Embed Size (px)
Citation preview
1
College of modern managment Fakultet poslovne ekonomije Banja Luka, Ulica Pete Kozarske 18.
Almin Dautbegović
OSTVARIVANJE EVROPSKE KONVENCIJE O ZAŠTITI LJUDSKIH PRAVA
U USTAVNOPRAVNOM SISTEMU BOSNE I HERCEGOVINE
( magistarski rad )
Mentor: prof.dr. Mile Dmičić
Banja Luka, decembar 2006. godine
2
S A D R Ž A J
I-UVODNI I METODOLOŠKI PRISTUP ............................................................................... 5 1.Predmet istraživanja i formulisanje problema istraživanja......................................... 5 2.Ciljevi istraživanja ..................................................................................................... 7 3.Utvrđivanje hipoteze i pomoćnih hipoteza ................................................................ 8 4.Metod istraživanja .......................................................................................................9 5.Izvori saznanja ...........................................................................................................10 6.Područje i okvir istraživanja ......................................................................................10 II-BOSNA I HERCEGOVINA I MEĐUNARODNI DOKUMENTI O ZAŠTITI LJUDSKIH PRAVA.........................................................................................11 III-KARAKTER LJUDSKIH PRAVA ZAŠTIĆENIH EVROPSKOM KONVENCIJOM ......................................................................................14 1.Individualna ljudska prava ........................................................................................14 2.Kolektivna ljudska prava ...........................................................................................16 IV-SADRŽAJ LJUDSKIH PRAVA I NJIHOVO DEJSTVO..................................................17 1.Supremacija Evropske konvencije u odnosu na ostale zakone u Bosni i Hercegovini ...............................................................................................17 2.Direktna primjena Evropske konvencije u BiH ........................................................19 3.Neposredno dejstvo Evropske konvencije u BiH ......................................................22 V-KATALOG LJUDSKIH PRAVA PREMA USTAVU BOSNE I HERCEGOVINE I ENTITETA...........................................................................23 1.Ustav BiH ..................................................................................................................23 1.1.Istorijski uslovi za donošenje Ustava BiH..............................................................23 1.2.Karakter i struktura Ustava BiH..............................................................................24 1.3.Ljudska prava i slobode zagarantovane Ustavom BiH...........................................................................................................25 1.4.Odnos Ustava BiH i Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava ........................26 2. Ustav Federacije Bosne i Hercegovine ....................................................................27 2.1. Istorijski uslovi za donošenje Ustava Federacije BiH, struktura i nadležnosti............................................................................................27 2.2.Ljudska prava i slobode zagarantovana Ustavom Federacije Bosne i Hercegovine ...........................................................................28 3. Ustav Republike Srpske ...........................................................................................30 3.1. Karakter i struktura Ustava Republike Srpske ......................................................30 3.2.Ljudska prava i slobode zagarantovana Ustavom Republike Srpske ...................................................................................31
3
VI-EVROPSKA KONVENCIJA O ZAŠTITI LJUDSKIH PRAVA I DODATNI PROTOKOLI ...............................................................................................34
1. Donošenje Konvencije i dodatnih Protokola............................................................ 34 1.1. Pravo na život ....................................................................................................... 35 1.2. Zabrana mučenja .................................................................................................. 39 1.3. Zabrana ropstva i prinudnog rada ........................................................................ 44 1.4. Pravo na slobodu i sigurnost .................................................................... ............48 1.5. Pravo na pravično suđenje .................................................................................... 50 1.6. Kažnjavanje samo na osnovu zakona.................................................................... 63 1.7. Pravo na poštivanje privatnog i porodičnog života .............................................. 66 1.8. Sloboda misli, savjesti i vjeroispovjesti ............................................................... 70 1.9. Sloboda izražavanja ............................................................................................ 73 1.10.Sloboda okupljanja i udruživanja ....................................................................... 80 1.11.Pravo na djelotvorni pravni lijek ........................................................................ 82 1.12.Zabrana diskriminacije........................................................................................ 86 1.13.Odstupanja u vanrednim okolnostima ................................................................ 90 1.14.Prava stranaca ..................................................................................................... 92 1.15.Zaštita imovine ................................................................................................... 95 1.16.Pravo na obrazovanje .......................................................................................... 99 1.17.Pravo na slobodne izbore ...................................................................................102 1.18.Sloboda kretanja ................................................................................................ 105 2. Posebno o pritvoru nakon pravomoćnosti presude ................................................107 VII-EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA......................................................................110 VIII-MEHANIZMI ZAŠTITE LJUDSKIH PRAVA KREIRANI DEJTONSKIM MIROVNIM SPORAZUMOM.........................................................114 1. Dom za ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu .....................................................114 2. Komisija za ljudska prava pri Ustavnom sudu BiH ...............................................115 IX-OMBUDSMANI U BOSNI I HERCEGOVINI ...............................................................117 1.Ombudsman za ljudska prava BiH ..........................................................................117 2.Ombudsman u Federaciji BiH .................................................................................125 3.Ombudsman Republike Srpske ...............................................................................125 X-USTAVNI SUDOVI U BOSNI I HERCEGOVINI...........................................................126 1.Ustavni sud Bosne i Hercegovine ...........................................................................126 2.Ustavni sud Federacije BiH .....................................................................................129 3.Ustavni sud Republike Srpske .................................................................................130
4
XI-ZAŠTITA LJUDSKIH PRAVA U VANREDNIM PRILIKAMA...................................132
1.Vanredno stanje (prilike) .........................................................................................132 2. Koncept vanrednog stanja prema Evropskoj konvenciji ........................................133 3. Vanredno stanje prema Ustavu BiH .......................................................................135 XII-KRIVIČNO PRAVNA ZAŠTITA LJUDSKIH PRAVA................................................136 XIII-MEHANIZMI ZAŠTITE LJUDSKIH PRAVA U BOSNI I HERCEGOVINI..........................................................................................140 1.Sud Bosne i Hercegovine.........................................................................................140 2.Tužilaštvo Bosne i Hercegovine .............................................................................145 3.Organizacija sudova u Federaciji BiH ....................................................................148 3.1.Općinski sudovi u Federaciji BiH ....................................................................... 149 3.2.Kantonalni sudovi u Federaciji BiH .....................................................................151 3.3.Vrhovni sud Federacije BiH .................................................................................152 4.Organizacija sudova u Republici Srpskoj ...............................................................153 4.1.Osnovni sudovi u Republici Srpskoj.....................................................................154 4.2.Okružni sudovi u Republici Srpskoj ...................................................................156 4.3.Vrhovni sud Republike Srpske .............................................................................156 5.Sudovi u Brčko distriktu .........................................................................................157 5.1.Osnovni sud Brčko distrikta ................................................................................157 5.2.Apelacioni sud Brčko distrikta ............................................................................158 6.Tužilaštva u Federaciji BiH i Republici Srpskoj......................................................159 6.1.Federalno tužilaštvo .............................................................................................159 6.2. Tužilaštvo Republike Srpske ...............................................................................162 6.3.Kantonalna tužilaštva u Federaciji BiH .............................................................. 163 6.4.Okružna tužilaštva u Republici Srpskoj ..............................................................164 6.5.Tužilaštva Brčko distrikta ....................................................................................165 7. Sudovi za prekršaje u Federciji BiH, Republici Srpskoj i Brčko distriktu ........................................................................................................166 8. Uprava, upravni postupci i upravni sporovi na nivou BiH, entiteta i Brčko distrikta.........................................................................................169 8.1.Zakoni o upravnom postupku u BiH ....................................................................171 8.2.Zakoni o upravnim sporovima u BiH ...................................................................175 XIV-ZAKLJUČCI..................................................................................................................182 XV- IZVORI I LITERATURA .............................................................................................187
5
OSTVARIVANJE EVROPSKE KONVENCIJE
O ZAŠTITI LJUDSKIH
PRAVA U USTAVNOPRAVNOM SISTEMU
BOSNE I HERCEGOVINE
I – UVODNI I METODOLOŠKI PRISTUP
1. Predmet istraživanja i formulisanje problema istraživanja
Predmet ovog rada je ostvarivanje Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava u
ustavnopravnom sistemu Bosne i Hercegovine. Teorija i praksa je prihvatila da je samim
izborom teme već načelno određen predmet rada i formulisan problem1.
Izbor, definisanje i naziv teme rezultat su želje da se temi zaštite ljudskih prava, da
jedan cjelovit pristup kroz analizu međunarodnih i regionalnih dokumenata i ugovora koje je
potpisala Bosna i Hercegovina, da se elaborira mjesto, uloga i značaj Evropske konvencije o
zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda2 u Ustavu Bosne i Hercegovine i entiteta, zatim
naznače institucije i mehanizmi zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda u Bosni i
Hercegovini i utvrdi u kojoj mjeri je Bosna i Hercegovina ispunila preuzete obaveze, te da li
je osigurala mehanizme zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda i uspostavila sistem njihove
zaštite.
Bosna i Hercegovina je ratifikovala Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i
osnovnih sloboda3, dala joj supremaciju nad svim ostalim zakonima u Bosni i Hercegovini i
entitetima i utvrdila njenu direktnu primjenu i dejstvo.
Pored toga, katalog ljudskih prava iz Evropske konvencije i dodatnih protokola je
ugrađen u Ustav Bosne i Hercegovine.
