji kapaciteta, f iksni troškovi se uzimaju kao data velič ina. Zato svaka nova jedinic a proizvoda, počev od nultog s tepena korišćenja kapac iteta, izaziva samo varijabilne troškove. Na taj nač in troškovi koji su izazvani svakom novom jedinic om proizvoda ili novim s lojem proizvodnje, predstavljaju troškove diferencije.

Ponašanje marginalnih troškova, odnosno troškova diferenc ije u funkc iji dinamike korišćenja kapac iteta može se i grafički preds taviti:

Dinamika marginalnih troškova u funkciji dinamik e obima proizvodnje

Ako se iznos troškova diferenc ije, odnosno marginalnih troškova, podijeli brojem jedinica dodatnog s loja proizvodnje, dobija se velič ina graničnih troškova.

Na taj način, «granični troškovi se utvrđuju kao količnik troškova diferencije i dodatne proizvodnje29. »

Kvantitativno izražavanje troškova diferenc ije omogućuje s ledeć i obrazac :

ΔT = TII – TI = (TπI I- TπI) + (TpII – TpI) + (Tφ II – Tφ I)

29 Nikolić M., i grupa autora, «Ekonomika preduzeća»

Ekonomski fakult et B eograd, 1996. st r.210.

116

iz čega se može dobiti s ledeća jednač ina:

ΔT = ΔTπ + ΔTp

Velič ina ΔTφ jednaka je 0 jer su f iksni troškovi konstantna velič ina, odnosno (T φII – TφI) = 0

Izračunavanje graničnih troškova se može izves ti po s ledećem obrascu30:

QT

QTTpTTq

ΔΔ

=Δ

ϕΔ+Δ+πΔ=Δ

pr i čemu je:

ΔQ = QII – QI

a Q predstavlja dodatni obim proizvodnje. Dodatni obim proizvodnje jednak je razlic i obima proizvodnje višeg stepena korišćenja kapac iteta QII i količ ine proizvoda koja je prethodno ostvarena QI.

Na osnovu poznavanja zakonitosti ponašanja troškova u ukupnom iznosu, kao i njihovih pojedinih komponenti, može se zaključ iti da će granični troškovi, pri poras tu proizvodnje u zoni degres ije, biti niži od pros ječnih troškova po jedinic i proizvoda, bilo zatečenog, bilo novog nivoa proizvodnje.

To znač i da će c ijena koštanja dodatnog s loja proizvodnje biti niža od c ijene koštanja proizvoda za obim proizvodnje prije povećanja stepena korišćenja kapac iteta.

Na određenom stepenu korišćenja kapac iteta dolazi do izjednačavanja graničnih troškova (ΔTq) sa pros ječnim troškovima po jedinic i proizvoda (Tq) .

Ovo izjednačavanje graničnih troškova sa pros ječnim troškovima, nastaje na nivou optimalnog stepena korišćenja kapac iteta. Prema tome,

30 Berberović Š., Šunjić-Beus M., « Troškovi i poslovna politi ka»

Ekonomski fakult et Saraj evo i Ekonomski fakul tet Banja Luka, 1991. страна 153.

117

najpovoljniji obim proizvodnje je zona optimalnosti- onaj pri kojem se izjednačavaju granični i prosječni troškovi.

Kada obim proizvodnje raste u okviru zone depres ije, granični troškovi opadaju i pri tome su niži od pros ječnih troškova. Ali, granični troškovi poč inju da rastu u odnosu na svoju najnižu tačku još prije porasta obima proizvodnje do zone optimalnosti, odnosno još na gornjem nivou proizvodnje u zoni degres ije.

Ponašanje graničnih troškova u poređenju sa razvojem pros ječnih troškova u funkc iji dinamike obima proizvodnje, može se predstaviti:

Dinamika graničnih i prosječnih troškova

u funkciji dinamike obima proizv odnje

Granični i pros ječni troškovi intenzivno ras tu u zoni progres ije, ali već od tačke optimalnog korišćenja kapac iteta granični troškovi postaju već i od pros ječnih. To je pos ljedica pojave progres ije, do koje dolazi u us lovima prenaprezanja organizac ije radi potpunog iskorišćenja proizvodne mogućnosti datog proizvodnog subjekta.

U us lovima progres ije dolazi do snažnog rasta relativno- f iksnih troškova koji su u funkc iji prenaprezanja korišćenja kapac iteta.

Organizacionim mjerama radi otklanjanja subjektivnih s labosti privredni subjekt dolazi u pozic iju da povećanom proizvodnjom ne može da reprodukuje naras li iznos troškova us lovljen pripremno- završnim pos lovima radi potpunijeg korišćenja kapac iteta. Zakonitost ponašanja graničnih troškova pa prema tome i troškova diferencije, primjenjuje se i pri konc ipiranju pos lovne politike preduzeća. Tako dolazi do povećanja

118

razlike između prodajne c ijene i c ijene koštanja, i u us lovima pada tržišne cijene, jer prodajna cijena proizvoda se određuje uglavnom na tržištu, pod dejstvom ponude i potražnje.

Neophodno je pri tome raspolagati podac ima o c ijeni koštanja tih proizvoda odnosno o troškovima proizvodnje. Zbog toga se utvrđuju i cijena koštanja proizvoda po pojedinim s lojevima obima proizvodnje, odnosno granični troškovi.

3. Znača j graničnih troškova kod is tupa na tržiš te i određivanje minima lnih prodajnih c ijena

Suština pos lovanja preduzeća svodi se na nas tojanje naplate svih troškova nas talih u funkc iji proizvodnje tj. od kupaca svojih proizvoda uz ostvarenje određene akumulac ije.

U zavisnosti od potreba društva za nekim proizvodima kao i odnosom ponude i potražnje, kao rezultat velič ine proizvodnje u pojedinim privrednim granama, tržište će za neke proizvode priznati višu a za neke nižu c ijenu.

Na taj nač in se izražava društveno priznanje opravdanosti proizvodnje dotičnih proizvoda.

Da li povećavati stepen korišćenja kapaciteta kada tržišne ci jene proizvoda opadaju?

Ovo je posebno bitno kada su tržišne cijene proizvoda ispod c ijene koštanja proizvoda, a privredni subjekt ne koristi optimalno svoj izgrađeni kapac itet.

Poznavanje zakonitos ti ponašanja troškova pri promjeni stepena korišćenja kapac iteta, us tvari predstavlja i odgovor na postavljeno pitanje.

Jer, povećana proizvodnja u okviru zone depres ije i zone optimalnos ti us lovljava granične troškove koji su niži od pros ječnih troškova po jedinic i proizvoda na zatečenom stepenu korišćenja kapac iteta prije ovog povećanja.

Sniženjem c ijene koštanja smanjuje se i prodajna c ijena proizvoda i na taj nač in ostvaruje pozitivan efekat pos lovanja- akumulac ija.

119

Svakako, da svako povećanje proizvodnje ne izaziva u istoj srazmjeri i porast ukupnih troškova, nego posebno u zoni degres ije rastu samo proporc ionalni troškovi i eventualno relativno- f iksni troškovi, jer su f iksni troškovi nepromjenjivi.

Zbog toga je i c ijena koštanja svakog novog- dodatnog proizvoda ili sloja proizvodnje jednaka zbiru proporc ionalnih i jednog dijela relativno- fiksnih troškova, te je kod privrednih subjekata sa relativno visokim organskim sastavom elemenata proizvodnje, znatno niža od cijene koštanja proizvoda na prethodnom stepenu korišćenja kapac iteta, zbog visokog učešća f iksne komponente.

Znač i, svaka prodajna cijena povećane proizvodnje, koja pokriva granične troškove i doprinos i pokrivanju jednog dijela f iksnih troškova je više opravdana nego da se ne povećava obim proizvodnje, a proizvodi prodaju po ranije važećim prodajnim c ijenama.

Pri formiranju c ijene koštanja granične proizvodnje i pros ječne cijene koštanja ukupne proizvodnje nakon povećanja stepena korišćenja kapac iteta, može se voditi elastična prodajna politika.

I niže cijene koštanja omogućuju da se i pri nižim prodajnim cijenama ostvaruje odgovarajuć i iznos akumulac ije.

Međutim, niže prodajne c ijene koje nudi prodajni subjekt, obezbjeđuje konkurentnu sposobnost i za osvajanje novih tržišta u zemlji i inostranstvu.

Poznato je da ukupni troškovi imaju f iksni ili varijabilni karakter.

Potreba razdvajanja f iksne od varijabilne komponente, zahtjeva između ostalog i utvrđivanje graničnih troškova koji su neophodni za donošenje određenih pos lovnih odluka, a na osnovu zahtjeva koji dolaze se tržišta.

Svakom ekonomskom analitičaru stoje na raspolaganju s ledeće metode za iznalaženje diferencijalnih troškova u praks i:

- knjigovods tveno odvajanje f iksnih i varijabilnih troškova, - odvajanje pomoću interpolac ije, i - odvajanjem fiksnih i varijabilnih troškova iznalaženjem linije trenda.

Iskusni stručnjac i iz oblasti upravljačkog računovodstva primjenom analitičke metode i na bazi iskustva, proc jenom razgraničavaju troškove na fiksne i proporc ionalne troškove.

120

Znač i, troškovi koji su nepromjenjivi u dužem vremenskom periodu, bez obzira na osc ilac ije u korišćenju kapac iteta, tretiraju se kao f iksni.

To su prije svih vremenska amortizacija, zarade zapos lenih u menadžmentu i pripremno- završnim pos lovima, režijski materijal ukoliko se troši kontrolisano.

Direktni troškovi proporc ionalnog karaktera, troškovi osnovnog i pomoćnog materijala, pogonske energije, zarada direktnih proizvodnih radnika koje se obračunavaju po učinku, trošenje sredstava za rad obračunato metodom funkc ionalne amortizac ije, zovemo proporc ionalni troškovi.

Prilikom proc jene budućeg kretanja troškova, za nepoznati s tepen korišćenja kapac iteta koristi se metoda interpolac ije. Moguće je ovom metodom utvrditi i pojedinačne vrijednosti troškova.

«Preostale troškove, koji se mjenjaju neproporcionalno u odnosu na stepen korišćenja kapaciteta, na osnovu knjigovodstvenih evidencija prema mjestima njihovog nastanka, treba rasčlaniti na fiksnu i proporcionalnu komponentu u njima31. »

31 Berberović Š., St avrić B.,» Troškovi i pos lovna poliiti ka»,

Ekonomski fakult et B anja Luka, 1990. str. 14

121

V INDIKATORI EFIKASNOSTI TROŠKOVA KAO ELEMENATA ULAGANJA

1. Pokazate lji utica ja troškova kao e lemenata ulaganja na uk upne rezultate

pos lovanja- kvalite t ekonomije preduzeća

Sa aspekta procesa reprodukc ije, osnovna ekonomska karakteristika obrtnih sredstava, kao dijela pos lovnih sredstava preduzeća, je u tome da se relevantan iznos vrijednosti prenos i na novi proizvod u punom iznosu i reprodukuje u potpunosti u jednom c iklusu.

Tom metamorfozom od materijala, preko nedovršene proizvodnje i gotovih proizvoda, pa do ponovnog novčanog oblika, obrtna sreds tva obezbjeđuju ponavljanje c iklusa angažovanja kapitala kružnim kretanjem u dinamic i pos lovanja.

Svakako, ako je trajanje ciklusa angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima kraće, i angažovana suma kapitala manja, njihova rac ionalnos t korišćenja je veća. U s tvari, to je rezultat ef ikasnos ti upravljanja angažovanjem kapitala u obrtnim sredstvima.

Rukovodeć i se princ ipom rac ionalnosti u korišćenju angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, svaki menadžer, nastoji da to transformisanje pojavnih oblika bude kontinuirano.

Uz pomoć određenih upravljačkih tehnika, preduzima se niz složenih, kontinuiranih upravljačkih aktivnosti planiranja, analize, kontrole i usmjeravanja angažovanja kapitala u obrtnim sreds tvima.

Osnovni c ilj je da se u što kraćem vremenu angažovanosti i sa što manjom sumom kapitala ostvari određeni zadatak preduzeća.

Vrijeme angažovanosti kao bazična determinanta angažovanja kapitala i u obrtnim sredstvima, određuje i potrebnu sumu angažovanog kapitala i strukturu angažovanog kapitala po pojavnim oblic ima obrtnih sredstava. Normalno, u skladu sa zahtjevima kontinuiranog obavljanja procesa reprodukc ije i os tvarivanja što višeg kvaliteta ekonomije.

Jer vrijeme angažovanosti direktno utiče na brzinu cirkulisanja obrtnih sredstava, koja određuju potrebnu sumu angažovanog kapitala i

122

njegovu strukturu po pojavnim oblic ima obrtnih sredstava u pojedinim fazama c iklusa reprodukc ije.

Poznato je da u početnoj robnoj fazi kapital angažovan u pojavnim oblic ima obrtnih sredstava- zalihama materijala, u proizvodno-tehnološkoj fazi- zalihama nedovršene proizvodnje, sa akontiranim zaradama dugih tehnoloških proc esa, u završnoj fazi – u zalihama gotovih proizvoda.

Zadovljenje osnovnih težnji za angažovanjem kapitala u funkc iji ostvarivanja što višeg kvaliteta ekonomije, formiraju se i kontrolno-upravljačke tehnike kao analitičke strukture kombinac ija indikatora efikasnosti angažovanja kao instrumenta i metoda, kao nač ina kontrole i ocjenjivanja ovog pods istema ulaganja.

Svakako da je pri tome, vrijeme angažovanosti tj. brzina cirkulisanja angažovanog kapitala u ibrtnim sreds tvima osnovna determinanta konkretnog konstituisanja.

Koefic ijent angažovanja je bazični indikator ef ikasnosti korišćenja anagažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, koji se iskazuje objektivno, organizac iono i stvarno potreban angažovani kapital po jedinic i objektivno us lovljene cijene koštanja, kako u ukupnom iznosu tako i u pojavnim oblic ima obrtnih sredstava.

Posmatrano računovodstveno to je prosječno potreban angažovani kapital koji je jednak prosječnoj sumi početka i k raja posmatranog obračunskog perioda, a za zalihe kotovih proizvoda u zav ršnoj robnoj fazi ciklusa angažovanja to je cijena koštanja realizovanih proizvoda32.

U ovom inverznom obliku koefic ijent angažovanja kapitala kao koefic ijent reprodukc ije kapitala daje jasniju s liku efikasnosti korišćenja angažovanog kapitala u obrtnim sreds tvima. Jer, kao indikator brzine reprodukc ije objektivno i s tvarno angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, on mjeri broj obrta ukupnih obrtnih sredstava u jedinic i vremena ali i brzinu transformac ije pojedinih pojavnih oblika angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima.

Isto tako, indirektno, ovaj indikator izražava vrijeme angažovanja kapitala u pojedinim pojavnim oblic ima obrtnih sredstava u početnoj robnoj fazi, tehnološkoj i završnoj robnoj fazi c iklusa reprodukc ije.

32 Krasulj a D., «Poslovne fi nanasij e» Ekonomski fakult et B eograd, 1997. s tr. 270

123

Kao neizos tavni analitičko- metodološki instrumenti za izražavanje, mjerenje, kontrolu i usmjeravanje korišćenja obrtnih sredstava, globalni i parcijalni koeficijenti reprodukovanja kapitala su najznačajniji indikatori ef ikasnosti upravljanja korišćenjem kapitala u ukupnim i pojedinačnim obrtnim sredstvima.

Suština raspoloživih teorijskih razmatranja o efikasnosti f inans ijskog upravljanja pos lovanjem preduzeća je svakako izučavanje rac ionalnosti korišćenja obrtnih sredstava, a posebno zaliha, u koje os im zaliha materijala, nedovršene proizvodnje, gotovih proizvoda, u obrtna sreds tva se ubrajaju i kratkoročna novčana potraživanja od kupac a, gotov novac na žiro računu i blagajni, devize na deviznom računu, kao i mjenic e i čekovi.

U računovodstvenoj praks i, angažovani kapital u obrtnim sredstvima se uzima u pros ječnoj sumi ( iznosu) određenog perioda, obično godinu dana ( iznos na početku plus iznos na kraju perioda, podjeljeno sa dva) bilo da su u pitanju ukupna obrtna sredstva, bilo pojedini oblic i obrtnih sredstava- zavisno od toga kojem segmentu pos lovanja ovaj indikator- globalni koefic ijent reprodukcije kapitala u obrtnim sreds tvima treba da pos luži.

Inače ima izraz

KTobs

obs =λ

dok parc ijalni koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u pojedinim oblic ima obrtnih sredstava, odnosno u zalihama materijala

KT

m

mm =λ

u zalihama nedovršene proizvodnje, koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala

KT

m

mnp =λ

dok koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u zalihama gotovih proizvoda

124

KT

gpgp =λ odnosno

KT

5hgp =λ

jer je suma angažovanog kapitala u zalihama gotovih proizvoda (Kgp ) isto što i suma angažovanog kapitala u završnoj robnoj fazi (Kh5) c iklusa reprodukc ije.

Ukoliko je koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima u dinamic i reprodukc ije već i, tada se angažovani kapital brže reprodukuje sa krać im vremenom trajanja pojedinih faza c iklusa i ukupnog ciklusa angažovanja, što znač i već i broj c iklusa reprodukc ije u konkretnoj jedinic i vremena.

«Veći koeficijent reprodukcije kapitala, ili brže obrtanje sredstav a doprinosi da se isti rezultat reprodukcije ostvari sa manjom sumom angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, odnosno da se istom sumom angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima finansira veći obim poslovanja33. »

U praks i preduzeća, često se koristi i treć i indikator ef ikasnosti upravljanja angažovanim kapitalom u obrtnim sredstvima, a to je vrijeme obrta ili vr ijeme angažovanosti kapitala u obrtnim sredstvima (h obs) odnosno broj dana vezivanja ili broj dana angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima.

Izračunava se na s ledeć i nač in:

hobs= v rijeme trajanja posmatranog perioda poslovanja x koeficijent angažovanja kapitala

odnosno hobs= vrijeme trajanja posmatranog perioda pos lovanja (365 dana) x Kobs / T

ili hobs = 365 x βobs ili λ

=obs

obs

1x365h ili λ

=obs

obs365

h

33 Perović M.,i grupa autora, «Ekonomika preduzeća»,

Savremena adminis tracij a B eograd, 1999, st r. 76

125

pri čemu je λobs –koefic ijent reprodukovanja angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima

Najčešće se u praks i kao konstantna jedinica vremena uzima godišnji broj dana, a to je, zbog pojednos tavljenja, vrijeme od 360 dana. Na primjer, ako je koefic ijent reprodukc ije kapitala u obrtnim sredstvima jednak iznosu 6, tada je (pros ječno) vrijeme angažovanos ti (c iklusa angažovanja) kapitala u obrtnim sredstvima 60 dana ili dva mjesec a, a isti obračun se primjenjuje i za izražavanje i mjerenje vremena angažovanosti kapitala po pojedinim oblic ima obrtnih sreds tava u relevantnim fazama ciklusa (obrta) .

Logično je da je ovaj treć i indikator u direktnoj srazmjeri sa koefic ijentom angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima, a obrnutoj srazmjeri sa koefic ijentom reprodukc ije angažovanog kapitala u istim obrtnim sredstvima.

Znač i, što je koeficijent angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima manji, to je koeficijent reprodukovanja (obrtanja) kapitala veći, vrijeme angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima k raće, a efekat tj. kvalitet konkretne ekonomije uspješniji.

Inače ovi indikatori predstavljaju polaznu osnovu za kons tituisanje drugih analitičko- metodoloških aparatura kojima se upotpunjuju informac ije u c ilju uspješnijeg upravljanja angažovanjem kapitala u obrtnim sredstvima.

Iako je primarni c ilj ubrzanje reprodukovanja obrtnih sredstava, primjenom odgovarajuć ih tehnika upravljanja, dolazi se do optimalne velič ine i strukture ukupno angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, što je dovelo da se u ekonomskoj teoriji i praks i konkretno upravljanje obrtnim sredstvima naziva optimalizacijom obrtnih sredstava.

Sve metode optimalizac ije zasnivaju se na odnosu raspoloživih i potrebnih sredstava a osnovni c ilj je utvrditi i planirati potrebe po velič ini i strukturi angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima i što više približiti, stvarno angažovani kapital prema potrebama kako po pojedinim oblic ima tako i ukupno.

Mnoge su metode utvrđivanja i planiranja potreba za angažovanjem kapitalom u obrtnim sredstvima ali se najčešće koris te:

- metoda broja dana tehnološkog procesa u preduzeću, - metoda kamatnih brojeva, - metoda materijalnih bilansa,

126

- metoda proporc ionalnosti, - metoda utvrđivanja zaliha predmeta rada, - metoda utvrđivanja zaliha gotovih proizvoda, i druge.

Zbog značaja u kontinuitetu reprodukc ije, u ekonomskoj teoriji i praks i, posebnu pažnju zas lužuju zalihe materijala.

Osnovni zadatak upravljanja angažovanim kapitalom u zalihama materijala je određivanje normalne, prihvatljive tj. optimalne velič ine i strukture.

Količ ina materijala koja je uz minimalne troškove pos jedovanja dovoljna za kontinuitet planiranog obima reprodukc ije, predstavlja optimalne zalihe materijala.

Naime, utvrđivanje optimalnih zaliha materijala, zahtjeva balans irane troškove držanja i čuvanja, sa uključenim kamatama sops tvenog i pozajmljenog kapitala u zalihama, sa troškovima nabavke zaliha, sa koristima u kontinuitetu reprodukc ije i kvalitetu ekonomije.

Prije konstituisanja indikatora optimalnih zaliha materijala, potrebno je utvrditi kontrolno- upravljački instrument rac ionalizac ije zaliha, optimalnu količinu nabavke.

U postupku utvrđivanja optimalne količ ine nabavke, neophodno je utvrditi količ inu godišnje potrošnje određenog materijala (Pg) , troškova nabavljanja (Tf) , troškove skladištenja u odnosu na konačne zalihe (s- izraženo u %) i utvrditi nabavnu cijenu konkretnog materijala (Nc)

Znač i, indikator optimalne veličine nabavke materijala (Q o) poznat kao Willsonova formula se konstituiše:

fc

fg

0 xTNxTxP200

Q =

ili indikator optimalnog broja godišnjih narudžbi:

f

cxgx0 T200

NPN

∗= ili

0

g0 Q

PN =

127

Pri utvrđivanju ovih indikatora uvjek se mora imati u vidu da zalihe materijala na skladištu nisu potpuno iscrpljene i da je možda već neka narudžba na putu.

Ovi indikatori su samo komponente inadikatora optimalnih zaliha materijala (Zlopt) u kojima su angažovani kapital maks imalno uspješno, sa najnižim troškovima ostvaruje svoje funkc ije u obezbjeđivanju kontinuiteta planiranog procesa reprodukc ije i optimalnog, što višeg kvaliteta konkretne ekonomije.

Znač i

s0

opt R2

QZl +=

pr i čemu je Rs = s igurnosna rezerva koja nije objektivno određena, već zavis i od subjektivnog shvatanja r izika onih koji je utvrđuju kao normativ rezervne zalihe materijala.

Što se tiče strukture zaliha sa stanovišta upravljanja angažovanim kapitalom u njima, zalihe se najčešće klas if ikuju po takozvanoj ABC metodi, po kojoj se zalihe materijala klas if ikuju tako da prvo idu one koje zahtjevaju najveću sumu angažovanog kapitala, a na kraju one zalihe materijala koje zahtjevaju najmanju sumu angažovanog kapitala.

Utvrđene optimalne zalihe materijala postaju normativ kojem se teži, ali je neophodno utvrditi kako donju granic u količ ine materijala na zalihi, a da se ne ugrozi kontinuitet procesa reprodukc ije, minimalne zalihe materijala (Zlmin) je proizvod pros ječne količ ine dnevne potrošnje u proizvodno- tehnološkoj fazi (Pd) i vremena nabavke (Vn) .

Zlmin = Pd x Vn

tako i gornja granic a, maksimalna količina zaliha materijala, koja se izračunava po s ledećoj formuli:

Zlmax = Zlmin + Qo

pri čemu je Qo = optimalna količ ina nabavke od koje neposredno zavis i maks imalna količ ina zaliha materijala.

128

Svako prekoračenje maks imalne zalihe preds tavlja prekomjernu zalihu i bespotrebno opterećuje pos lovanje preduzeća.

Tempo angažovanja kapitala u nedovršenu proizvodnju prvenstveno zavis i od velič ine proizvodne serije. Indikator optimalne velič ine (male, srednje ili velike) proizvodne serije je u bliskoj međuzavisnosti sa optimalnom količ inom nabavke materijala. Razlika je samo u tome što se prilikom utvrđivanja optimalne velič ine proizvodne serije primjenjuje i stepen korišćenja kapac iteta, odnosno intenzitet prodaje gotovih proizvoda sa zalihe.

Optimalna količ ina zaliha gotovih proizvoda se može izraziti takođe preko navedenog obrasca za optimalne zalihe materijala pri čemu se izuzimaju f iksni troškovi nabavke, umjesto nabavne c ijene materijala uzima objektivno us lovljena c ijena koštanja, a umjesto godišnje potrošnje se uključuje proc jena godišnje proizvodnje. Sigurnosne rezerve su ovdje količ ine koje se drže na zalihama gotovih proizvoda u koje preduzeće drži zavisno od njegove procjene r izika iznenadnih tržipnih kolebanja na strani tražnje.

Shvatanje da primjena adekvatne kvantitativne i kvalitativne analize velič ie i strukture obrtnih sredstava i ostvarivanje visokog stepena koordinac ije i usaglašavanja svih nivoa menadžmenta u domenu politike nabavke, proizvodne, prodajne i f inans ijske funkc ije, trebalo bi da budu osnovna načela racionalizac ije angažovanja kapitala i u našim preduzeć ima, pogotovo u s ituac iji tranzic ije na tržišne us love privređivanja. Jer, ef ikasnost upravljanja angažovanim kapitalom u obrtnim sredstvima može se poboljšati jedino posredstvom efikasnog upravljanja pojedinim oblic ima obrtnih sredstava u pojedinim fazama ciklusa angažovanja kapitala u njima.

Koristeć i se savremenim tehnikama kontrole zaliha, nabavna funkc ija treba da teži s talnom povećanju koefic ijenta reprodukc ije materijala, vodeć i računa da se time ne ugrozi neophodni kontinuitet reprodukc ije.

Što veće skraćivanje proizvodno- tehnološke faze c iklusa angažovanja kapitala uz primjenu adekvatnih metoda organizac ija proizvodnje, proizvodna funkcija treba da omoguć i povećanje koefic ijenta reprodukc ije nedovršene proizvodnje, ne dovodeć i u pitanje uredno snabdijevanje skladišta gotovih proizvoda potrebnim količ inama i asortimanom tih proizvoda.

Analizom i stimulisanjem tražnje, unapređenjem prodaje po pojedinim segmentima i kanalima, prodajna funkc ija utiče na povećanje koefic ijenta reprodukc ije angažovanog kapitala u gotovim proizvodima, što

129

je podjednako značajno i za ef ikasnost f inans ijskog upravljanja u preduzeću kao efikasnost smog f inans iranja proc esa reprodukc ije.

Spec if ičnosti sredstava za rad sastoji se u tome da traju više godina, da se u proizvodno- tehnološkoj fazi postepeno troše i pos tepeno prenose i reprodukuju svoju vrijednost u više uzastopnih ciklusa angažovanja u dinamic i reprodukc ije, a da pri tome zadršavaju upotrebljivost sve do isteka vijeka trajanja. Svakako to us lovljava i spec if ičnos ti utvrđivanja indikatora racionalnosti korišćenja angažovanog kapitala u sredstvima za rad.

Konstituisanje indikatora efikasnosti upravljanja angažovanim kapitalom u sreds tvima za rad bazira se na proučavanju problematike iskazivanja rac ionalnosti njihovog korišćenja, trošenja i reprodukovanja.

Kada otpočne, proizvodnju u datom preduzeću karakteriše određena uspostavljena tehnička struktura sredstava za rad, koja je objektivni faktor reprodukc ije, sve do eventualne rekonstrukc ije novim investic ijama, kada se, u novim us lovima, uspostavljena struktura sreds tava za rad opet pojavljuje kao objektivni faktor.

Indikatori tehničke strukture angažovanog kapitala u sredstvima za rad izražavaju se u procentima i različ iti su kod različ itih privrednih djelatnosti, što je us lovljeno prvenstveno karakteristikama proizvodno- tehnološkog procesa.

U industr iji je najčešće podjednaka zastupljenost iznosa angažovanog kapitala u građevinskim objektima i u sredstvima za rad, a u poljoprivredi je najveća zas tupljenos t angažovanog kapitala u sredtvima za rad.

Tehnička opremljenost rada sredstvima za rad je indirektan izraz tehničke strukture osnovnih sredstava, i zavis i od karaktera djelatnosti, spec if ičnosti proizvodno- tehnološkog procesa i od njihove f inans ijske moć i.

Us tvari pokazatelj tehničke opremljenosti rada sreds tvima za rad preds tavlja odnos između iznosa angažovanog kapitala u sredstvima za rad (Ki) i broja radnika (Rs) a to je:

RKTOR i=

ili samo broja proizvodnih radnika (Rp)

130

p

i

RKTOR =

Kako se suma angažovanog kapitala u sredstvima za rad može izražavati i mjeriti po nabavnoj i po vrijednosti umanjenoj za proc jenjenu amortizac iju konkretnog sredstva za rad, to se ovaj indikator može dvojako iskazivati.

Bitno je naglas iti, da su u nabavnoj vrijednosti sredstava za rad uključeni tzv. zavisni troškovi nabavke (transport, os iguranje, montaža, obuka kadrova za montažu i s l. ) kojima se ostvaruje priprema konkretnog sredstva za rad, za otpoč injanje proizvodno- tehnološke faze, odnosno koji se dešavaju u fazi početnog robnog oblika c iklusa angažovanja kapitala.

Tehnička opremljenost rada sredstvima za rad se mkože izražavati, kako u odnosu na broj radnika, tako i u odnosu na ukupan fond časova rada.

Neovisno koja varijanta indikatora tehničke opremljenosti primjenjujemo, ovaj pokazatelj uvjek izražava koncentrac iju sredstava za rad na jedinic u rada tj. iznos angažovanog kapitala u ovom elementu proizvodnje u odnosu na broj radnika.

Indikator tehničke opremljenosti rada sredstvima za rad, us ljed naučnog i tehničko- tehnološkog progresa, dobija sve veće vrijednosti pri čemu se usavršavaju pos lovna sredstva, efekti angažovane radne snage uvećavaju a pos lovni s istem preduzeća uspješnije funkcioniše.

Indikator istrošenosti sredstava za rad izražava i mjeri odnos između f izički istrošene (amortizovane) reprodukovane vrijednosti, za koji je umanjen kapital pri njihovoj nabavc i i broja radnika.

Oba ova indikatora se zajedno koriste i tumače jer izražavaju iznos angažovanog kapitala u sredstvima za rad koja su već reprodukovana u odnosu na broj radnika ili broj časova rada. Indirektno se isti pokazatelji o fizičkoj is trošenosti sredstava za rad mogu dobiti upoređivanjem indikatota tehničke opremljenos ti rada sreds tvima za rad, na osnovu nabavne vrijednosti, sa onim, na osnovu njihove sadašnje vrijednosti.

Naime, indikator zastarjelosti sredstava za rad izražava i mjeri tzv. moralno amortizovanje, ekonomsko zastarjevanje sredstava za rad po jedinic i časova rada ili u odnosu na broj radnika, odnosno iskazuje nivo savremenosti tehnike u preduzeću i zastarjelost sredstava za rad, prouzrokovanu prvenstveno tehničkim progresom i dinamikom sve

131

zahtjevnijeg tržišta, č ime se angažovani kapital u takvim sreds tvima stavlja van funkcije u reprodukc iji i nepovoljno utiče na kvalitet ekonomije.

Stepen korišćenja kapaciteta je posebno važan indikator ef ikasnosti angažovanja kapitala u sredstvima za rad, koji se obično iskazuje procentualno, i ima izraz:

100% ×=re

ost

KKkk 100% ×=

opt

ost

KKkk

pr i čemu je kk-kapac itet mjeren količ inom gotovih proizvoda koji se mogu proizvesti u jedinic i vremena; Kre – realni kapac itet us lovljen tehničkim karakteristikama i obaveznim objektivno us lovljenim prekidima, a Kopt- optimalni kapac itet sa aspekta minimalnih troškova po jedinic i proizvoda, ali sa aspekta maks imalnog ukupnog dobitka.