Bosna i Hercegovina je katalog, standarde i mehanizme zaštite ljudskih prava i
osnovnih sloboda utvrdila na najvišu razinu. Međunarodno pravo o ljudskim pravima
zajamčeno je u pravnom sistemu Bosne i Hercegovine na sveobuhvatan način na svim
nivoima. Međutim, proklamovana ljudska prava i slobode u najvišim pravnim aktima, kao i
1 Dr. Radomir Lukić: Metodologija prava, Sabrana djela, Beograd, 1977, str. 44-45. 2 Bosna i Hercegovina je rati fikoval a Evropsku konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda dana 12.07.2002. godine, kom prilikom su ratifikovani i dodatni protokoli br. 1 i 4.Protokol br. 6. je ratifikovan 01.08.2002. godine,protokol br. 7. 01.10.2002. godine a protokol br. 13. je ratifikovan 01.11.2003. godine. 3 U daljem tekstu: Evropska konvencija.
6
propisana ljudska prava u konvencijama i dekleracijama koje su preuzete u zakonodavstvo
BiH, u praksi se često ne primjenjuju. Nije dovoljno samo propisati norme ponašanja iz
oblasti ljudskih prava i sloboda. Važnije od toga je stvoriti institucije, administrativne i sudske
mehanizme nadzora da bi se propisana ljudska prava i realizovala u društvenoj praksi4.
U ovom radu analiziraće se stanje, institucije i mehanizmi zaštite ljudskih prava u
Bosni i Hercegovini. Pri tom je potrebno istražiti da li su Bosna i Hercegovina i njeni entiteti
uspostavili mehanizme zaštite ljudskih prava garantovanih Evropskom konvencijom,
donošenjem potrebnih zakona, organizovali ustavnopravni, pravosudni i upravni sistem,
omogućili svojim građanima jednak pristup pred svim institucijama na cijeloj teritoriji Bosne
i Hercegovine i preduzeli ostale potrebne mjere kojima bi osigurali cjelovitu i potpunu zaštitu
ljudskih prava garantovanih Evropskom konvencijom. Ovakav pristup radu i temi otvoriće
prostor da se identifikuju nedostaci u zakonskoj regulativi koja se bavi zaštitom ljudskih prava
i odrediti u kom pravcu je potrebno upotpuniti zakonsku regulativi i cjelokupan sistem zaštite
ljudskih prava.
Opšte je poznato da se u Bosni i Hercegovini ljudska prava i dalje krše u velikoj mjeri.
To najpotpunije ilustruju brojne pritužbe i predmeti kod institucija Bosne i Hercegovine i
entiteta, pravosudnim i upravnim organima, kroz pojedinačne apelacije pred Ustavnim sudom
Bosne i Hercegovine. U njima građani navode brojne povrede Evropske konvencije i
zahtijevaju da se sudovi pridržavaju odredaba te konvencije u rješavanju njihovih prava pred
sudovima i ostalim organima.
U radu će se biti istraženi i obuhvaćeni razni i brojni pravni, organizacioni, procesni i
drugi elementi koji će primjenom odgovarajuće metodologije činiti predmet i sadržaj ovog
rada.
2. Ciljevi istraživanja
Cilj istraživanja je već formulisan predmetom istraživanja. Obrada teme „Ostvarivanje
Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava u ustavnopravnom sistemu Bosne i Hercegovine“
treba da ostvari naučni (opšteteorijski) i praktični (operacioni) cilj.
Ovi ciljevi će se, prvenstveno postići analizom: 1) Evropske konvencije i njenih
dodatnih protokola, 2) ostalih međunarodnih dokumenata o zaštiti ljudskih prava koji
4 Dr. Ljubo Todorović; Ljudska prava u Univerzalnoj dekleraciji o ljudskim pravima i Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, Biblioteka mostovi, Sarajevo, april 2004. godine, str. 11-12.
7
obavezuju Bosnu i Hercegovinu, 3) prakse Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu5, 4)
zatim analizom pravnog sistema i poretka Bosne i Hercegovine i njenih entiteta i Brčko
distrikta, 5) rada Doma za ljudska prava odnosno Komisiju za ljudska prava pri Ustavnom
sudu Bosne i Hercegovine6, 6) Ombudsmena na svim nivoima, i 7) apelacione nadležnosti
Ustavnog suda.
Istraživanje ima za ciljeve: 1) naučni opis predmeta istraživanja, 2) klasifikaciju
povreda ljudskih prava, 3) naučno objasniti njihove uzroke, povezanost i zakonitost.
Dakle, naučni i praktični cilj ovog rada su saznanja u kojoj mjeri se efikasno ostvaruje
Evropska konvencija u ustavnopravnom sistemu Bosne i Hercegovine, da li se, i pored te
zaštite, i u kojoj mjeri i dalje u velikom broju krše ljudska prava garantovana ovom
konvencijom, te objasniti uzroke nesklada normativnog i stvarnog na naučnom nivou do
početka druge, više faze saznanja.
Nakon odgovarajućih saznanja potrebno je preporučiti zakonodavnoj i izvršnoj vlasti
odgovarajuće promjene u zakonodavnoj regulativi i ukupnom pristupu zaštite ljudskih prava
čime bi zaštitu ljudskih prava učinili djelotvornijom, efikasnijom i tako utjecati na ukupnu
sliku države koja stremi da bude izgrađena kao pravna, sa vladavinom prava i zakona, a u
skladu sa potrebama i interesima svih njenih građana, susjeda koji okružuju našu državu i
Evropske zajednice koja i jeste postavila najviše standarde u zaštiti ljudskih prava i osnovnih
sloboda.
3. Utvrđivanje hipoteze
Hipoteza je u osnovi ideja (pretpostavka) koja će dovesti do rješenja problema
istraživanja, odnosno hipoteza je određena prepostavka i još neprovjeren sud, za koji
pretpostavljamo da je istinit.
Imajući u vidu značaj hipoteze, probleme njenog definisanja, njenu funkciju, te nivo
vlastitog poznavanja problematike odabrane teme, došli smo do formulisanja osnovne
hipoteze koja glasi: Evropska konvencija je normartivno ugrađena u ustavno pravni sistem
Bosne i Hercegovine, ali u njenoj praktičnoj primjeni postoji nesklad između normativnog i
stvarnog.
5 U daljem tekstu: Evropski sud. 6 U daljem tekstu: Ustavni sud.
8
Cjelokupni rad i istraživanje treba da pokaže i potvrdi da je Evropska konvencija u
cjelosti ugrađena u ustavno pravni sistem Bosne i Hercegovine, da je Bosna i Hercegovina u
normativnom pogledu osigurala najviši standard zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda i
zaštitu ljudskih prava podigla na najvišu razinu, ali da se ljudska prava i dalje u velikom broju
krše i da postoji nesklad između normativnog i stvarnog7.
Pored osnovne hipoteze, širina istraživanja i kvalitet dostignutih saznanja pruža
mogućnost da se postave i pomoćne hipoteze.
1) Prva pomoćna hipoteza glasi: pravosudna reforma koja je u Bosni i Hercegovini
provedena 2003. godine pod patronatom međunarodne zajednice je u pojedinim rješenjima
bila korak nazad u zaštiti ljudskih prava, tako što je građanima ostvarivanje pojedinih ljudskih
prava otežala odnosno kvalitet zaštite tih prava je doveden na nižu razinu.
2) Druga pomoćna hipoteza glasi: Bosna i Hercegovina krši odredbe čl. 6. Evropske
konvencije u djelu koji garantuje građanima javnu raspravu pred upravnim sudom. Ovo
kršenje je kako normativno8 tako i stvarno. Bosna i Hercegovina je potpisnik Evropske
konvencije, bez rezervi9 i stoga ničim ne može opravdati normativno uređenje upravnog spora
na način da se rad upravnog suda odvija na nejavnoj sjednici. Sudovi ne koriste mogućnost da
direktno i neposredno primjenjuju odredbe Evropske konvencije kojima je regulisana „javnost
rasprave“ pred upravnim sudom.
3) Treća pomoćna hipoteza glasi: Sudovi u Bosni i Hercegovine, optuženim kojima je
prvostepenom osuđujućom presudom određen pritvor do pravomoćnosti presude, nakon
pravomoćnosti nezakonito se zadržavaju u pritvoru, odakle kasnije budu premješteni na
izdržavanje kazne zatvora, izvan procedure propisane u Zakonu o izvršenju krivičnih sankcija. 7 O stanju ljudskih prava i sloboda u Bosni i Hercegovini, Stejt department je početkom 2004. godine podnio izvještaj u kome se ukazuje na drastično kršenje ljudskih prava i sloboda u 2003. godini na cjeloj teritoriji Bosne i Hercegovine. Međunaodne nevladine organizacije koje se bave zaštitom ljudskih prava i sloboda u svojim godišnjim izvještajima o stanju ljudskih prava u svjetu i regionu, i ove godine Bosnu i Hercegovinu svrstavaju među države sa visokim stepenom korupcije, na svim nivoima vlasti. U ovoj godini nevladina organizacija Transparency International, u svom izvještaju o korumpiranosti zemalja u svjetu, BiH svrstava na poziciju od 93. do 98. mjesta. 8 Zakon o upravnim sporovima BiH („Službeni glasnik BiH“ br. 19/02 ), Zakon o upravnim sporovima („Službene novine Federacije BiH“ br. 9/05), Zakon o upravnim sporovima („Službeni glasnik RS“ br. 12/94 ), Zakon o upravnim sporovima (Sl. gl. 4/00, 1/01) za Brčko Distrikt. 9 Rezervacija sadržana u dokumentu o ratifikaciji, položenom 5. studenog 1997. godine, od strane Republike Hrvatske: „ sukladno članku /57/ Konvencije za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda, Republika Hrvatska ovime stavlja sljedeću rezervaciju u odnosu na pravo na javnu raspravu, kao što je zajamčeno člankom 6. stavkom 1. Konvencije:Republika Hrvatska nemože jamčiti pravo na javnu raspravu pred Upravnim sudom Republike Hrvatske u predmetima u kojima taj sud odlučuje o zakonitosti pojedinačnih odluka upravnih tjela. U takvim predmetima Upravni sud u načelu odlučuje na zatvorenoj sjednici, Odgovarajuća odredba hrvatskog prava je članak 34. stavak 1. Zakona o upravnim sporovima koja glasi: u upravnim sporovima Upravni sud odlučuje na zatvorenoj sjednici.“
9
Tako se krše odredbe čl. 6. Evopske konvencije, kojim je garantovano pravo na pravično
suđenje.
Mada se pomoćne hipoteze u metodologiji ovog rada mogu podvesti pod osnovnu
hipotezu i tako izostaviti u tekstu kao posebna problematika, smatram da zbog svoje važnosti
iste zaslužuju poseban tretman i posebno izdvajanje iz glavne hipoteze.
Konačno istraživanje će pokazati da li će se hipoteze (opšta i pomoćne) potvrditi ili će
biti opovrgnute. U oba slučaja istraživanje će nas približiti istini i ostaviti prostora za dalja
razmišljanja o ovoj problematici i nove naučne radove.
4. Metodi istraživanja
Pravilno odabrane metode rezultirat će postizanjem boljeg kvaliteta i uspješnosti rada.
U našem radu, izbor metoda usklađen je sa predmetom istraživanja tako da su pored
standardnih obuhvaćene i korištene i druge metode: dijalektička, analiza sadržaja, deduktivna,
induktivna, komparativna, sociološka i statistička.
Dijalektička metoda u ovom radu je korištena kao generalna. Ovom metodom,
postavljanjem teze, doći će se do sinteze i rezultata.
U ovom radu će, kroz ciljeve istraživanja, posebno biti tretirane žalbe (pritužbe,
apelacije, nezadovoljstva) građana koje su u proteklih pet godina podnosili Ombudsmanima
na svim nivoima. Kroz analizu predmeta, koji su zaprimljeni kod Ombudsmana, dolazimo do
klasifikacije povreda ljudskih prava garantovanih Evropskom konvencijom, odnosno idemo
od „pojedinačnog ka opštem“ i tako dobivamo rezultate istraživanja i donosimo zaključke.
U konačnom, sve metode su kompartivno korištene tako da je teško utvrditi koja je
više ili manje doprinijela završetku ovog rada, sa izuzetkom naprijed pomenute.
5. Izvori saznanja
Za našu temu ima dovoljno izvora literature, koja može poslužiti kao osnova za njenu
uspješnu obradu.
Prvu grupu izvora čini tekst Evropske konvencije10 i drugih međunarodnih
dokumenata o zaštiti ljudskih prava koji obavezuju Bosnu i Hercegovinu.
10„ Službeni glasnik BiH“ br. 6/99.
10
Drugu grupu izvora čine ustavni tekstovi i zakonski propisi Bosne i Hercegovine i
njenih entiteta, koji su autoru dostupni kroz „službene glasnike i novine“ ili u komentarima
pojedinih zakona od raznih autora koje nalazimo u prodaji i knjižarama ili bibliotekama
Treću grupu izvora saznanja čini stručna literatura (knjige, časopisi, godišnjaci i druge
publikacije)
Četvrtu grupu izvora čine arhive organa i institucija koje se bave zaštitom ljudskih
prava i osnovnih sloboda, arhive Ombudsmena na svim nivoima u Bosni i Hercegovine,
Ustavnog suda Bosne i Hercegovine i Evropskog suda za ljudska prava.
6. Područje i okvir istraživanja
Ovom istraživanju nisu unaprijed postavljenje granice, bilo metodološkog, teorijskog
ili naučnog područja. Istraživanje će se vršiti na teritoriji Bosne i Hercegovine. Područje i
okvir istraživanja u ovom radu određuje sam naziv i izbor teme „Ostvarivanje Evropske
konvencije o zaštiti ljudskih prava u ustavnopravnom sistemu Bosne i Hercegovine“, iako će
sa naučnog stanovišta istraživanje obuhvatiti i praksu Evropskog suda u Strazburu, ali kroz
literaturu, publikacije i dostupne odluke u Bosni i Hercegovini.
II- BOSNA I HERCEGOVINA I MEĐUNARODNI DOKUMENTI
O ZAŠTITI LJUDSKIH PRAVA
Evropska konvencija, proglašena 4. novembra 1950. godine, predstavlja najzačajniji
regionalni dokument kojim se štite ljudska prava. Države potpisnice su preuzele obavezu
ostvarivanja mehanizama zaštite ljudskih prava iz Evropske konvencije , a ovlaštenici ovog
ugovora su svi pojedinci koji se nalaze pod jurisdikcijom tih država.
Evropska konvencija je ugovor kojim se štite ljudska prava svih pojedinaca koja se
nalaze pod jurisdikcijom države koja je ratifikovala Konvenciju. Konvencija danas obavezuje
sve evropske države, osim Bjelorusije. Konvencija je mijenjana i dopunjavana sa nekoliko
dopunskih protokola. Za originerne članove Savjeta Evrope ratifikacija nije bila obavezna.
Kada su se u članstvo počele prijavljivati bivše socijalističke države, Savjet Evrope je donio
odluku o obaveznoj ratifikaciji, kao uslovu za sva buduća primanja u članstvo.
Bosna i Hercegovina je postala 44-ta članica Vijeća Evrope, dana 24.04.2002. godine.
Ova najstarja panevropska politička organizacija nastala je davne 1949. godine, a njeni ciljevi
su jačanje demokratije, ljudskih prava i vladavine zakona. Trenutno, države članice Vijeća
11
Evrope broje više od 800.000 miliona ljudi, od kojih su svi obuhvaćeni jurisdikcijom
Evropskog suda za ljudska prava. Prilikom prijema u Vijeće Evrope Bosna i Hercegovina se
obavezala ispuniti obaveze11 , između ostalog potpisati i ratifikovati Evropsku konvenciju.
Ova obaveza ispunjena je 13.jula 2002. godine. U oblasti ljudskih prava Evropska
konvencija ima izuzetno važnu ulogu u ostvarivanju postavljnih ciljeva Vijeća Evrope. Ovim
izuzetno važnim instrumentom međunarodnog prava štite se individualna prava iz Evropske
konvencije i dodatnih Protokola, o kojima će kasnije biti riječi. Ona, ne samo da proklamira
osnovna ljudska prava, već kreira i poseban sudski mehanizam njihove zaštite koji je
jedinstven u svijetu i omogućava pojedincima podnošenje predstavke protiv države, ukoliko
mogu potvrditi da su žrtve povrede nekih od prava garantovanih Evropskom konvencijom.
Problem će nastati ako država, potpisnica Konvencije, ne pruža garanciju za nešto što
pruža sama Konvencija, odnosnu tu garanciju ne poštuju nikako ili ne u dovoljnoj mjeri.
Zaštita zagarantovanih prava i sloboda iz Evropske konvencije, na međunarodnom nivou,
osigurana je putem Evropskog suda. To čini danas Evropski sistem zaštite ljudskih prava
efikasnim.
Važnost primjene normi sadržanih u Evropskoj konvenciji je izražena još od stupanja
na snagu Dejtonskog mirovnog sporazuma ( 14. decembra 1995. godine ). Pored toga što je
direktno inkorporirao Evropsku konvenciju u domaći pravni sistem, dao joj prioritet na svim
drugim zakonima, Dejtonskim sporazumom je uspostavljena Komisija za ljudska prava koju
čine Ured Ombudsmana Bosne i Hercegovine i Dom za ljudska prava. Ove dvije institucije
uobličene su prema mehanizmu zaštite Evropske konvencije, koji je egzistirao u praksi
Evropskog suda.
Ustavom Bosne i Hercegovine zagarantovano je da će Bosna i Hercegovina i oba
njena entiteta osigurati najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i osnovnih
sloboda12.
Međutim, da bi zaštita ljudskih prava zaista bila efikasna i da bi se načelo
subsidijarnosti Evropske konvencije adekvatno provodilo, svi domaći sudovi bi trebali
primjenjivati Evropsku konvenciju u njihovom svakodnevnom radu.
Kaže se da je Bosna i Hercegovina, možda, zemlja sa najvišom razinom zaštite
ljudskih prava u svijetu. Zaista, međunarodno pravo o ljudskim pravima zajamčeno je u
pravnom sistemu Bosne i Hercegovine na sveobuhvatan način i na različitim nivoima.
11 Obaveze sadržane u mišljenju Parlamentarne skupštine Vijeća Evrope. 12 Ustav Bosne i Hercegovine, Aneks 4, Dokumenti Dejton-Pariz, Banja Luka 1997, str. 72-88.
12
Većina povreda ljudskih prava koja su pogodila Bosnu i Hercegovinu odnose se na
najosnovnije i svakodnevne potrebe stanovništva: 1) da se vrate u domove iz kojih su morali
pobjeći za vrijeme rata; 2) da ne budu izloženi diskriminaciji u zapošljavanju; 3) da se
slobodno kreću po zemlji bez izlaganja proizvoljnom hapšenju; 4) da ponovo izgrade vjerske
objekte koji su uništeni tokom ratnih zbivanja; 5) da imaju istinski pristup sudu kojem mogu
podnijeti svoje žalbe.