Ako se kapac itet izražava časovima rada tada se iskorišćenje konkretnog sredstva za rad izražava kao koefic ijent:

re

ost

KKkk = ili

opt

ost

KKkk =

ili u časovima rada:

nčQnčkk

∑×∑

=

Kada se kapital angažuje u nabavci sredstava za rad i njihovu pripremu za proizvodnju, pos lije toga su ona instalisana i funkcionalano sposobna za otpoč injanje proizvodno- tehnološke faze. Sve do eventualne rekonstrukc ije ili dopune kapac iteta, postojeć i kapacitet sredstava za rad ostaje neizmjenjen i predstavlja objektivni faktor ovog pods istema ulaganja.

Koefic ijent angažovanja kapitala u sreds tvima za rad u proizvodno- tehnološkoj fazi je:

i

i3i T

K=β

132

koji iskazuje vis inu angažovanog kapitala u odnosu na objektivno us lovljenu amortizac iju, dok koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad u završnoj robnoj fazi iskazuje vis inu angažovanog kapitala po objektivno us lovljenoj c ijeni koštanja gotovog proizvoda:

i

i5i T

K=β

Kako u fazi početnog robnog oblika angažovanog kapitala, trošenje elemenata proizvodnje, pa i sredstava za rad, nije otpočelo, to koefic ijent angažovanja, kao i koefic ijent reprodukc ije kapitala angažovanog u sredstvima za rad se u praks i ne utvrđuje.

Međutim, u ovoj fazi ne nastaju zavisni troškovi nabavke i pripreme konkretnog sredstva za rad za proizvodnju, minimizirati i svesti njihov iznos na što manju zastupljenost u odnosu na fakturnu vrijednos t konkretnog sredstva za rad.

Analognim već razmatranim iskazivanjem realnog, ostvarenog koefic ijenta angažovanja kapitala u sredstvima za rad u konkretnom procesu reprodukc ije, indirektno se dolazi do organizaciono us lovljenih odstupanja stvarnog od objektivno us lovljenog koefic ijenta angažovanja kapitala u ovom elementu proizvodnje.

Daljom analizom se utvrđuju i faktori, odnosno uzroc i ispoljenog odstupanja, predlažu i preduzimaju organizac ione mjere u pravcu veće rac ionalnosti korišćenja postojeć ih sredstava za rad u datom preduzeću.

Brzina reprodukovanja kapitala angažovanog u sredstvima za rad mjerenu objektivno us lovljenom amortizac ijom izražava se koefic ijentom reprodukc ije kapitala, koji za proizvodno- tehnološku fazu ima izraz:

3ii

i3i

1KT

β==λ

a za završnu robnu fazu:

5ii5i

1KT

β==λ

133

Ukoliko je koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u sredstvima za rad već i, njegovo reprodukovanje je brže. Kod angažovanja kapitala u sredstvima za rad, iznos koefic ijenta reprodukovanja je uvjek manji od jedan, pa se zbog toga u ekonomskoj teoriji i praks i ovaj indikator naziva randman sredstava za rad.

Us tvari, on predstavlja i kvantitativni indikator ef ikasnosti upravljanja angažovanim kapitalom u određenom vremenu, jer se iskazuje odnosom ostvarenih rezultata reprodukc ije i angažovanog kapitala u konkretnim sreds tvima za rad.

U privrednoj praks i se najčešće koriste dvije grupe indikatora kao izraza randmana vezanih za angažovani kapital u osnovnim sredstvima, odnosno sredstvima za rad.

Prva grupa obuhvata odnos rezultata reprodukc ije mjerenim ukupnim prihodom ili dobitkom na jednoj strani, i nabavne ili sadašnje vrijednosti ukupnih osnovnih sredstava, odnosno sredstava za rad, na drugoj strani,

Druga grupa indikatora je, po svojoj metodologiji konstituisanja, a i tumačenju analogna prvoj grupi, samo što se njima izražava i mjeri ef ikasnost upravljanja angažovanim kapitalom u opremi kao vitalnom dijelu sreds tava za rad. Bitno je is tać i da je korišćenje navedene dvije grupe indikatora validno samo ako se eliminišu uticaj promjena c ijena na ukupan prihod i dobitak i ako se uvaži eventualna revalorizac ija osnovnih sredstava odnosno sredstava za rad, izvrši adekvatna korekc ija njihove nabavne odnosno sadašnje vrijednosti.

Treć i bazični indikator ef ikasnosti konkretnog angažovanja je vrijeme angažovanosti kapitala u sredstvima za rad. Inače je komplementaran i kompatibilan po metodologiji konstituisanja i po tumačenju sa prethodna dva indikatora. Indikator vremena angažovanosti kapitala u sredstvima za rad za proizvodno-tehnološku fazu izgleda:

3i3i

365hλ

=

pr i čemu je λi3 – koefic ijent reprodukcije ili randman angažovanog kapitala u sredstvima za rad u proizvodno- tehnološkoj fazi, a 365 je broj dana u godini kao jedinic a vremena posmatranja.

134

Analogno tome je i indikator za početnu robnu fazu, kada se kapital takođe angažuje u sredstvima za rad u smis lu njihove montaže i pripreme za funkc ionisanje u proizvodno- tehnološkoj fazi.

S obzirom da ova faza za sreds tva za rad (opremu) traje obično jako kratko, to se ovaj indikator za početnu robnu fazu r ijetko izračunava.

U fazi prekrivanja (h 4 ) nema dodatnog angažovanja kapitala u sredstvima za rad.

Za vrijeme angažovanja kapitala u sreds tvima za rad u završnoj robnoj fazi, relevantni indikator ima izraz:

5i5i

365hλ

=

pr i čemu je λi5 – koefic ijent reprodukc ije ili randman angažovanog kapitala u sredstvima za rad u završnoj robnoj fazi kako je po definic iji :

λ = 1/β to je β = 1/λ onda je hi3 = 365 x βi3 a h i5 = 365 x β i5

pr i čemu je β i3- koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad u proizvodno- tehnološkoj fazi, a β i5 – koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad u završnoj robnoj fazi. Bitno je da što je koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad već i, koefic ijent reprodukc ije kapitala (1/βi) odnosno randman sredstava je manji, a vrijeme angažovanosti kapitala u sredstvima za rad duže.

Krajnji efekat porasta kvaliteta ekonomije, s jedne strane i imperativ savršene tržišne orjentac ije, s druge strane, af irmiše sve intenzivniju potrebu, preduzeća u tranzic iji, da efikasnom upravljanju angažovanim kapitalom posvećuje sve ozbiljniju pažnju.

Finans iranje reprodukc ije iz tuđih izvora uz visoke kamate kao c ijenu us luge kreditiranja kao i ograničenost novčanog kapitala na tržištu zaoštravaju ovaj problem i č ine ga kompleksnijim i sve aktuelnijim.

Zbog toga što novčana faza c iklusa reprodukcije prethodi angažovanju jednog dijela društvenog fonda rada u naturalnim oblic ima, ciklus reprodukc ije je šira ekonomska kategorija od ciklusa angažovanja.

135

«Vrijednost ukupnih sredstava, odnosno veličina preduzeća zavisi od potrebe i poželjnosti ulaganja u pojedinačne oblike sredstava kao i od opštih i specifičnih uslova koji određuju raspoloživost i cijenu izvora finansiranja.

Sa druge strane, pak, na raspoloživost i cijenu izvora finansiranja mogu itekako da utiču kvantitet i kvalitet poslovnih ulaganja koja treba da budu finansirana.

Zbog toga je ek splicitna analiza ovih centralnih pitanja neophodna prije nego što se pruži argumentovan odgovor, kako potrebna finansijska sredstva mogu biti pribavljena34. »

Transformac ijom raspoloživog novčanog kapitala u početni robni oblik, pribavljaju se elementi proizvodnje.

Problem optimalne strukture novčanog kapitala preduzeća je dominantan problem u dosadašnjoj teoriji i praks i f inans iranja.

Teorijski, pod optimalnom strukturom kapitala smatra se onaj odnos sopstvenih i tuđih izvora f inans iranja u pas ivi bilansa s tanja kojima se minimizira kamata kao c ijena us luga kreditiranja.

2. Metode obračuna cijena koštanja u funkciji tržišne pozicije preduzeća

Uspješnost pos lovanja preduzeća sa aspekta atr ibuta uspješnog upravljanja na relac iji: ulaganja- dobitak- tržišna pozicija u okviru praćenja, kontrolisanja, usmjeravanja i predviđanja razvojnog toka troškova, us tvari sadrži izražavanje i mjerenje c jenovnih izraza vrijednosti svih utrošaka elemenata proizvodnje po jedinic i proizvoda.

Isto tako, upoređivanje prodajnih c ijena sa utvrđenim troškovima po jedinic i proizvoda, rezultat je rac ionalnih odnosa prema svim faktorima trošenja elemenata proizvodnje.

34 Krasulj a D., «Poslovne fi nansi je»,Ekonomski fakult et B eograd, 1997. str. 10

136

Samo razvrstavanje troškova po jedinic i proizvoda kao konačnog efekta- uč inka, vezano je za potrebu izražavanja i mjerenja izazvanih troškova u proizvodnji.

Pojam uč inak se načelno definiše kao količ inski izražen output proizvodnje, bilo da je u pitanju njihov zbirni izraz (obim proizvodnje) bilo da je u pitanju njihov pojedinačni izraz ( jedinica konkretnog proizvoda) . Dakle, uč inak je i nos ilac troškova koji na tržištu dobija društveno priznatu vrijednost odnosno prodajnu c ijenu na tržištu pa na taj nač in postaje ključni nos ilac vrijednosnih rezultata reprodukcije, tj. ukupnog prihoda kao kvalitet konkretne ekonomije preduzeća.

Kalkulac ija c ijena koštanja grupiše troškove po uč inc ima nakon razvrstavanja po mjestima nastajanja.

Pod mjestima troškova podrazumjeva se uži organizac ioni dijelovi preduzeća u okviru kojih se obavljaju određeni srodni, homogeni pos lovi.

«Vezivanjem odgovornosti za troškove po mjestima troškova zadovoljavaju se informacione upravljačk e potrebe kalkulacije, planiranja, kontrole i usmjeravanja troškovima»35.

Obračun troškova sa aspekta njihovih nos ilaca, a to su proizvodi ili drugi uč inc i, predstavlja kalkulac iju c ijene koštanja č iji je c ilj u izražavanju i mjerenju novčanih izraza vrijednosti utrošaka pri proizvodnji određenih proizvoda- nos ilaca troškova.

Tri su osnovna kriter ijuma kalkulac ije c ijene koštanja, i to:

1. vrijeme u kome se kalkulac ije vrše 2. obuhvatnost troškova u c ijeni koštanja 3. nač in izrade kalkulac ije

Sa aspekta vremena kalkulac ija može biti prethodna (planska) po stalnim ili standardnim troškovima, ali i tekuća ili naknadna (po obračunskom periodu) po stvarnim troškovima.

Napominjem da su planski troškovi rezulatat obračuna planske službe preduzeća a standardni troškovi su rezultat multidisciplinarnih naučnih troškova u ili izvan preduzeća.

35 Stevanović N., «Upravlj ačko računovodstvo» Ekonomski fakult et B eograd, 2003. st r.68.

137

Sa aspekta obuhvatnosti troškova, razlikuje se kalkulacija pune cijene koštanja (Full Costing) sa obuhvatanjem svih troškova i kalkulac ija nekompletne c ijene koštanja (Direct Costing ili Marginal Costing) sa obuhvatanjem samo varijabilnih ili samo graničnih troškova.

U američkoj literaturi ovaj obračun troškova se najčešće naziva Absorption Costing, i uglavnom se koristi za eksterno izvještavanje, mjerenje privrednih agregata i dugoročne aspekte privređivanja.

Osnovnu s trukturu pune c ijene koštanja (Full Costing) č ine troškovi osnovnog i pomoćnog materijala za izradu, troškovi zarada proizvodnih radnika, amortizac ija, opšti troškovi pogonske i upravno- prodajne režije.

Sa aspekta nač ina izrade kalkulac ije, najčešće primjenjivane u praks i, su metode divizione, dodatne, pomoću ekvivalentnih brojeva i vezanih (kuplovanih) proizvoda i predstavljaju metode kompletnog (Full Costing) obračuna.

Svakako, paralelno u preduzeću obavlja se pravovremena i uporediva, prethodna (planska) i obračunska (stvarana) kalkulac ija. U ekonomskoj teoriji se navodi nekoliko princ ipa na kojima se zasniva valjana kalkulacija tj. pravilna (alokac ija) raspodjela troškova na nos ioc e, tačnost, prilagodljivost, preglednost, dokumentovanost, pravovremenost, uporedivos t i ekonomičnost.

Kombinac ije više metoda obračuna c ijene koštanja proizvoda omogućuje praćenje, izražavanje i mjerenje, analizu i planiranje, kao i kontrolu i usmjeravanje pos lovanja u okviru upravljačkih aktivnosti preduzeća.

Zadaci obračuna cijene koštanja proizvoda, se sastoji u:evidentiranju odstupanja stvarnih utrošaka elemenata proizvodnje od planiranih ili standardnih (normiranih) utrošaka, stvarnih nabavnih c ijena od pros ječnih tržišnih, zatim u stvaranju mogućnosti za poređenje stvarne c ijene koštanja sa prethodnim ili planskim periodom, kao i sa cijenom koštanja drugog konkurentskog preduzeća, kao i formiranje uspješne prodajne politike preduzeća na bazi upoređivanja stvarne c ijene koštanja sa predviđenom prodajnom c ijenom.

Na kraju, zadatak pravilnog obračuna c ijene koštanja proizvoda je omogućavanje realne nadoknade vrijednosti uloženih elemenata proizvodnje č ime će se održati materijalna baza konkretne proizvodnje kao supstanca preduzeća.

138

«Bilo koja metoda kalkulacije da se primjenjuje i sa kojim zadacima i tercijalnim ciljevima da se v rši, kalkulacija se uvjek izrađuje u pravcu ostvarivanja integralnog upravljačkog cilja- racionalnog trošenja elemenata proizvodnje i utv rđivanja prodajne politike preduzeća»36.

Obračun troškova po proizvodima pruža i opšte informac ije u sastavu internog i eksternog izvještavanja, a posebno informac ionu osnovu upravljačkom odluč ivanju u pravcu formulisanja buduć ih aktivnosti preduzeća, postupaka kontrole i preduzimanja eventualnih korektivnih akc ija.

Bilo da je u pitanju planirana varijanta, bilo da je to proces kontrole efekata već izabran i primjenjene pos lovne varijante, informac iona obilježja obračuna c ijene koštanja omogućavaju i donošenje odluka u pravcu izbora najrac ionalnijih varijanti.

Od validnos ti primjenjene kalkulac ije cijene koštanja zavis i uspješnost pos lovanja preduzeća, a savremena teorija sve više razrađuje, a pos lovna praksa pak primjenjuje nove metodologije kalkulacija (obračuna) cijena koštanja, od kojih je, u us lovima savremenog tržišta najrasprostranjenija, a u ekonomskoj teoriji neizostavno razmatrana metoda Direct Costing ili direktan obračun.

Ovaj metod polazi od okolnosti što se proizvodi realizuju, uglavnom, po tržišnim c ijenama, koje se formiraju na osnovu odnosa između ponude i tražnje. Cijena koštanja, u takvim us lovima, s luži samo kao orjentac ija u vođenju pos lovne politike preduzeća u okviru dejstva datih objektivnih- društvenih, tehničkih i prirodnih faktora.

Indirektni troškovi, koji se odnose na više proizvoda ili organizac ionih dijelova određenog privrednog subjekta, utvrđuju se u ukupnom iznosu i ne raspoređuju se po vrstama i jedinic ama proizvoda. Ovi troškovi nisu, u stvari, ni izazavani samom proizvodnjom nego su rezultata njene pripreme- uspostavljanja kapac iteta i organizac ione strukture njegovog korišćenja.

Direktni troškovi, koji nastaju neposredno u funkc iji pojave svake nove jedinice proizvoda, utvrđuju se neposredno po nos ioc ima.

Njihovim utvrđivanjem po jedinic i proizvoda dobija se komponenta cijene koštanja u č ijoj strukturi je samo iznos direktnih troškova. Kada se

36 Stavrić B., B erberović Š.,»Troškovi i poslovna politi ka preduzeća»

Ekonomski fakult et B anja Luka, 1990. st r.160

139

ovako utvrđena c ijena koštanja proizvoda pomoži obimom proizvodnje i tako utvrđeni iznos ukupnih direktnih troškova uporedi sa mogućom vrijednošću proizvodnje, obračunatom po tržišnim c ijenama, dobija se iznos moguće razlike (pozitivne ili negativne) , koja predstavlja, s jedne strane, izvor za pokriće ukupnih indirektnih troškova i, eventualno, dobitak koji nakon toga ostane, odnosno s druge strane, gubitak u pos lovanju. Ovo se može predstaviti i s ledećim kvantitativnim izrazom

∑<>

−=

n

1jindigji TTQC

odnosno, jednostavnije

indi TTC<>

−

Ukoliko je lijeva strana obrasca koja preds tavlja razliku između iznosa moguće realizacije proizvodnje (C) i iznosa ukupnih direktnih troškova (Tdi) veća od desne s trane obrasca, koja predstavlja iznos ukupnih indirektnih troškova (T in) , preduzeće će ostvariti dobitak u svome pos lovanju. U protivnom, ukoliko je desna strana veća od lijeve, pojaviće se gubitak. Samo u s lučaju izjednačavanja lijeve i desne strane neto pos lovni rezultat jednak je nuli.

Ovakav obračun troškova ima za c ilj da ukaže na opravdanost us-vojenog programa proizvodnje. Pri tome, indirektni troškovi tretiraju se kao neotklonjivi u datim us lovima uspostavljenog kapac iteta i organizac ije njegovog korišćenja. Zato je opravdana svaka proizvodnja ako se njenom realizac ijom na tržištu pokrivaju direktni troškovi i nakon toga ostane jedan iznos za pokriće izvjesne velič ine indirektnih troškova, ako se upoređuje sa pozic ijom obustavljanja korišćenja uspostavljenog kapac iteta, kada su ukupni indirektni troškovi nepokriveni i preds tavljaju gubitak u pos lovanju.

Metoda direct costing primjenjiva je naroč ito kod preduzeća sa izrazito visokim organskim sastavom elemenata proizvodnje, i kojem se mora respektovati neotklonjivost indirektnih troškova (koji se mogu, us lovno, poistovjetiti sa f iksnim troškovima) , uslovljenih velikom koncentrac ijom sreds tava za rad i s loženom organizac iojom pos lovanja.

140

Nedostac i metode obračuna po varijabilnim troškovima otklanjaju se metodom marginalnog obračuna troškova ili metodom postepenog pokrića fiksnih troškova, koja je u suštini dorađena metoda obračuna po varijabilnim troškovima. Naime, metoda obračuna po standardnim varijabilnim troškovima predstavlja predračunsku (prethodnu) metodu kalkulac ije c ijena koštanja po varijabilnim troškovima.

Stvarni troškovi, kao novčani izraz vrijednosti stvarnih utrošaka elemenata proizvodnje u određenom obračunskom periodu, predstavljaju osnovu za sve kalkulac ione i informac ione podloge za donošenje upravljačkih odluka o troškovima. NJ ima se ne može osporiti izuzetna važnos t za evidentiranje, oc jenu, praćenje i analizu trošenja u protekloj proizvodnji, rac ionalnosti korišćenja elemenata proizvodnje, kao i efekata pos lovanja u vis ini ostvarenog dobitka jer se is ti obračunavaju naknadno. Us tvari oni su nezamjenjivi dio internih i eksternih izvještaja o ostvarenom pos lovanju preduzeća, kao i osnova za predviđanje tj. planiranje troškova u buduć im periodima pos lovanja. Paralelno, obračun po stvarnim troškovima nema validnost informac ione podloge subjektima upravljanja za potrebe kontrole i usmjeravanja tj. za potrebe upravljanja troškovima.

Stvarni troškovi, bez obzira da li se radi o obračunu po punim troškovima ili po obračunu po varijabilnim troškovima, predstavljaju samo instrument evidenc ije troškova nastalih pri proizvodnji određenih proizvoda. Po kriter ijumu obuhvatnosti troškova metode obračuna se dijele one sa punim troškovima i na one po varijabilnim (nepotpunim) troškovima, dok se podjela na stvarne, planske i standardne troškove vrši po kriter ijumu vremena obračuna ili po kriter ijumu predviđanja i kontrole.

«Međutim, samo standardni troškovi kao novčani izrazi v rijednosti standardnih utrošaka po standardnim cijenama, mogu pružiti sveobuhvatnu ili bar dovoljnu informacionu podlogu za upravljačko- kontrolne aktivnosti u domenu racionalizacije poslovanja preduzeća»37.

Proc jena planske s lužbe o njihovoj vis ini, strukturi i razvojnom toku u narednim predviđenim us lovima pos lovanja i ostvareni evidentirani troškovi u proteklom periodu, predstavljaju osnovu za utvrđivanje- predviđanje planskih troškova. Ustvari predstavljaju normalne troškove sa kojima se mogu upoređivati os tvareni troškovi, koji su pod uticajem subjektivnih karakteristika i sposobnosti analitičara, odnosno planera da ih tačno proc jeni.

37 Kukoleča S., «Ekonomika organizacij e udruženog rada» knj iga 1.

Savremena adminis tracij a B eograd,1978. s tr. 199.

141

Pojedini autori ove troškove nazivaju željenim a u savremenom konceptu upravaljanja i ciljnim troškovima koji se sve češće razmatraju u savremenoj ekonomskoj teoriji i pr ivrednoj praks i.

Bilo da je u pitanju interni uzrok odstupanja utrošaka ili eksterni uzrok odstupanja nabavne c ijene, ods tupanje novčanog izraza vrijednosti ostvarenog trošenja kao standarda - mjerila, izuzetno je značajan indikator rac ionalnosti trošenja. Neophodno je odrediti uzrok odstupanja, da li je ono pos ljedic a količ inske komponente (utrošaka) ili c jenovne komponente (nabavne cijene) . Utvrđivanje količ inske ili c jenovne komponente odstupanja stvarnih i standardnih troškova se vrši posebnom metodom odgovarajuć ih komparac ija stvarnih utr iošaka i c ijena sa standardnim utrošc ima i c ijenama.

Analizom odstupanja stvarnih troškova od standardnih ili analiza varijansi, otkriva uzroke odstupanja koja se javljaju primjenom poređenja stvarnih sa standardnim troškovima kao i nadležnost za buduću kontrolu i usmjeravanje troškova u okviru njihove racionalizac ije- koja je određena standardima.

U pravcu rac ionalne upotrebe elemenata prizvodnje, ostvarivanju planiranog pos lovnog zadatka i unapređenja tekuć ih i buduć ih efekata pos lovanja preduzeća, standardni troškovi su izuzetno vrijedan kontrolno- upravljački instrument savremenog preduzeća.

Standardni troškovi kao kontrolno- upravljački instrument zauzimaju centralno mjes to u proc esu praćenja, analize i oc jene odnosno planiranja, kontrole i usmjeravanja trošenja elemenata proizvodnje.

Standardni troškovi kao kontrolno- upravljački instrument

142

«U domaćoj literaturi, standardi troškova se definišu kao normativ i objektivno potrebnih troškova za proizvodnju određenog proizvoda, odnosno oni se tretiraju kao određena v rsta cilja racionalizacije kojem se teži»38.

U inostranoj literaturi, standardi troškova se klas if ikuju kao idealni ili kao operativno mogući, pri čemu idealni standardi traže maks imalnu rac ionalizac iju trošenja i mogu biti ostvareni uz idealne us love, dok operativno moguć i standardi se mogu postić i u postojeć im, realnim i tekuć im us lovima pos lovanja.

Nerealno visoki s tandardi koji se objektivno ne mogu ostvariti, mogu biti izrazito destimulativni što dovodi do vrlo loših rezultaat jer se ne ostvaruju ni pros ječni uobičajeni rezultati. Dovoljno objektivizirane standardne troškove i dobro postavljeni interni obračun nije sasvim jednostavno postić i pogotovo ne u našim us lovima, gdje već duže vrijeme vlada ps ihologija stimulativnih, dosta komotnih normativa što nisu razlozi odstupanja od ideje da istražujemo koliko troškova treba da iznose i nastojimo da im stvarne troškove što više približimo39.

U težnji za kontinuiranim revidiranjem i unapređenjem s tandarda, razvija se i usavršava tradic ionalni obračun što je dovelo do savremenog upravljanja troškovima pod nazivom Kaizen obračun troškova, koji preds tavlja savremenu varijantu obračuna po standardnim troškovima. Zbog toga što u sebi integriše planirano unapređenje pos lovanja sa fokusom redukovanja troškova akc ijama i zas lugama svih zapos lenih, veoma se razlikuje od metoda obračuna po standardnim troškovima.

38 Stevanović N.,” Upravlj ačko računovodstvo”Ekonomski fakult et B eograd, 2000. st r.304. 39 Stevanović N., «Upravlj ačko računovodstvo» Ekonomski fakult et B eograd, 2000. st r. 304.

143

I Obračun po st andardnim t roškovima: • Koncepti si st ema kont rol e t roškova • Pretpost avl ja st abilnos t u t ekućem

proi zvodnom procesu • Cilj j e ispunjenj e st andardnih efekat a

racional izacij e t roškova

I Kaizen obračun: • Koncept sis tema smanjenja t roškova • Pretpost avl ja kontinui rana pobol jšanj a u

proi zvodnj i • Cilj j e ispunjenj e st andarda redukovanja

troškova

II T ehnike obračuna po st andardnim t roškovima: • Standardi se post avlj aju godi šnj e il i

polugodišnje • Anali za odstupanja t roškova uključuje

poređenje stvarnih i st andardnih t roškova • ispiti vanj e odstupanja se obavl ja ako

standardi nisu ispunjeni

II T ehnike Kaizen obračuna: • Ciljevi smanjenj a t roškova se post avlj aju

mjesečno, a metode kontinuiranog poboljšanj a (Kaizen metod) se primjenjuj e tokom ci jel e godine

• Anali za odstupanja t roškova uključuje poređenje cilj nih Kaizen t roškova sa stvarno smanjenim iznos ima

• Ispitivanj e se obavlj a kada nij e ostvaren cilj ni i znos smanjenj a t roškova (Kaizen iznos)

III Ko posj eduje znanje za smanjenj e t roškova: Menadžeri i inženjeri post avl j aju st andarde, j er posj eduju st ručnost.

III Ko posj eduje znanje za smanjenj e t roškova: Svi zaposl eni su uključeni u proces, j er oni t o najbol je znaju.

Uporedne karakterist ike obračuna po st andardnim troškovima i Kaiz en obračunu40

Metoda obračuna po standardnim varijabilnim troškovima, čiju okosnic u č ine standardni varijabilni troškovi koji se potvrđuju kao posebno važni i pouzdani instrumenti praćenja i mjerenja, planiranja, kontrole i usmjeravanja troškova, u olakšavaju obračun c ijene koštanja proizvoda i čine proces donošenja upravljačkih odluka lakšim i jedonstavnijim, pravovremenim i bržim.

Ova metoda je dala pozitivne rezultate i veoma je popularna u američkoj privrednoj praks i. U našoj privrednoj praks i je obrnuto, mali broj preduzeća (koristi) primjenjuje obračun po standardnim troškovima, a još manji je broj onih koja primjenjuju direct costing metodu.

Metoda obračuna po standardnim varijabilnim troškovima objedinjuje sve prednosti direct costing-a kao metode obračuna po varijabilnim troškovima i prednos ti metode obračuna po standardnim troškovima. Na taj nač in ona obuhvata i aloc ira nastale stvarne troškove, kontinuirano ih evidentira i prati i upoređivanjem sa standardnim troškovima utvršuje odstupanja kao i nos ioc e odgovornosti za njih.

Znač i, ova metoda ne napušta ukupne stvarne troškove nego ih samo drugač ije obračunava, i na taj nač in zadovoljava i kalkulac ioni i

40 Figar N., «Troškovi P reduzeća» Nadica Figar Ni š, 2003. (prerađeno) st r. 215

144

informac ioni zahtjev u pravcu stimulativnog nagrađivanja ili sankc ionisanja onih zapos lenih koji su doprinjeli, odnosno koji su odgovorni za pozitivna ili negativna odstupanja.

Ova metoda je informac iona podloga za upravljačke odluke u pravcu povećanja tekuć ih i buduć ih efekata pos lovanja preduzeća.

Posebna prednos t ove metode je u određivanju troškovne osnove formiranja prodajnih c ijena i pri alternativnom odlučivanju što ga č ini izuzetno značajnom analitičko- metodološkom aparaturom pos lovnog odluč ivanja u pravcu rac ionalizac ije korišćenja elemenata proizvodnje, zbog čega istu č ine popularnom posebno u savremenoj inostranoj teoriji i praks i.

U pravcu postizanja konkurentnosti na savremenom tržištu u us lovima globalizac ije i integrac ije svjetske privrede, sve je izraženiji razvoj modela međunarodne standardizac ije pos lovanja.

Preduzeća čije pos lovanje prelazi nac ionalne okvire, u težnji ka postizanju profita- dobitka, nailazi na teškoće u utakmic i sa sve jačom inostranom konkurenc ijom u tehnološkim dostignuć ima, rac ionalizac iji kapitala i redukc iji troškova, kao i u kvalitetu, funkc ionalnos ti i dizajnu proizvoda.

Zbog navedenih procesa u svjetskoj privredi, položaj zemalja u tranzic iji, kao što je i naša zemlja, je još s loženiji. Donošenje značajnih ekonomskih odluka učesnika na različ itim tržištima, prvenstveno tržištima kapitala i roba, nije moguće sprovesti bez kvalitetnih, transparentnih i uporedivih informac ija kao i posebno velikog uticaja međunarodnih organizacija, naroč ito onih f inans ijskog karaktera (Međunarodni monetarni fond i Svjetska banka) .

Jedinstvenost pos lovnih izvještaja i pos lovnih informac ija predstavlja okosnic u funkc ionisanja nac ionalnog, a pogotovo međunarodnog tržišta i osnovu internac ionalne pos lovne komunikac ije i uporedivosti pos lovanja njihovih učesnika.

U c ilju r ješenja problema transnac ionalne pos lovne komunikac ije i podizanja opšteg kvaliteta pos lovanja savremenih preduzeća javljaju se međunarodni standardi i standardizac ija pos lovanja kroz formiranje Međunarodne organizac ije za standardizac iju (ISO) .

Međutim, preduzeća su i prije primjenjivala brojne standarde kao kontrolno- upravljačke instrumente rac ionalizac ije pos lovanja u c ilju postizanja što veće konkurentnos ti na tržištu, tačnije od definisanja prvog

145

modela standardizac ije, modela izvrsnosti ili Demming Prize, standarda za proizvodna i us lužna preduzeća u Japanu, 1951. godine, koji u prevodu znač i Demingova poluga.

Koliko je primjena ovih standarda u pos lovanju japanskih preduzeća efikasna, govori i podatak da je Japan dospio na prvo mjesto po konkurentnosti- sve do 1993. godine.

Uvođenje američke standardizac ije pos lovanja proizvodnih preduzeća sa Malcolm Baldrige standardom 1987. godine, kao konkurentska reakc ija, dovodi 1994. godine Ameriku na prvo mjesto gdje je i danas, zadržavajuć i epitet svjetskog ekonomskog lidera.

Evropski model standarda, European Foundation Quality Management, što u prevodu znač i Fondac ija evropskih upravljanja kvalitetom, uspostavljen 1988. godine, omoguć io je Finskoj, Holandiji, Švajc arskoj, Danskoj, Velikoj Britaniji i NJemačkoj da zauzmu visoko mjesto po konkurentskoj moć i na globalnom svjetskom tržištu.

Godine 1987. Međunarodna organizac ija za standardizac iju (ISO) donijela je seriju standarda ISO-9000, kao i revizija 1994. godine, naglašavaju kvalitet proizvoda i njegovu kontrolu, bez kontrole i usmjeravanja proizvodnog procesa prema efikasnom pos lovanju.