Brojnost predmeta koji se nalaze kod Ombudsmana na svim nivoima, kod Doma za
ljudska prava za Bosnu i Hercegovinu, odnosno sada kod Komisije za ljudska prava pri
Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine, pojedinačnih apelacija kod Ustavnog suda Bosne i
Hercegovine, broj sudskih, odnosno upravnih predmeta, ukazuje na činjenicu da se
proklamovana ljudska prava i dalje u velikom broju krše, što je u slučaju Bosne i
Hercegovine, uglavnom refleksija ratnih zbivanja od 1992. do 1995. godine.
Na državi Bosni i Hercegovini stoji obaveza da osigura mehanizme zaštite
pojedinačnih prava i zaštićenih sloboda, kako bi vremenom postigla proklamovane ciljeve
Evropske zajednice i Evropske konvencije.
Imajući u vidu postavljeni cilj ovog rada, u prvom redu čini se potrebnim predstaviti
katalog ljudskih prava propisanih Evropskom konvencijom i dodatnim protokolima, kako bi
smo mogli provjeriti hipoteze, analizirati mehanizme zaštite ljudskih prava u okviru
Evropske unije i Bosne i Hercegovine.
U aneksu I., kao sastavnom djelu Ustava Bosne i Hercegovine, utvrđen je Dodatni
sporazum o ljudskim pravima, koji će se primjenjivati u Bosni i Hercegovini, a koji sadrži
međunarodne dokumente o ljudskim pravima koji obavezuju Bosnu i Hercegovinu.13
Ovaj katalog međunarodnih dokumenata je samo dio dokumenata o ljudskim pravima
koje su donijele Ujedinjene nacije od drugog svjetskog rata do danas 14
13 Međunarodni konvencije o ljudskim pravima koji obavezuju Bosnu i Hercegovinu, prema Dodatnom sporazumu o ljudskim pravima su: 1) Konvenciju o spriječavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948.; 2) Ženevsku konvenciju II o zaštiti žrtava rata iz 1948, i dopunski protokoli III iz 1977.; 3) Konvenciju koja se odnosi na status izbjeglica iz 1951. i protokol iz 1956.; 4) Konvenciju o državljanstvu udatih žena iz 1957.; 5) Konvenciju o smanjenju broja osoba bez državljanstva iz 1961.; 6) Međunarodnu konvenciju o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije iz 1965.; 7) Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966. u protokolu iz 1966. i 1989.; 8) Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1968.; 9) Međunarodnu konvenciju o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije u odnosu na žene iz 1979.; 10) Konvenciju protiv mučenja i drugih surovih, nehumanih ili ponižavajućih postupanja ili kažnjavanja iz 1984.; 11) Evropsku konvenciju o sprječavanju mučenja, nehumanih ili ponižavajućih tretmana ili kažnjavanja iz 1984.; 12) Konvenciju o pravima djeteta iz 1989.; 13) Konvenciju o pravima radnika na privremenom radu u inostranstvu i članovima Njihovih porodica iz 1990.; 14)Evropsku povelju za regionalne jezike i jezike manjina iz 1992.;15) Okvirnu konvenciju za zaštitu nacionalnih manjina. 14 Pregled dokumenata o zaštiti ljudskih prava koji su donjeli UN od 1948. pa dalje:
13
III- KARAKTER LJUDSKIH PRAVA
ZAŠTIĆENIH EVROPSKOM KONVENCIJOM
1. Individualna ljudska prava
Ljudska prava ili prava čovjeka (engl. The rights of man ) su predmetom zaštite
Evropske konvencije kao i drugih međunarodnih dokumenata o kojima je bilo riječ u ovom
radu. Međutim, smatram potrebnim obaviti određenu analizu karaktera ljudskih prava
zaštićenih Evropskom konvencijom.
Polazeći od činjenice da su ljudska prava u pravilu samo pravo pojedinca kao
ljudskog bića, vrijedi razmotriti dilemu štiti li Evropska konvencija i tzv. „kolektivna prava“.
121) Univerzalna deklaracija iz 1948.,2) Konvencija o sprječavanju zločina genocida, iz 1948, 3) Konvencija o
pravu organiziranja i kolektivnog ugovaranja, iz 1948, 4) Konvencija o suzbijanju trgovine ljudskim bićima i ostvarivanje koristi navodjenjem na prostituciju, iz 1950, 5) Konvencija o statusu izbjeglica, iz 1951., 6)
Konvencija o jednakosti nagrađivanja muške i ženske radne snage, iz 1951.; 7) Konvencija o međunarodnom pravu na ispravku, iz 1952.; 8) Konvencija o političkim pravima žena, iz 1952.; 9.) Konvencija o pravnom položaju lica bez državljanstva, iz 1954.; 10) Minimalni standardi o postupanju prema zatvorenicima, iz 1955.; 11) Konvencija o ukidanju ropstva, trgovine robljem i institucija i prakse sličnih ropstvu, iz 1956., 12) Konvencija o državljanstvu udate žene, iz 1957.; 13) Konvencija o ukidanju prinudnog rada, iz 1957.; 14) Konvencija koja se odnosi na diskriminaciju u pogledu zapošljavanja, iz 1958. 15) Konvencija o pravima djeteta, iz 1959.; 16) Konvencija o borbi protiv diskriminacije u oblasti prosvjete, iz 1960.; 17) Deklaracija o davanju nezavisnosti kolonijalnim zemljama i narodima, iz 1960.; 18) Konvencija o smanjenju broja lica bez državljanstva, iz 1961.; 19) Konvencija o pristanku na brak, minimalnoj starosit za brak i registraciji braka, iz 1962.; 20) Konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, iz 1963.; 21) Konvencija o politici zapošljavanja, iz 1964.; 22) Deklaracija o širenju među omladinom ideala mira, uzajamnog poštovanja i razumijevanja među narodima, iz 1965.; 23) Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, iz 1965.; 24) Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, iz 1966.; 25) Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, iz 1966.; 26) Fakultativni protokol koji se odnosi na Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, iz 1966.; 27) Deklaracija o ukidanju diskriminacije prema ženama, iz 1967.; 28) Deklaracija o teritorijalnom azilu, iz 1967.; 29) Konvencija o nezastarijevanju ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti, iz 1967.; 30) Deklaracija o društvenom napretku i razvoju, iz 1967.; 31) Konvencija o radničkim predstavnicima, iz 1971.; 32) Deklaracija o pravima mentalno zaostalih osoba, iz 1971.; 33) Međunarodna konvencija o suzbijanju i kažnjavanju zločina apartheida, iz 1973.; 34) Univerzalna deklaracija o iskorjenjavanju gladi i neuhranjenosti, iz 1974.; 35) Deklaracija o zaštiti žena i djece u vanrednim prilikama i oružanim sukobima, iz 1974.; 36) Deklaracija o korištenju naučnog i tehnološkog napretka u interesu mira i za dobrobit čovječanstva, iz 1975.; 37) Deklaracija o pravu invalidnih lica, iz 1975.; 38) Deklaracija o zaštiti svih lica od mučenja i drugog svirepog, nečovječnog i ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja, iz 1975.; 39) Deklaracija o rasi i rasnim predrasudama, iz 1978.; 40) Deklaracija o osnovnim načelima u pogledu doprinosa sredstvima masovnog informiranja, jačanju mira i međunarodnog razumijevanja, unapređenju ljudskih prava i suprotstavljanju rasizmu, apartheidu i podsticanju na rat, iz 1978.; 41) Pravilnik o ponašanju službenika koji sprovode zakon, iz 1979.; 42) Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije prema ženama, iz 1979.; 43) Deklaracija o ukidanju svih oblika netrpeljivosti i diskriminacije na osnovu vjeroispovijesti ili uvjerenja, iz 1981.; 44) Načela medicinske etike, iz 1982.; 45) Konvencija protiv mučenja i drugog svirepog, nečovječnog ili ponižavajučeg postupanja ili kažnjavanja, iz 1984.; 46) Garancije za zaštitu prava nad osobama nad kojima treba da bude izvršena smrtna kazna, iz 1984.; 47) Deklaracija o osnovnim principima pravde u vezi sa žrtvama kriminalnih radnjii žrtvama zloupotrebe vlasti, iz 1985.; 48) Osnovna načela vezana za nezavisnost sudstva, iz 1985.; 49) Konvencija o pravima djeteta, iz 1990.
14
Pri tome treba uzeti u obzir činjenicu da svako pravo pa tako i individualno pravo imaju svoju
kolektivnu dimenziju, a to znači da se, kao nositelji nekih prava mogu pojavljivati i skupine
ljudi kroz djelovanje pojedinca i obratno. U pravnoj teoriji i praksi pojmu „ljudska prava“
često se dodaje i pojam „slobode“, tako da može nastati jedinstvena sintagma „ljudska prava i
slobode“. U ovom tekstu izostavljane su riječi „sloboda“, imajući u vidu postavljeni cilj ovog
rada, a i radi izbjegavanja mogućih teoretsko pravnih nejasnoća.
Pojam „sloboda“ obično se upotrebljava u filozofskom smislu, označavajući moralnu
vrijednost ljudske slobode od podčinjavanja ili iskorištavanja, odnosno nečije „pravo da čini
šta hoće“.15 Predmet garancije većine međunarodnih dokumenata usvojenih, nakon Drugog
svjetskog rata, bila su „prava“. Opća dekleracija o ljudskim pravima, Međunarodni pakt o
građanskim i političkim pravima i Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim
pravima,u svojim tekstovima koriste uglavnom termin prava, a o slobodama govore kao o
posebnoj vrsti prava.U praktičnom smislu, termin ljudska prava podrazumijeva takva prava
koja su po svojoj prirodi utuživa, odnosno pružaju mogućnost pojednicu da ta prava ostvari
putem mehanizama zaštite tih prava koje je postavila država (utuživanjem nadležnom sudu,
npr.).
Individualna prava (prava pojedinaca) po svojoj prirodi i sadržaju nisu uopće sporna u
smislu koji ih čini ljudskim pravima. Osim toga, koncept ljudskih prava otpočeo je kao
politički koncept, koncept po kojem je nositelj ljudskih prava – pojedinac.16
Istorija ljudskih prava počinje od 18. stoljeća. Ljudska prava počinju nalaziti svoje
mjesto u pravnim normama. Prvi pisani akt iz ovog vremena kojim su propisane garancije za
određena ljudska prava je Deklaracija o pravima čovjeka i građanina iz 1789. godine. Između
ostalog, ova Deklaracija je propisivala da se „ljudi rađaju i ostaju slobodni i jednaki u svojim
pravima“.
.
2. Kolektivna ljudska prava
Za razliku od individualnih prava, javlja se određena vrsta prava gdje se kao njihovi
titulari javljaju skupine ljudi. Bez obzira što ta prava konačno služe pojedincima, ipak se ona
po svojoj sadržini razlikuju od individualnih prava. Prema većini autora, u kolektivna prava
15 Prof. Dragan Vukain, Individualna i kolektivna ljudska prava. Magistrat Sarajevo, 2002. godina, str. 5. 16 Boven, van T.C, op.cit., str. 49.
15
spadaju: pravo naroda na samoodređenje, pravo manjina, veći dio ekonomskih, socijalnih i
kulturnih prava, te prava solidarnosti
Za razliku od individualnih prava kod kojih je uvijek poznat titular (pojedinac) i
pravni obveznik (država), kod kolektivnih prava teže je definisati pravnog obveznika te je
zato teže i prihvatiti kolektivna prava kao ljudska prava.
Smatra se da je suština problematičnosti akceptiranja prava skupina ( u ovom slučaju
manjina) kao ljudskih prava, predstavljao glavni razlog neunošenja prava skupina u Evropsku
konvenciju. U teoriji postoje različiti stavovi o tome koja su to kolektivna prava manjina
odnosno koji je sadržaj njihovih prava. Prema nekim autorima, postoje samo tri prava koja su
u potpunosti kolektivna prava i to: pravo na opstanak manjine, pravo da se ne bude asimiliran,
i pravo na efektivno sudjelovanje u vođenju javnih poslova.
Kroz ciljeve postavljenog zadatka ovog rada, teoretske elaboracije o kolektivnim
pravima ostaju u drugom planu, imajući u vidu činjenicu da Evropska konvencija propisuje
isključivo zaštitu individualnih prava. Ova Konvencija ne sadrži niti jednu odredbu koja bi se
odnosila na prava skupina.
Povremeno bilježimo inicijative pojedinaca ili grupa o mogućnosti da Vijeće Evrope
Konvenciju nadogradi odredbama o kolektivnim ljudskim pravima, ali za sada, sve je ostalo u
fazi inicijative i rasprave.
Mehanizme zaštite kolektivnih ljudskih prava nalazimo kroz druge međunarodne
dokumente, prvenstveno Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, zatim u
humanitarnom pravu, počev od Konvencije o sprječavanju i kažnjavanju zločina genocida iz
1948. godine, zatim Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije iz
1965. godine, zatim Dekleracije o ukidanju svih oblika nesnošljivosti i dikriminacije na
temelju vjere ili uvjerenja iz 1981. godine i, prije toga, Konvencije o borbi protiv
diskriminacije u području prosvjete iz 1960. godine i, konačno Dekleracije o pravima osoba
koje pripadaju nacionalnim ili etičkim, vjerskim i jezičkim manjinama iz 1992. godine.
16
IV- SADRŽAJ LJUDSKIH PRAVA I NJIHOVO DEJSTVO
1. Supremacija Evropske konvencije u odnosu na sve
ostale zakone u Bosni i Hercegovini
Bosna i Hercegovina teži da postane demokratska država i zadovolji postavljene
kriterije Vijeća Evrope, kako bi postala punopravna članica Evropske zajednice. U kontekstu
preuzetih obaveza na uređenju vlasti i ukupnog ambijenta života u Bosni i Hercegovini, u
prvom redu su poštovanja ljudskih prava.
Dakle, Bosna i Hercegovina mora poštovati, u prvom redu, četiri slobode Evropske
unije i to: 1) pravo na slobodu kretanja ljudi; 2) pravo na slobodu kretanja roba; 3) pravo na
slobodu kretanja kapitala; 4) pravo na slobodu kretanja usluga.
Ustavno uređenje u Bosni i Hercegovini i funkcionisanje vlasti mora biti u
uspostavljeno tako da se zadovolje pomenuta četiri prava, a zatim i da se poštuju ljudska
prava zagarantovana Evropskom konvencijom.
Istorijski posmatrano, Dejtonski sporazum, od 21.11.1995. godine, potpisan je u
Parizu 14.12.1995. godine. Jedan od jedanaest kasnijih aneksa, po svojoj sadržini, predstavlja
Ustav Bosne i Hercegovine.
Ustavi entiteta su usvojeni ranije. Ustav Republike Srpske 28.02.1992. godine17 i u
više navrata je mijenjan i dopunjavan, a Ustav Federacije BiH u junu 1994. godine18, također
je mijenjan i dopunjavan. Ustav Federacije Bosne i Hercegovine dio je kompromisa
postignutog između Bošnjaka i Hrvata, koji su, u momentu zaključenja Vašingtonskog
sporazuma, bili zaraćene strane na pretežnom dijelu teritorije Federacije Bosne i Hercegovine.
Ustav Bosne i Hercegovine je utvrdio pravni kontinuitet Republike Bosne i Hercegovine.
Ovim Ustavom, državi su data izuzetno ograničena nadležnost, a većina nadležnosti je data
entitetima. Bez obzira na sva ograničenja u nadležnostima države u korist entiteta,
problematika ljudskih prava garantovanih Evropskom konvencijom obrađena je u Ustavu
Bosne i Hercegovine.19.
17 „Službeni glasnik RS“ br. 3/92, 6/92, 8/92, 15/92 i 19/92. 18 „Službene novine Federacije BiH“ , broj 1/94 od 30.03.1994.godine. 19 Anex 4. Mirovnog sporazuma je Ustav BiH.
17
Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda je direktno primjenjiva u
Bosni i Hercegovini i ima supremaciju nad ostalim zakonima u Bosni i Hercegovini20.
Time se postavlja pitanje njenog položaja unutar hijerarhije cjelokupnog pravnog
poretka Bosne i Hercegovine. Drugo pitanje bi bilo da li, u slučaju njenog konflikta sa
normama Ustava BiH, može se stati na stanovište prvenstva Evropske konvencije i tretirati je
kao paramount law on the land, s ciljem da se ostane na liniji tumačenja koje je dao američki
Vrhovni sud u svom slučaju Marbury v. Madison21.
Odgovor na ovo pitanje, za sada, može stići jedino od strane Ustavnog suda Bosne i
Hercegovine, ili od strane Evropskog suda, ukoliko problematika nekog pojedinačnog
predmeta, odnosno apelacije, bude postavljena tako, da je nužno prethodno se izjasniti o
hijerarhiji i odnosu Evropske konvencije i Ustava Bosne i Hercegovine.
Imajući u vidu postavljene zadatke i cilj ovog rada, čini se da je ova dilema više
teoretske naravi i da će, za sada, izazvati, vjerovatno, neslaganje između raznih autora na date
hipoteze ovog rada. Važno je odgovoriti da li se Evropska konvencija ostvaruje u
ustavnopravnom sistemu Bosne i Hercegovine, te da li je Bosna i Hercegovina na cijeloj
svojoj teritoriji uspostavila mehanizme zaštite ostvarivanja pojedinačnih ljudskih prava. Kada
se tome doda činjenica da je Ustav BiH, u cijelosti, preuzeo katalog ljudskih prava iz
Evropske konvencije i njenih dodatnih protokola, onda ova dilema, za sada, ostaje u drugom
planu.
Vrijedi pomenuti da je naprijed citirani autor, mr. Faris Vehabović, u svojoj kjnizi,
«Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije», analizom Ustava Bosne i
Hercegovine i Evropske konvencije, te sadašnjih procesa u Evropi i stvaranja jedinstvenog
pravnog pravnog poretka Evropske Unije, utemeljenog na međunarodnim ugovorima, stao na
stanovište da je Evropska konvencija de facto iznad ustava država-članica. To proizilazi, po
ovom autoru, iz sljedećeg: Evropska konvencija je, kao ratificirani međunarodni ugovor,
sastavni dio pravnog poretka Bosne i Hercegovine; Ratifikacijom Evropske konvencije,
Bosna i Hercegovina je prihvatila obavezu da kontinuirano ispituje kompatibilnost svih
zakonodavnih akata sa Evropskom konvencijom, što podrazumjeva i ustavne odredbe.
Drugim rječima, zakonodavni akti (što podrazumjeva i Ustav Bosne i Hercegovine) ne smiju
biti u suprotnosti sa Evropskom konvencijom; Evropska konvencija je direktno primjenjiva u
20 U kontekstu analize garantovanih ljudskih prava valja istači da je Evropska konvencija u integralnom tekstu, skupa sa dodatnim protokolima, objavljena u „Službenom glasniku BiH“ broj: 6/99. 21 Mr. Faris Vehabović, Odnos Ustava BiH i Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, ACIPS, Sarajevo, 2006.godina, str. 25.