Decembra 2000. -te godine se postavlja i zvanično stupa na snagu novi međunarodni standard ISO- 9001: 2000, koji više nije standard kvaliteta kao prethodna dva modela, već je to procesni model standarda u koji je uključena provjerena praksa standardizac ije pos lovanja u Japanu, Americ i i Evropi, mada još zaostaje za tim modelima.

Za razliku od standardizac ije kvaliteta proizvoda koja akcentira tržišni aspekt i zadovoljstvo kupaca, standardizac ija proizvodnog proc esa u prvi plan stavlja procesni aspekt pos lovanja, a to je rac ionalizac ija ulaganja, sticanje dobitka, ostvarivanje što višeg kvaliteta konkretne ekonomije i dostizanje zadovoljavajuće konkurentske prednosti savremenog preduzeća. Svakako, bez međunarodnih standarda, svjetsko tržište gubi svoje vitalne smjernic e.

Harmonizac ija odnosno usaglašavanje informac ione podloge upravljačkih odluka pri čemu računovodstvo sa neminovnim korišćenjem međunarodnih standarda, predstavlja izuzetno značajan ins trument rac ionalizac ije pos lovanja, konkurentnosti i zadovoljavajuće pozic ije na svjetskom tržištu.

146

Posebno usklađeno i konc ipirano po međunarodnim računovod-stvenim standardima- MRS- računovodstvo sa informac ionom podrškom upravljačkom odluč ivanju, postaje najznačajniji informac ioni resurs- podloga donošenja uspješnih upravljačkih odluka o kapitalu i troškovima, u vezi pos lovnih aktivnosti, kako na domaćem, tako i na svjetskom tržištu.

Primjena nove zakonske i profes ionalne regulative po međunarodnim računovodstvenim standardima (MRS) u našoj zemlji poč inje 1.1.2004. godine, a inače uvođenje MRS započelo je 1973. godine osnivanjem Komiteta za međunarodne računovodstvene standarde od strane šesnaes t profes ionalnih asoc ijac ija iz devet svjetskih zemalja.

Ciljni obračun troškova, Kaizen praksa i Just in Time princip

Baza savremenog pristupa ciljnog upravljanja troškovima je ciljni obračun troškova (Target Costing) a nastao je kao pos ljedic a sve složenijeg savremenog tržišta i izrazito oštre konkurenc ije potenc irane globalizac ijom i integracijom svjetske privrede.

Kvalitet- funkc ionalnost i dizajn proizvoda- vrijeme i cijena kao proizvodna relac ija u takvim us lovima postaje sve zahtjevnija kao i traženje novih nač ina efikasnijeg upravljanja.

Jedan od najmoćnijih mehanizama jačanja konkurentnosti savremenog preduzeća je svakako mehanizam predviđenog ciljnog troška.

U us lovima nemilosrdne globalne konkurenc ije kontinuirano i disciplinovano, redukuje troškove, obračun c iljnih troškova postiže svoj cilj- proizvodnju visokokvalitetnih, funkcionalnih i moderno dizajniranih proizvoda uz niske c iljne troškove. Iako je nastao prije četir i decenije u automobilskoj industr iji Japana, kao baza specif ičnog savremenog koncepta upravljanja troškovima, postaje integralni dio razvojnih strategija u pos lovanju današnjih savremenih preduzeća.

Smisao ciljnog obračuna troškova su dozvoljeni c iljni troškovi koji ne mogu niti smiju biti prekoračeni a samo dostizanje predstavlja osnovni pravac i pokretačku snagu svih upravljačkih aktivnosti preduzeća.

Us tvari, obračun c iljnih troškova zasnovan je na upravljanju troškova u najranijim fazama razvoja proizvoda- faza istraživanja, razvoja i inženjeringa proizvoda, dok je dos tizanje c iljnih troškova osnova Kaizen pristupa.

147

Model ciljnog obračuna troškova

U osnovi Kaizen pristupa, koncepta ili prakse- je redukovanje troškova postojeć ih proizvodno- tehnoloških procesa tj. u redukovanju troškova koji ne dodaju vrijednost postojeć im proizvodima i proces ima, što znač i da se kontrolisanjem i usmjeravanjem rac ionalnosti trošenjastandardima zasnovano, vrši u tekućoj fazi c iklusa proizvodnje.

Svakako, to podrazumjeva planirano i kontinuirano poboljšanje proizvoda i procesa za buduć i period pos lovanja preduzeća.

Planirano poboljšanje se dostiže, te je Kaizen praksa nač in tekućeg dostizanja postavljenih standarda, c ilj je ispunjenje standardnog redukovanja troškova, kroz uspostavljanje i primjenu planiranog standardnog poboljšanja proizvoda i procesa.

«Dakle, Kaizen praksa podrazumjeva specifičnu redukciju troškova koju karakteriše specifična suština i tehnika, kao i subjekti koji je sprovod»41.

41 Figar N., «Troškovi preduzeća» Nadica Figar Niš, 2003, s tr. 215

148

Suština Kaizen prakse je redukovanje troškova uz ispunjenje standarda redukovanja u pravcu kontinuiranog poboljšanja proizvoda i pos lovnih procesa.

Spec if ičnosti tehnike koje se koriste su: c iljevi redukovanja sa postavljaju i primjenjuju mjesečno, a praksa kontinuiranog poboljšanja se primjenjuje tokom cijele godine; proučavanje odstupanja troškova uključuje poređenje c iljnih troškova sa stvarno redukovanim iznos ima ; i analiza se obavlja kada c iljni iznos tog smanjenja troškova (Kaizen iznos) nije ostvaren.

Svi zapos leni u preduzeću, od neposrednih izvršilaca do menadžera najvišeg ranga su subjekti koji provode Kaizen praksu.

Analizirajuć i suštinu Kaizen prakse, ona s jedne strane predstavlja metodu obračuna c iljnog troška, dok s druge strane, radi uvošenja kontinuirane primjene standarda trošenja, se tretira kao savremena metoda obračuna po standardnim troškovima.

Neovisno kako tretiramo Kaizen praksu, kao poseban model ili kombinac iju više metoda, ona u pos lovanju savremenog preduzeća preds tavlja izuzetno vrijedan analitičko- metodološki instrumentarij, značajan za upravljanje troškovima i poboljšanju proizvoda.

Ostvarivanje zadovoljavajućeg ciljnog dobitka i odgovarajuće, konkurentno pozic ioniranje na tržištu je glavno usmjerenje metode c iljnog troška i Kaizen prakse, kroz redukovanje troškova proizvoda do predviđenog novoa.

U tom c ilju, karakteristične su tr i metode redukc ije troškova koje su u savremenoj praks i dale značajne rezultate, to su:

1. ponovan inženjering proizvoda, 2. analiza vrijednosti,

3. metoda poboljšanja proizvodnog proc esa.

Da bi se c iljni trošak odredio, potrebno je primjeniti s ledeće pos tupke:

- razviti proizvod koji odgovara potrebama potenc ijalnih kupac a, - projektovati (utvrditi) prodajnu c ijenu proizvoda polazeć i od c ijene

koju su potenc ijalni kupc i spremni da prihvate za dati proizvod, uz uvažavanje c ijene konkurenc ije,

- utvrditi c iljni trošak izvlačenjem željene ciljne stope dobitka iz utvrđene c ijene,

149

- izvršiti funkc ionalnu analizu troškova, kao i obračun troškova po aktivnostima i obračun troškova kvaliteta na kojima se zasniva obračun troškova životnog c iklusa, a u svrhu postizanja c iljnog troška.

Potvrda ovog postupka vidljiva je pri primjeni ključnih pristupa upravljanja sa svojim spec if ičnim instrumentima i metodama kojima se fokus ira primjena na pojedine faze životnog c iklusa konkretnog proizvoda.

Životni ciklus proizvoda i različiti obračuni troškova42

Princ ip c iljnog troška i Kaizen prakse, su suštinski princ ipi savremene rac ionalizac ije trošenja kao oblika ulaganja, a time i rac ionalizac ije c jelokupnog proizvodno- pos lovnog s istema preduzeća i postizanje Just in Time (JIT) princ ipa, kao proizvodnja tačno na vrijeme koji se u savremenoj inostranoj ekonomskoj teoriji i praks i smatra ciljem rac ionalizac ije cjelokupnog pos lovanja i osnovnim princ ipom savremene Nove proizvodne f ilozofije (NPF)

Princip ciljnog troška, pojedini autori nazivaju i netroškovnim principom racionalizacije proizvodnje kojim se cjelokupna aktivnost menadžmenta usmjerava na smanjivanje troškova u okviru knstantne prodajne cijene, za razliku od troškovnog principa kada se prodajna cijena posmatra kao funk cija troškova43.

Nova proizvodna filozofija (NPF) je nastala i razvijena je u Japanu i u ekonomskoj teoriji i praks i se naziva i tojotizam za razliku od američke (NPF) proizvodne f ilozofije koja se naziva fordizam .

42 Stevanović N., “ Savremeni koncepti upravlj anj a troškovima» Zbornik radova

Evropska integraci ja S rbij e, Beograd, 2003. st r.226 43 Todorović J., «Menadžment proi zvodnje» Mrlj eš, Beograd, 1999. s tr. 259 . prerađeno

150

Inače, smatra se jednim od najviših nivoa dostignuća u pogledu tehnike, tehnologije, organizac ije i upravljanja proizvodnjom savremenog preduzeća.

U mehanizmu NPF, c iljni trošak je početni, a JIT krajnji c ilj upravljanja proizvodnjom kao pods istema ulaganja.

U okviru NPF, neophodno je rac ionalnim trošenjem elemenata proizvodnje, proizvesti proizvod koji tačno na vrijeme, po kvalitetu, funkc ionalnosti, dizajnu i što nižoj c ijeni zadovoljava zahtjeve kupac a, što ustvari znač i da je krajnji c ilj savremenog nač ina rac ionalizacije trošenja elemenata proizvodnje, ostvarivanje JIT princ ipa.

Opšti model racionalizacije trošenja

po novoj proizvodnoj filozofiji44

Navedeni model rac ionalizacije trošenja pokazuje da ostvarivanje JIT princ ipa po Novoj proizvodnoj f ilozofiji –PNF- podrazumjeva metodu obračuna ciljnog troška kao osnova ove f ilozofije.

Svakako da s lijedi kontinuirano unapređenje akc ija i mjera u pravcu redukc ije troškova kroz redefinisanje svih aktivnosti koje se vrše u organizac iji njihove proizvodnje.

JIT princ ipom se omogućuje dostizanje c iljnog nivoa, pri čemu predmeti rada stižu pravovremeno do odgovarajućih sredstava za rad, gdje

44 Todorović J.,»Menadžment proi zvodnje» Mrlj eš, Beograd, 1999. str. 261

151

radnic i svojim stručnim, pažljivim i maks imalnim zalaganjima u pravcu eliminisanja ras ipanja bilo vremena, bilo pros tora, bilo predmeta rada.

Subjektivni, odnosno organizac ioni faktori su ovdje od sve većeg značaja.

Kvalif ikac iona struktura svih zapos lenih, njihovo usavršavanje i motivisanost za maks imalan doprinos u ostvarivanju projektovanih ciljeva, među kojima je i ostvarivanje c iljnog troška, od presudnog je značaja u savremenom upravljanju pos lovanjem preduzeća po JIT princ ipu.

Odnos obračuna ciljnog troška i Kaizen koncepta po JIT principu savremene proizvodne f ilozofije je komplementarno integralan, pa se u raspoloživoj ekonomskoj literaturi smatra suštinom najsavremenijeg dostignuća u upravljanju troškovima u pravcu troškovne konkurentnosti, podizanja kvaliteta konkretne ekonomije i unapređenja tržišne pozic ije preduzeća.

152

TR EĆI DIO

MODEL UPRAVLJANJA TROŠKOVIMA KAO ELEMENTOM POSLOVNOG USPJEHA

153

I. METODOLOŠ KA DEFINIS ANJA KVALITETA EKONOMIJE PR EDUZEĆA

1. Pos lovni uspjeh kao pokazate lj materijalnog razvo ja preduzeća

U us lovima savremene tržišne privrede, preduzeće kao organizac ioni ekonomski s istem, može opstati samo ako raste i ako se razvija.

«Opstanak, rast i razvoj preduzeća zasniva se na konceptu njegov e efektivnosti i efikasnosti. Nekada se efektivnost preduzeća analitički posmatra kao proizvodna, prometna, alokativna i investiciona45».

Preduzeća moraju da nauče da egzistiraju u promjenama i moraju znati šta da rade i kako najbolje da rade da bi se ostvarila tekuća i dugoročna prednos t nad konkurentima i obezbjedila trajnost u ostvarivanju što višeg kvaliteta ekonomije.

Maks imiranje rezultata reprodukc ije uz minimalna ulaganja je globalan ekonomski princ ip pos lovanja. Znač i da je kvalitet ekonomije preduzeća određen odnosom između rezultata reprodukc ije i ulaganja kapitala u ostvarenje tih rezultata. Nivo kvaliteta ekonomije preduzeća određen je s is temom efikasnosti u ostvarivanju maks imalnih rezultata sa minimalnim ulaganjima. Kvantitativni izraz promjena pojedinih elemenata rezultata reprodukc ije i pojedinih elemenata ulaganja predstavlja nivo kvaliteta ekonomije preduzeća.

Taj kvantitativni izraz, indikator promjena navedenog odnosa u sukces iji vremenskih perioda je ustvari pos lovni uspjeh preduzeća.

Bez obzira na to koliko se č inilo is traživanje pos lovnog uspjeha kroz istraživanje perfomans i preduzeća savremenim i potpuno novim pristupom, sva dostupna literatura, kako domaća tako i strana, govori o dobitku kao o sintetičkom c ilju pos lovanja, a svi željeni podc iljevi su samo varijac ije iste težnje ka efikasnosti kao primarnom, suštinskom i krajnjem efektu pos lovanja.

45 Grozdanović D., «Ekonomika preduzeća» Ekonomski fakult et Niš, 2002. st r. 32

154

Prema tome, pos lovni uspjeh je kvantitativan izraz kvaliteta ekonomije tj. ef ikasnosti pos lovanja preduzeća jer je to suština kvaliteta ekonomije, a pos lovni uspjeh njihov kvantitativni izraz. Identičnos t ekonomskog značenja pojma efikasnosti i pojma kvaliteta ekonomije, dovodi do identičnosti u tumačenju pos lovnog uspjeha kao pokazatelja ef ikasnosti i kao pokazatelja kvaliteta ekonomije.

Obim proizvodnje, ukupan prihod i dobitak kao determinante pos lovnog uspjeha na strani rezultata reprodukc ije kao i na strani ulaganja u reprodukc iju- angažovanje i trošenje- mogu biti rezultat dejs tva faktora objektivnog i subjektivnog odnosno internog i eksternog karaktera.

Praćenjem pos lovnog uspjeha kao indikatora dinamike kvaliteta pos lovanja preduzeća, omogućuje se sagledavanje faktora koji opredjeljuju pos lovanje i dobija se uvid u os tvareni nivo kvaliteta njegove ekonomije.

Komparativnim vremenskim metodama u odgovarajućoj kombinac iji indikatora pos lovnog uspjeha, dolazi se do pouzdanih kvantitativnih pokazatelja os tvarene dinamike pos lovnog uspjeha.

«Budući da faktori poslovanja djeluju na sve elemente, faze i tokove u njemu, neki aspekti te neizbježne uslovljenosti mogu se identifikovati u tekućem periodu, a neki dolaze do izražaja tek u cjelokupnom životnom ciklusu preduzeća46. »

Znač i, pos lovni uspjeh preduzeća je s intetički kontrolno- upravljački instrument rac ionalizac ije trošenja i angažovanja kao pods istema ulaganja u pravcu ostvarivanja što višeg kvaliteta ekonomije.

2. Kvantita tivni rezultati pos lovnog uspjeha

Osnovni ekonomski princ ip pos lovanja istovremeno je i glavni kriter ijum ostvarivanja ciljeva ekonomske aktivnosti. Ujedno je to i glavni kreiter ijum oc jene postignutog pos lovnog uspjeha.

Svaka oc jena pos lovnog uspjeha primjenom odgovarajuć ih metoda izvodi se na osnovu suštinskog ekonomskog kriter ijuma efikasnosti, a u cilju ne samo sagledavanja nego i mjerenja pos lovnog uspjeha.

46 Grozdanović D., “ Ekonomska efikasnost s trat egij e preduzeća”

Ekonomski fakult et Ni š, 1995. st r. 110

155

«Mjerenje poslovnog uspjeha je aktivnost kojom se identifikuje stepen uspješnosti u realizovanju prethodno postavljenih ciljeva poslovanja, kako na nivou cjelokupnog preduzeća, tako i na nivou njegovih poslovnih jedinica, funkcija, procesa i aktivnosti, a posebno na nivou odgovornosti nosilaca pojedinih radnih zadataka47».

Takođe, mjerenje pos lovnog uspjeha je neizostavni dio uspješnog upravljanja kvalitetom ekonomije preduzeća.

Kvantitativno izražen pos lovni uspjeh omogućuje ne samo postizanje željenih pos lovnih rezultata već i sagledavanje, pojedinačno mjerenje i korekc iju svake pojedinačne determinante kao i mjerenja utic aja društvenih, tehničkih i organizacionih faktora indirektnog ili direktnog dejstva.

Na taj nač in izmjeren pos lovni uspjeh postaje izuzetno značajan instrument kontrole i usmjeravanja tekuće pos lovne politike, a time i nezamjenjljiv kontrolno- upravljački instrument za rac ionalizac iju ukupnog pos lovanja preduzeća.

«Pristupanje mjerenju poslovnog uspjeha zahtjeva rješavanje tri osnovna metodološka problema, i to: prvi, odrediti šta će se mjeriti na strani rezultata, a šta na strani ulaganja za ostvarivanje tih rezultata, drugi, koja mjerila će se pri tome koristiti i treći, koji indikatori i modeli mjerenja će se primjeniti48. »

U savremenoj privrednoj praks i, sve češće se kaže, ono što izmjeriš, i kao takvim upravljaš- to i dobiješ, a ono što os taje na nivou kvalitativnih atr ibuta podložno je subjektivnim, arbitrarnim i nerac ionalnim odlukama i efektima.

Izučavani i primjenjivani indikatori pos lovnog uspjeha u ekonomskoj teoriji i praks i bazirani su na osnovnom ekonomskom kriter ijumu efikasnosti.

Fundamentalno polazište izražavanja, praćenja, kontrole i usmjeravanja odnosa između pojavnih oblika rezultata i ulaganja, preds tavlja osnovni kreiter ijum pos lovnog uspjeha čime se ujedno r ješava prvi metodološki problem- šta se mjeri.

47 Kost ić B., «Mjerenj e perfomans i u menadžment kompenzacij ama menadžera»

Poslovna politi ka, Beograd, 2002, s tr. 39 48 Draker P., “ Menadžment za budućnost» Grmeč, B eograd, 1995.s tr. 85

156

Znač i na strani rezultata reprodukc ije, mjere se obim proizvodnje, ukupan prihod, dohodak i dobitak, a na strani ulaganja utrošena radna snaga, ukupni troškovi i angažovani kapital.

Navedena mjerila na strani rezultata i na strani ulaganja u zavisnosti od posmatranja podc iljeva proizvodnje, akumulativne i reproduktivne sposobnosti u sastavu osnovnog c ilja preduzeća, uobličavaju se u određene tradic ionalno poznate indikatore kompleksa produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti.

Ovi indikatori su ujedno i metode mjerenja stepena sprovođenja ekonomskih princ ipa i kvantitativni pokazatelji- instrumenti kontrole, posebno u slučaju heterogene proizvodnje, svode se uglavnom na finans ijske izraze, a njihova informac iona osnova je računovodstveni pods istem preduzeća.

U privrednoj praks i pri konkretnom izboru modela mjerenja pos lovnog uspjeha, potrebno je imati u vidu da se : kvantif ikuju odnos i između relevantnih ekonomskih kategorija u određenom periodu, da se izmere sve ekonomsi relevantne promjene u tim odnos ima u toku određenog vremenskog perioda, da se kvantif ikuju os tvarenja u odnosu na plan ili s tandard kao da se konkretizuje položaj datog preduzeća u odnosu na pos lovni uspjeh konkurenta ili lidera u grani, i pored svega da se obuhvate i kvalitativni pokazatelji.

Prema tome, mjerenje pos lovnog uspjeha je u funkc iji izvještavanja i kontrole kao i funkc iji izvođenja promjena, usmjeravanja i sprovođenja poboljšanja ef ikasnos ti pos lovanja preduzeća.

Poštujuć i realne č injenice, privredna praksa je dos ljedno uvažavajuć i zakonske propise o obaveznim pokazateljima, dopunski proučavala i usvajala samo one makar i parc ijalne instrumente koji su pružali s liku parc ijalnih stanja i promjena, u iznalaženju nač ina mjerenja pos lovnog uspjeha kao analitičko- metodološkog- upravljačkog instrumentarijuma.

157

3.Benchmarking

Postoje mnoge savremene definic ije i tumačenja pojma bechmarkinga, od kopiranja, vrste špijunaže i otkrivanja strogo čuvanih tajni konkurenata do unapređenja pos lovanja na osnovu r ješenja najboljih i postati bolji od najboljeg.

"Benchmarking je kontinuirani proces identifikacije, razumjevanja i prilagođavanja proizvoda, usluga, opreme i postupaka kompanija sa najboljom prak som u cilju poboljšanja sopstvenog poslovanja. Ovaj proces u sebi uključuje:

- poređenje kompanije i njezinih dijelova s najboljima ne ograničavajući se na istu djelatnost ni istu zemlju gdje se djelatnost obavlja;

- poređenje proizvodnih i drugih aktivnosti kompanije sa ekvivalentnim aktivnostima drugih kompanija iste djelatnosti kako bi se utv rdili najbolji;

- poređenje proizvoda i usluga kompanije s proizvodima i uslugama konkurenata koji imaju vodeće rezultate;

- poređenje tehničkih rješenja kompanije u cilju izbora najbolje opreme za specifičnu primjenu;

- primjenu najbolje definisanog poslovnog procesa; - planiranje budućih pravaca razvoja i aktivno prilagođavanje novim

trendovima; - ispunjavanje i nadmašivanje potrošačkih očekivanja. 49"

"Benchmarking je umjeće utv rđivanja kako i zašto neki pojedinci ili preduzeća posluju bolje od drugih50"

U us lovima žestoke konkurenc ije na svjetskom tržištu već ina se kompanija susreće s problemima stagnac ije i nazadovanja u pos lovanju. Rješenje se nalazi u benchmarkingu.

To je moćno sredstvo koje kompaniji daje smjernice kako bi se njezini problemi i pos lovni proces i, tehnička r ješenja i funkc ije mogli unaprijediti. Benchmarking pokazuje neophodnost prekida sa dosadašnjim nač inom pos lovanja i orijentac iju prema novim ili modifikovanim

49 Harington H.J. &Harington J.S.,High P erformance B encmarking, Mc Graw- Hill, S AD 1996. st r.15 50 Kotl er P., Marketing management, Prenti ce Hall, New Jersey, 1994. st r. 234

158

postupc ima. On istovremeno pokazuje više nivoe na kojima pos luju druge kompanije i time usmjerava kompaniju prema tim c iljevima.

Znač i, benchmarking pomaže kompanijama da se usmjere na okolinu koja ih okružuje i poboljšaju efikasnost svog pos lovanja. Više je razloga zbog kojih kompanije pris tupaju benchmarkingu. Neke pozic ioniraju benchmarking kao dio procesa za r ješavanje problema u c ilju poboljšanja pos lovanja, druge kao aktivni mehanizam da bi os tale u toku i bile svjesne najbolje prakse.

" Koristimo benchmarking da bismo shvatili koliki nivo izrade je stvarno moguć i zašto postoji razlika između našeg sadašnjeg poslovanja i optimalnog"51.

Biti najbolji na bilo kojem polju težak je zadatak, a kompanije koje ostvare taj zadatak su izložene zavisti i kr itic i i od njih se očekuje da nadmaše konkurenc iju bez obzira pod kojim okolnostima.

Zašto onda mnoge kompanije žele biti najbolje?

Iz prostog razloga, jer biti najbolji znač i više potrošača, zadovoljne zapos lene i upravu, priznanja, moć, novac i dr.

Benchmarking počiva na ideji da je moguće is tražiti najbolje postupke drugih kompanija i zatim primjeniti promjene formirane na bazi tih zapažanja.

Da bi se postalo najbolji moraju se preduzeti s ledeć i korac i

- poznavati sebe, svoje snage i s labosti, - razumjeti kako pos luju vodeće kompanije na područ ju na kojem se

želimo istać i, - koristimo najbolje raspoložive postupke, - nikad ne prestati poboljšavati pos lovanje.

Različ iti autori i kompanije koris te razne benchmarking proc ese sa već im ili manjim brojem faza.

51 Harington H.J. & Harington J.S., High P erformance Benchmarking,

Mc Graw- Hil l, SAD 1996. st r.

159

Slogan Harington-a je "postanite zvijezda koristeći 5 faza benchmarking procesa"52

Pet faza benchmarking procesa

Ovih pet faza obuhvataju 20 aktivnosti sa svojim spec if ičnim zadac ima, prikazanih u tabeli53:

52 Harington H.J.& Harington J.S., High P erformance Benchmarking, Mc Graw- Hil l, SAD 1996. str.94 53 Harington H.J.& Harington J.S., High P erformance Benchmarking, Mc Graw- Hil l, SAD 1996. str.95

160

Benchmarking faze Aktivnosti

Faza I. Planiranje benchmark ing procesa i karakterizacije elemenata benchmark ing procesa

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Identificiranje š to podvrgnuti benchmark ingu Dobivanje potpore vrhovne uprave Razvoj plana mjerenja Razvoj plana skupljanja podataka Pregled planova sa s tručnjacima Karakterizac ija elemenata benchmarking procesa

Faza II. Skupljanje i analiza podataka o v lastitom stanju

7. 8. 9.

10. 11. 12.

Sakupljanje i analiza internih objav ljenih podataka Selekc ija potenc ijalnih internih benchmark ing pozic i ja Sakupljanje informacija koje su rezultat originalnih internih is traživanja Provođenje interv jua i anketa Formiranje internog benchmark ing odbora Provođenje internih posjeta unutar kompanije

Faza III. Skupljanje i analiza podataka o drugim kompanijama

13. 14.

Skupljanje eksternih objav ljenih podataka Skupljanje informacija koje su rezultat originalnih eksternih is traž ivanja

Faza IV. Poboljšanje v lastitog s tanja

15. 16. 17.

18.

Identificiranje korektivnih akc ija Razvoj plana primjene Dobivanje potpore vrhovne uprave u budućim rješenjima Primjena buduć ih rješenja i mjerenje njihovog djelovanja

Faza V. Kontinuirano provođenje poboljšanja

19. 20.

Održavanje benchmarking baze podataka Primjena kontinuiranog provođenja poboljšanja v lastitog poslov anja

Philip Kotler benchmarking proc es dijeli u 7 faza i to54:.

1. određivanje koje funkcije podvrgnuti bencmarkingu 2. identifikacija ključnih mjernih varijabli 3. identifikacija najboljih u određenoj kategoriji 4. proučavanje najboljih 5. proučavanje vlastitog stanja 6. specifikacija programa i akcija koje će ukloniti nedostatke 7. primjena i praćenje rezultata

Iako je benchmarking vrlo efikasno sredstvo koje može generisati promjene i poboljšanja, on može izazvati i negativne pos ljedice za organizac iju. Naime, troškovi za njegovo provođenje ponekad su previsoki,

54 Kotl er P., Marketing Menagement, Prenti ce Hall, New Jersey, 1994. st r. 235

161

vrijeme potrebno za provođenje benchmarkinga ponekad je duže od onoga što ga organizac ija ima za r ješenje određenog problema. Takođe, prevelika koncentrac ija organizac ije na benchmarking može utjecati na smanjivanje kontakata sa kupc ima.

Svakako, posebno pitanje koje se postavlja jeste etičnos t bencmarkinga.U s lučaju pravilne primjene, pitanje etičnos ti se ne postavlja.

Permanentno smanjivanje troškova jedan je od primarnih zadataka top menadžmenta. U ostvarenju navedenog zadatka "rezanje" troškova treba provoditi na nač in, da se ne žrtvuje vrijednost i kvalitet proizvoda što znač i ne smije biti na štetu kupaca.

Sam proces smanjenja troškova odvija se na nekoliko nivoa:

- smanjenje troškova u okviru proizvodnih linija, - smanjenje troškova kooperac ijom i spec ijalizac ijom - smanjenje troškova u pos lovanju sa dobavljač ima.

Radni proces i se često podvrgavaju bencmarking procesu s namjerom da se ustanove i razumiju pos lovni proc es i, proizvodni proc es i, dizajn radnih mjesta, oprema koja se koristi pri proizvodnji i testiranju, radne metode, upotreba spec if ičnih tehnologija, distr ibuc ija i s l.

Osnovni c ilj je postić i najniže troškove pos lovanja bez smanjenja kvalitete i funkc ionalnosti proizvoda.

162

II PARCIJALNI POKAZATELJI POS LOVNOG USPJEHA

1. Produktivnost kao pokazate lj e fikasnosti pods is tema proizvodnje

Parc ijalni indikator produktivnos ti rada formiran na bazi parc ijalnog princ ipa reprodukc ije, ostvariti određeni obim proizvodnje sa što manjim troškovima radne snage, predstavlja u ekonomskoj teoriji najčešće razmatran indikator pos lovnog uspjeha.

«Najšire posmatrano, produktivnost predstavlja, sposobnost proizvođenja (privređivanja) koja je imanentna samo čovjeku, inicijatoru, organizatoru i izv ršiocu proizvodnih procesa»55.

Znač i, sam potenc ijal proizvođačke sposobnosti nalazi se u čovjeku, a njen efekat u količ ini proizvedenih proizvoda adekvatnih potrebama tržišta.

Kada posmatramo nivo cjelokupne privrede jedne države, produktivnost predstavlja najdinamičniji i najpropulzivniji faktor privrednog razvoja jedne zemlje i izraz njenog društvenog standarda.

Kao parc ijalni pokazatelj kvaliteta pos lovanja preduzeća, produktivnost se može posmatrati sa aspekta društvene zajednic e kada iskazuje sposobnost proizvođenja i sa aspekta preduzeća kada iskazuje racionalnost trošenja radne snage, odnosno sposobnost preduzeća da po jedinic i rada ostvari određenu proizvodnju.

Različ iti su indikatori kojim se izražava produktivnost od kojih je najjednos tavniji:

LQP =

55 Kukoleče S., «Ekonometar»,Beograd 1994. st r.. 46

163

pri čemu je Q = proizvedena količ ina u određenom periodu, L = utrošc i radne snage, mjereni brojem radnika, odnosno ukupnim časovima rada potrebnim za konkretnu proizvodnju.

To je pokazatelj kojim se iskazuje uspješnost u sprovođenju princ ipa produktivnosti.

U heterogenoj proizvodnji mali broj proizvođača može izraziti produktivnost i proizvodnju jedinstvenim fizičkim jedinicama mjere.