18
Bosni i Hercegovini, a njene odredbe su samoizvršive, tako da se pojedinci mogu pred
domaćim sudovima direktno pozvati na takvu odredbu bez potrebe dodatnih mjera od strane
nacionalnih vlasti. Prava iz Evropske konvencije su zaštićena pravnim postupcima, a Evropski
sud je nadležan da donosi konačne i obavezujuće odluke; Evropski sud ima supranacionalni
karakter, a u nacionalnim okvirima, Ustavni sud je nadležan da donosi konačne i obavezujuće
odluke u pogledu primjene Evropske konvencije.
Izvedeni zaključak teško je prihvatljiv i njemu se mogu suprotstaviti argumenti da
isključivo nacionalna država ima aparat i mehanizme zaštite ljudskih prava, da Evropska
zajednica nije država niti zasada ima tendecija da u dogledno vrijeme to bude, da mnoge
države-članice Evropske zajednice imaju demokratske tradicije i, jake nacionalne institucije i
bez obzira što su svoje zakonodavstvo prilagodile zahtjevima Evropske konvencije i prihvatile
brojne obaveze iz ove konvencije i drugih međunarodnih ugovora i konvencije, nisu se
odrekle državnosti, niti su ustavi ovih zemalja postali drugorazredni dokument u odnosu na
Evropsku konvenciju. To bi, konačno, značilo da u dilemi važnosti u hijerarhiji između
Evropske konvencije i Ustava BiH, primat ima Ustav, a na državi je da naknadno se odredi
prema nastaloj situaciji i Ustav prilagodi Evropskoj konvenciji, ili nekom drugom
međunarodnom dokumentu22.
2. Direktna primjena Evropske konvencije
Prava i slobode predviđeni u Evropskoj konvenciji direktno se primjenjuju u Bosni i
Hercegovini. Ovi akti imaju prioritet nad svakim drugim pravom.23“Sudovi i drugi organi u
svom radu dužni su direktno primjeniti odredbe Evropske konvencije, čak i u situaciji kada se
građani ne pozivaju na odredbe Konvencije (ex officio). Ustavna odredba o direktnoj
primjenjivosti Evropske konvencije u Bosni i Hercegovini znači njenu neposrednu primjenu
od strane, ne samo sudova u Bosni i Hercegovini, već i od svih organa i institucija koji se
bave zaštitom ljudskih prava i temeljnih sloboda garantovanih ovom konvencijom. U isto 22 Odlukom broj U 5/04 od 27.01.2006.godine, Ustavni sud je odbacio kao nedopušten zahtjev za ocjenu saglasnosti čl. IV/1, IV/1a), IV/3b i V/1 Ustava Bosne i Hercegovine sa članom 14 Evropske konvencije i članom 3 Protokola broj 1 uz Konvenciju. Iz navoda podnosioca zahtjeva proizilazi da on traži da se ispita usklađenost određenih odradaba Ustava Bosne i Hercegovine sa Konvencijom i njenim dodatnim protokolima. Ustavni sud je utvrdio da praav iz Konvencije ne mogu imati superiorniji status u odnosu na Ustav Bosne i Hercegovine, jer je Konvencija kao međunarodni dokument stupila na snagu na osnovu Ustava Bosne i Hercegovine, te ustavna ovlaštenja proističu iz Ustava Bosne i Hercegovine a ne iz Konvencije. U konačnom Ustavni sud smatra da u konkretnom slučaju nije nadležan da odlučuje o saglasnosti pojedinih odredbi Ustava Bosne i Hercegovine sa Konvencijom i njenim protokolima. 23 Čl. II. Ustava Bosne i Hercegovine.
19
vrijeme, to znači da svi organi u Bosni i Hercegovini ne smiju na bilo koji način spriječiti
primjenu tih prava ili da ta prava pretvore u nacionalno pravo i tako prikriju njihov pravi
izvor. Ustav Bosne i Hercegovine je u cijelosti preuzeo katalog prava garantovanih
Konvencijom. Međutim, i pored toga, naglasio je supremaciju ove konvencije u odnosu na
sve ostale zakone i naglasio njenu direktnu i neposrednu primjenjivost24.
Kao primjer za ilustraciju načina primjene Evropske konvencije i šireg tumačenja
Ustava Bosne i Hercegovine, navodim Odluku Ustavnog suda Bosne i Hercegovine u
predmetu br.U 26/01 kojim je odlučeno o ustavnosti Zakona o sudu Bosne i Hercegovine25.
U ovom predmetu, podnosilac zahtjeva je smatrao da Zakon o sudu Bosne i Hercegovine
grubo krši odredbe čl. III Ustava Bosne i Hercegovine koji reguliše nadležnosti između
institucija Bosne i Hercegovine i entiteta. Istaknuto je da je uređenje pravosudnog sistema u
nadležnosti entiteta, te da ne postoji ustavni osnov za donošenje pomenutog zakona, jer
ustavom nije predviđena nijedna sudska instanca na nivou države. Ustavni sud je „presudio“
na sljedeći način: Ustav Bosne i Hercegovine dodjeljuje Bosni i Hercegovini odgovornosti i
nadležnosti kojima se osiguravaju: očuvanje njenog suvereniteta, teritorijalnog integriteta,
političke neovisnosti i međunarodnog subjektiviteta, najviši nivo priznatih ljudskih prava i
osnovnih sloboda, te slobodni i demokratski izbori.
Dalje se navodi da je, u Ustavu Bosne i Hercegovine, utvrđena isključiva nadležnost
institucija Bosne i Hercegovine: vanjska politika, monetarna politika, finansiranje institucija i
međunarodnih obaveza Bosne i Hercegovine, politika i regulisanja pitanje imigracije,
izbjeglica i azila, provođenje međunarodnih i međuentitetskih krivičnopravnih propisa,
uključujući odnose sa Interpolom,uspostavljanje i funkcionisanje zajedničkih i međunarodnih
komunikacijskih sredstava, regulisanje međuentitetskog transporta, kontrola vazdušnog
saobraćaja.Osim toga, nadležnost Bosne i Hercegovine su pitanja državljanstva Bosne i
Hercegovine, odgovornost za osiguranje najvećeg nivoa međunarodno priznatih ljudskih
prava i osnovnih sloboda, kako je to predviđeno članom IV/2. i čl. V/1 Ustava. Prema članu
III/5.(a) Ustava, Bosna i Hercegovina će preuzeti nadležnost u onim stvarima u kojima se
postigne saglasnost entiteta, u stvarima kojma su predviđene Anexima 5-8 Općeg okvirnog
sporazuma ili koje su potrebne za očuvanje suvereniteta, teritorijalnog integriteta, političke
nezavisnosti i međunarodnog subjektiviteta Bosne i Hercegovine, u skladu sa podjelom 24 Direktnu primjenjivost Evropske konvencije je definisao Sud pravde, te kazao da to znači potpunu i jednoobraznu primjenu propisa (komunitarnog prava) u svim državama članicama. Ove odredbe su direktan izvor prava. 25 Odluka Ustavnog suda BiH br. U-26/01 od 28.09.2001. godine, objavljena u „Službenom glasniku BiH“ broj 4/02 od 04.03.2002. godine.
20
nadležnosti među institucijama Bosne i Hercegovine. Dodatne institucije mogu biti
uspostavljene prema potrebi za vršenje ovih nadležnosti.
Ustavni sud u ovoj odluci posebno ističe da Bosna i Hercegovina i njeni entiteti, u
skladu sa članom II/1 Ustava, treba da obezbijede najviši nivo ljudskih prava i osnovnih
sloboda i da se, u skladu sa članom II/2, prava i slobode određene Evropskom konvencijom
direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini i imaju prioritet nad drugim pravom. U
konkretnom slučaju, Ustavni sud je imao zadatak razmotriti opći princip vladavine prava, koji
je inherentan Evropskoj konvenciji i konkretnije principe pravičnog suđenja i efektivnog
pravnog lijeka koji su zaštićeni članovima 6. i 13. Evropske konevncije. Uspostavljanje Suda
Bosne i Hercegovine može da bude važan element u osiguravanju da insitucije Bosne i
Hercegovine djeluju u saglasnosti sa vladavinom prava i zadavoljavanju uslova Evropske
konvencije u pogledu pravičnih suđenja pred sudovima i efektivnih pravnih lijekova. Ustavni
sud nalazi da, dok Sud Bosne i Hercegovine ne počne funkcionisati u pravnom sistemu Bosne
i Hercegovine, nije postojala mogućnost osporavanja odluka institucija Bosne i Hercegovine
pred organom koji ispunjava preduslove nezavisnog i nepristrasnog tribunala. U vezi s tim
Ustavni sud se poziva na član IV/4 (a) Ustava koji predviđa da Parlamentarna Skupština
Bosne i Hercegovine donosi zakone koji su joj potrebni za provođenje odluka Predsjedništva
ili za vršenje funkcije Skupštine po ovom Ustavu. Iako nije zadatak Ustavnog suda da se
određuje o oprotunosti zakona, sud ipak zapaža da u kontekstu Bosne i Hercegovine, za
uspostavljanje Suda Bosne i Hercegovine može doprinijeti jačanju vladavine prava, što je
jedan od temeljnih principa za funkcionisanje demokratske države.Bosna i Hercegovina,
funkcionišući kao demokratska država, ovlaštena je da u oblastima iz njene nadležnosti, osim
Ustavom predviđenih, uspostavi i druge mehanizme i dodatne institucije koje su joj potrebne
za izvršenje njenih nadležnosti, uključujući i uspostavljanje suda za jačanje pravne zaštite
njenih građana i osiguranje poštovanja principa Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava.
Ova odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine svakako zaslužuje pažnju i kao takva je
izazvala brojne komentare i zaključke26.
26 Čarl Hjuz – sudija Vrhovnog suda SAD u jednoj situaciji upitan na slobodu Vrhovnog suda SAD-a koji je u ulozi Ustavnog suda tumačio odredbe Ustava, neočekivano različito poslije proteka vremenskog perioda odgovorio:“ Da, mi se sudije nalazimo pod Ustavom, ali Ustav je ono što mi kažemo da je.“ U vezi sa ovim citatom potrebno je naglasiti da Vrhovni sud SAD-a je nadležan za kontrolu ustavnosti – tumačenje Ustava. Vrhovni sud SAD-a je više puta ocjenjivao ustavnost i davao tumačenje primjene Ustava. On je u stvari postao najbolji čuvar (ali i prikriveni zakonodavac) Ustava. Dešavalo se da u različitim vremenskim periodima Vrhovni sud daje različita tumačenja o istoj odredbi Ustava ( jednom je ustavna, drugi put-neustavna)
21
3. Neposredno dejstvo Evropske konvencije
Pod direktnom primjenom međunarodne norme i međunarodnog prava podrazumijeva
se podobnost pravne norme da bude neposredno i direktno primjenjena od strane nacionalne
države i njenih institucija, bez donošenja naknadnih legislativnih ili upravnih akata. Pri tome
je nacionalnim državama zabranjeno da maskiraju komunitarno porijeklo norme tako što će
istu pretočiti u zakonsku normu.
Neposredno dejstvo komunitarnog prava podrazumjeva sposobnost odredbi
komunitarnog prava da neposredno stvaraju prava i nameću obaveze na koje se mogu pozvati
pojedinci bez intervencije upravnih ili sudskih organa. Pojam direktnog dejstva je izveden iz
prakse Suda pravde, pri čemu je ovaj sud nastojao da, prilikom tumačenja konkretnih odredbi,
utvrdi da li je komunitarni zakonodavac namjeravao da pojedinim odredbama da samo
programski karakter ili da propiše zapovijest određenim subjektima ili da dodijeli prava
pojedincima, odnosno nametne određene obaveze.
U teoriji komunitarnog prava utvrđeni su posebni uslovi za priznavanje direktog
dejstva normi komunitarnog prava i one se svode na sljedeće: 1) odredba mora sadržavati
jasnu obavezu države članice; 2) sadržina odredbe mora biti takva da može stvoriti direktno
djelovanje; 3) nikakvi dalji akti od strane organa Zajednice ili država članica se ne smiju
tražiti za ostvarivanje takvog cilja; 4) odredba ili ne smije biti uslovljena, ili uslovi moraju biti
ispunjeni, i 5) države članice ne smiju imati diskreciona prava za ispunjavanje obaveza.27
Opšte kriterijume za ispitivanje podobnosti konkretnih normi da proizvode pravno
dejstvo Sud pravde je postepeno izgrađivao u slučaju Reyners v Belgian State, i iste
sintetizovao kroz sljedeće uslove: odredba o pitanju mora biti dovoljno jasna i precizna za
sudsku primjenu; odredba mora utvrđivati neuslovljenu obavezu i obaveza mora biti potpuna i
pravno perfektna, a njeno ispunjenje ne smije zavisiti od kasnijih mjera Zajednice ili država
članica.
Ne slučajno, poredeći ovo dvije odluke koje u suštini nemaju veze jedna sa drugom, zaključujem da je Ustavni sud Bosne i Hercegovine u naprijed citiranoj odluci zapravo dao šire tumačenje Ustava, možda čak svojim tumačenjem u ovoj odluci i izvršio njegovu izmjenu, odnosno, dao tumačenje Ustava kako je odgovaralo datim vremenskim prilikama odnosno potrebama dalje demokratizacije države i jačanja mehanizama zaštite ljudskih prava zaštićenih Evropskom konvencijom ali i samim Ustavom Bosne i Hercegovine. Međutim, postoji i drugačija gledanja na ovu odluku Ustavnog suda. Tako naprijed citirani autor Faris Vehabović, koji u svojoj knjizi Odnos Ustava Bosne i Hercegovine i Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda također tretira ovu odluku, i zaključuje kako je zapravo ovakva odluka Ustavnog suda jasan i nedvosmislen dokaz da je Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i sloboda iznad i samog Ustava Bosne i Hercegovine. 27 Prof.dr. Radovan D. Vukadinović, Pravo evropske unije, Beograd 1996. godine, str. 58.
22
Valja reći i to, da međunarodno pravo ostavlja državama puno diskreciono pravo da
same odluče na koji će način implementirati katalog ljudskih prava iz Konvencije u svojim
pravnim sistemima. Na međunarodnom nivou one su odgovorne samo za konačni rezultat te
implementacije. Možemo zaključiti da komunitarno pravo, a ni sama Evropska konvencije ne
obavezuju države potpisnice, da Evropsku konvenciju ugrade u domaće pravo28.
Ova kraća teoretska elaboracija pojma neposrednog dejstva je izložena kako bi se
ustanovilo da Evropska konvencija ima neposrednu primjenu i dejstvo u ustavno pravnom
sistemu BiH, a što proizilazi iz jasne odredbe samog Ustava, ali i iz međunarodnih kriterija
utvrđenih za neposredno dejstvo komunitarnog prava29.
28 Pravo koje se stvara u okvirima triju Zajednica: Evropske zajednice, Evropske zaj ednice za ugalj i čelik i Evropske zajednice za atomsku energiju uobičajeno se naziva pravo evropskih zajednica ili komunitarno pravo (European Community Law). 29 Član II/2 Ustava BiH utvrdio je da se u Bosni i Hercegovini direktno primjenjuju prava i slobode garantovana Evropskom konvencijom i njenim protokolima i da ovi akti imaju prioritet nad svim drugim zakonima.
23
XIV-Z A K LJ U Č C I
1. Prilikom prijema u Vijeće Evrope Bosna i Hercegovina se obavezala ispuniti
obaveze sadržane u mišljenju Parlamentarne skupštine Vijeća Evrope, između ostalog
potpisati i ratifikovati Evropsku konvenciju. Ova obaveza je ispunjena 13.07.2002. godine.
2. Ljudska prava su predmetom zaštite Evropske konvencije. Iz analize karaktera
ljudskih prava koje garantuje Evropska konvencija, proizilazi da se radi isključivo o
individualnim pravima (pravima pojedinaca). Ova Konvencija ne sadrži niti jednu odredbu
koja bi se odnosila na prava skupina (kolektivna ljudska prava).
3. Evropska konvencija ima supremaciju u odnosu na sve ostale zakone u Bosni i
Hercegovini. Prava i slobode previđeni konvencijom direktno se primjenjuju u Bosni i
Hercegovini. Sudovi i drugi organi u svom radu dužni su direktno primijeniti odredbe
Evropske konvencije čak i u situaciji kada se građani ne pozivaju na njene odredbe. Ustavna
odredba o direktnoj primjenjivosti Evropske konvencije znači njenu neposrednu primjenu od
strane sudova i svih organa i institucija koji se bave zaštitom ljudskih prava garantovanih
konvencijom.
4. Ustav Bosne i Hercegovine u cjelosti je preuzeo katalog prava garantovanih
konvencijom. I pored toga naglasio je supremaciju ove konvencije u odnosu a ostale zakone i
naglasio njenu direktnu i neposrednu primjenjivost. I ustavi Federacije Bosne i Hercegovine i
Republike Srpske su nastojali da katalog zaštićenih ludskih prava bude po međunarodnim
standardima.
5. Članice Savjeta Evrope donijeli su Evropsku konvenciju 1950. godine, s ciljem da
se ostvari veće jedinstvo među članicama i da je jedan od načina postizanja tog cilja očuvanje
i dalje provođenje ljudskih prava i osnovnih sloboda. Spisak garantovanih ljudskih prava je
vremenom proširen, donošenjem dodatnih protokola uz konvenciju.
6. Zaštita zagarantovanih ljudskih prava i osnovnih sloboda iz Evropske konvencije,
na međunarodnom nivou, osigurana je putem Evropskog suda za ljudska prava. Evropski sud
ispituje konkretne predstavke da bi se sutanovilo da li je došlo do kršenja praa garantovanih
konvencijom. Evropski sud donosi deklaratorne odluke, što zači da on nema mogućnosti
prinudnim mjerama nametati svoje odluke nacionalnim državama. U praksi, odluke
Evropskog suda se provode bez izuzetka, jer u protivnom državi potpisnici prijeti se članom
3. Statuta Savjeta Evrope, isključenjem iz ovog oblika integracije.
7. Dejtonskim mirovnim sporazumom su kreirani posebni mehanizmi zaštite ljudskih
prava u Bosni i Hercegovini.
24
Dom za ljudska prava je imao mandat da razmatra navodna i očigledna kršenja
ljudskih prava i navodnu i očiglednu diskriminaciju u uživanju prava i sloboda predviđenih u
Evropskoj konvenciji. Uzimao je u rad pojedinačne apelacije samo u slučaju da apelant
dokaže da je iscrpio sve ostale pravne liekove u okviru države. Prema zvaničnim podacima
Dom je do 31.12.2003. godine, kada se transformisao u Komisiju za ljudska prava, pri
Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine riješio 6.243 predmeta.
Komisija za ljudska prava, kao sljednik Doma za ljudska prava, preuzela je u rad
nerješene predmete Doma, i njen mandat prestaje nakon što okonča predmete zaprimljene u
rad sa 31.12.2003. godine. Rad Doma i Komisije u znatnoj mjeri je podigao standard i
kvalitet zaštite ljudskih prava u Bosni i Hercegovini.