Znač i, raznovrsnost proizvodnje onemogućava primjenu indikatora u kojem se obim proizvodnje izražava f izičkim jedinicama mjere, ali se u praks i primjenjuju različ ita r ješenja svođenjem na zajednički imenitelj, od kojih su najčešć i:

- stalne ili standardne tržišne cijene proizvoda u okviru vrijednosnog modela (za stalne c ijene se obično uzimaju c ijene nekog početnog ili baznog perioda, a za standardne c ijene se koris te uobičajene, već ustaljene cijene konkretnog proizvoda) kojim se raznovrsna proizvodnja svodi na jedinstven pokazatelj vrijednosti ostvarene proizvodnje, a korišćenjem stalnih i standardnih c ijena neutrališe se uticaj tržišta na nerealnu s liku nivoa ostvarene produktivnos ti, pr i čemu se primjena ovog indikatora ograničava na ustaljeni asortiman proizvoda, sa već poznatim postojeć im ili standardizovanim c ijenama

LcqQP ∑ ×

=

- norma časovi u okviru takozvanog radnog modela (efektivni ili ostvareni časovi rada – Oč su jednaki zbiru ukupnih časova provedenih na pos lu u proc esu proizvodnje svakog proizvoda posebno) koji s luži kao ponder za svođenje proizvodnje na zajedničk i izraz kao ukupni zbir norma časova, a efektivni časovi rada izražavaju potreban rad za ostvarivanje određene proizvodnje. Pri tome, obuhvat ove metode je potpuniji od prethodnog, zbog mogućnosti obračuna norma časova ne samo na izradi gotovih proizvoda (što je s lučaj kod prethodnog a i narednih indikatora) već i na iskazivanju produktivnos ti izrade poluproizvoda i nedovršene proizvodnje:

OčNčP =

164

- cijena koštanja formirana pod dejstvom društvenih i tehničkih, kako objektivnih faktora proizvodnje, pri čemu se primjena na taj nač in utvrđenog indikatora produktivnosti, ograničava na samo one slučajeve u kojima se asortiman proizvoda ne mjenja, zato što se pr i promjeni asortimana mjenja struktura c ijene koštanja proizvedene količ ine proizvoda, što može uticati na pogrešnu s liku o konkretno izraženom parc ijalnom ekonomskom kvalitetu56;

LTQP ∑ ×

=

gdje je T = objektivno us lovljena cijena koštanja po jedinic i proizvoda, društveno- potrebnim radom mjerenim trajanjem procesa rada za koji se predpostavlja da se odvija uz pros ječne, društveno potrebne us love, pri čemu društveno potreban rad istovremeno predstavlja i utrošak bio- energije pros ječnog društvenog proizvođača, a indikator produktivnosti datog preduzeća se upoređuje sa produktivnošću pros ječnog proizvođača, ali i pr ivrede u c jelini:

LodstLdpvLdpvP±

=

gdje je L dpv = društveno potrebno vrijeme rada, a L odst= objektivno i organizac iono odstupanje vremena rada od društveno potrebnog vremena57,

- us lovna ili ekvivalentna proizvodnja u s ituac iji kada su proizvod i različ itog asortimana, ali su međusobno toliko srodni da se mogu izraziti jedins tvenim us lovnim proizvodom, pri čemu se jedan od proizvoda uzima kao us lovni proizvod, preko kojeg se izražavaju sv i ostali proizvodi, a na bazi ekvivalentnosti, uspos tavljene na baz i normativa rada kao utrođenog radnog vremena po jedinic i proizvoda:

LQuP =

gdje je Qu = ukupna us lovna proizvodnja,

56 Detaljnij e vidj et i, Radunović D., «Teorijsko-metofološki problem mjerenj a produktivnos ti rada» Beograd, 170.

57 Kukoleča S., «Ekonomika organizacij a udruženog rada» knj iga 2., st r. 119

165

- reprezentativni proizvod izražen f izički:

LQrP =

gdje je Qr = obim proizvodnje reprezentativnog proizvoda.

Prethodni indikatori izražavaju i mjere produktivnost u jednom određenom vremenskom periodu (momentu ili pres jeku vremena) pos lovanja preduzeća i predstavljaju statičke kvantitativne izraze novoa tog spec if ičnog, parc ijalnog kvaliteta ekonomije preduzeća.

Navedeni indikatori i metode su suštinske komponente određene tehnike upravljanja ovim parc ijalnim izrazom ekonomskog kvaliteta preduzeća č iji je c ilj izražavanje i mjerenje, kontrole i usmjeravanja preduzetnika jeste ostvarivanje njenih željenih tokova u sukces iji vremenskih perioda.

Tehnikama upravljanja dinamikom produktivnosti, kao analitičko- metodološkim instrumentarijumom menadžmenta preduzeća, s druge strane, dolazi se do pouzdanih informac ija o dejs tvu faktora produktivnosti, koji mogu biti društveni i tehnički, kao objektivni, i organizac ioni kao subjektivni.

U tehničke faktore produktivnosti se najčešće svrstavaju karakteristike: proizvoda, tehnološkog procesa, sredstava za rad, materijala, radne sredine kao i obim proizvodnje, vid organizac ije rada i nivo organizac ije rada, a u društvene faktore produktivnosti ubrajaju se: kulturni nivo stanovništva, produkc ioni odnos i, privredne prilike i ekonomska politika, nivo proizvodnih snaga, karakter tržišne s trukture i dr. a u organizacione faktore se svrstavaju sva subjektivna djelovanja učesnika u proizvodnji kroz: izbor i odluč ivanje o nizu tehničkih i društvenih us lova proizvodnje, uticaj na kvalif ikovanost radnog kolektiva, kao i utic aj na intenzitet i organizovanost procesa rada u konkretnom preduzeću58.

Suštinu preds tavlja, iznalaženje mjera kojima će se suzbijati dejstvo negativnih, a stimulisati dejstvo pozitivnih bilo objektivnih bilo subjektivnih faktora.

58 Stavrić B., Kokeza G.,»Upravlj anj e poslovnim sis temom»

Tehnološko- metalurški fakult et, Beograd, 2002.st r. 185-189

166

Kako se organizac ione mjere odnose na povećanje stepena korišćenja kapac iteta, dizanje kvalif ikac ione strukture kolektiva, obezbjeđenje normalnog intenziteta i poboljšanja organizac ije rada, to su metode što potpunijeg iskorišćavanja ovih unutrašnjih rezervi, zajedničkim snagama svih zapos lenih, i predstavljaju primarni zadatak kolektiva.

Ostale mjere tehničke rac ionalizac ije i rekonstrukc ije u preduzeću i mjere društvenog karaktera, razmatrali su mnogi naši autori iz ove oblasti, Kukoleča S. , Stavrić B. , Berberović Š. , Grozdanović D. , Nikolić M. , i drugi.

U proc esu sprovođenja ovog parcijalnog ekonomskog princ ipa osnova upravljačke akivnosti su izražavanje, kontrola, usmjeravanje produktivnosti pomoću adekvatnih metodološko-analitičkih aparatura kao osnova upravljačke aktivnosti.

Tu svakako pripadaju i aktivnosti u cilju poboljšanja čovjekove efikasnosti o iskorišćavanju sveukupnih resursa.

Često se u savremenoj ekonomskoj teoriji i praks i, za c iljanu kontrolu i usmjeravanjepreduzimanja odgovarajućih mjera za razvoj produktivnosti, koristi koncept aktiviranja sposobnosti ili CAP (Concept for Activating Performance) tj. metod koji rezultira povećanjem radnih učinaka u preduzeću i c iljno usmjerava preduzimanje odgovarajuć ih mjera, a kvantitativnim izražavanjem efekata na produktivnost, oc jenjuje se, kontroliše i usmjerava uspješnost preduzetih mjera.

Direktno povezivanje primanja zapos lenih sa njihovim izmjerenim i ocjenjenim radnim uč inc ima su odluka savremenih s istema vrednovanja rada a posebno s istem nagrađivanja na osnovu perfomans i (Pay for Performance) .

Na taj nač in nezamjenjljiv potencijal rasta produktivnosti bez angažovanja dodatnog kapitala č ine s istematski i kontinuirano, objektivno i formalizovano oc jenjivanje i vrednovanje radnih uč inaka.

Ipak, kao poseban pristup sprovođenju produktivnosti, uz č iju pomoć se objektivno snima, analizira, izražava, mjeri i kontroliše utrošena radna snaga u toku određenog proizvodno- tehnološkog proc esa, ističe se s is tem naučne organizac ije rada u sastavu mjera organizac ione rac ionalizac ije poznat pod nazivom metod mjerenja vremena – MTM (Method Time Measurement) nastao sredinom prošlog vijeka.

Ovom metodom, radno mjesto u proizvodni proc es moraju se prilagoditi čovjeku, a rad se rasč lanjava do elementarnih pokreta radnika.

167

Mjerenje, optimalizac ija rada i sprovedena analiza omogućuje da se u proizvodno- tehnološkom proc esu efikasno upotrebi čovjekova bio-energija, kao i da se rac ionalno iskoriste materijalni elementi proizvodnje, što za rezultat daje redukc iju troškova konkretne proizvodnje.

Rezultati koji se postižu korišćenjem MTM s is tema ogledaju se u vidu stalng pojednostavljenja, olakšavanja i smanjenja učešća živog ljudskog rada, što sve vodi povećanju produktivnosti rada putem boljeg korišćenja postojeć ih resursa, humanizacijom, a ne intenziviranjem rada tj. određuje najjednostavniji, najhumaniji i najrac ionalniji način obavljanja određenog rada ili radnog zadatka.

U okviru «Programa za revitalizac iju švedske privrede» nastao je kao konačna verzija MTM s istema 1995. godine metod baziran na analizama sekvenc i aktivnosti, takozvani SAM (Sekvenc ies Ac tivity Method) koji je baziran na vremenskoj analizi sekvenc i od kojih se sastoji svaki manuelni rad.

Suštinska prednos t SAM s istema je mogućnost proc jene efekata različ itih varijanti poboljšanja- kako na trošenje elemenata proizvodnje, tako i na angažovanje kapitala.

Zadatak navedenih i drugih savremenih metoda i tehnika organizac ione rac ionalizac ije i poboljšanja kvaliteta ekonomije, sa aspekta radnog uč inka, utvrđivanje indikatora izražavanja, mjerenja, kontrole i usmjeravanje postojeć ih materijalnih, ljudskih i f inans ijskih potenc ijala preduzeća prema postavljenim razvojnim c iljevima.

2. Ekonomičnost kao pokazate lj e fikasnosti pods is tema razmje ne

Za razliku od produktivnosti koji izražava rac ionalnost trošenja radne snage i sposobnost proizvođenja, ekonomičnost pos lovanja obuhvata rac ionalnost trošenja sva tr i elementa proizvodnje i akumulativnu sposobnost preduzeća.

Pošto iskazuje rac ionalnost korišćenja ne samo živog nego i minulog rada, ekonomičnos t je šir i, obuhvatniji izraz ekonomskog kvaliteta preduzeća.

168

Znač i, odražavajuć i odnos vrijednosti proizvodnje prema ukupnim troškovima, indikatori ekonomičnosti su šir i i kompleksniji kontrolno- upravljački instrumenti ekonomske uspješnosti preduzeća.

Ekonomičnost pos lovanja preduzeća je u funkc iji utrošenih elemenata proizvodnje i is ti mogu biti f izički ili novčano izraženi. Zbog toga se iskazivanje, praćenje, kontrola i usmjeravanje ekonomičnosti vrši uz pomoć f izičkih i novčanih pokazatelja.

Kombinac ijom sa metodama vremenske i ter itorijalne komparac ije, dolazi se do željenih informac ija o efektima već preduzetih ili buduć ih upravljačkih mjera.

Naturalni izraz ekonomičnosti je s ledeći:

LIMQEu ++

=

gdje je Eu = ekonomičnost utrošaka elemenata proizvodnje, Q = proizvedena količ ina u određenom periodu, M = utrošak materijala, I = utrošak sredstava za rad L = utrošak radne snage

Zbog problema praćenja ekonomičnosti naturalnim izražavanjem heterogene proizvodnje, indikator ekonomičnosti se samo teoretski razmatra, dok je mogućnost njegovog iskazivanja u praks i isključena.

Ekonomičnost kao funkc ija utrošaka sredstava za rad se ne iskazuje posebno jer su utrošc i sredstava za rad nemjerljivi. Ekonomičnost iskazana vrijednosnim indikatorom, predstavljena ja obrascem:

TlTiTmVEt

++=

gdje je V = vrijednost određene proizvodnje; Tm = troškovi materijala; Ti = troškovi sredstava za rad (amortizac ija) i Tl = troškovi radne snage (zarade radnika) .

169

Konkretni proizvođač ne zna vrijednost obima društveno priznatog rada u svom proizvodu, jer se proizvodi na tržištu razmjenjuju po njihovim višim ili nižim tržišnim cijenama.

U praks i se najčešće vrijednost konkretne proizvodnje svodi na mjerilo ukupnog prihoda, kao proizvoda realizovanog obima proizvodnje i konkretnih prodajnih cijena, što realnost utvrđenog indikatora ekonomičnosti čini problematičnim.

Pošto se proizvodnja realizuje po tržišnim c ijenama, koje osc iliraju, ekonomičnost se najčešće izražava i mjeri novčanim indikatorom kao kontrolno- upravljačkim instrumentom:

TCqV

TCqEcq δ±

==

gdje je Sq =tržišna c ijena proizvoda; C qδ = odstupanje tržišne cijene od vrijednosti proizvoda; T = ukupni troškovi proizvodnje određenog proizvoda.

Razlika između realizovane vrijednosti proizvodnje i troškova, preds tavlja izvor akumulativnosti preduzeća, ali svih a ne samo proizvodno- tehnološke faze c iklusa reprodukc ije.

Ovo iz razloga što je ekonomičnost pod utic ajem prometne faze ciklusa reprodukc ije, kako nabavne (preko nabavne c ijene elemenata proizvodnje) tako i prodajne (preko prodajne c ijene proizvoda) .

Jer, tržišna c ijena se izražava ukupnim prihodom, a utrošene vrijednosti ukupnim troškovima, pa konkretan indikator dobija oblik:

TUP

TC

TCqQE ==

×=

Adekvatno prethodnom, potparc ijalni indikatori mogu biti u oblic ima;

TlUPE

TiUPE

TmUPE TlTiTm ===

170

kojima se omogućuje upravljanje rac ionalnim trošenjem materijala, sredstava za rad i radne snage.

Ekonomičnost se može, kako smatraju pojedini uutori, cjenovno izražavati i sa stanovišta podjele troškova na f iksne i varijabilne, pri čemu navedeni indikatori dobijaju nešto drugač iji izraz, gdje se imeniocu indikatora ekonomičnosti pojavljuju varijabilni, odnosno f iksni troškovi.

Ekonomičnost iskazana prethodnim indikatorima predstavlja odraz njenog šireg posmatranja, jer obuhvata c jelokupno pos lovanje preduzeća. Najčešće se pribjegava utvrđivanju s talnih umjesto tekućih c ijena, u pravcu rješavanja problema novčanog iskazivanja ekonomičnosti. Da bi se eliminisali uticaji izvan zalaganja konkretnog radnog kolektiva, za izražavanje mjerenja, praćenja.

Kontrolu i usmjeravanje ekonomičnosti pos lovanja u sukces iji vremena, koriste se indikatori na bazi stalnih c ijena iz početnog perioda.

Tako, indikatori ekonomičnosti dobijaju atr ibute kontrolno- upravljačkog instrumenta pos lovanja preduzeća, a kombinovanjem sa statističkom aparaturom lančanih i baznih indeksa, ili sa aparaturom ekonomske matematike, a u okviru primjene komparativnih metoda vremenske ili ter itorijalne komparac ije, predstavlja suštinu izuzetno vrijednih upravljačkih tehnika rac ionalizac ije c jelokupnog pos lovanja preduzeća.

Poznato je, da se indikatori ekonomičnosti formiraju pod dejs tvom društvenih i tehničkih, kao objektivnih, te organizac ionih kao subjektivnih faktora.

Društveni faktori ( tržišni us lovi, tržišne strukture, mjere ekonomske politike, i s l. ) i tehnički faktori (karakteris tike proizvoda, tehnološkog procesa, sredstava za rad i materijala, us lovi rada, vidovi organizac ije proizvodnje i nivo organizac ije i s l.) predstavljaju objektivne us love pos lovanja određenog preduzeća koji utiču na objektivno us lovljene utroške, odnosno troškove preduzeća kao njihov c jenovni izraz.

Organizacioni faktori kao faktori subjektivne prirode, rezultat su dejstva radnog kolektiva na ekonomičnost u smis lu promjene utrošaka u odnosu na objektivno us lovljene, promjene troškova (konkretne nabavne cijene sreds tava za proizvodnju iznad ili ispod pros ječne tržišne c ijene) i promjene stepena korišćenja kapac iteta u odnosu na optimalni, objektivno moguć i stepen.

171

Kako je djelovanje menadžmenta u pravcu povećanja ekonomičnosti pos lovanja, prvenstveno organizacione prirode, sprovođenje princ ipa ekonomičnosti manifestuje se kao organizac iono utic anje na povećanje vrijednosti proizvodnje i smanjenje trošenja sva tr i elementa proizvodnje.

Što se tiče društveno i tehnički us lovljenih trošenja elemenata proizvodnje, kao i društveno, objektivno us lovljenih c ijena kao faktora ekonomičnosti, na njihova dejstva maenadžeri, kao i c ijeli radni kolektiv neznatno može utic ati, jer kompleks produktivnosti je dio kompleksa ekonomičnosti, odnosno parc ijalni izraz ekonomičnosti je produktivnost.

Uporedna analiza obima proizvodnje, troškova i dobitka u inostranoj literaturi, poznata je pod nazivom CVP (Cost Volume Profit analys is- relationship) predstavlja ključnu komponentu analize međuodnosa obima proizvodnje, troškova i profita.

Jer samo upravljanje dinamikom troškova je predus lov i ključna komponenta razumjevanja CVP analize međuzavisnosti.

Prema tome, ova analiza je druga ključna komponenta međuodnosa obima proizvodnje, troškova, ukupnog prihoda i dobitka i predstavlja neizostavni dio kontrole i usmjeravanja ekonomičnosti pos lovanja kao moćan instrument pos lovnog odluč ivanja.

Us tvari ova analiza je ključni faktor i integralni dio planiranja i donošenja svako pos lovne odluke koja se tiče promjena obima proizvodnje i troškova, kao i promjena prodajnih c ijena, a na taj nač in i njihovih zajedničkih efekata na dobitak preduzeća, uz uspostavljanje optimalnog proizvodnog asortimana i uz optimalno korišćenje proizvodnih potenc ijala.

Da bi se izazvalo dejstvo ostalih faktora, na razvojni tok troškova os im obima proizvodnje, potrebno je poć i od nekoliko pretpostavki, što ova analiza i č ini. Jedne pretpostavke se odnose na proizvodne karakteristike pos lovanja, a druge se tiču tržišnog okruženja.

Zbog toga analiza ostavlja po strani utic aj promjena asortimana na vis inu, strukturu i dinamiku troškova, kroz stabilnost proizvodnog programa u skladu sa zahtjevima tržišta.

Kontinuitet nabavno- proizvodno- prodajnog procesa je takođe važna pretpostavka funkcionisanja ove analize, koja polazi od toga da sve što se proizvede da se i proda, tj. da je obim proizvodnje jednak obimu realizac ije- što je saglasno savremenom konceptu Just in Time, kao proizvodnja bez zaliha gotovih proizvoda, proizvodnja po narudžbi u

172

malim serijama, sa kvalitetnim funkc ionalnim i dizajniranim proizvodom dostavljenim kupcu u pravo vrijeme i na pravi nač in.

Ovaj koncept JIT (Just in Time) ustvari je krajnji c ilj nove proizvodne f ilozofije, a usmjeren je u pravcu što uspješnije rac ionalizac ije cjelokupnog pos lovanja savremenog preduzeća.

Posebni dio CVP analize, kao teorijskog modela tržišne strukture, odnos i se na pretpostavke tržišta potpune konkurenc ije. Nekoliko je pretpostavki za os tvarenje ovog modela, od kojih svakako najznačajniji su:

- veliki broj preduzeća kao granskih učesnika na tržištu, od kojih niko nije dovoljno jak, da bi uticao na nivo prodajnih c ijena;

- homogenost proizvoda, potpuna mobilnost elemenata proizvodnje, slobodni ulazak i izlazak preduzeća u granu ili iz grane i potpuna informisanost svih proizvođača o tehničko- tehnološkim karakteristikama proizvodnje;

- i svakako rezultat svih prethodnih us lova je na vis inu, strukturu i razvojni tok troškova i prihoda jedino utiče obim proizvodnje.

Us tvari, osnovni zadatak ove analize je da utvrdi kritične momente u dinamic i troškova kao prelomnih tačaka, za koje K. Melerovic h, u svojoj analizi dinamike troškova kaže da postoji šest kritičnih tačaka u razvoju troškova: prag i granica ekonomičnosti, minimum troškova i maks imum ukupnog dobitka, kao i minimum i maks imum proizvodnje.

Te prelomne ili kr itične tačke u rastu obima proizvodnje, ustvari preds tavljaju značajne i neizostavne kontrolno- upravljačke instrumente sprovođenja ekonomičnosti pos lovanja preduzeća.

U torbulentnom tržišnom okruženju, savremeno pos lovanje ostavlja malo prostora menadžmentu preduzeća za predugo razmišljanje, pa pos lovno odluč ivanje u kratkom i dugom roku nije uvjek komplementarno.

Sva preduzeća koja brzo reaguju na tržišne promjene i zahtjeve, koja su inovativna u pogledu permanentnog mjenjanja proizvodnog programa, smatraju se uspješnim preduzeć ima, a svakako da je najvažniji verif ikator pos lovnog uspjeha ostvareni profit.

Poredeć i ukupne prihode sa ukupnim troškovima pos lovanja, preduzeće može utvrditi da li pos luje ekonomično odnosno rentabilno ili ne.

173

Menadžment mora biti u stanju da utvrdi, kako za svaki proizvod tako i za cijeli proizvodni asortiman, na kojem procentu korišćenja kapac iteta ukupni prihod pokriva f iksne i varijabilne troškove.

To je jedan određeni, šir i s loj obima proizvodnje, koji se u ekonomskoj teoriji naziva donja i gornja granica ekonomičnosti, ali i granic ama rentabilnosti.

Na tom stepenu korišćenja kapac iteta, preduzeće ne pos luje sa gubitkom, ali ne os tvaruje ni dobitak, pa se taj obim proizvodnje naziva prag ekonomičnosti ili prelomna tačka (breik- oven point) .

Obrazac za izračunavanje praga ekonomičnosti proizilazi iz jednakosti ukupnih troškova i ukupnog prihoda na određenom obimu proizvodnje, i za linearni oblik funkc ije troškova (UT=ax +b) gdje se varijabilni troškovi najčešće tretiraju kao proporc ionalni, moguće je preds taviti:

vqp TQCqQ

TQ×−×

ϕ=

pr i čemu je Tφ= ukupni f iksni troškovi (TF) ; Q x Cq = vrijednos t prodaje, odnosno ukupan prihod (C ili UP) ; T vq = pros ječni varijabilni troškovi (tv) . Razlika između vrijednosti proizvodnje (C) i varijabilnih troškova (TV) s luži za pokriće ukupnih f iksnih troškova, što se naziva marginalnim ili kontribucionim rezultatom.

Često se u praks i koristi termin kontr ibuc ioni rezultat ili kontr ibuc ioni dobitak da bi se označ io pojam marginalnog rezultata, a termin marginalna marža da bi se označ io pojam marginalna stopa.

Razlika između prodajne cijene i pros ječnih varijabilnih troškova konkretnog proizvoda, odnosno razlika između ostvarenog ukupnog prihoda i ukupnih varijabilnih troškova koji se odnose na realizovane proizvode, predstavlja marginalni rezultat, koji je ključna komponenta obračuna po varijabilnim troškovima, tj. direct costinga.

Da bi se došlo do iznosa ostvarenog dobitka, od marginalnog rezultata odbijaju se ukupni f iksni troškovi.

Stopa marginalnog rezultata je procentualno izražen marginalni rezultat od svakih 100 novčanih jedinic a prihoda, tj. od prodajne c ijene posmatrano u pros ječnim iznos ima, koju u teoriji nazivaju i racio

174

marginalne marže (Contribution Margin Ratio) ili jednostavno marginalna stopa.

Neposredno je povezana marginalna stopa sa cjenovno iskazanim iznosom praga ekonomičnosti, pa obrazac za njegovo izračunavanje primjenom marginalne stope izgleda:

( ) 100:TVCT

rezultataoglninaargmstopaTCp

−ϕ

=ϕ

=

Znač i, prag ekonomičnosti je određen međusobnim odnosom kao prvim pres jekom krive (S odnosno U tipa) ukupnih troškova (TÛ odnosno tû) sa krivom (pravom iz koordinatnog početka) prihoda (PU=40 X; odnosno Cq = 40, 00) tj. TÛ=C > X1 = 4345, 49 odnosno tû =Cq > X1 = 4345, 38.

Prag ekonomičnosti u poslovanju preduzeća

175

Grafikon jasno pokazuje da prag ekonomičnosti označava početak ekonomične proizvodnje, jer tek kada se s ječe kriva ukupnih troškova sa pravom ukupnih prihoda, konkretno preduzeće, po dostizanju ove kritične tačke pos luje sa dobitkom.

To znač i da su prihodi, odnosno prodajna c ijena već i od ukupnih troškova tj. troškova po jedinic i proizvoda. Zbog toga se ova kritična tačka i zove tačka prvog pokrića troškova.

Na nivou praga ekonomičnosti, nema ni dobitka ni gubitka, jer je ostvarena realizac ija tačno na nivou ukupnih troškova, a neto- rezultat pos lovanja (NR) jednak je nuli.

Na tom stepenu korišćenja kapac iteta prestaje pos lovanje sa gubitkom (PU < TÛ) i poč inje pos lovanje sa dobitkom (PU >TÛ) pa ova tačka (PU=TÛ) predstavlja i mrtvu tačku ekonomičnosti, u praks i najčešće nazivanu mrtva tačka rentabilnosti, kao kritičnu, prelomnu ili graničnu tačku između zone gubitka i zone dobitka u pos lovanju preduzeća.

Ako se posmatraju pros ječne velič ine troškova ili pr ihoda, dolazi se do is tih zaključaka, jer tačka prvog pres jecanja pros ječnih troškova po jedinic i ili c ijene koštanja i prodajne c ijene je tačka odsustva i gubitka i dobitka po jedinic i proizvoda (nr=0) i ustvari preds tavlja granicu između nejednakosti pros ječnih troškova i prodajne c ijene (tû > Cq) odnosno (tû < Cq) .

Množenjem konkretnog obima proizvodnje (H1) sa prodajnom cijenom koja se u analizi tretira kao konstanta, dolazimo do f inans ijskog odnosno c jenovnog izražavanja ovog obima proizvodnje.

Suština izračunavanja obima proizvodnje na pragu ekonomičnosti je u mogućnosti da se te vrijednosti, bilo količ inski bilo vrijednosno utvrde za svaki vremenski period, godinu, mjesec, pa čak i za svaki dan, što je u pos lovnom odluč ivanju od izuzetne važnosti.

3. Rentabilnost kao pokazate lj e fikasnosti pods is tema finans iranja

Treć i parc ijalni princ ip, koji obuhvata elemente rezultata i ulaganja prethodna dva parc ijalna princ ipa- princ ipa produktivnosti i pr inc ipa

176

ekonomičnosti, uz uključivanje i vremenske dimenzije je princip rentabilnosti.

Izraz rentabilnosti tretira se kao svodni pokazatelj pos lovnog uspjeha sva tr i elementa rezultata i sve oblike ulaganja u proc es reprodukc ije, posmatrano statički.

Posmatrano u dinamic i, pojavni oblic i rezultata i ulaganja se mjenjaju nezavisno jedni od drugih.

Rentabilnos t je odraz rac ionalnosti trošenja elemenata proizvodnje kao i rac ionalnost tokova kapitala i vrijednosti tokova u procesu reprodukc ije na relac iji: angažovani kapital- troškovi- obim proizvodnje- ukupni prihod- dobitak, i kao takva, rentabilnost je konačan, saldirani izraz definitivnog f inans ijskog uspjeha u pos lovanju preduzeća.

KDR =

pr i čemu je D= dobitak, K= pros ječno anagažovana suma kapitala u posmatranom periodu.

Međutim, pošto velič ina angažovanog kapitala zavis i od sume koja se ulaže u reprodukc iju i od vremena vezanosti kapitala u naturalnom obliku, koja se izražava koefic ijentom angažovanja (β) pa indikator rentabilnosti dobija s ledeć i oblik:

TBDR×

=

pr i čemu je T = objektivno us lovljeni troškovi.

Kao kontrolno- upravljački instrument, kompleks rentabilnosti iskazuje pravce i objekte djelovanja upravljačkih akc ija, jer se u sklopu provođenja ostala dva parc ijalna ekonomska princ ipa- princ ipa produktivnosti i pr inc ipa ekonomičnosti pojavljuje i koefic ijent angažovanja kapac iteta (β) u kojem je faktor vremena angažovanos ti, pored troškova, odlučujuća determinanata velič ine ovog oblika ulaganja, a time i ostvarene rentabilnosti.

U princ ipu polazi se od toga da je rentabilnost najkompleksniji i najr igorozniji parc ijalni ekonomski pokazatelj.

177

U privrednoj praks i dominiraju pokazatelji koje razmatra tradic ionalna ekonomska teorija i isti se baziraju na informac ionoj osnovi koju pruža računovodstvo, odnosno bilans stanja i bilans uspjeha kao dva najvažnija računovodstvena izvještaja.

Stopa prinosa, je najčešć i pokazatelj rentabilnosti, bez kojeg se ne može zamis liti ni jedna validna analiza pos lovanja preduzeća. To je samo drugi izraz stope dobitka kao elementarnog izraza kompleksa rentabilnosti izraženog odnosno ostvarenog dobitka i sume angažovanog kapitala, sve to pomnoženo sa 100.

Međutim, pojedini autori, stopu prinosa tretiraju kao pokazatelj produktivnosti angažovanog kapitala i kao profitabilnost proizvodnje.

Dakle:

100KD'd ×=

pr i čemu je ď = s topa prinosa na ukupno angažovani kapital; K=ukupno angažovani kapital, odnosno prosječna poslovna sredstva, koja se utvrđuju iz bilansa stanja kao pros jek tj. zbir ovih pozic ija na početku i na kraju godine, podjeljeno sa 2.

Kao relativna mjera rentabilnos ti ulaganja kapitala, indikator stope prinosa izražava relativan rast, odnosno relativno uvećanje (oplodnju) ukupno predujmljenog kapitala.

Znač i, ako stopa prinosa iznos i 10%, onda je na svakih 100 novčanih jedinic a ukupno angažovanog kapitala, preduzeće određenom pos lovnom aktivnošću ostvarilo godišnji prirast predujmljenog kapitala od 10 novčanih jedinic a.

Inače, u domaćoj ekonomskoj, a posebno računovodstvenoj literaturi, stopa prinosa se tretira kao najobuhvatniji indikator pos lovnog uspjeha i vrhovni kriter ijum rentabilnostu ukupnih ulaganja.

Kao indikator rentabilnosti ukupno uloženog kapitala (ď) stopa prinosa je funkc ija dva specif ična dekomponovana indikatora: koefic ijenta obrta ukupno angažovanog kapitala i stope dobitka u odnosu na prihode od realizovane proizvodnje (tzv. operativne marže) . Ova dva spec if ična pokazatelja u sastavu indikatora stope prinosa na ukupno angažovani kapital su ključni elementi Du Pont analize :

178

100UPD

KUP100

KD'd ×⎥⎦

⎤⎢⎣⎡ ×=×=

Povećanjem koefic ijenta reprodukovanja kapitala, kao i povećanjem stope dobitka na ukupni prihod, uvećava se i stopa prinosa na ukupno angažovani kapital.

Ovim pokazateljima obuhvata se iskazivanje efikasnosti funkc ionisanja sva tr i pos lovna pods is tema: proizvodnja, razmjena i finans iranje.

Os im mjerenja rentabilnosti na ukupno uloženi kapital ovim indikatorima oc jenjuje se isplativost konkretnog pos lovanja u odnosu na eventualnu isplativos t pozajmljenog kapitala. Ukoliko je utvrđena stopa prinosa viša od kamatne stope, kao c ijene pozajmljenog kapitala, isplativije je ulagati kapital u konkretno pos lovanje nego da se kapital pozajmljuje.

Izuzetno važan nedos tatak, stopi prinosa, kao analitičkom instrumentarujumu, je svakako zanemarivanje c ijene sopstvenog kapitala, jer iako nije pozajmljen, nije i besplatan. Cijena njegove upotrebe je trošak koji se ne smije zanemariti, pogotovo u us lovima ograničenih izvora kapitala.

Drugim riječ ima, to je izgubljena kamata ili žrtvovani prinos koji se može ostvariti eventualnim plasmanom sopstvenog kapitala u neke druge pos love, ili oročavanjem kod pos lovnih banaka. Ipak, navedeni nedostatak se djelimično r ješava stopom prinosa na sopstveni kapital kao drugim spec if ičnim indikatorom rentabilnosti, koji se uvjek utvrđuje uporedo i zajedno sa stopom prinosa na ukupno angažovani kapital.

Dakle,

100KsDn'd s ×=

pr i čemu je ďs = stopa prinosa na sopstveni kapital; Dn =neto dobitak, koji je jednak razlic i ukupnog dohotka i kamate sa porezom na dobitak, dok je Ks =angažovani sopstveni kapital često nazivan neto- imovina.

Stopa prinosa na sops tveni kapital izražava i mjeri neto- dobitak na taj dio angažovane vrijednosti, od čega zavis i uvećanje vlasničkog kapitala kao osnovnog c ilja preduzeća u dugom roku.

179

Svakako, da dekomponovanne stope prinosa na sopstveni kapital ističe dodatni problem finans ijskog leverage-a (termin leverage potiče od engleske r iječ i leverage što znač i poluga) kao specif ičnog indikatora strukture izvora kapitala, odnosno f inans iranja vrijednosnih tokova procesa reprodukc ije po kriter ijumu vlasništva.

Koefic ijentom finans ijskog leverage-a se iskazuje koliko na novčanu jedinicu sopstvenog kapitala dolazi ukupno kapitala i njime se respektuje struktura izvora f inans iranja i koriguju pojedinačni indikatori kao determinantne stope prinosa na sopstveni angažovani kapital. Znač i, stopa prinosa na sopstveni kapital (ďs ) jednaka je umnošku stope neto- dobitka na prihod od realizovanih proizvoda, koefic ijenta obrta sosps tvenog kapitala i koefic ijenta f inans ijskog leverage-a.

Značajan indikator, za praćenje, mjerenje, kontrolu i usmjeravanje dinamike rentabilnosti uloženog kapitala, je stopa akumulativnosti (aќ) kao odnos između iznosa akumulac ije (Ak) i sume angažovanog kapitala (K) što se može predstaviti obrascem:

100KAkkA

;

×=

Us tvari ona izražava iznos akumulac ije na 100 novčanih jedinic a angažovanog kapitala, odnosno sposobnosti proširenog reprodukovanja, te se često u ekonomskoj teoriji i praks i tumač i i razmatra kao stopa reproduktivne sposobnosti preduzeća.

Svakako da i ovaj indikator može imati svoje pojedinačne, parc ijalne izraze- bilo u odnosu na ukupno uloženi, bilo u odnosu na sopstveni kapital.

U ekonomskoj teoriji i praks i, razlikuje se interna i eksterna rentabilnost pojedinih faza c iklusa reprodukc ije kao rentabilnos t proizvodnje i rentabilnost prometa, zatim rentabilnos t investic ija a rentabilnost rada kao rentabilnost zarada proizvodnih zarada radnika i onih u režiji, a često i kao rentabilnost organizac ionih jedinic a (pogona, sektora, odjelenja) kao i ukupna rentabilnost preduzeća i grane kojoj ono pripada.

Nezavisno od toga, kojim se od prethodnih indikatora iskazuje rentabilnost, svi oni su kao i indikatori produktivnosti i ekonomičnos ti ipak parc ijalni, a ne s intetički izrazi pos lovnog uspjeha, prvenstveno zbog divergentnih kretanja pojedinih indikatora i razlic i tog doprinosa ukupnog

180

pos lovnog uspjeha, sva tr i indikatora, sa stanovišta globalnog izražavanja ukupnog pos lovnog uspjeha.

Suština sprovođenja ovih parc ijalnih indikatora je u cilju praćenja dinamike, pa se isti, uz pomoć baznih i lančanih indeksa izražavaju u sukces iji vremena. Globalizac ija i integrac ija svjetske privrede potenc iraju i neminovnost primjene međunarodnih standarda, uz primjenu takođe izuzetnih metoda ter itorijalne komparac ije, kao eks ternim metodama upoređivanja sa srodnim preduzeć ima ili sa liderom u grupi (benchmarking) i na taj nač in daju izuzetan značaj u upravljačkom procesu savremenog preduzeća.

Pomenute metode sa indikatorima kao instrumentima čine suštinske komponente svih tehnika upravljanja dinamikom rentabilnosti.

Što se tiče metoda komparac ije, tehnike upravljanja dinamikom produktivnosti i ekonomičnosti su identične sa tehnikama upravljanja dinamikom rentabilnosti.

Međutim, razlike su u kontrolno- upravljačkim instrumentima i indikatorima kojima se mjeri sprovođenje svakog parcijalnog princ ipa reprodukc ije posebno.

Potrebno je prihvatiti da svi faktori koji djeluju na produktivnost i ekonomičnost, djeluju i na rentabilnost, ali kod rentabilnosti pridružuju se i faktori angažovanja kapitala tj. faktori sume angažovanog kapitala i faktori trajanja c iklusa angažovanja, kao č inioc i dejstva na vrijeme angažovanja kapitala u svim fazama c iklusa.

Kada se izučavaju upravljačke akc ije i mjere kao i organizac ione mjere sprovođenja princ ipa rentabilnosti, u prvi plan se stavljaju dejs tva faktora vremena angažovanja, koji preko angažovanog kapitala djeluje na rentabilnost.

Organizacionim mjerama se može uticati na najznačajnije faktore rentabilnosti i to: s tepen korišćenja postojeć ih kapac iteta, proizvodni asortiman, vis ina konkretnih nabavnih cijena materijalnih elemenata proizvodnje, odnos prema trošenju elemenata proizvodnje, vis ini konkretnih prodajnih cijena gotovog proizvoda i dužina pojedinih faza os im tehnološke, kao i trajanje c jelokupnog c iklusa angažovanja.

Iako je rentabilnost kompleksan i relativno najobuhvatniji izraz efikasnosti funkcionisanja preduzeća kao ekonomskog organizac ionog sistema, ali i pokazatelj ef ikasnosti menadžmenta, ipak je on parc ijalni izraz uspješnosti preduzeća.

181

Rentabilnos t i setovi indikatora koji je izražavaju i mjere, u ekonomskoj teoriji, od svih indikatora najšire su i najdetaljnije razmatrani, ali ipak nisu r iješili osnovnu dilemu u teorijskim razmatranjima, da li je, ili ne, rentabilnost konačni i s intetički, a ne samo parc ijalni izraz globalnog pos lovnog uspjeha savremenog preduzeća.

182

III KOMPLEKSNE METODE KAO POKAZATELJ KVALITETA EKONOMIJE PR EDUZEĆA

1. Manjkavosti i nedostaci parcijalnih pokazate lja pos lovnog uspje ha

Parc ijalnim indikatorima pos lovnog uspjeha- produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti- mjere se, oc jenjuje, prati, kontroliše i usmjerava kvalitet ekonomije preduzeća i isti su bazirani na parcijalnim kriter ijumima efikasnosti i efektivnos ti pos lovanja preduzeća, kao ekonomskim princ ipima i instrumentima upravljanja korišćenjem angažovanog kapitala, trošenjem elemenata proizvodnje i stvaranjem rezultata pos lovanja.

Indikatori produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti s druge strane, izražavaju dinamiku kvaliteta ekonomije u proizvodno- tehnološkom, razmjenskom i f inans ijskom pods is temu organizac ione strukture preduzeća. Tako je omogućeno parc ijalno i kontrolisano ponašanje pojedinih nos ilaca pos lovnih funkcija, kao i utvrđivanje odgovornosti za propuste, ili zas luge za uspjeh u ostvarivanju globalnog ekonomskog princ ipa.

Na taj nač in, obuhvaćena je c jelokupna materijalna podloga za izražavanje pos lovnog uspjeha koji se izražava odnos ima između elemenata i elemenata ulaganja, kako je to opšte prihvaćeno i u tradic ionalnoj i u savremenoj ekonomskoj teoriji, kao i u privrednoj praks i.

Konstrukc ija parc ijalnih indikatora, bez obzira na izuzetnu informac ionu i kontrolno- upravljačku ulogu, ne omogućuje kvantitativno izražavanje ukupnog pos lovnog uspjeha, a posebno ne i dinamike globalnog ekonomskog kvaliteta preduzeća.

Zbog toga što nekada mogu biti indikatori istovremenih, potpuno divergentnih kretanja i time indikatori oprečnih informac ija o pos lovanju, na osnovu kvantitativnih nizova č injeničnih s tanja, parc ijalni indikatori, izolovano posmatrano, ne samo da ne izražavaju kvantitativno karakter promjene ukupnog pos lovnog uspjeha, već ne omogućuju ni donošenje načelnih analitičko- deskriptivnih zaključaka o karakteru te promjene.

Kao parcijalni izolovani indikatori proizvodne, akumulativne i reproduktivne sposobnos ti preduzeća, njihova, vrlo često suprotna kretanja daju nejasnu i zbunjujuću s liku o doprinosu pojedinih pods istema

183

pos lovnog s istema i neprec izno iskazuju odgovornos t pojedinih nos ilac a zadataka za postignuti globalni pos lovni uspjeh.

U domaćoj ekonomskoj literaturi navode se dva osnovna nedostatka parc ijalnih indikatora.

Prvi, što su to tr i različ ita izraza, tr i različ ite funkc ije i nezbrojive velič ine pos lovnog uspjeha, a ne jedan izraz;

Drugi, što ti izrazi imaju divergentan smjer kretanja, pa se sa njima ne može dobiti ni bilans promjena, ni s lika globalne promjene ekonomskog kvaliteta.

Svodno izražavanje i validni uvid u djelovanje faktora pos lovanja na globalni pos lovni uspjeh je nedostatak parc ijalnih indikatora, neprec izni zaključci dovode do pogrešnih stavova o zas lugama ili o propustima nos ilaca radnih zadataka. Na taj nač in kvalitet parc ijalnih indikatora kao kontrolno upravljačkih instrumenata dovodi se u pitanje, a njihova uloga u usmjeravanju pos lovanja ka zadovoljavajućem pos lovnom uspjehu izostaje.

U c ilju prevazilaženja problema izražavanja kvantitativnih i kvalitativnih promjena pos lovnog uspjeha, razvijali su se i teorijski pris tupi izražavanja i mjerenja pos lovnog uspjeha i razrađeni su brojni dopunski indikatori, kao parc ijalni izrazi pos lovnog uspjeha, inače bazirani na kriter ijumu efikasnosti kao opšte prihvaćenom kriter ijumu izražavanja i mjerenja pos lovnog uspjeha.

U praks i ovi indikatori se najčešće nazivaju raciima, pogotovo ako su u pitanju f inans ijski pokazatelji, i karakteriše ih prvenstveno kontrolno- upravljačka uloga prema profitnom cilju preduzeća, kao najjačom, najuniverzalnijom i najkoherentnijom snagom, koja vodi svim ostalim ciljevima preduzeća.

Načelno, već ina dopunskih indikatora, u sklopu seta indikatora, izražavaju efikasnost pos lovanja preduzeća, mogu se s trukturirati na one koji su izvedeni iz mjerila rezulatata, iz mjerila ulaganja, kao i na one koji su rezultat funkc ionisanja, potenc ijala i snage preduzeća i posebno one za finans ijsku oblas t pos lovanja.

Postoje i drugi brojni indikatori parc ijalno iskazanog pos lovnog uspjeha preduzeća, koje ekonomska teorija razmatra, a privredna praksa rijetko ili samo djelimično koristi i to: vlasnički indikatori, indikatori inovativnosti, fleksibilnosti, kvaliteta proizvoda i slično.

184

2. Karakteris tike kompleksnih metoda za izražavanje uk upnih pos lovnih rezultata

Dvojakog su karaktera nedostac i najvećeg broja do sada poznatih metoda mjerenja mezoekonomskog kvaliteta.

Naime, oni se ispoljavaju kroz nepotpunu obuhvatnost svih bitnih ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog procesa, a na drugoj strani nedostatak metodoloških r ješenja za mjerenje ukupnog mezoekonomskog kvaliteta- rezultata mezoekonomskog s istema tj. pos lovnog uspjeha.

Znač i, to su razlozi zbog kojih na zadovoljavajući način sve do danas nisu mogla biti r ješena adekvatno mnoga praktična pitanja mjerenja ukupnih pos lovnih rezultata.

Poznato je da bi jedno teoretsko i metodološko mjerenje kvaliteta ekonomije u potpunosti zadovoljilo potrebe, neophodno je:

- potpuno i sveobuhvatno sadrže sve ulazne i izlazne elemente mezoekonomskog procesa;

- da kvalitet mezoekonomije bude iskazan jednim modelom i pokazateljem a svi ulazni i izlazni elementi svedeni na iste ekvivalentne velič ine;

- da se istom metodološkom postupku kontroliše uticaj pojedinih faktora na mezoekonomski kvalitet kao i neiskorišćeni unutrašnji i vanjski potenc ijal59.

Međutim, iako su parc ijalnim izrazima kvaliteta ekonomije- produktivnost, ekonomičnost i rentabilnos t, obuhvaćeni svi relevantni elementi rezultata i ulaganja u mezoekonomski proces, zbog različ itosti kvalitativnih velič ina nije moguće pros tim aritmetičkim zbrajanjem ova tr i elementa dobiti pokazatelj ukupnog mezoekonomskog kvaliteta.

Znač i, parc ijalni izrazi kvaliteta mezoekonomije ne r ješavaju problem mjerenja ukupnih pos lovnih rezultata. Mada ovi naizgled s itni problemi mjerenja ukupnog mezoekonomskog kvaliteta, u suštini ispoljavaju se kroz odsutnost globalnih pokazatelja mezoekonomskog kvaliteta kao i kroz kontrolu s istema uticaja pojedinih elemenata na mezoekonomski kvalitet.

59 Božić V.,Sist em kont rol e u OUR, NIR O «Knji ževne novine» Beograd, 1980- prerađeno, st r. 343

185

Mada su naučna saznanja doprinjela dosta ef ikasnim metodološkim rješenjima za mjerenje ukupnog pos lovnog uspjeha, ipak još uvijek nisu u dovoljnoj mjeri primjenjena u privrednoj praks i.

Svakako pos lovni uspjeh odnosno mezoekonomski kvalitet može se kontrolisati sa dva aspekta:

- dinamike kvaliteta ekonomije u određenim vremenskim intervalima- godina , polugodište, tromjeseč je, mjesec;

- kvaliteta ekonomije u određenom periodu posmatranom u odnosu na pros jek privrede, grane grupac ije i druge mezoekonomije

186

Mjerenje kvali tat ivnih rezultata rada metodom PER

Teoretska i metodološka r ješenja mjerenja kvaliteta ekonomije po metodu PER dao je Prof.Stevan Kukoleča60.

Vjerovatno je to prvo uspjelo praktično r ješenje mjerenja uspješnog mezoekonomskog kvaliteta jednim modelom.

Osnovne karakteristike ove metode su s lijedeće:

- izrazom kvaliteta mezoekonomije obuhvaćeni su svi ulazni i izlazni elementi mezoekonomskog procesa;

- ove promjene ulaznih i izlaznih elemenata po jedinici rezultata rada svedene su na ekvivalente produktivnosti odnosno dohotka;

- jednim modelom se iskazuje promjena ukupnog mezoekonomskog kvaliteta sabiranjem izlaznih i oduzimanjem ulaznih promjena;

- po istom metodološkom postupku kvantificiraju se uticaj pojedinih komponenti mezoekonomskog kvaliteta61.

Posmatrajuć i prednje karakteris tike metoda PER zadovoljava potrebe preduzeća za mjerenje dinamike kvalitativnih rezultata rada. Ti efekti u metodu PER obuhvaćeni su preko elemenata dohotka i elemenata uloženog tekućeg i minulog rada.

Na osnovu toga, kvantitativni izraz dinamike mezoekonomskog kvaliteta iskazanog metodom PER jednak je62;

Kper = - Llk - Lmk - Lik – Lsk + Lck

pri čemu je63:

1Kq

1Kk1L −=

60 Kukoleča S., Ekonomika preduzeća II, odj elj ak V, Savremena administ racij a B eograd, 1972. 61 Božić V.,Sist em mjerenj a rezult at a rad, S avremena administ racij a B eograd,1988. st r.344 62 Ibidem st r.344 63 Božić V., Sist em kont role u OUR, NIR O Knji ževne novine B eograd, 1980, st r.343

187

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−= 1

KqKm

DTmLmk

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−= 1

KqKi

DTiLik

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

×= 1

KqKs

DKiSLsk

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−= 1

KqKcu

DCuLck

gdje je:

Kper = koefic ijent promjene mezoekonomskog kvaliteta

Llk = efekti promjene produktivnosti

Lmk = efekti promjene materijalnih troškova

Lik = efekti promjene troškova amortizac ije

Lsk = efekti promjene angažovanih sredstava

Lck = efekti odstupanja dinamike ukupnog prihoda i dinamike fizičkog obima rezultata rada

Ki = koefic ijent kamatne stope koja se plaća po jedinic i pozajmljenih sreds tava

Kc u = koefic ijent promjene ukupnog prihoda

Model PER jednak je :

Kper = Ldk – LLlk – Lsk

pri čemu je:

Ldk = Lck + Lcz1k - Lcz²k – Lcpk – Lmuk – Lmck - Li¹k - Li²

Llk = Llik – Llok - Llk¹

188

Lsk = Lsh¹k - Lsh²k - Lsh³k - Lsh4k - Lsh5k

gdje je:

Kper = koefic ijent promjene kvalitativnih rezultata rada

Ldk = uticaj dohotka na promjenu kvalitativnih rezultata rada

Llk = uticaj uloženog tekućeg rad- utrošaka radne snage- na promjenu kvalitativnih rezultata rada

Lsk = uticaj uloženih sredstava na promjenu kvalitativnih rezultata rada

Lck = efekti promjena bruto produkta- prodajnih c ijena i asortimana

Lcz1k = efekti promjena početnih zaliha nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda

Lcz2k = efekti promjena krajnjih zaliha nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda

Lcpk = efekti promjena realizovanih neneaplaćenih vrijednosti koje ne ulaze u ukupan prihod

Lmuk = efekti promjena utrošaka materijala i energije

Lmck = efekti promjena nabavnih c ijena materijala i energije

Li1 k = efekti promjena dijela troškova amortizac ije obračunate po propisanim stopama

Li2 k = efekti promjena dijela troškova amortizac ije obračunate po povišenim amortizac ionim stopama

Llik = efekti promjena utrošaka radne snage na aktivnostima izvršne funkc ije

Llok = efekti promjena utrošaka radne snage na aktivnostima funkc ije odluč ivanja

Llkk = efekti promjena utrošaka radne snage na aktivnostima funkc ije kontrole

Lsh1k = efekti korišćenja uloženih sredstava u novčanoj fazi

189

Lsh2k = efekti korišćenja uloženih sredstava u početnoj robnoj fazi

Lsh3k= efekti korišćenja uloženih sredstava u tehnološkoj fazi

Lsh4k= efekti korišćenja uloženih sredstava u završnoj robnoj fazi

Lsh5k = efekti korišćenja uloženih sredstava u prelaznim prometnim oblic ima.

U okviru navedenih komponenti moguće je vršiti daljnje rasčlanjivanje i sagledavati veći broj elemenata i faktora koji utiču na dinamiku kvalitativnih rezultata rada tzv. faktorska analiza dinamik e kvalitativnih rezultata rada.

Sam proces faktorske analize pos lovnog uspjeha u zavisnosti od obima ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog procesa može biti šira ili uža. Osnovni zadatak faktorske analize je kontrola stepena utic aja pojedinih ulaznih i izlaznih komponenti mezoekonomskog procesa na dinamiku ukupnog mezoekonomskog kvaliteta.

Efekti ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog kvaliteta bili globalni ili pojedinačni mogu se kvantitativno izraziti s lijedeć im modelom:

Kper = - Llk – Lmk – Lik – Lsk + Lck

pri čemu su:

∑=

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−=

n

1i1

KqKli

LLik1L

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−= ∑

=

1Kq

)i(KmD

)i(TmLmkn

1i

∑=

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−=

n

1i1

Kq)i(Ki

D)i(TiLik

∑=

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

×=

n

1i1

KqKsi

DKi)i(SiLsk

190

∑=

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−=

n

1i1

KqKcui

DCuiLck

gdje je :

Tm (i) = pojedinačne vrste troškova materijala

Km (i) = koefic ijenti promjena pojedinih vrs ta troškova materijala

Ti ( i) = pojedinačne vrste troškova sreds tava za rad

Ki ( i) = koefic ijenti promjena pojedinih vrs ta troškova sredstava za rad

Si ( i) = pojedinačne vrste angažovanih sredstava

Ksi = koefic ijenti promjene pojedinih vrsta sredstava za rad

Cui = pojedini dijelovi ukupnog prihoda

Kc ui = koefic ijenti promjene pojedinih dijelova ukupnog prihoda

Primjena metode PER u kontroli faktora koji utiču na dinamiku kvaliteta mezoekonomije odnosno ukupnog pos lovnog uspjeha prikazana je na grafikonu64

Kontrola faktora koji utiču na dinamiku kvalitativnog razvoja mezoekonomskog sistema

64 Božić V.,» Sistem mjerenj a rezul tata rada», Savremena admini st racij a Beograd, 1988, st r. 349

191

Sam grafikon upućuje na zaključak da se metodom PER kontrolišu dinamika kvalitativnog razvoja mezoekonomskog sis tema, kao i faktori kojima je taj razvoj ograničen. U zavisnos ti od raspoloživosti analitičkim podac ima o ulaznim i izlaznim elementima mezoekonomskog procesa bit će ograničen i broj faktora ili elemenata koji se mogu pojedinačno izmjeriti i kontrolisati.

Faktorskom analizom dinamike mezoekonomskog kvaliteta kontrolišu se:

1. pojedinačni efekti moguće promjene pos lovnog uspjeha proizašle iz aktiviranja potenc ijalnih faktora iz okruženja

2. pojedinačni efekti promjene pos lovnog uspjeha pod uticajem organizac iono us lovljenih ulaznih i izlaznih komponenti

192

Mjerenje kvali tat ivnih rezultata rada metodom DELSA

Metodom DELSA mjeri se ne samo promjene nego i nivo kvalitativnih rezultata rada, za razliku od metode PER koja mjeri promjene kvalitativnih rezultata rada u dinamic i u različ itim periodima.

Inače se može koristiti i za komparativne analize kvalitativnih rezultata rada većeg broja preduzeća, grupac ija i grana kao i za oc jenu različ itih tehnoloških, organizacionih i drugih razvojnih varijanti.

Osnovne karakteristike ove metode su65:

da su obuhvaćeni ukupni ulazni i izlazni elementi procesa rada;

- da se jednim modelom iskazuju ukupni kvalitativni rezultati rada; - potpuno sagledavanje s tepena utic aja pojedinih elemenata i

faktora na ukupne kvalitativne rezultate rada; - kvalitativni rezultati rada pokazuju mogućnost potrošnje kako

lične tako i investic ione, zajedničke društvene.

Svakako da ostvarenje ovih c iljeva potrošnje ( lične, investic ione i zajedničke društvene) zavis i od nivoa ostvarenih rezultata po jedinic i ukupnih ulaganja.

Znač i, kvalitativni rezultati rada su:

SLDd

SDs

LDlDls

+++= odnosno

SLDd

SDs

LDl

SLDDls

+++⇔

+=

gdje je :

Dls = koefic ijent kvaliteta ekonomije ili kvalitativnih rezultata rada

D = ostvareni dohodak

65 Božić V.,» Sistem mjerenj a rezul tata rada», Savremena admini st racij a Beograd, 1988, st r. 355

193

L = uloženi tekuć i rad- utrošena radna snaga

S = uloženi minuli rad- uložena sredstva

Dl:L = lična potrošnja po radniku ( lični dohoc i i zajednička potrošnja)

Ds :S = sredstva izdvojena za proširenje materijalne osnove rada po jedinic i uloženih sredstava

Dd: L+S = dio dohotka izdvojenih za zajedničku potrošnju po jedinic i ulaganja

Iz ovih izraza proističe da se modelom DELSA mjere kvalitativni rezultati rada kroz odnos ostvarenog dohotka i uloženog tekućeg i minulog rada.

Znač i, izdvojena sredstva za ličnu potrošnju, proširenje materijalne osnove rad i za zajedničku društvenu potrošnju predstavljaju dohodak kao rezultat mezoekonomskog procesa, a utrošena radna snaga i angažovana sredstva preds tavljaju ukupna ulaganja u taj proces.Navedenim mjerilima kvaliteta mezoekonomije obuhvaćeni su ukupni rezultati i ukupna ulaganja mezoekonomskog procesa, što najbolje ilustruje grafički prikaz66:

Elementi rezultata i ulaganja u mjerilu kvaliteta mezoekonomije

metodom DELSA

Iz prednjeg proizilazi:

1. da se ulaganja u mezoekonomski proces vrši u vidu utroška radne snage ( L ) i angažovana sreds tva ( S )

66 Božić V.,» Sistem mjerenj a rezul tata rada», Savremena admini st racij a Beograd, 1988, st r. 356

194

2. da je dohodak zbirni, krajnji izraz rezultata procesa reprodukc ije koji zavis i od f izičkog obima rezultata rad ( Q ), prodajne c ijene ( Cq ) i troškova sredstava za proizvodnju ( Tmi ).

3. da kvalitet mezoekonomije možemo izraziti kroz odnos ostvarenog dohotka prema ukupno uloženom radu i angažovanim sredstvima.

Pojednostavljeno gledano, kvantitativni izraz pos lovne efikasnosti tj. kvaliteta mezoekonomije, je zbir nivoa ličnih dohodaka i zajedničke potrošnje po radniku ( Dl:L) nivoa sredstava izdvojenih za proširenej materijalne osnove rada po jedinic i uloženih sreds tava ( Ds :S) i nivoa zajedničke i opšte potrošnje po jedinic i uloženog živog i minulog rada ( Dd:L+S).

Posmatrajuć i zajednički interes zapos lenih, preduzeća i društveno-političkih zajednica u sferi materijalne proizvodnje, izraženih u težnji za stalnim povećanjem svih vidova potrošnje, lične, investic ione i zajedničke društvene , ovaj model može pos lužiti kao realan izraz kvaliteta mezoekonomije.

Pošto se oc jena kvaliteta mezoekonomije vrši poređenjem različ itih velič ina u odnosu na neku baznu jedinicu, nije moguće r iješiti prostim aritmetičkim zbrajanjem velič ina. Naime, r ješenje proizilazi u pros ječnim velič inama potrošnje, kako lične, investic ione i zajedničke društvene.

Možemo to izraziti na s ledeć i nač in67:

Du = Dlu + Dsu + Ddu

pri čemu je :

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛

−⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ +===

DdoDoDdo

SoDsoS

LoDloLDdu

SoDsoLDsu

LoDloLDlu

gdje je :

Du = uporedni dohodak koji odgovara obimu uloženog tekućeg (L) i minulog rada (S)

67 Ibidem, st r.357, prerađeno

195

Dlu = dio uporednog dohotka namjenjen ličnoj i zajedničkoj potrošnji radnika

Dsu = dio uporednog dohotka namjenje proširenju materijalne osnove i rezervama

Ddu = dio uporednog dohotka namjenjen zajedničkoj društvenoj i opštoj potrošnji

L = broj radnika ( utrošak tekućeg rada- radne snage)

Dlo:Lo = lični dohoci i zajednička potrošnja po radniku

S = uloženi minuli rad

Dso:So = sredstva namjenjena proširenju materijalne osnove i rezervama po jedinic i uloženih sreds tava

Ddo = sredstva izdvojena za zajedničku društvenu i opštu potrošnju

Do = ostvareni dohodak bazne jedinic e

Ddo:Do = učešće u neto dohotku bazne jedinice sredstava namjenjenih zajedničkoj društvenoj i opštoj potrošnji

Prema tome, ako se u osnovnom modelu SL

D+

zamjene utrošena

radna snaga (L) i utrošena sredstva (S) odgovarajuć im ekvivalentnim dijelovima uporednog dohotka, dobićemo s lijedeći model:

DuD

DdoDoDdo1

SoDsoS

LoDloL

DSL

DDlsk =⎟⎠⎞

⎜⎝⎛

−+⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ +

⇔+

=

koji pokazuje mogućnost potrošnje tj. formiranja nivoa ličnih dohodaka i zajedničke potrošnje po radniku ( D:L), nivoa akumulacije uloženih sredstava (Ds :S) i nivoa zajedničke i opšte potrošnje po jedinic i neto dohotka (Dd:D).

196

Znač i, model kvalitativnih rezultata rad jednak je :

⎭⎬⎫

⎩⎨⎧ ++⇔

⎪⎪⎭

⎪⎪⎬

⎫

⎪⎪⎩

⎪⎪⎨

⎧

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛

−+⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ +

=DDd

SDs

LD

DdoDoDdo1

SoDsoS

LoDloL

DDlsk2

1

kojim se mjere ukupni kvalitativni rezultati rada kako u odnosu na prethodne periode, projektovane ili planirane rezultate, tako i u odnosu na ostvarene rezultate u drugim preduzeć ima ostvarenim u is tom periodu.

Privredna praksa zahtijeva da se preko metode DELSA mjere i kontrolišu os im ukupnih kvalitativnih rezultata rada i faktor i njihov uticaj na taj kvalitet, što znač i da je potrebno vršiti i faktorsku analizu tih elemenata.

Sam proračun pojedinačnih efekata elemenata vrši se u tr i faze68:

1. rasčlanjivanjem ulaznih i izlaznih komponenti kvalitativnih rezultata posmatranog preduzeća;

2. rasčlanjivanjem ulaznih i izlaznih elemenata bazne jedinice; 3. kvantif ic iranjem razlika istorodnih elemenata pos lovnog uspjeha

konkretne mezoekonomije i bazne jedinice

Elemente pos lovnog uspjeha posmatrane mezoekonomije dobiju se rasčlanjivanjem ukupnog prihoda i dohotka. Prema tome, komponente kvalitativnih rezultata posmatrane mezoekonomije jednake su:

⎭⎬⎫

⎩⎨⎧ −+++

⎭⎬⎫

⎩⎨⎧ −=−== 1

DuDd

DuDsu

DuDlu

DuTmi

DuCu

DuTmi

CuC

DuDDls

pri čemu je:

DuCp

DuCz

DuCz

DuCa

DuCc

Du)q(C

DuCu 21 −−+++=

68 Ibidem, st r. 358, prerađeno

197

DuTi

DuTi

DuTmeu

DuTmmc

DuTmmu

DuTi

DuTm

DuTmi 21 ++++=+=

DuDlku

DuDlou

DuDliu

DuDlu

++=

DuuDsh

DuuDsh

DuuDsh

DuuDsh

DuuDsh

DuDsu 54321 ++++=

gdje je :

Dls = kvalitativni rezultata posmatrane mezoekonomije

D = ostvareni dohodak posmatrane mezoekonomije

Du = uporedni dohodak posmatrane mezoekonomije

Cu = ukupan prihod posmatrane mezoekonomije

Tmi = troškovi sredstava za proizvodnju posmatrane mezoekonomije

Dlu = uporedni lični dohoc i i zajednička potrošnja radnika

Dsu = uporedna sredstva namjenjena proširenju materijalne osnove rada

Dd = izdvojena sredstva dohotka za zajedničku društvenu i opštu potrošnju

C(q) = vrijednost os tvarenog f izičkog obima rezultata rada posmatrane mezoekonomije obračunate po stalnim cijenama

Cc = dio bruto produkta posmatrane mezoekonomije proizašao iz promjena prodajnih c ijena

Ca = dio bruto produkta posmatrane mezoekonomije proizašao iz promjena asortimana

Cz1 = početne zalihe nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda posmatrane mezoekonomije

Cz2 = krajnje zalihe nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda posmatrane mezoekonomije

198

Cp = realizovane nenaplaćene vrijednosti posmatrane mezoekonomije koje ne ulaze u ukupan prihod

Tmi = troškovi sredstava za proizvodnju posmatrane mezoekonomije

Tm = troškovi materijala i energije posmatrane mezoekonomije

Ti = troškovi amortizac ije sredstava za rad posmatrane mezoekonomije

Tmmu = troškovi materijala obračunati po stalnim c ijenama

Tmmc = dio troškova materijala proizašao iz promjena nabavnih cijena materijala

Tmeu = troškovi energije obračunati po stalnim c ijenama

Tmec = dio troškova energije proizašao iz promjena nabavnih c ijena

Ti1 = troškovi amortizac ije po propisanim stopama

Ti2 = dio troškova amortizac ije po povišenim stopama

Dlio = uporedni lični dohoc i na aktivnostima funkc ije odluč ivanja

Dlou = uporedni lični dohoc i na aktivnostima funkc ije odluč ivanja

Dlku = uporedni lični dohoc i na aktivnostima funkc ije kontrole

Dsh1u = uporedna sredstva akumulac ije u novčanoj fazi

Dsh2u = uporedna sredstva akumulac ije u početnoj robnoj fazi

Dsh3u = uporedna sredstva akumulac ije u tehnološkoj fazi

Dsh4u = uporedna sredstva akumulac ije u završnoj robnoj fazi

Dsh5u = uporedna sredstva akumulac ije u prelaznoj prometnoj fazi

Elementi pos lovnog uspjeha bazne jedinice utvrđuju se kao i kod posmatrane mezoekonomije, pa su isti jednaki:

⎭⎬⎫

⎩⎨⎧ −+++

⎭⎬⎫

⎩⎨⎧ −=−== 1

DoDdo

DoDso

DoDlo

DoTmio

DoCuo

DoTmio

DoCuo

DuoDoDlso

199

pri čemu je:

DoCpo

DooCz

DooCz

DoCao

DoCco

Doo)q(C

DoCuo 21 +++++=

DooTi

DooTi

DoTmec

DoTmeu

DoTmmco

DoTmmuo

DoTio

DoTmo

DoTmio 21 +++++=+=

DoDlko

DoDloo

DoDlio

DoDlu

++=

DooDsh

DooDsh

DooDsh

DooDsh

DooDsh

DoDso 54321 ++++=

gdje je :

Dso = kvantitativni rezultati rada bazne jedinice

Do = ostvareni dohodak bazne jedinic e

Duo = uporedni dohodak bazne jedinice koji je uvjek jednak ostvarenom dohotku bazne jedinic e

Cuo = ostvareni ukupan prihod bazne jedinice

Tmio = troškovi sredstava za proizvodnju bazne jedinic e

Primjenom ovih kvantitativnih elemenata, rezultati bazne jedinic e su po pravilu jednaki jedinic i jer su ostvareni i uporedni dohodak bazne jedinic e jednaki.

Uticaj pojedinih komponenti ulaznih i izlaznih elemenata proc esa rada izračunavaju se odbijanjem od ukupnih rezultata posmatrane mezoekonomije istorodnih elemenata kvalitativnih rezultaat bazne jedinice. Na taj nač in dobijemo69:

69 Ibidem, st r. 360, prerađeno

200

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ −+⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ −+

+⎟⎠⎞

⎜⎝⎛ −+⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ −−⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛ −=−=

DoDdo

DuDdu

DoDso

DuDsu

DoDlo

DuDlu

DoTmio

DuTmi

DoCuo

DuCu1

DuDDlsk

sDdsDssDlsDmisDc 11111 ++++=

pr i čemu je:

DoCuo

DuCusDc1 −=

DoTmio

DuTmisDmi1 −=

DoDlo

DuDlusDl1 −=

DoDso

DuDsusDs1 −=

DoDdo

DuDdusDd1 −=

gdje je :

Dl1sk = efekti odstupanja kvalitativnih rezultata rada posmatrane mezoekonomije u odnosu na baznu jedinic u

Dc1s = efekti utic aja ukupnog prihoda na kvalitativne rezultate

Dmi1s = efekti utic aja troškova sredstava za proizvodnju na kvalit. rezultate

Dl1s = efekti utrošaka radne snage u tekućem radu na kvalit. rezultate

Ds1s = efekti uloženih sredstava minulog rada na kvalit. rezultate

Dd1s = efekti utic aja društvenih doprinosa na kvalit. rezultate

201

Daljnjim rasč lanjivanjem elemenata ukupnog prihoda, troškova, sredstava za proizvodnju i dohotka dobiju se sve razvijeniji izrazi komponenti kvalitativnih rezultata rada.

Znač i po istom metodološkom pos tupku, moguće je vršiti daljnje rasčlanjivanje elemenata, tako da se faktorska analiza kvalitativnih rezultata rada može vršiti po vrstama prihoda: proizvodnja, us luge, zajednička ulaganja, štedno- kreditni pos lovi , pr ihodi os tvareni po osnovu slobodne razmjene rada i s l.

Navedeni model dokazuje da:

- efekti uticaja ukupnog prihoda na pos lovni uspjeh predstavljaju razliku između ukupnog prihoda u uporednom dohotku konkretne mezoekonomije i učešća ukupnog prihoda u ostvarenom dohotku bazne jedinice. ;

- efekti uticaja troškova pos lovanja na pos lovni uspjeh predstavlja razliku između učešća troškova sredstava za proizvodnju u uporednom dokotku konkretne mezoekonomije i učešća troškova sredstava za proizvodnju u os tvarenom dohotku kod bazne jedinic e;

Takođe, faktorska analiza kvalitativnih rezultata rada može se vršiti u odnosu na prethodne periode, ali u odnosu na druge organizac ije. Inače komparativna analiza kvalitativnih rezultata rada metodom DELSA može se ilustrovati s ledećom shemom70:

70 Božić V., Sist em kont role u OUR, NIR O Knji ževne novine B eograd, 1980. st r. 177 a

202

Inače, faktorska analiza kvalitativnih rezultata rada može biti uža ili šira što zavis i od velič ine i organizac ione strukture konkretne mezoekonomije, kao i rasčlanjenosti pojedinih ulaznih i izlaznih elemenata procesa reprodukc ije. Prema tome, ukupne i pojedinačne efekte kvalitativnih rezultata rada moguće je iskazivati71:

1. po preduzećima i užim obračunskim jedinicama u okviru preduzeća, poslovne zajednice, grane i društveno- polizičke zajednice;

71 Ibidem, st r. 177 a

203

2. po vrstama prihoda- proizvodnja, izršene usluge, realizacija trgovačke robe, zajednička ulaganja, slobodna razmjena rada, štedno- kreditni poslovi i drugi prihodi;

3. po periodima- godinama, polugodištima, tromjesečjima i drugim obračunskim jedinicama.

Ako elemente kvalitativnih rezultata rada posmatrane mezoekonomije označ imo kao matric a A, a elemente kvalitativnih rezultata bazne jedinic e označ ima kao matrica B, onda je razlika ovih matrica, nova matric a C, u kojoj su iskazani ukupni i pojedinačni efekti odstupanja kvalitativnih rezultata posmatrane mezoekonomije od kvalitativnih rezultata bazne jedinic e.

A – B = C

što znač i da su elementi matr ic e A učešće pojedinih ulaznih i izlaznih elemenata u uporednom dohotku posmatrane mezoekonomije , dok su elementi matr ic e B učešća pojedinih ulaznih i izlaznih elemenata u ostvarenom dohotku bazne jedinic e.

Analogno tome, matric a C sadrži zbir pozitivnih i negativnih efekata iskazanih kroz kvalitativne rezultate posmatrane mezoekonomije i bazne jedinic e.

Ukoliko elemente kvalitativnih rezultata rada uvrstimo u matričku analizu, dobićemo72:

⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

⋅⋅

⋅⋅

⋅⋅

⋅⋅

⋅⋅

=

⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

−

⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

⋅⋅⋅

=

Ddn s1

Dsn s1

lnD s1

minD s1

Dcn s1

2Dd s1

2Ds s1

2Dl s1

2Dmi s1

2Dc s1

1Dd s1

1Ds s1

1Dl s1

Dmil s1

1Dc s1

DoDdon

Do2Ddo

Do1Ddo

DoDson

Do2Dso

Do1Dso

DoDlon

Do2Dlo

Do1Dlo

DoTmion

Do2Tmio

Do1Tmio

DoCuon

Do2Cuo

Do1Cuo

DuDdun

Du2Ddu

Du1Ddu

DuDsun

Du2Dsu

Du1Dsu

DuDlun

Du2Dlu

Du1Dlu

DuminT

Du2Tmi

Du1Tmi

DuCun

Du2Cu

Du1Cu

1D sk

72 Ibidem, st r. 195

204

Opšti model faktorske analize kvalitativnih rezultata rada73:

( ) ∑∑∑∑= == =

=−=n

1i

n

1j

n

1i

n

1jcijbijaijDlsk

može se koristiti za analizu ostvarenih rezultata u prethodnim periodima, za komparativnu analizu kvalitativnih rezultata većeg broja preduzeća kao i programiranje razvoja mezoekonomskih s istema.

Da li će se faktorska analiza kvalitativnih rezultata rada metodom DELSA vršiti ručno ili pr imjenom računara zavis i od velič ine informac ija koje koristimo. Svakako, kada ovu metodu koristimo za posmatranje većeg broja preduzeća, grupac ije, grane ili kompletne privrede neke države, mogućnosti računarske tehnike bit će neophodno iskoristiti.

Ali, to podrazumjeva da će se podac i kojima raspolažemo morati prilagoditi toj novoj tehnic i što zahtijeva stručne i okvalif ikovane radnike.

3. Prisutna teore tska i praktična rješenja mode la mje renja pos lovnog uspjeha

Tri su etape u razvoju i konstituisanju seta indikatora ukupnog pos lovnog uspjeha koju tretira ekonomska teorija, kako tradic ionalna tako i savremana.

U našoj ekonomskoj teoriji, najvažniji i najviše korišćeni parc ijalni indikatori pos lovnog uspjeha- produktivnos t, ekonomičnost i rentabilnost, prvi put, 1957. goidine, se proučavaju u djelu, studiji profesora S. Kukoleče, Principi ekonomije proizvodnje i njihovo sprovođenje.

Prva etapa, odnos i se na razvoj, uspostavljanje i primjenu tradic ionalnih indikatora, baziranih na proizvodnoj orjentac iji preduzeća i rac ionalnom korišćenju elemenata proizvodnje i angažovanog kapitala, a u cilju ostvarivanja efikasnosti po osnovu proizvođačke, akumulativne i reproduktivne sposobnosti preduzeća.

73 Ibidem st r. 196.

205

Sledeće dvije etape razvijanja indikatora, tj. modela ukupnog pos lovnog uspjeha, odnose se na razvoj ekonomske teorije i rezultirale su savremenim indikatorima pos lovnog uspjeha, koji pored kvantitativne sve više postaju i kvalitativne prirode.

Pošto se baziraju na potpunoj af irmac iji marketing orjentac ije preduzeća, tradic ionalnim indikatorima i modelima se dodaju novi indikatori satisfakcije potrošača, kojima treba u pravo vrijeme i na pravom mjestu, ponuditi kvalitetan, funkc ionalan i adekvatno dizajniran proizvod, uz svakako što nižu, prihvatljivu c ijenu, a to podrazumjeva pos lovanje uz što niže troškove, č ime se implic itno uključuje rac ionalizacija trošenja elemenata proizvodnje, odnosno što povoljniji parc ijalni indikatori produktivnosti i ekonomičnosti.

Zbog veoma ograničenih us lova raspoloživos ti kapitalom, sve više se potenc iraju i finansijski indikatori kao kontrolno- upravljački instrumenti finans ijske analize pos lovanja preduzeća, kao i vlasnički indikatori, kroz izražavanje satisfakc ije vlasnika bez č ijeg kapitala se preduzeće ne bi moglo ni kons tituisati.

Razvojem teorije s is tema i iznalaženjem adekvatnih i realnih indikatora i modela, kao kontrolno- upravljačkih instrumenata stvorena je osnova za poboljšanje i usavršavanje ne samo indikatora nego i cjelokupnog pos lovnog s is tema.

Diferenciraju se dvije grupe savremenih indikatora, odnosno modela pos lovnog uspjeha i to:

- prvobitni setovi indikatora, odnosno modeli orjentisani na steikholdere, i

- najnoviji procesni setovi indikatora, odnosno modeli orjentisani na procese.

Profesor Kukoleča diferenc irano izražava modele izražavanja ukupnog pos lovnog uspjeha i to modelom produktivnosti («Mjerenje pos lovnog uspjeha» 1966. str. 174.) i univ erzalnim modelom, («Ekonometar» str. 48.)

Princ ip produktivnosti izražava proizvodnu sposobnost preduzeća, ali ne i njegovu akumulativnu i reproduktivnu sposobnost, jer polazi od proizvodnog uspjeha izraženog odnosom proizvedene količ ine i utroška radne snage za tu proizvodnju.

Svodeć i elemente druga dva princ ipa, ekonomičnosti i rentabilnosti, na radne ekvivalente, profesor Kukoleča se opredjeljuje za model

206

produktivnosti u kojem su svi rezultati reprodukcije iskazani objektivno us lovljenim troškovima radne snage.

U c jelokupnom c iklusu reprodukc ije formira se c ijena koštanja, dok na ukupni prihod isključ ivo utiče prodajna aktivnost u prometnoj fazi ciklusa i brojni tržišni faktori, a iskazivanje, kontrola i usmjeravanje angažovanja kapitala je zanemarena, što i jeste suštinski nedostatak ovog modela.

Pokušavajući da prevaziđe nedostatke modela produktivnosti, u svojim daljnjim istraživanjima profesor Kukoleča, svodi parc ijalne ekonomske princ ipe, kao princ ipe krajnjih ekonomskih c iljeva preduzeća, na jedinstveni izraz Eper kvalif ikujuć i ga sveukupnim promjenama kvaliteta ekonomije, o čemu T. Bandin kaže «pluralizam ekonomskih principa, kao. . . principa k rajnjih ekonomskih ciljeva je obilježje multiplikacije. . . i ishodište tripartitne koncepcije o ekonomskom uspjehu74. »

Svođenjem parc ijalnih ekonomskih indikatora na jedins tven izraz, rješava se umnoškom tr i parc ijalna kompleksa, č ime je zanemarena mogućnost različ itog intenziteta i smjera njihovih promjena, č ime je stvoren s intetički izraz pos lovnog uspjeha kao apsolutni izraz kvaliteta ukupne ekonomije i univerzalni model tog kvaliteta.

U daljnjim svojim istraživanjima, međutim, autor je i sam uvidjeo da umnošak ova tr i parc ijalna indikatora, produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti ne predstavlja karakteris tike pojedinačnih indikatora kroz različ itu ekonomsku i kvantitativnu težinu i različ it uticaj na ostvareni ekonomski uspjeh, te kao vještačka tvorevina ne odražava u potpunosti kvalitet pos lovnog uspjeha preduzeća. Naime, na takav način deformisane su osnovne tendenc ije elemenata u sas tavu parc ijalnih kompleksa i neopravdano im je dat podjednak značaj.

Nastojeći da prevaziđe nedostatak prethodnih modela, profesor Kukoleča konstruisanjem univerzalnog modela tzv. Ekonometar, zamjenjuje c ijenu koštanja, kao izraz rezultata reprodukcije, vrijednošću realizovane proizvodnje odnosno ukupnim prihodom, svodeći sve elemente rezultata reprodukc ije i ulaganja u reprodukc iji na zajedničku jedinic u mjere- radne ekvivalente promjena po jedinici rada. Ustvari, ovim globalnim modelom, kao kontrolno- upravljačkim i mjernim instrumentom

74 Bandin T., «Produktivist ička t eorij a ekonomskog uspj eha»,

Savremena adminis tracij a,B eograd, 2000.s tr. 5.

207

razvoja ekonomskog sistema, se želi izraziti ukupna kvantitativn i klalitativna promjena stanja poslovnog sistema preduzeća»75.

«I pri konstruisanju ovog modela pošlo se od izraza produktivnosti, objektivno uslovljenoj produktivnosti koju autor tretira kao proizvodnu snagu rada»76.

Model Ekonometar ili univerzalni model uvodi model rentabilnosti kao odnos između ostvarenog dohotka i angažovanih sredstava č ija je namjena kontrola angažovanja i brzine kruženja sredstava i na taj nač in je i pored kontrole angažovanih sredstava (S) i dohodak (D) , kao promjenjljiva izlazna velič ina podvrgnut kontroli.

Osnovni zadatak univerzalnog modela je mjerenje promjena svih ulazno- izlaznih velič ina, projektovanih na zajedničku bazu kao etalon u vidu jedinic e rada, odnosno radni ekvivalent kao osnovic a na koju se projektuju promjene količ ine proizvoda, ukupni prihod, troškovi, angažovani kapital pa čak i saldo tih promjena.

Svakako, spec if ičnosti prate prevođenje angažovanih sredstava na radne ekvivalente, pomoću kamatne s tope prvo se prevode na troškovne ekvivalente, a zatim se prevode na radne ekvivalente.

«Upotrebljivost i efikasnost ovog modela kao i njegova upotrebljivost ima prednosti u odnosu na druge modele jer se njim u dinamici, evidentiraju i iskazuju sv e veze i sv e promjene oblika i rezultata i ulaganja svođenjem na zajedničku mjeru- radni ekvivalent, kao i u eri kompjuterizovanih informacionih sistema poslovanja moguće je u najk ražem vremenu sa minimalnim ulaganjima vršiti obradu i kvantitativnu prezentaciju postignutog poslovnog uspjeha, čime ovaj model postaje dragocjen instrument savremenog menadžmenta u procesu kontrole i upravljanja ukupnim poslovnim uspjehom preduzeća»77.

Međutim, gledajuć i praktičnu primjenu ovog modela u praks i, može se konstatovati da on nije dobio na snazi i upotrebljivosti, nego je još uvjek ostao u granicama akademskog posmatranja i originalne teorijske tvorevine.

75 Kukoleča S., «Ekonometar» Konsalt ing centar B eograd,1994. s tr. 50 76 Kukoleča S., ”Mjerenj e poslovnog uspjeha»,Informator, Zagreb,1966. s tr. 177 77 Grupa autora, Doprinos profesora St evana Kukoleče ekonomskoj t eori ji i praks i, 1995. st r. 60

208

«Zapaženi prijedlog rješenja izražavanja i mjerenja ukupnog poslovnog uspjeha kao rezultat razvijanja univ erzalnog modela u našoj ekonomskoj teoriji dat je obrascem»78:

Per ll = 1 + Lzqk + Lτqk – Lτ tk –Lsk + Lck - Lctk

gdje je : Perll pos lovni uspjeh u periodu ll, sagledavan u okvir ima kompleksa produktivnosti, ekonomičnos ti i rentabilnosti, a izražen u ekvivalentima rada po jedinic i rada; Lzqk radni ekvivalent promjena obima proizvodnje pod dejstvom prelaska iz jedne u drugu zonu obima, projektovan na jedinic u rada; Lτqk radni ekvivalent promjene obima proizvodnje pod dejstvom izmjenjene proizvodne snage rada, projektovan na jedinicu rada; Lτtk radni ekvivalent promjene troškova pod dejstvom izmjenjenih tehničkih us lova, projektovan na jedinic u rada; Lctk radni ekvivalent promjene troškova pod dejstvom promjena tržišnih cijena sredstava za rad, projektovan na jedinic u rada; Lsk radni ekvivalent objektivno us lovljene promjene sume angažovanog kapitala, projektovane na jedinicu rada, i Lck radni ekvivalent promjene tržišne c ijene sopstvenih proizvoda, projektovane na jedinicu rada.

Objektivno us lovljene komponente pos lovnog uspjeha predstavljaju složene velič ine, č iji konačni saldo promjena može biti ili pozitivan ili negativan, a djelovanje svake od njih se može odvojeno posmatrati, mjeriti i uključ ivati u navedenu formulu.

Sabiranjem subjektivno us lovljenih komponenti pos lovnog uspjeha, kako ističu autori, dolazi se do s ledećeg obrasca:

perII = 1 + lqk II – ltuk II ± ltck II – lstk II – lshk II ± lck II

gdje je :

78 Stavrić B.,B erberović Š., Šunjić-Beus M., «Ekonomika organizacij e udruženog rada»

Zagreb,1997. st r. 192

209

per II =zbir radnih ekvivalenata promjena pos lovnog uspjeha pod dejstvom subjektivnih faktora na komplekse produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnos ti, projektovanih na jedinic u potrebnog rada; lqk II = radni ekvivalent smanjenja obima proizvodnje u periodu II ispod punog korišćenja kapac iteta, projektovan na jedinicu potrebnog rada; ltuk II = ekvivalent troškova u periodu II nastalih pod dejstvom suvišnog trošenja sredstava za proizvodnju, projektovan na jedinic u potrebnog rada; ltck II = radni ekvivalent troškova u periodu II nastalih kao pos ljedic a odstupanja nabavnih od pros ječnih tržišnih c ijena sredstava za proizvodnju, projektovan na jedinicu potrebnog rada; lstk II = radni ekvivalent sume sredstava angažovanih u periodu II pod dejstvom subjektivno us lovljenih troškova, projektovan na jedinic u potrebnog rada; lshk II = ekvivalent sume sredstava angažovanih u periodu II pod dejstvom subjektivno us lovljenog produženja c iklusa reprodukc ije, projektovan na jedinicu potrebnog rada; lck II = radni ekvivalent dohotka nastalog u periodu II kao pos ljedic a odstupanja konkretnih prodajnih c ijena od pros ječnih tržišnih cijena sopstvenih proizvoda, projektovan na jedinic u potrebnog rada.

Kvantitativni izraz stvarnog pos lovnog uspjeha, kao rezultat djelovanja objektivnih i subjektivnih faktora, ravan je zbiru objektivno us lovljenih promjena pos lovnog uspjeha i njegovih subjektivno us lovljenih devijac ija.

Polazeć i od pretpos tavke, da je pos lovni uspjeh u periodu I bio jednak 1, tada je stvarni pos lovni uspjeh u periodu II jednak:

Per II = Per II + per II

gdje s imboli zadržavaju već navedena značenja.

Univerzalni model, pored interesa vlasnika kapitala kao glavnog steikholdera za ostvarivanjem što većeg dobitka, uključ io je i interese menadžera za kvalif ikovani i odgovarajuć im zaradama motivisani radni kolektiv.

210

Time je ovim modelima u našoj ekonomskoj teoriji postavljen temelj savremenih modela iskazivanja i mjerenja pos lovnog uspjeha- modela orijentisanih na steikholdere, što podrazumjeva utvrđivanje c iljeva i drugih važnih učesnika u pos lovanju preduzeća kao, kupc i, dobavljač i, zajednica i svi f inans ijer i.

Pokazatelji uspješnosti u os tvarivanju pojedinačnih c iljeva svih steikholdera, kao i mjerenje ostvarivanja tih c iljeva predstavljeni su odgovarajuć im indikatorima koji, uvažavajuć i uzročno- pos ljedične procese između njih, stvaraju savremeni integralni model –prizma perfomansi.

Prizma perfomansi kao model iskazivanja poslovnog uspjeha

Us tvari, to je trodimenzionalan model sa pet strana koji podrazumjevaju pet različ itih ali povezanih pogleda i izraza pos lovnog uspjeha preduzeća iskazanog setom indikatora- diferenc iranih u pet ključnih grupa, kao odgovora na pitanja:

- zadovoljstvo steikholdera (vrh prizme) - ko su ključni steikholderi, i šta oni žele ili šta im treba;

- strategije poslovanja (strana prizme) - koju strategiju preduzeće treba da primjeni da bi zadovoljio navedene želje ili potrebe;

- procesi (strana prizme) - koje kritične procese preduzeće treba da primjeni u zadatom c ilju favorizujuć i procese koji dodaju vrijednos t na ulaganja u reprodukc iju;

- sposobnosti (strana prizme) – koje sposobnosti treba da imaju ključn i steikholderi (zapos leni, kupc i, društvena zajednica i vlasnic i kapitala) u ostvarivanju primjenjenih proc esa, i

211

- doprinosi steikholdera (dno prizme) – koje doprinose preduzeće može očekivati od steikholdera, ako menadžment preduzeća podržava i razvija sposobnost steikholdera.

Model prizma perfomans i, objašnjava fundamentalno polazište, da su pos lovni rezultati formulisani zadovoljstvom steikholdera (vrh prizme) u funkc iji njihovog doprinosa (dno prizme) izraženo kroz os tvarenje ostale tr i determinante (s trane prizme) a to su strategija, proces i i sposobnost.

U stvari, ovaj model višedimenzionalnog posmatranja pos lovanja preduzeća, s intetički iskazuje i kontroliše sve aspekte pos lovnog uspjeha, uključujuć i sve interne i eksterne faktore i objedinjujuć i sve kvantitativne (finans ijske) i kvalitativne (nefinans ijske) indikatore ukupne efikasnosti i efektivnos ti preduzeća.

Te osobine, omoguć ile su razvijanje integralnog seta od preko dvije stotine pokazatelja pos lovnog uspjeha, koji se mogu primjeniti kako za cijelo preduzeće tako i za sve njegove organizac ione dijelove.

Model profitom povezanih dejstava ili APL (Action Profit Linkage) je savremeni model koji pored orjentac ije na steikholdere, uključuje i akc ije samih steikholdera na ukupni uspjeh preduzeća. , koji je formulisan 2001. godine, i predstavlja identif ikaciju, razumjevanje i mjerenje svih uzročno- pos ljedičnih odnosa između akc ija i profita.

Menadžment preduzeća preduzima akc ije u vidu odluka koje vode ostvarenju najveće profitabilnosti, a iste utiču i na akc ije zapos lenih, na akc ije kupaca u obaveznoj ukupno uzročno- pos ljedičnoj povezanosti.

APL model se zasniva na akcijama menadžera, zaposlenih i kupaca kao ključnih steikholdera i na njihovom međusobnom uticaju na profitabilnost. Ovaj model se može primjenjivati zajedno i uporedo sa modelom prizma perfomans i.

Uticaj ovih elemenata imaju ekonomski uticaj, mjeren ukupnim prihodom od svih kupaca, umanjenim za ukupne troškove kao izraze investiranog vremena i novca, odnosno mjeren ostvarenim profitom u odnosu na angažovani kapital. Stavljanjem ostvarenog profita u odnos sa angažovanim kapitalom, dobija se profitabilnost pos lovanja preduzeća, kao globalna s intetizovana profitabilnost us lovljena reakc ijama svih kupaca.

Akc ija ključnih s teikholdera u pravcu proizvodnje ili pružanja us luga, kao ekonomski utic aj svih prethodnih elemenata predstavlja

212

dominirajuć i četvrti element APL modela, zbog čega se ovaj model u ekonomskoj teoriji smatra modelom za mjerenje i kontrolu profitabilnos ti.

APL model, u poređenju sa drugim savremenim modelima za iskazivanje i kontrolu pos lovnog uspjeha, koji takođe uključuju međusobne akc ije menadžera, zapos lenih i kupaca, ima s ledeće prednosti:

- fokus iran je na upravljanje prihodima (kupc i) i upravljanje troškovima (zapos leni) , pr i čemu su prihodi efekat (ne) prihvatanja proizvedenog proizvoda ili izvršene us luge, a troškovi pokazatelj cijene koštanja proizvoda ili us luga koju su svojim aktivnostima ostvarili svi zapos leni;

- bazira se na investicionom pristupu, jer podrazumjeva da se za sve akc ije menadžera, ostalih zapos lenih i kupaca mora investirati vrijeme i novac koji su izraženi preko troškova;

- bazira se na strategijskom pristupu, jer kombinuje najbolje akc ije, kako u tekućem, tako i u budućem periodu, kojima će se ostvarit i maks imalna globalna profitabilnost pos lovanja preduzeća;

- univerzalan je jer se može primjeniti i kao djelimični pokazatelj pos lovnog uspjeha za pojedine sektore ili odjelenja u preduzeću;

- fleksibilan je, jer se može primjeniti na preduzeća različ ite djelatnosti, različ itih velič ina, sa različ itim brojem pojedinačnih kupaca, grupa, segmenata i s l. , i

- ekonomičan je zbog toga što se može primjenjivati na osnovu postojećeg informac ionog s istema i zbog toga đto njegovom primjenom menadžment preduzeća može eliminisati neprofitabilne oblasti djelovanja i investiranja.

Smatra se da su modeli «prizma perfomans i» i APL model, dva integralna modela kojima se utvrđuje s intetički izraz agregatnog pos lovnog uspjeha, za razliku od ostalih savremenih modela izražavanja, mjerenja, kontrole i usmjeravanja ukupnog pos lovnog uspjeha preduzeća koji su samo njihovi spec ijalni s lučajevi, dopuna ili njihova samo djelimična interpretac ija.

Pored ova dva integralna modela iskazivanja i kontrole pos lovnog uspjeha, u savremenoj ekonomskoj teoriji i praks i, posebno se ističu slijedeć i modeli:

213

- Model iskazivanja, kontrole i usmjeravanja poslovnog uspjeha preduzeća po steikholder- pristupu, polazi od pretpostavke da je preduzeće koalic ija steikholdera, koji mogu biti pojedinc i ili grupe sa uloženim kapitalom u preduzeću ili imaju uticaj na pos lovni uspjeh preduzeća. Svi oni posebno (vlasnik kapitala, zapos leni, kupc i i društvena zajednic a) imaju primarne c iljeve i više sekundarnih, kao npr: primarni c ilj vlasnika kapitala je maks imiranje prinosa na uložen i kapital, a sekundarni c iljevi su ras t prihoda, redukc ija troškova, povećanje produktivnosti, zdrava f inans ijska s ituac ija i dr. što doprinos i realizac iji primarnog c ilja. To znači da se ovim modelom konstituišu primarni i sekundarni indikatori pos lovnog uspjeha č ijom realizac ijom se doprinos i realizac iji primarnog c ilja vlasnika kapitala.

- Model EVA koncept (Economic Value Added) ili ekonom ski dodata vrijednost je izuzetno koristan indikator za usmjeravanje strategijskih i operativnih aktivnosti ka uspjehu preduzeća i ugrađuje se u upravljački proces na svim nivoima menadžmenta preduzeća. Ova j model se u ekonomskoj teoriji najčešće naziva koncept ili samo indikator pos lovnog uspjeha, koji je veoma prihvaćen na kraju prošlog vijeka u inostranoj privrednoj praks i i kome se izuzetno vjeruje kao kontrolno- upravljačkom ins trumentu. Razlika između operativnog profita pos lije oporezivanja i ukupnih troškova kapitala, koji su jednaki umnošku kamatne stope i ukupno angažovanog kapitala, i ukupnih troškova kapitala, predstavlja ekonomsku dodatu vrijednost.

Ako je vrijednost AVA indikatora pozitivna, znač i da preduzeće oplođava kapital tj. dodaje vrijednost svom kapitalu, a ukoliko je negativna, preduzeće smanjuje raspoloživi kapital, a vlasnic i gube dio svoga kapitala. Svrha izračunavanja c ijene ukupnog kapitala je informac ija o iznosu dobitka koji ostaje preduzeću nakon pokrića svih troškova pa i troškova sops tvenog kapitala.

Naime:

EVA = (SNPK – PPCK) * K ili EVA = (ďn – ќ) * K

Pri čemu je SNPK =stopa neto prinosa na kapital ( ili ďn ) , PPCK = pros ječna kamatna stopa ( ili ќ) i K = ukupni kapital

214

Mada društvena zajednica direktno utiče određivanjem poreza, ovaj indikator je prvenstveno f inans ijski pokazatelj i nije dovoljan za sintetičko iskazivanje pos lovnog uspjeha preduzeća.

U inostranoj privrednoj praks i, EVA indikator se najčešće dopunjava indikatorom rezidualnog profita (rezidual income) , pri čemu je rezidualni profit jednak razlic i operativnog profita i minimalnog prinosa od angažovanog kapitala, a minimalni prinos od angažovanog kapitala je jednak umnošku minimalne stope prinosa i angažovanog i sopstvenog i pozajmljenog kapitala. Često se EVA indikator, indikator rezidualnog profita i indikator prinosa na uloženi kapital (ROI) u inostranoj ekonomskoj teoriji i praks i tretiraju kao tr i izuzetno važna i povezana finans ijska indikatora pos lovnog uspjeha preduzeća;

- Model bilansne karte rezultata – BS (Balanced Scorecard) je takođe nepotpun, ali pos lednjih godina najviše afirmisan proc esni model za iskazivanje, kontrolu i usmjeravanje pos lovnog uspjeha preduzeća, iako je fokus iran na sve interne procese u preduzeću, svrstan u najnovije procesne modele, zbog uvažavanja interesa steikholdera, on je ujedno i model orjentisan na steikholdere.

Pošto sagledava samo finans ijsku dimenziju pos lovanja kroz koncept rentabilnosti, odnosno vrijednost za vlasnike mjerenu stopom profitabilnos ti u vidu: stope prinosa na investic ije- ROI, stope prinosa na sopstveni kapital-ROE, stope prinosa na akc ijski kapital- ROA, i s l. BS model ne omogućuje iskazivanje, kontrolu i usmjeravanje globalnog pos lovnog uspjeha preduzeća, niti omogućuje upravljanje pos lovnim proces ima kojima se stvara vrijednost za vlasnike kapitala.

Mada značajan kontrolno- upravljački instrument, ovaj model ima i nedostatke jer ne uspjeva da u potpunosti iskaže i izmjeri doprinose menadžera i os talih zapos lenih, niti da iskaže adekvatnu oc jenu stepena ispunjenosti zahtjeva svih steikholdera.

- Model profitnog lanca na relac iji zapos leni- kupc i, ili model ECP (The Employr Customer Profit Chain) , zasniva se na međusobnom uticaju aktivnosti menadžera, ostalih zapos lenih i potrošača na pos lovni uspjeh preduzeća, kroz osmišljavanje seta indikatora, koji se baziraju na ciljevima potrošača, zapos lenih i investitora, gdje je osnovni bazični set čine indikatori ukupnog pos lovnog uspjeha (TPI-Total Perfomanse Indicators).

215

Indikatori za zapos lene, indikatori koji se odnose na utiske potrošača i njihovu lojalnost preduzeću, kao i indikatori za vlasnike kapitala koji su rezultat prethodna dva, pokazuju prinos na angažovani kapital, operativnu maržu i prihode.

Model ECP utvrđuje više posebnih indikatota pos lovnog uspjeha i za razliku od modela prizme perfomans i i APL nema karakter integralnosti.

Sastavni dio ovog modela je analiza Du Pont koja je nas tala u f irmi po čemu je dobila ime, a 1952. godine prvi put je objavljena od strane eksperata f irme.

Model Du Pont zasnovan je na dve ključne oblasti analize, i to na koeficijent reprodukovanja i operativnu maržu, a kao rezultat iskazuju dobitak na ukupno angažovani kapital.

Dobitak na angažovani kapital jednak je proizvodu operativne marže (marginalnog dobitka) - gornji dio modela, i koefic ijenta reprodukovanja- donji dio modela, pri čemu se naglašava da dobiatk preds tavlja rezultat reprodukc ije pos lije odbitka obračunate amortizac ije, koji se u inostranoj praks i obično naziva ROI- kao prinos na investic ije.

Zbog potrebe kompletnog iskazivanja, kontrole i usmjeravanja pos lovnog uspjeha preduzeća, Du Pont model mora se dopuniti nizom kvantitativnih i kvalitativnih pokazatelja, zbog čega se ovaj model smatra samo spec if ičnim, sastavnim dijelom integralnog modela ukupnog pos lovnog uspjeha preduzeća.

216

Du Pont model iskazivanja poslov nog uspjeha preduzeća

Međutim, kompleksnost tržišta sa pooštrenim zahtjevima kupac a za kvalitetnim, funkcionalnim i visoko dizajniranim proizvodima, isporučenim na vrijeme, na pravom mjestu i na pravi nač in, po što nižim cijenama, us lovljavaju izuzetno oštru konkurenciju, kao i formulisanje i primjenu različ itih indikatora i modela iskazivanja, kontrole i usmjeravanja pos lovnog uspjeha po konkurentskim prioritetima.

U savremenom privređivanju, ti konkurentski prioriteti su troškovi, vrijeme, kvalitet i f leks ibilnost i is ti se izražavaju setom mjerila i indikatora grupisanih po četir i oblasti:

- mjerila i indikatori troškova: ukupni troškovi, direktni troškovi, indirektni troškovi, pros ječni troškovi, troškovi materijala, troškov i zaliha, koefic ijenti obrta zaliha, indikatori produktivnosti rada, ekonomičnosti i drugi;

217

- mjerila i indikatori brzine: pros ječno vrijeme c iklusa reprodukc ije, vrijeme ciklusa angažovanja kapitala, vrijeme kretanja materijala i unutrašnjeg transporta, vrijeme razvoja novog proizvoda, i drugo;

- mjerila i indikatori kvaliteta: kvalitet u odnosu na konkurenc iju, zadovoljs tvo kupaca, očekivani životni vijek proizvoda, procenat vraćenih proizvoda od kupac a, procenat proizvoda bez grešaka i drugi;

- mjerila i indikatori fleksibilnosti: trajanje proizvodno- tehnološkog procesa, vrijeme uvođenja novog proizvoda, velič ine preduzeća, prag ekonomičnosti, procenat zapos lenih radnika koji su obučeni za više vrsta pos lova, procenat izgubljenog vremena i drugi.

Iako su set mjerila i indikatora raznovrstan, s ložen i veoma kvalitetan, nema svojstva integralnosti u iskazivanju pos lovnog uspjeha, jer dejstvom i međuaktivnostima svih zapos lenih kreira se satisfakc ija za potrošače, ostvaruje se dobitak preduzeća i uvećava vrijednos t uloženog kapitala za vlasnika, ali svi ti proces i ostaju izvan obuhvata.

Model iskazivanja pos lovnog uspjeha baziran na strategiji, ukazuje na potrebu prilagođavanja izbora seta indikatora implementiranoj strategiji u postupku formulisanja sopstvenog s istema upravljanja pos lovnim uspjehom.

Jasno izražene potrebe i vrijednosti koje preferira potrošač preds tavlja kritični faktor uspjeha u procesu implementac ije strategije, od kojih su vodeće strategija bliskosti sa potrošačem i strategija operativna izvornost.

Razumjevanje zahtjeva potrošača i povećanje njihovog zadovoljs tva je osnova strategije bliskost sa potrošačem, u čijem sklopu se predlaže koefic ijent tržišnog učešća, i to:

- koefic ijent apsolutnog tržišnog učešća,

- koefic ijent učešća na tržištu preduzeća koje ono snabdjeva, - koefic ijent tržišnog učešća u odnosu na vodećeg konkurenta.

U sklopu ove strategije predlaže se i mjerenje satisfakc ije potrošača, njegove lojalnosti, broja ponavljanja kupovina, stope zadržavanja i gubljenja potrošača i s lično.

218

Tekuća efikasnost pos lovanja, odnosno interna perspektiva je osnova strategije operativna izvrsnost za koju se vezuje:

- analiza troškova, - stepen korišćenja kapaciteta, - stopa rasta troškova materijala i radne snage zbog propusta u radu, - stope rasta zaliha materijala, i s lično.

Svakako, neophodne su, za promjenu tekuće efikasnosti pos lovanja preduzeća, informac ije o trajanju c iklusa angažovanja kapitala i ukupnog ciklusa reprodukc ije.

Najnovija ekonomska teorija sve učestalije razmatra modele orjentisane na procese koji posebno dobijaju na značaju devedesetih godina prošlog vijeka, sa reinženjeringom kao osnovnim redefinisanjem i redizajniranjem.

Pod pojmom upravljanje proces ima, savremena ekonomska teorija podrazumjeva kontinuirano poboljšanje i unapređenje ovih procesa koji dodaju vrijednost na uloženi kapital i obezbjeđuju konkurentsku prednost i eliminisanje onih proc esa koji ne dodaju, već umanjuju vrijednost uloženog kapitala.

Da li će doć i do implementac ije procesnih modela i da li će potvrditi ili opovrć i njihovu validnost, zavis i isključ ivo od prakce sutrašnjic e.

Svi ovi modeli, veoma karakteristični i najviše razmatrani u ekonomskoj teoriji pogootovo u inostranoj privrednoj praks i baziraju se na kriter ijumu efikasnosti pos lovanja nezavisno da li su formulisani kao setovi indikatora ili kao integralni, agregatni modeli orjentisani na steikholdere ili na procese.

Oni izražavaju, mjere, kontrolišu i usmjeravaju pos lovni uspjeh preko rezultata, ulaganja i odnosa između rezultata i ulaganja. Inače, oni se baziraju na globalnom kriter ijumu efikasnosti a dopunjavaju se drugim indikatorima, najčešće baziranim na konkurentskoj prednosti.

Najviše razmatran u ekonomskoj, prvenstveno f inans ijsko- računovodstvenoj teoriji i najčešće korišćen u privrednoj praks i je set indikatora koji je sastavljen od s ledeć ih elemenata:

- indikatori koji se projektuju kao odnos rezultata i ulaganja, pored indikatora produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti su: proizvodn i

219

koefic ijent, kao odnos količ ine proizvoda i angažovanog kapitala ili kao odnos prihoda i angažovanog kapitala;

- indikatori kvantitativnog odnosa pojedinih oblika ulaganja, poznat i kao indikatori aktivnosti, a to su, koefic ijent angažovanja kapitala, koefic ijent reprodukovanja i svi njegovi potparcijalni koefic ijenti, a u ovu grupu spadaju i indikatori likvidnosti i solventnosti;

- posebni indikatori, tzv. indikatori strukture, po elementima su srodn i prethodno spomenutoj grupi indikatora, a izražavaju strukturu uloženog kapitala kao odnos sopstvenog i pozajmljenog, te sopstvenog i ukupnog, pozajmljenog i ukupnog, kao i odnose između kratkoročnih i dugoročnih izvora kapitala;

- indikatori i mjerila rezultata iskazuju ostvareni obim proizvodnje, prodaje, ukupnog prihoda, dobitka, ekonomski dodate vrijednosti, rezidualnog dobitka i s lično;

- indikatori izvedeni iz rezultata pos lovanja izražavaju odnos između njihovih pojavnih oblika, a najčešće korišćeni indikatori ove vrste su stopa dobitka i indikator apsolutnog i relativnog tržišnog učešća preduzeća;

- vlasnički indikatori ili indikatori vrijednosti za vlasnike su spec if ična grupa pokazatelja, a to su prinos na ukupno uloženi, na sops tveni, na akc ijski kapital i drugi;

- indikatori i mjerila vremena posebno su važni pokazatelji os tvarivanja fleks ibilnosti preduzeća i njegove konkurentnosti na kompleksnom tržištu, a u ovu grupu se ubrajaju indikatori: trajanje c iklusa angažovanja i ciklusa reprodukc ije, vrijeme protoka materijala u proizvodno- tehnološkom procesu, vrijeme transporta, čekanja, promjene alata, vrijeme razvoja novog proizvoda i drugi;

- indikatori i mjerila inovativnosti prate inovativnu sposobnos t preduzeća, a u njih spadaju: broj novih proizvoda, učešće novih proizvoda u ukupnoj prodaji, broj patenata i lic enc i, stručnos t zapos lenih u istraživanju i razvoju, ulaganje u istraživanje i razvoj i slično;

- indikatori f leks ibilnosti iskazuju proizvodnu, tržišnu i pos lovno- partnersku f leks ibilnost preduzeća, a to su: nivo f leks ibilnosti, bro j proizvoda koji se istovremeno može proizvoditi, s topa zapos lenih koji su obučeni za više pos lova i drugo;

- indikatori i mjerila kvaliteta proizvoda su najšireg spektra i imaju kvantitativni i kvalitativni karakter, a najčešć i od njih su: kvalitet proizvoda u odnosu na konkurenta i u odnosu na lidera, satisfakc ija

220

potrošača, imidž marke proizvoda, imidž preduzeća, broj reklamac ija, stopa gubljenja potrošača i drugi79.

Prema raspoloživim saznanjima, u našoj privrednoj praks i još uvjek nisu primjenjivani integralni, agregatni modeli iskazivanja pos lovnog uspjeha, već se to radi primjenom Zakona o računovods tvu datih indikatora, dopunjenih analizama u okviru uobičajenih izvještaja uz završni račun preduzeća.

Naša preduzeća, najčešće koriste odnos dobitka i ukupno angažovanog kapitala kao svodnog, sveobuhvatnog i najvažnijeg indikatora ukupnog pos lovnog uspjeha, kao izraz rentabilnosti ovaj kruc ijalni indikator uspješnosti ulaganja kapitala u ekonomskoj teoriji se najviše razmatrao.

Kompleks rentabilnosti iscrpno se tumač io i tumač i, u našoj ekonomskoj teoriji, pr i čemu se zaključuje da on kao mjerilo ulaganja obuhvata samo iznos angažovanog kapitala, pa se doprinos rada ostvarivanju dobitka zanemaruje.

Pošto su rad i kapital ravnopravni elementi proizvodnje u stvaranju rezultata reprodukc ije, izraz rentabilnosti mora se dopuniti odgovarajućom valorizac ijom doprinosa ne samo kapitala, već i doprinosa rada stvaranju dohotka.

Uz sve teškoće, ograničenja i nedostatke, kontituiše se tzv. puls model, koji se u našoj ekonomskoj teoriji tretira kao agregatni model iskazivanja ukupnog pos lovnog uspjeha, u kojem se diferenc iraju rentabilnost kapitala S i rentabilnost rada L kao sastavni elementi izražavanja rentabilnosti80.

Neki od autora, ne formulišu agregatni s is tem nego indikatorom produktivnosti, odnosno profitabilnosti upotpunjuju indikatorom produktivnosti i nas toje potpuno izraziti ukupni pos lovni uspjeh.

Svakako, mjenjaće se, nač ini i obuhvatnost iskazivanja, kontrole i usmjeravanja pos lovnog uspjeha u zavisnosti od pos lovne prakse i upravljačkih iskustava preduzeća, sve dok se ne formuliše i ne primjeni onaj set indikatora koji će s teć i i potvrditi atr ibute uspješnog kontrolno- upravljačkog instrumenta za sprovođenje operativnih, i razvojnih strategija i ostvarivanje primarnih i sekundarnih c iljeva preduzeća.

79 Krstić B., «Mjerenj e performasi u menadžment kompenzacij ama», str. 40 80 Grozdanović D., «Ekonomika preduzeća»,Ekonomski fakult et Niš, 2002. st r. 361

221

Znač i, pr imarni c iljevi su isključ ivo mjerljivi i iskazuju se kvantitativnim pokazateljima, dok sekundarni c iljevi kvalitativne prirode i odnose se na zadovoljavanje potreba i zahtjeva steikholdera preduzeća.

Svakako, postizanjem svog zadovoljs tva steikholderi, daju adekvatan doprinos i determinišu realizac iju primarnih c iljeva vlasnika kapitala.

U novijoj ekonomskoj teoriji pomenuti konc epti se zovu sistemi strategijskog mjerenja poslovnog uspjeha, koji polazi od primarnih indikatora koji zastupaju c iljeve vlasnika kapitala kao i od sekundarnih indikatora koji ref lektuju njihove sekundarne c iljeve, od č ijeg ispunjenja zavise efekti primarnih c iljeva.

Karakteris tika i prednost ovog koncepta je u istic anju značaja zadovoljenja zahtjeva steikholdera, tj. na ulogu menadžmenta preduzeća na akc ije i mjere koje imaju veliki uticaj na uspjeh preduzeća.

Nezavisno koji se od indikatora koristi u praks i, uvjek je bitno ko mjeri poslovni uspjeh, zašto ga mjeri, u kakvim uslovima ga mjeri i s kojim predubjeđenjem ga mjeri.

Znač i, od preduzeće do preduzeća će set indikatora pos lovnog uspjeha biti različ it, a samim tim će biti više ili manje pouzdan, objektivan i uspješan kontrolno- upravljački ins trument promjena pos lovnog uspjeha.

Svakako, sva nastojanja ka kons tituisanju svakog novog teorijskog seta indikatora pos lovnog uspjeha, predstavljaju izuzetne napore i doprinose ka razradi novih analitičko- metodoloških aparatura u ekonomskoj teoriji i pr ivrednoj praks i.

4. Mogućnost uvođenja novih rješenja za mje renje kvalite ta ekonomije preduzeća

U svim posmatranim aktivnostima prilikom izražavanja i mjerenja efikasnosti na svim nivoima, treba da se isključe elementi subjektivnosti iz upravljačkog odluč ivanja, jer sam s is tem iskazivanja pos lovnog uspjeha omogućuje menadžerima određivanje prioriteta u procesu poboljšanja pos lovnih aktivnosti.

«Pošto je na menadžmentu zadatak da iznalazi funkcionalne relacije i veze između ključnih faktora i ostvarenja konkretnih indikatora poslovanja,

222

sistem pomaže u identifikovanju ključnih faktora i nosilaca poslovnog uspjeha»81.

Da bi se pratili kvantitativno i kvalitativno kontrolisali i usmjeravali ef ikasnost pos lovanja segmenata i c jeline organizac ione strukture preduzeća, potrebno je definisati i uspostaviti s istem iskazivanja pos lovnog uspjeha pomoću seta indikatora ili integralnog modela.

Svakako, polazna tačka u ovom procesu je definisanje kontrolnih tačaka za mjerenje, kontrolu i usmjeravanje jer se rezultati mjerenja ako je moguće iskazati ih koriste kao kontrolno- upravljački instrumenti operativni i s trategijskih promjena usmjerenih ka kontinuiranom poboljšanju pos lovanja preduzeća.

Sve više se ističe nužnost redefinisanja tradic ionalnog s is tema izražavanja i mjerenja ukupnog pos lovnog uspjeha, koji se bazira na klas ičnim računovodstveno- f inans ijskim izvještajima opšte namjene.

Osnovni zahtjev, u savremenoj ekonomskoj teoriji i praks i, vezano za definisanje i uspostavljanje novih s istema iskazivanja pos lovnog uspjeha savremenih preduzeća je f leks ibilnost i izbalans iranos t ključnih kvantitativnih i kvalitativnih indikatora, s c iljem dobijanja adekvatnog i brzog odgovora i adaptiranje pos lovanja preduzeća dinamičkom tržišnom okruženju.

Osnovu efikasnog kontrolisanja i usmjeravanja pos lovanja preduzeća je adekvatan s istem iskazivanja pos lovnog uspjeha, koji mora zadovoljiti bitne zahtjeve:

- formulisati i definisati prvenstveno mjerljive ali i nemjerljive c iljeve, relevantne faktore i izvore upravljačkih akcija i mjera u c ilju njihovog dostizanja;

- analiza informacija na bazi indikatora treba da se zasniva na potpunom identif ikovanju relevantnih, kako parc ijalnih tako i ukupnih faktora i iskazanog pos lovnog uspjeha, čime se doprinos i razumjevanju uzroka neadekvatnog obavljanja pos lovnih procesa i aktivnosti u pos lovanju preduzeća;

- odgovornost i nagrađivanje za doprinose steikholdera, kao sastavni dio sis itema iskazivanja pos lovnog uspjeha;

81 Krstić B., «Mjerenj e perfomansi preduzeća-ključna kont rolno-upravlj ačka akt ivnost» ,

Poslovna politi ka, Beograd 2000. str. 31

223

- fleks ibilnost s is tema iskazivanja pos lovnog uspjeha u c ilju njegovog adekvatnog, pravovremenog i što bržeg prilagođavanja internim i eksternim, objektivnim i subjektivnim us lovima pos lovanja.

Navedeni zahtjevi, kao princ ipi formulisanja i definisanja s is tema iskazivanja, formiraju i uspostavljaju uzročni model mjerenja poslovnog uspjeha, preduzeća čija je osnovna odluka da pos lovne procese i aktivnosti u sadašnjosti neposredno povezuju sa buduć im pos lovnim uspjehom.

Inače, ovaj model se može predstaviti kao drvo poslovnog uspjeha (Performanc e Tree), kojim se ilustruju karakteris tike i kompleksnos t procesa kojim se ostvaruje pos lovni uspjeh savremenog preduzeća82.

Drvo poslovnog uspjeha

82 Neely A. , «Business P erformance Measurement»,

Cambridge Univers itu P ress 2003. st r. 27 i 69.

224

Pomenuti model ima tr i osnovna elementa:

1. izlazne vrijednosti ili rezultate pos lovanja; 2. pos lovne procese, i 3. osnove kao interne i eksterne potenc ijale preduzeća, stim da se ova j

model prvenstveno orjentiše na procese i na steikholdere.

Pored sač injavanja računovodstevno- f inans ijskih izvještaja opšte namjene, u skladu sa zakonskim propis ima, svako preduzeće mora da definiše one elemente koji bi bili karakteris tični u njegovom konkretnom pos lovanju.

Samo definisanje navedenih komponenti modela, č ine ključni korak u iskazivanju pos lovnog uspjeha preduzeća, na osnovu čega se prec iziraju indikatori kao analitički instrumentarij za praćenje, kontrolisanje i usmjeravanje pos lovnog uspjeha u željenom pravcu.

Dva su načina posmatranja rezultata pos lovanja u navedenom uzročnom modelu i to, tradicionalno i savremeno.

Rezultati pos lovanja proizilaze iz svojstva proizvoda kao plodova drveta, č iji kvalitet kupac tradic ionalno oc jenjuje zajedno sa promoc ijom, dostupnošću i servis iranjem upotrebe proizvoda.

Međutim, savremeni kupc i sve više c ijene funkc ionalnost i dizajn, inovac ije i f leks ibilnost proizvoda koji predstavljaju rezultat kompleksnih pos lovnih procesa tj. stabla drveta.

Pos lovni proces i se moraju pratiti, kontrolisati i usmjeravati, kako bi se ispunila očekivanja svih steikholdera, u okviru ograničenja koja nameću razvojni c iljevi preduzeća i okruženje kao korjen drveta.

Ovaj način predstavljanja pos lovnog uspjeha putem modela drveta pruža mogućnost da se vizuelno izrazi rezultat vrijednosti pos lovanja jer se često događa da se vremenski ne podudara sa odvijanjem pos lovnih procesa.

Rezultati pos lovanja i pos lovni uspjeh jednog preduzeća imaju više aspekata i moraju se sagledavati u dužem vremenskom periodu pos lovanja.

Po usvajanju modela i definisanju pos lovnog uspjeha sa svih aspekata, internih i eks ternih us lova pos lovanja, pos lovni proc es i, tekuć i i buduć i rezultati pos lovanja kao i sam pos lovni uspjeh, integrišu se sa interakc ijama modela.

225

Inače, model oblikuje internu i eksternu stvarnost, sa svim faktorima relevantnim za ostvarivanje željenog pos lovnog uspjeha, a is ti se razrađuju na princ ipu iznalaženja najboljeg nač ina da se dođe do pos tavljenog cilja pos lovanja.

Iskazivanjem pos lovnog uspjeha preduzeća, prema navedenom modelu, dolazi se do s ledećih zaključaka:

- pos lovni uspjeh može se iskazati kao set indikatora koji se međusobno dopunjuju, a koji opisuju proces posredstvom koga se ostvaruju pos lovni rezultati;

- ostvarivanje pos lovnog uspjeha predstavljeno navedenim uzročnim modelom pokazuje na koji nač in današnji pos lovni proces i mogu uticati na buduću uspješnost pos lovanja;

- indikatori pos lovnog uspjeha su osnova upravljačkih odluka samo ako su informac ije koje oni pružaju validne i kao takve njihova pouzdana informac iona podloga;

- važnos t i značaj indikatora pos lovnog uspjeha različiti su u zavisnost i od eksternih i internih korisnika;

- indikatori pos lovnog uspjeha povezani su sa domenom odgovornosti i nagrađivanja onih koji su krivi ili zas lužni za njihovo ostvarivanje;

- indikatori pos lovnog uspjeha mogu se formulisati i odrediti samo ukoliko se ulaganja i rezultati mogu izmjeriti ili opisati na takav nač in da su razumljivi svim s trukturama menadžmenta koje će, na osnovu njih, kontrolisati i usmjeravati buduće pos lovanje preduzeća;

- pod utic ajem eksternih i internih faktora pos lovanja, navedeni uzročn i model iskazuvanja pos lovnog uspjeha mora se kontinuirano revidirati;

- indikatori pos lovnog uspjeha koji se mogu formulisati i odrediti na osnovu predstavljenog modela jesu s intetički izražene upravljačk e odluk e u proteklom pos lovanju preduzeća;

- modelu uzročnosti, odnosno modelu drveta u iskazivanju pos lovnog uspjeha, može se pristupiti na dva načina i to: da je još uvjek validan i da se kontinuirano mora revidirati;

- indikatori pos lovnog uspjeha su pojmovi koji označavaju odnos između ulaganja i rezultata, koji se kontinuirano i uvjek iznova moraju interpretirati i procjenjivati;

- prilikom korišćenja indikatora pos lovnog uspjeha u upravljačkom procesu, ključna odluka je određivanje referentne vrijednosti (istorijske, planske, standardne ili relevantnih konkurenata) sa kojom se indikatori kompariraju;

226

- indikatori pos lovnog uspjeha rezultat su konstrukcije menadžera koji generisanje buduće uspješnosti pos lovanja mogu predstavit i navedenim uzročnim modelom koji je rezultat timskog rada;

- indikatorima pos lovnog uspjeha definiše se domen odgovornosti i nagrađivanja konkretnih učesnika u pos lovanju, od najviših nivoa menadžmenta do neposrednih izvršilaca i obrnuto, domen odgovornosti i nagrađivanja definiše konkretni set indikatora;

- iskazivanje pos lovnog uspjeha odgovarajuć im setom indikatora po navedenom modelu ima za c ilj da se odredi skup uzročnih odnosa i samih poslovnih procesa u pravcu koordinac ije svih aktera, kao i zadovoljstvo svih steikholdera. Svi zaključc i predstavljeni modelom drveta ističu važnost usaglašenja

svih učesnika u konstituisanju adekvatnog seta indikatora kao predus lova rac ionalnog korišćenja angažovanog kapitala i rac ionalnog trošenja elemenata proizvodnje u funkc iji ostvarivanja strateškog c ilja unapređenja tržišne pozic ije preduzeća.

Pored računovodstvenih izvještaja opšte namjene i tradic ionalnih parc ijalnih indikatora pos lovnog uspjeha- produktivnost, ekonomičnost i rentabilnost- univerzalni model iskazivanja pos lovnog uspjeha, koji može zadovoljiti zahtjeve i potrebe svakog preduzeća i segmenata njegove organizac ione strukture, ne pos toji.

Radi toga, preduzeća trebaju kontinuirano usavršavati svoje spec if ične postojeće modele za praćenje, kontrolu i usmjeravanje pos lovnog uspjeha, preuzimati nova r ješenja i kombinovati r ješenja postojeć ih modela u c ilju sveobuhvatnog izražavanja pos lovnih rezultata.

Svaki model ima svoje spec if ičnosti koje zavise od toga ko, u kakvim us lovima, sa kojim predubjeđenjem i u kom vremenskom periodu pos lovanja to mjerenje obavlja.

Značaj i utic aj modela na upravljanje pos lovnim uspjehom, zavis i od nač ina njegove primjene, jer samo adekvatno primjenjeni modeli izražavanja i mjerenja ukupnoh pos lovnog uspjeha mogu biti značajni kontrolno- upravljački instrumenti usmjeravanja uspješnosti pos lovanja preduzeća u željenom pravcu.

Kako se može uspješnije upravljati onim što se može izmjeriti, proces izražavanja i mjerenja pos lovnog uspjeha dovodi se direktno u vezu sa pos lovnom uspješnošću, strategijama razvoja i unapređenjem tržišne pozic ije preduzeća.

227

Izražavanje, mjerenje, kontrola i usmjeravanje pos lovnog uspjeha preduzeća je ključna upravljačka aktivnost u pravcu kontinuiranog poboljšanja ekonomskog i f inans ijskog položaja preduzeća.

Primjenjeni s is tem iskazivanja pos lovnog uspjeha zavis i od toga kako menadžment shvata važnost ove kontrolno- upravljačke aktivnosti, kao i od organizac ione strukture konkretnog pos lovnog uspjeha preduzeća.

228

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

1. Izmjenjeni us lovi privređivanja, u vidu integrac ije i globalizac ije tržišta, utiču na us ložnjavanje i težinu zadataka rac ionalizac ije ulaganja kapitala, kao elementa pos lovnog uspjeha. U vrijeme tranzic ije domaće privrede na tržišne kriter ijume pos lovanja, posebno dolazi do izražaja značaj upravljanja ulaganjem kapitala u procesu reprodukc ije zbog posebno naglašene potrebe za f inans ijskim sredstvima, kako u tekućem procesu, tako i u sferi investiranja u rast i razvoj preduzeća.

Os im rac ionalizac ije trošenja elemenata proizvodnje, poseban naglasak s tavlja se na racionalizac iju angažovanja vrijednosti kao oblika ulaganja kapitala i na taj nač in istraživanje je dobilo na vremenskoj dimenziji reprodukc ije.

Pos lovni uspjeh preduzeća bazira se na primjeni globalnih princ ipa ekonomske efikasnosti korišćenja ljudskih i materijalnih resursa i princ ipa efektivnos ti zadovoljenja potreba potrošača.

Polazna osnova ovog istraživanja bila je težnja za pos tizanje što boljih rezultata(output-a)uz minimalna ulaganja kapitala u proces reprodukc ije( input-a).

Sa tog aspekta, pokazano je da vrijednost tokova na relac iji: angažovani kapital- troškovi- obim proizvodnje- ukupan prihoda- dobitak, stvarna je platforma za djelovanje upravljačkih struktura u c ilju zadovoljenja projektovanog pos lovnog uspjeha preduzeća kao i što povoljnije tržišne pozic ioniranosti.

Veoma bitna determinanta uspješnosti pos lovanja preduzeća je svakako efikasnost korišćenja ljudskih i materijalnih resursa.

Zbog ograničenosti resursa- kapitala, kojima preduzeće raspolaže, potrebno je aktivnost menadžmenta usmjeriiti na regulisanje tokova vrijednosti u c ilju ubrzavanja procesa reprodukc ije. Na taj nač in se doprinos i uspješnijem pos lovanju preduzeća kao osnovnog subjekta tržišne privrede.

Neposredni su faktori ef ikasnosti pos lovanja preduzeća, usklađivanje oba pods istema ulaganja, rac ionalno trošenje elemenata proizvodnje i angažovanje vrijednosti sa posebnim akcentom na vremensku dimenziju reprodukc ije.

229

Istraživanje ključnih determinanti c jelovitog kvaliteta ekonomije usmjerenih na obezbjeđenje unapređenja tržišne pozic ije preduzeća, obuhvatilo je :

- analizu tokova angažovanog kapitala, sa posebnim tretmanom uticaja vremenske dimenzije na ovaj oblik ulaganja;

- analizu kvalitativne i kvantitativne strukture i dinamike angažovanja kapitala u procesu reprodukc ije, i

- analizu kvalitativne i kvantitativne strukture i dinamike trošenja elemenata proizvodnje.

2.Brzo, pouzdano i rac ionalno reagovanje menadžmenta preduzeća us lovljeni su savremenim us lovima privređivanja kao i veoma izoštrenim zahtjevima kupaca u pogledu c ijena, kvaliteta, funkcionalnosti i dizajna proizvoda kroz servise, rokove, nač ine isporuke i dr. Pošlo se od toga da, okosnic u analitičko-metodološke strukture u savremenom preduzeću, č ine razvijanje i usavršavanje kvantitativne analize i implementac ija s tatističko- matematičkih metoda modeliranja njihove međuzavisnosti.

Na osnovu toga, is traživanje je rezultiralo konstituisanjem odgovarajuć ih indikatora i mjerila za utvrđivanje velič ine ulaganja kapitala u pos lovanje preduzeća, a sve u c ilju razvijanja analitičko- metodološkog instrumentarijuma rac ionalizac ije ukupnih input-a po jedinic i output-a.

To svakako znači, konstituisanje adekvatnih kontrolno- upravljačkih instrumenata, indikatora i mjerila kao i modela praćenja, predviđanja, kontrole i usmjeravanja ulaganja kapitala a sve u sklopu spec if ičnih upravljačkih tehnika.

Prema tome, istraživanje je usmjereno u cilju iznalaženja analitičko- metodološkog instrumentarijuma racionalizac ije trošenja elemenata proizvodnje i angažovanja kapitala po jedinic i os tvarenog rezultata reprodukc ije.

Izražavanje i mjerenje odnosa između ulaganja kapitala i dobitka, preds tavlja objekat kvantitativne analize, koja pruža pouzdane i egzaktne informac ije o efektima već preduzetih, kao i izvorima buduć ih parc ijalnih i cjelovitih upravljačkih mjera u pravcu rac ionalizac ije input.a preduzeća uz iznalaženje adekvatnih mogućnos ti maks imizac ije output-a.

3. Sva izražavanja, mjerenja, praćenje, predviđanje, kontrola i usmjeravanje troškova može se vršiti raznim tehnikama, a u sklopu novih savremenih pristupa upravljanju ovim oblikom ulaganja.

230

Svakako, svakom konceptu upravljanja troškovima adekvatan je poseban s istem njihovog obračuna, pri čemu, metod obračuna po standardnim troškovima i metod ciljnog troška imaju poseban značaj.

Ostvarivanju višeg stepena kvaliteta ekonomije doprinos i usmjeravanje troškova primjenom međunarodnih standarda kao nezamjenjivog kontrolno- upravljačkog ins trumenta rac ionalizac ije pos lovanja preduzeća uz zadovoljenje željenih i c iljnih dobitaka po jedinic i proizvoda.

U skladu sa savremenom upravljačkom pris tupu troškovima, tehnika grafikona je posebno vrijedan analitičko- metodološki ins trument vizuelnog izražavanja i pouzdanog mjerenja, predviđanja, kontrole i usmjeravanja visine, strukture i dinamik e troškova u zavisnosti od uspostavljanja i korišćenja kapac iteta.

Na taj nač in, istraživanje je pokazalo da kvantitativni karakter međuzavisnosti troškova i stepena korišćenja kapac iteta omogućuje primjenu vodeć ih statističko- matematičkih metoda regres ione i korelac ione analize, uz prikaz grafikonom.

To znač i, došlo je do pokazatelja važnosti i intenziteta utic aja varijac ija obima proizvodnje na varijabilitet troškova, a i verif ikovana je postavka o obimu proizvodnje kao prvoj među najvažnijim determinantama vis ine, strukture i dinamike troškova.

Uporedna kvantitativna analiza dinamike troškova i dinamika neto rezultat reprodukc ije uz iste statističko- matematičke metode, dovela je do objektivnog i egzaktnog utvrđivanja optimalnog stepena korišćenja kapac iteta sa aspekta dobitka po jedinic i proizvoda- tačka minimum troškova- kao i sa aspekta maks imalnog ukupnog dobitka- tačka maksimalnog dobitka-

Na taj nač in, is traživanje je potvrdilo značaj i obaveznost utvrđivanja vis ine i dinamike marginalnih troškova kao analitičkih kategorija savremene ekonomske teorije i prakse u pravcu utvrđivanja ekonomskog položaja preduzeća i vođenja njegove rac ionalne, tekuće i razvojne politike.

Na drugoj strani, vodeć im metodama statističko- matematičke analize, testirana je praktična aplikac ija, i objektivno verif ikovana teorijski data aproks imac ija dinamike troškova u zavisnosti od promjena obima proizvodnje. Tako je istraživanje odredilo stepen pomoć i i pr imjene ekonomske teorije i metodologije u upravljačkom procesu rac ionalizac ije trošenja elemenata proizvodnje.

231

Pošto je kvantitativna karakteristika analize nametnula parc ijalnu obradu pojedinih vrsta troškova, prezentiranjem pojedinačnog kvantitativnog odnosa između razvojnog toka troškova i promjena stepena korišćenja kapac iteta, us lovljena je parc ijalna i analitička kvalitativna dimenzija istraživanja, čime nije narušila integralnost, već nasuprot potvrdila čvršću i s intetičku povezanost ključnih ekonomskih kategorija pos lovnog uspjeha u funkc iji unapređenja tržišne pozic ije preduzeća.

Samim tim, pokazala se i neophodnost objedinjavanja svih parc ijalnih mjera u c jelinu upravljačkih aktivnosti usmjerenih na regulisanje visine, strukture i dinamik e troškova, ukupno i po jedinic i rezultata pos lovanja.

Obrađena i prezentirana tehnika upravljanja troškovima kao pods istemom ulaganja kapitala, predstavlja oblik primjene opšte naučne metode modeliranja koja sa razvojem kibernetike kao teorije izgradnje i upravljanja s loženim dinamičkim s istemima, dobija sve više na značaju. Uz pomoć računara, implementac ija ovih metoda doprinos i razvoju upravljanja pos lovanjem i omogućuje razvoj i usavršavanje informac ionog s is tema u preduzeću kao neminovan proces revolucionarnog razvoja informac ione tehnologije i međunarodne standardizac ije pos lovanja.

4.Pored utrošenih v rijednosti elemenata proizvodnje, vrijeme u kojem se angažovanje kapitala u reprodukc iji odvija, predstavlja značajan izvor organizacionih mjera.

Istraživanjem je potvrđeno da velič ina angažovanog kapitala u procesu reprodukc ije zavis i od dužine ciklusa reproduk cije i iznosa troškova elemenata proizvodnje. Jer, upravljanje angažovanim kapitalom, pojedinačno i ukupno je spec if ično i determinisano je regulisanjem brzine njegovog kruženja u reprodukc iji i snižavanjem trošk ova elemenata proizvodnje po jedinici rezultata.

Nasuprot tome, duži ciklus angažovanja i već i troškovi po jedinic i rezultata us lovljavaju poras t sume korišćenog kapitala, a samim time dovode do negativne pos ljedice u vidu rasta kamate na tuđi i sopstveni kapital. Na taj nač in, trošenje i angažovanje, kao pods istemi input-a ekonomskog sis tema preduzeća, ispoljavaju međusobnu us lovljenos t i povezanost.

5. Na uspješnost upravljačkih mjera menadžmenta preduzeća neposredno utiče utvrđivanje adekvatne analitičko- metodološke aparature

232

za efikasno i efektivno upravljanje ulaganjem kapitala i njenom praktičnom aplikac ijom. Na taj nač in, postignuti poslovni uspjeh kao kvantitativni izraz ostvarenog kvaliteta konkretne ekonomije, pokazuje rac ionalnos t tokova kapitala i trošenja elemenata proizvodnje u odnosu na velič inu ostvarenih rezultata.

Izražavanje pos lovnog uspjeha parc ijalnim indikatorima produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnos ti iskazuje se stepen os tvarenja parc ijalnih ekonomskih princ ipa tj. ef ikasnos t funkc ionisanja proizvodno- tehnološkog, razmjenskog i f inans ijskog pods istema organizac ione strukture preduzeća, č ime se omogućuje kontrola i usmjeravanje kvaliteta pojedinog pods istema u jedinstvenom integralnom c ilju ostvarivanja efikasnosti c ijelog s istema preduzeća.

Svakako, izražavanjem i mjerenjem ukupnog pos lovnog uspjeha formalno se definiše efikasnost i efektivnost funkc ionisanja c jelokupnog sistema preduzeća i ostvaruje stepen ostvarivanja globalnog ekonomskog principa- ostvariti određeni rezultat uz minimalna ulaganja.

U is traživanju je utvrđena velika divergentnost i nedostac i parc ijalnih indikatora ali i kompleksnost ove problematike.

U postojeć im rješenjima ekonomske teorije i prakse razvila su se dva različ ita pristupa, i to jedan orijentisan na steikholdere i drugi, najsavremeniji, or ijentisan na procese.

Dva su osnovna problema koja su prisutna a to je – šta mjeriti, koje performanse izražavati i oc jenjivati i drugi- kako mjeriti, odnosno kojim setom indikatora ili modelom iskazivati ukupni pos lovni uspjeh preduzeća.

U tom kontekstu, istraživanje je pokazalo da izražavanje, mjerenje, kontrola i usmjeravanje pos lovnog uspjeha preduzeća zahtijeva da se aktivnosti menadžmenta rasporede, tako da se omoguć i razvoj upravljačkog i organizac ionog sis tema preduzeća u skladu sa njihovim pos lovnim potenc ijalima i razvojnim strategijama, kao i u skladu sa us lovima okruženja.

Potrebno je:

- opisati proces stvaranja vrijednosti u vremenu i prostoru, - iskazivanje pos lovnog uspjeha mora biti zajedničko svim

steikholderima,

233

- odgovornost i pravo na upravljanje mora se dodijeliti na bazi formulisanog modela iskazivanja pos lovnog uspjeha,

- utvrditi i formulisati indikatore i nač in ostvarivanja pos lovnog uspjeha,

- utvrditi referencu sa kojim će se porediti ostvareni pos lovni uspjeh,

- interpretirati indikatore,

- identif ikovati i sproves ti upravljačke aktivnosti koje će voditi ostvarenju strateškog c ilja unapređenja tržišne pozic ije preduzeća.

Istraživanjem su kritički analizirana postojeća r ješanje i formulisan prijedlog mogućeg r ješenja, a na bazi uzročnog modela , a orijentisan i na steikholdere i na procese.

Praktična aplikac ija predloženog r ješenja spec if ična je za svako preduzeće, u zavisnosti od toga u kakvim internim i eksternim us lovima, s kakvim predubjeđenjem i ko izražava i mjeri pos lovni uspjeh.

6. Stečenu tržišnu pozic iju i konkurentsku prednost preduzeća kao i ukupnu uspješnost preduzeća, iskazuju konstituisana mjerila i indikatori pos lovnog uspjeha. Utvrđeni pos lovni uspjeh nije samo kvantitativni i sintetički izraz ukupnog kvaliteta konkretne ekonomije preduzeća već i ključni faktor tržišnog pozic ioniranja preduzeća, što je i osnovni zadatak njegove upravljačke strukture. Potvrđeno je da je unapređenje tržišne pozic ije preduzeća u savremenom okruženju u neposrednoj uzročno pos ljedičnoj međuzavisnosti na relac iji visok poslovni uspjeh- zadovoljavajuća tržišna pozicija, i obratno.

U tom c ilju neophodno je utvrditi konkurentsk e sposobnosti u odnosu na postojeće sve zahtjevnije domaće i globalno tržište, a zatim opredjeliti se za adekvatan asortiman, promoc iju, servis i kanale prodaje i što brže i sa što nižim troškovima po jedinici proizvoda tj. što nižom prodajnom cijenom doć i do kupca.

Pretvaranje ovakvog shvatanja u odgovarajuću strategiju razvoja i pos lovnu politiku preduzeća predstavlja osnovni zadatak njegove upravljačke strukture.

Paralelno s tim, skraćenje c iklusa reprodukc ije, uz smanjenje zaliha, povećaće f leks ibilnost koje je uz inovativnosti i investiranje u rast i razvoj preduzeća, od presudne važnosti za unapređenje tržišne pozic ije preduzeća. Platforma efikasnog i efektivnog upravljačkog odluč ivanja usmjerenog u

234

pravcu rasta i razvoja marketing orijentisanog preduzeća je pozic ioniranje konkretnog s istema reprodukcije u odnosu na tržište i rac ionalno ulaganje kapitala. Konkretna analitičko- metodološka aparatura treba da bude podloga biznis plana, odnosno sastavni dio svakog segmenta- proizvodnje, finans ija, pos lovnog uspjeha i tržišne pozic ije.

Poboljšavanjem i usavršavanjem prezentiranog upravljačkog instrumentarijuma kroz daljnja naučno- teorijska istraživanja i njegove primjene u savremenoj privrednoj praks i, doći će se do potpunijeg ispunjavanja zahtjeva efikasnosti i efektivnosti menadžmenta u sprovođenju praćenja, predviđanja, kontrolisanja i usmjeravanja tekućeg poslovanja, razvoja i tržišnog pozicioniranja preduzeća.

235

LITERATURA

Adižes I., «Upravljanje živ otnim ciklusima preduzeća»Grmeč, Beograd, 2001.

Andžić R., «Modeliranje upravljanja i kontrole u složenim dinamičkim sistemima», Republička zajednica nauke i Srbije, Beograd, 1982

Babić M., «Menadžment i organizacija», grupa autora KIZ Centar Beograd,1997

Babić M., «Menadžment- struktura i funkcije» Stavrić B KIZ Centar Beograd, 2003

Babić Š., «Uvod u ekonomiku poduzeća» Školska knjiga Zagreb, 1967.

Bakić B., «Metodologija ocjenjivanja ekonomičnosti proizvodnog- tehnološkog procesa» Ekonomika, Beograd, 1984.

Bandin T., «Produktivistička teorija ekonomskog uspjeha» Savremena administrac ija, Beograd, 2000.

Bandin T., «Stopa dobiti» sveska 1-5. Savremena administrac ija , Beograd, 1998- 2003.

Bandin T., «Ekonomika preduzeća» i grupa autora Ekonomski fakultet ,Subotica, 2003.

Baroš Ž., «Menadžment» KIZ Centar Beograd, 2005.

Baroš Ž., «Mikroekonomija» Apeiron Banja Luka, 2006.

Baroš Ž., «Organizacija i upravljanje preduzećem» Zavod distrofičara Banja Luka, 2004.

Baroš Ž., «Organizacija preduzeća» KIZ Centar Beograd, 2005.

Baroš Ž., «Osnove menadžmenta» Vizija, 2005.

Baroš Ž., «Planiranje tržišnog poslovanja» Apeiron Banja Luka, 2006.

Baroš Ž., «Preduzetništvo i preduzetnički menadžment» Apeiron Banja Luka, 2006.

Baroš Ž., «Teorija troškova»KIZ Centar Beograd, 2005.

236

Berberović Š., «Teorija i metodologija troškov a» Stavrić B., Informator, Zagreb, 1985.

Berberović Š., «Kako voditi biznis- Berberović D., Ekonomika i organizacija biznisa»

KIZ Centar, Beograd, 1996.

Božić V., «Sistem mjerenja rezultata rada» Savremena administrac ija, Beograd, 1988.

Božić V., «Analiza strukture mezoekonomskog sistema u društveno- ekonomskoj prak si», Beograd 1972.

Božić V., «Mjerenje ukupnog poslovnog uspjeha i kriterijumi raspodjele dohotka» Beograd, 1968

Čobeljić N., «Makroekonomija i priv redni razvoj» Savremena administrac ija, Beograd, 1997.

Čobeljić N., «Prilozi teoriji privrednog razvoja» Savremena administrac ija, Beograd, 1998.

Draker P., «Menadžment za budućnost» Grmeč, Beograd, 1995.

Drašković M., «Opšta metodologija» Naučna knjiga, Beograd, 1980.

Erešić M., «Sav remena metodologija u teorijskoj ekonomiji» Ekonomski fakultet Beograd, 1986.

Figar N., «Troškovi preduzeća», Nadic a Figar, Niš, 2003.

Gallbraith J.K., «Novac» , Grmeč, Beograd, 1997.

Gejts B., «Poslovanje brzinom misli» Hemingvej K., Prometej, Novi Sad, 2001.

Gračanac A., «Svjetsko tržište i uslovi globalizacije» Privredna komora Jugos lavije, Beograd, 2001.

Grozdanović D., «Ekonomika preduzeća» Ekonomski fakultet Niš, 2002.

Grozdanović D., «Ekonomska efikasnost strategije preduzeća» Ekonomski fakultet Niš, 1995.

Grupa autora., «Doprinos profesora Stevana Kuk oleče ekonomskoj teoriji i praksi» Institut za ekonomiku i f inans ije, Beograd, 1995.

237

Grupa autora., «Efikasnost promjena- preduslov fleksibilne proizvodnje» Švedskog instituta za rac ionalizac iju prevod Nonković M, Prometej, Novi Sad, 1995.

Gwartney J.D., Stroup R.L., «Ekonomija i prosperitet: šta svako treba da zna o tržišnoj priv redi» Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1996.

Hanić H., «Istraživanje marketinga i MIS» Ekonomski fakultet, Beograd, 2001.

Harington N.J., “High Performance Benchmarking» Harington J.S., Mc Graw-Hill, SAD. 1996.

Helling J., «Svjetski šampioni» Švedski institut za rac ionalizac iju prevod Nonković M. Prometej, Novi Sad, 2001.

Helmrich K., «Procesi produktivnosti» Švedski ins titut za rac ionalizac iju prevod Nonković M. Prometej, Novi Sad, 2001.

Jakovčević K., «Troškovi u menadžmentu» Ekonomski fakultet, Subotica, 1993.

Jakovčević K., «Struktura u v rednovanju kapitala» Ekonomski fakultet, Subotica, 2002.

Jovič ić M., «Ekonometrijski modeli» Ekonomski fakultet, Beograd, 1981.

Kenig Ž., «Biće preduzeća» Vedes, Beograd, 1994.

Kolarić V., «Teorija dinamike troškova» Rad, Beograd, 1975.

Kolarić B., Sekulić R., «Upravljanje troškovima» Ekonomski fakultet, Beograd, 1989.

Komazec S., Ristić Ž., «Ekonomija kapitala i finansiranje razvoja» Viša pos lovna škola, Beograd, 2000.

Komazec S., «Finansijska tržišta i berze» i grupa autora., Jantar, Beograd, 2003.

Kondić R., «Strategijski menadžment» FPB Prijedor, 2005.

Kondić R., «Pozicioniranje profita» 2006.

Kostić K., «Izrada i korišćenje poslovnih modela» Fakultet organizac ionih nauka, Beograd, 2001.

238

Kostić Ž., «Osnovi teorije mezoekonomije» Savremena administrac ija, Beograd, 1977.

Kostić Ž., «Ekonomika preduzeća» i grupa autora., Konsalting c entar, Beograd, 1993.

Kostić Ž., «Ekonomika preduzeća» Kukoleča S., KIZ Centar, Beograd, 1992.

Kostić Ž., «Ekonomika preduzeća» Milojević M., Savremena administrac ija, Beograd, 1998.

Kotler P., «Upravljanje marketingom» Informator, Zagreb, 1998.

Kovačević M., «Sistemi obračuna troškova» Privredna štampa, Beograd, 1982.

Krasulja D., «Sistem obračuna po varijabilnim troškovima» Institut za ekonomska is traživanja, Beograd, 1969.

Krasulja D., «Poslovne finansije» Ekonomski fakultet Beograd, 1997

Krčevinac S., «Ekonometrijske metode» Fakultet organizac ionih nauka, Beograd, 1998.

Kukoleča S., «Ekonometar» Konsalting centar, Beograd, 1994.

Kukoleča S., «Ekonomika organizacije udruženog rada» knjiga 1 i 2. Savremena administrac ija, Beograd, 1978

Kukoleča S., «Ekonomika preduzeća» sveska 1. Informator, Zagreb, 1961.

Kukoleča S., «Mjerenje poslovnog uspjeha» Informator, Zagreb, 1966.

Kukoleča S., «Ekonomika i organizacija proizvodnje» Stavrić B., Savremena administrac ija , Beograd, 1989.

Levi- Jakšić M., «Upravljanje tehnološkim inovacijama» Fakultet organizac ionih nauka, Beograd, 1995.

Lončarević R., «Menadžment» Ekonomski fakultet Banja Luka 2006.

Majc en Ž., «Troškovi u teoriji i praksi» Informator, Zagreb, 1981.

Marinković R., «Teorija cijena» Ekonomski fakultet, Kragujevac, 2001.

239

Markovski S., «Teorija i politika cijana- kritički eseji, Zdravković D., Ekonomski fakultet Niš, 1996

Markovski S., «Troškovi u poslovnom odlučivanju» Naučna knjiga , Beograd, 1991.

Martić LJ., «Matematičke metode za ekonomske analize» Narodne novine, Zagreb, 1990.

Mašić B., «Menadžment škole i novi pristupi» Lončarević R., Ekonomski fakultet Banja Luka, 2000.

Mašić B., «Strategijski menadžment» Univerzitet Braća Karić, Beograd, 2001.

Milisavljević M., «Osnovi strategijskog menadžmenta» Ekonomska biblioteka, Beograd, 1997.

Milisavljević M.,«Troškovi kao faktor poslovne politike preduzeća» Savez ekonomista Jugos lavije, Beograd, 1965.

Milisavljević M., «Marketing» Ekonomski fakultet, Beograd, 1999.

Milisavljević M., «Politika cijena preduzeća» Ekonomska biblioteka, Beograd, 1972.

Milisavljević M., «Sav remeni strategijski menadžment» Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2002.

Mikerević D., «Finansijski menadžment» Ekonomski fakultet Banja Luka, 2005.

Mikerević D., «Upravljanje finansijama preduzeće u tranziciji» Ekonomski fakultet, Banja Luka, 1997.

Nikolić M., «Ekonomika preduzeća» i grupa autora., Ekonomski fakultet, Beograd, 1996.

Nikolin K., «Racionalizacija kapitala» Švedski institut za rac ionalizac iju prevod Nonković M. Prometej, Novi Sad, 1995.

Pejić L., «Ocjena boniteta preduzeća» i grupa autora., Privredni pregled, Beograd, 1991.

Perović D., «Teorija troškova» Svjetlost, Sarajevo, 1984.

Perović M., «Proizvodni sistemi» VIM, Kragujevac, 1996.

240

Perović- Jovanović M., Kis ić S., «Ekonomika preduzeća» Savremana administrac ija, Beograd, 1999.

Petrović P., «Upravljanje rizicima na tržištu kapitala» Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2000.

Pjanić Z., «Sav remene buržoask e teorije vrijednosti i cijena» Savremena administrac ija, Beograd, 1979.

Pjanić Z., «Teorija cijena» Savremena administrac ija, Beograd, 1988.

Radovanović R., «Analiza poslovanja preduzeća» Savremena administrac ija, Beograd, 1993.

Radovanović R., Škarić- JovanovićK., «Finansijsko računovodstvo» Ekonomski fakultet Beograd, 2003.

Radunović D., «Teorijsko- metodološki problem mjerenja produktivnosti rada « Savremena adminis trac ija, Beograd, 1970.

Radunović D., «Problemi i faktori produktivnosti» Savremena administrac ija, Beograd, 1977.

Radunović D., «Marketing» Viša tehnička škola Kruševac, 1998.

Ranković J., «Upravljanje finansijama preduzeća» Ekonomski fakultet Beograd, 1997.

Ranković J., «Repetitorijum o finansijskom položaju i kreditnoj sposobnosti preduzeća» Proinkom, Beograd, 1977.

Rentzhog O., «Temelji preduzeća sutrašnjice» Švedski institut za rac ionalizac iju prevod Nonković M. Prometej, Novi Sad, 2000.

Robinson J., «Uvod u suvremenu ekonomiku» Eatwell J., Omladinski kulturni centar, Zagreb, 1990.

Rocco F., «Poslovni Business to Business marketing» i grupa autora., Školska knjiga, Zagreb, 1998.

Rodić J., » Poslovne finansije i procjena vrijednosti preduzeća» Ekonomika, Beograd, 1991.

Rozman R., Pučko D., «Ekonomika podjetja» Ekonomski fakultet, Ljubljana, 1998.

241

Savić N., «Mikroekonomija tranzicije u tržišnu privredu» Institut za ekonomska is traživanja, Beograd, 1993.

Samuelson P.A., «Ekonomika, uvodna analiza» | Savremena administrac ija, Beograd 1969.

Senić R., «Upravljanje rastom i razvojem preduzeća» Savremena administrac ija, Beograd, 1993.

Sorak M., «Organizacija i upravljanje preduzeća» Tehnološki fakultet Banja Luka, 1996.

Sraffa P., «Proizvodnja roba pomoću roba» Ekonomska binlioteka Zagreb, 1980.

Stanić S., Rač ić Ž., «Matematička analiza ekonomskih problema» Grmeč, Beograd, 1998.

Stavrić B., «Ekonomika preduzeća» i grupa autora., KIZ Centar, Beograd, 2004.

Stavrić B., Kokeza G., «Upravljanje poslovnim sistemima» Tehnološko- metalurški fakultet, Beograda, 2002.

Stavrić B., Berberović Š., «Troškovi i poslovna politika preduzeća» Ekonomski fakultet Banja Luka, 1990.

Stavrić B., Berberović Š.,Šunjić-Beus M., «Teorija ekonomije preduzeća» 1998. Ekonomski fakultet Sarajevo i Ekonomski fakultet Banja Luka,

Stavrić B., Berberović Š.,Anđelković R., «Ekonomika preduzeća» Ekonomski fakultet Priština i KIZ Centar Beograd 1996.

Stavrić B., «Planiranje tržišnog pos lovanja» Berberović Š., Apeiron Banja Luka, 2006. Baroš Ž.,

Stefanović Ž., «Menadžment» Ekonomski fakultet, Institut za Ekonomska istraživanja Beograd, 1997.

Stevanović N., «Sistemi obračuna troškova» Ekonomski fakultet Beograd, 1998.

Stevanović N., «Upravljačko računovodstvo» Ekonomski fakultet Beograd, 2000.

Stojanović I., «Kako ostvariti najveći profit» Ekonomski fakultet Beograd, 1994.

242

Stojanović I., «Sav remena tržišta i cijene» Naučna knjiga Beograd, 1977.

Stojanović I., «Sto pojmova- problemi tržišne ekonomije» DTS Beograd, 1996.

Stojanović I., «Teorija cijena» Ekonomski fakultet Beograd,1997.

Subotić D., «Menadžment ljudskim faktorima» Tehnički fakultet Čačak, 2001

Šamić M., «Kako nastaje naučno djelo» Svjetlost, Sarajevo, 1990.

Tejlor F., «Naučno upravljanje» Rad ,Beograd, 1967.

Tepšić R., «Obrtna sredstva» Informator, Zagreb, 1974.

Todorović E., «Rizik i rentabilnost» Ekonomski fakultet Niš 2002.

Todorović J., «Menadžment proizvodnje» Mrlješ, Beograd, 1999.

Todorović J., «Strategijski menadžment» Đurič in D., Institut za tržišna istraživanja, Beograd, 2000. Janošević S.,

Tourki M., «Matematički modeli i metodi u ekonomiji» i grupa autora., Ekonomski fakultet Beograd, 1999.

Tourki M., «Modeliranje ekonomskih procesa» Ekonomski fakultet Beograd, 1991.

Turk I., «Iskazivanje i ocjenjivanje rezultata poslovanja» Informator, Zagreb, 1982.

Tuševljak S., Rodić J., «Finansije preduzeća» Consseco ins titut Sarajevo, 2003.

Vas iljević K., «Teorija i analiza bilansa» Beograd, 1962.

Vukotić V., «Priv atizacija i razvoj tržišne privrede» Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1993.

Vidaković S., «Finansijsko izvještavanje» Fakultet za us lužni biznis, Novi Sad, 2005.

Vitez I., «Finansijsko poslovanja» Informator, Zagreb,1971.

Volaš Č., «Osnovi menadžmenta» Grafomark Laktaši,2006.

Vujanović B., «Metodi optimizacije» Univerzitet Novi Sad, 1997.

243

Vunjak N., «Poslovne finansije» Ekonomski fakultete Subotic a, 1991.

Zečević T., Drašković M., «Kvantitativni modeli optimizacije» Evropski univerzitet za internac ionalni biznis i menadžment Beograd, 2001.

Žarkić N., «Analiza finansijskih perfomansi preduzeća» Grafos log, Beograd, 1998.

Žižić M., «Modeli statističke analize» Ekonomski fakultet Beograd, 2003.

I

SADRŽAJ

UVOD ....................................................................................................1

PRVI DIO: STRUKTURA EKONOMSKOG RADA KAO USLOVA OSTVARIVANJA REZULTATA .................................7

I. EKONOMSKI RAD KAO USLOV EKONOMSKIH REZULTATA ...................................................................................8 1. Organizac ioni oblic i preduzeća .......................................................8 2. Preduzeće kao dinamički organizac ioni s is tem ............................... 10 3. Struktura i dinamika materijalno - organizacionog s istema ............. 12 4. Princ ipi funkc ionisanja ekonomije preduzeća kao MOS-a ............. 13

II. ANGAŽOVANJE KAPITALA KAO OBLIK ULAGANJA I TROŠENJA .................................................................................... 17 1. Uloga sredstava u reprodukc iji ...................................................... 17 2. Vremenski aspekt angažovanja kapitala ......................................... 18 3. Pojavni oblic i kapitala .................................................................. 20 4. Utic aj sredstava na kvalitet ekonomije........................................... 23 5. Spec if ičnosti angažovanja kapitala po fazama ciklusa reprodukcije 25

III TROŠENJ E KAO OBLIK ULAGANJA U PROCESU POSLOVANJA ............................................................................... 34 1. Trošenja elemenata proizvodnje i njihovo izražavanje .................... 34 2. Naturalno i f inans ijsko izražavanje trošenja ................................... 36 3. Klas if ikac ija troškova po različ itim kriter ijumima ......................... 46

IV ODNOSI IZMEĐU ANGAŽOVANJA I TROŠENJA U DINAMICI POSLOVANJA PREDUZEĆA................................. 54 1. Us lovljenost velič ine angažovanja kapitala i trošenja

elemenata proizvodnje.................................................................. 54 2. Kvantitativni pokazatelji ef ikasnos ti angažovanja kapitala ............ 56 3. Ciklus angažovanja kapitala u reprodukc iji................................... 63 4. Odnos angažovanja i trošenja u dinamic i pos lovanja ...................... 64

DRUGI DIO: UPRAVLJANJE TROŠKOVIMA KAO ELEMENTOM ULAGANJA ............................................................... 68

I PROIZVODNI KAPACITET- USPOSTAVLJANJE I KORIŠĆENJE ................................................................................ 69 1. Definisanje i klas if ikac ija proizvodnih kapac iteta .......................... 69 2. Ekonomski aspekt izbora velič ine kapac iteta ................................. 70

II

3. Organizac iona struktura korišćenja kapac iteta................................ 71

II KARAKTERISTIKE PONAŠANJA TROŠKOVA U DINAMICI POSLOVANJA PREDUZEĆA .................................... 73 1. Ponašanje troškova u funkc iji uspostavljanja i

korišćenja kapac iteta .................................................................... 73 1.1. Ponašanje f iksnih troškova u dinamic i.................................. 73 1.2. Ponašanje varijabilnih troškova u dinamic i............................ 78

1.2.2. Ponašanje relativno f iksnih troškova u dinamic i.............. 82 2. Objektivna i subjektivna komponenta troškova u dinamic i ............ 86 3. Upravljanje ponašanjem pojedinih vrsta troškova u dinamic i

pos lovanja ................................................................................... 90 4. Ponašanje ukupnih troškova u funkc iji njihove

kvantitativne strukture.................................................................. 98 5. Spec if ičnosti ponašanja ukupnih troškova u dinamic i.................. 102

III. UPRAVLJANJE RAZVOJNIM TOKOM TROŠKOVA KROZ ZONE KORIŠĆENJA KAPACITETA .............................. 103 1. Zona degres ije ............................................................................ 103 2. Zona optimalnosti....................................................................... 105 3. Zona progres ije........................................................................... 107 4. Remanentnost troškova ............................................................... 109 5. Troškovi diferenc ije i granični troškovi ....................................... 111

IV GRANIČNI TROŠKOVI I POSLOVNA POLITIKA PREDUZEĆA ............................................................ 113 1. Granični troškovi i njihov odnos prema pros ječnim

troškovima ................................................................................. 113 2. Značaj graničnih troškova kod utvrđivanja optimalnog

stepena korišćenja kapac iteta ...................................................... 114 3. Značaj graničnih troškova kod istupa na tržište i

određivanje minimalnih prodajnih c ijena..................................... 118

V INDIKATORI EFIKASNOSTI TROŠKOVA KAO ELEMENATA ULAGANJA ......................................................... 121 1. Pokazatelji utic aja troškova kao elemenata ulaganja na ukupne

rezultate pos lovanja- kvalitet ekonomije preduzeća .................... 121 2. Metode obračuna c ijena koštanja u funkc iji tržišne pozic ije

preduzeća................................................................................... 135

TREĆI DIO: MODEL UPRAVLJANJA TROŠKOVIMA KAO ELEMENTOM POSLOVNOG USPJEHA ............................... 152

I. METODOLOŠKA DEFINISANJA KVALITETA EKONOMIJE PREDUZEĆA........................................................ 153

III

1. Pos lovni uspjeh kao pokazatelj materijalnog razvoja preduzeća....................................................................... 153

2. Kvantitativni rezultati pos lovnog uspjeha .................................... 154 3.Benchmarking ............................................................................. 157

II PARCIJALNI POKAZATELJI POSLOVNOG USPJEHA ........... 162 1. Produktivnost kao pokazatelj ef ikasnosti pods istema

proizvodnje ................................................................................ 162 2. Ekonomičnost kao pokazatelj ef ikasnosti pods istema

razmjene .................................................................................... 167 3. Rentabilnost kao pokazatelj ef ikasnosti pods istema

finans iranja ................................................................................ 175

III KOMPLEKSNE METODE KAO POKAZATELJ KVALITETA EKONOMIJE PREDUZEĆA................................. 182 1. Manjkavosti i nedostac i parc ijalnih pokazatelja

pos lovnog uspjeha ...................................................................... 182 2. Karakteristike kompleksnih metoda za izražavanje

ukupnih pos lovnih rezultata ........................................................ 184 Mjerenje kvalitativnih rezultata rada metodom PER ................... 186 Mjerenje kvalitativnih rezultata rada metodom DELSA .............. 192

3. Prisutna teoretska i praktična r ješenja modela mjerenja pos lovnog uspjeha ...................................................................... 204

4. Mogućnost uvođenja novih r ješenja za mjerenje kvaliteta ekonomije preduzeća .................................................... 221

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA...................................................... 228

LITERATURA................................................................................... 235