8. Institucija ombudsmana u Bosni i Hercegovini je ustanovljena Aneksom 6.
Dejtonskog sporazuma. Ombudsman je nezavisna institucija uspostavljena u cilju
promoviranja dobre uprave i vladavine prava, zaštite i slobode fizičkih i pravnih lica.
Ombudsman razmatra predmete koji se odnose na slabo funkcionisanje ili povrede ljudskih
prava počinjene od bilo kojeg organa Vlade. Brojnost predmeta pred Obmudsmanima u Bosni
i Hercegovini i entitetima, ukazuje da je ova institucija stekla veliki ugled među građanima.
9. Ustavni sud Bosne i Hercegovine ima apelacionu nadležnost po pojedinačnim
apelacijama. Građani mogu podnijeti svoje pojedinačne apelacije Ustavnom sudu u roku 60
dana od posljednjeg djelotvornog pravnog lijeka. Odluke Ustavnog suda su konačne i
obavezujuće. Od svog osnivanja pa do danas, Ustavni sud uspješno gradi reputaciju
pravednog i pouzdanog zaštitnika Ustava Bosne i Hercegovine. Naravno, potreban je duži
vremenski period da bi se moglo govoriti o prepoznatljivoj jurisprudenciji suda i da Ustavni
sud BiH potpuno preuzme poziciju i ulogu koja mu je povjerena Ustavom Bosne i
Hercegovine. U predstojećim izmjenama i dopunama Ustava Bosne i Hercegovine, potrebno
je ugraditi odredbe o tome koja je institucija nadležna i dužna provesti odluku Ustavnog suda.
Ustavi entiteta također pružaju zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Njihova
osnovna ustavna nadležnost je zaštita i kontrola ustavnosti i zakonitosti. Odluke Ustavnih
sudova entiteta su opšteobavezujuće i izvršne na teritoriji entiteta, a za njihovo provođenje
zadužena je Vlada.
10. Aktualni Ustav Bosne i Hercegovine nema odredbe o vanrednom stanju. Nasuprot
tome, ustavima entiteta je propisano da je Vlada ovlaštena donositi Uredbe sa zakonskom
snagom, u slučaju opasnosti po zemlju, kada Parlment nije u mogućnosti to učiniti. Ustavna
definicija Bosne i Hercegovine kao demokratske i pravne države, koja štiti ljudska prava,
nameće potrebu da se u ustavnim promjenama unesu odredbe o postupanju države u
25
vanrednim prilikama, kao i u slučaju ratnog stanja ili druge javne opasnosti koja ugrožava
opstanak nacije, odnosno da se Ustav Bosne i Hercegovine u potpunosti usaglasi sa
Evropskom konvencijom.
11. Jedan od mehanizama zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda garantovanih
Evropskom konvencijom, je njihova krivično pravna zaštita. Krivično pravna zaštita ljudskih
prava u Bosni i Hercegovini obrađena je u Krivičnom zakonu Bosne i Hercegovine, u
posebnom poglavlju pod nazivom „Krivična djela protiv slobode i prava čovjeka i građanina“.
Kod ove grupe krivičnih djela na jednom mjestu obuhvaćena su različita prava građanina sa
različitim objektom zaštite, koje povezuje činjenica da su u pitanju osnovna prava čovjeka i
građanina. Zaštita sloboda i prava čovjeka i građanina propisana je i u drugim glavama
Krivičnog zakona Bosne i Hercegovine i entiteta.
12. Bosna i Hercegovina i njeni entiteti i Brčko distrikt, organizovali su pravosuđe i
upravu. Na nivou države BiH organizovan je rad Suda Bosne i Hercegovine i Tužilaštva
Bosne i Hercegovine.
U okviru entiteta i Brčko distrikta organizovano je sudstvo kroz osnovne (opštinske)
sudove, zatim okružne (kantonalne/županijske) sudove i Vrhovni sud entiteta. Sudovi su
posebno organizovani u Brčko distriktu. Na isti način su organizovana tužilaštva. Posebno je
uređena oblast prekršaja, koja je pridodata redovnim sudovima. Bosna i Hercegovina i njeni
entiteti i Brčko distrikt su oranizovali organe uprave i utvrdili njihove nadležnosti i postupak
upravnih organa.
Iz analize organizacije pravosuđa i uprave zaključujemo da je Bosna i Hercegovina
organizovala mehanizme zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda u skladu sa Evropskom
konvencijom, te da je Evropska konvencija normativno ugrađena u ustavno pravni sistem u
Bosni i Hercegovini.
13. Zaključno, možemo ustvrditi da je Evropska konvencija normativno ugrađena u
ustavnopravni sistem Bosne i Hercegovine, ali u njenoj praktičnoj primjeni postoji nesklad
između normativnog i stvarnog. Među propustima u normativnom uređenju svakako valja
primjetiti propuste u zaštiti ljudskih prava garantovanih članom 6. Evropske konvencije, o
pravu na pravično suđenje. Konvencija obavezuje države potpisnice da u nacionalnom
zakonodavstvu obezbijede pravo na javnu raspravu pred upravnim sudom. Zaista je nejasno
zašto je zakonodavac u Zakonima o upravnim sporovima (BiH, entiteta i BD) ovu oblast
uredio dugačije i propisao da „u upravnim sporovima sud postupa na nejavnoj sjednici“.
Bosna i Hercegovina, prilikom ratifikacije Evropske konvencije, nije stavile rezervu u odnosu
26
na pravo na javnu raspravu pred upravnim sudom, te stoga ne može opravdati normativno
uređenje ove oblasti suprotno od proklamovanog u Konvenciji.
14. U okviru prava na pravično suđenje, Bosna i Hercegovina nije na jasan i
nedvosmislen način uredila u Zakonima o krivičnom postupku BiH, entiteta i Brčko distrikta,
odredbe o trajanju pritvora, nakon prvostepene osuđujuće presude. Pritvor određen do
pravomoćnosti presude, prestaje nakon što presuda postane pravomoćna. Međutim,
nedorečenost krivične norme proizvela je ustaljenu praksu sudova, da optuženi ostaju u
pritvoru i nakon pravomoćnosti, i da se pritvor nadovezuje na izdržavanje kazne. Odluka
Ustavnog suda BiH, AP- 1426/05 od 09.11.2006. godine, pruža nadu da će ubuduće, u
sličnim situacijama, redovni sudovi promijeniti ustaljenu praksu, ali držimo potrebnim da se u
predstojećim izmjenama i dopunama procesnih zakona u BiH, ova oblast uredi na jasan i
nedvosmislen način, koji u praksi neće pružati prostora različitim tumačenjima.
15. U Zakonu o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine nije obezbijeđena
dvostepenost suđenja, što je u direktnoj suprotnosti sa članom 14. Međunarodnog pakta o
građanskim i političkim pravima kojim je propisano: „Svako lice, oglašeno krivim za
počinjeno krivično djelo ima pravo da zatraži da, shodno zakonu, viši sud ispita odluku o
krivici i presudi“. Pored pakta ovo pravo je priznato i članom 2. protokola 7. uz Evropsku
konvenciju o ljudskim pravima koji glasi: „ Svako ko je odlukom suda osuđen na krivično
djelo ima pravo da njegovu osudu ili kaznu preispita viši sud“. Obzirom da je ovaj propust
države učinjen samo u Zakonu o krivičnom postupku BiH, za pretpostaviti je da se radi o
slučajnom propustu zakonodavca, no, u svakom slučaju, u predstojećim izmjenama Zakona o
krivičnom postupku BiH, ovaj se propust mora otkloniti.
16. U Federaciji BiH već duže od godine dana ne postoji Zakon o pomilovanju. Važeći
Zakon o pomilovanju, svojom odlukom od 06.09.2005. godine ukinuo je Visoki predstavnik
za BiH. Ne ulazeći ovom prilikom u opravdanost donošenja takve odluke, primjećujemo da je
time stvorena pravna praznina u normativnom uređenju izvršenja krivičnih sankcija u
Federaciji BiH. Parlament Federacije BiH, u tri navrata nije usvojio predloženi tekst novog
Zakona, a imajući u vidu oprečne stavove kluba poslanika o pojedinim odredbama
predloženog teksta zakona, neizvjesno je kada će zakon biti usvojen. Za sada se u Federalnom
ministarstvu pravde gomilaju molbe za pomilovanje, a osuđenici iz Federacije BiH, su
dovedeni u neravnopravan položaj u odnosu na osuđenike iz Republike Srpske i Brčko
distrikta. Neujednačeno normativno uređenje iste oblasti, na čitavoj teritoriji BiH, nema
opavdanja.
17.U okviru postavljenih ciljeva zadate pomoćne hipoteze, da je pravosudna reforma,
27
koja je u Bosni i Hercegovini provedena 2003. godine pod patronatom međunarodne
zajednice, u pojedinim rješenjima bila korak nazad u zaštiti ljudskih prava, tako što je
građanima ostvarivanje pojedinih ljudskih prava otežala, odnosno kvalitet zaštite tih prava je
doveden na nižu razinu, nakon provedenih istraživanja, analize reformskih zakona i prakse
nalazimo sljedeće:
Iz Zakona o krivičnom postupku, neopravdano je izostavljen vanredni pravni lijek
Zahtjev za zaštitu zakonitosti, koji je građanima bio dodatna i važna garancija u pravu na
pravedno i pošteno suđenje. Vrhovni sud Federacije BiH, kao nadležan sud za postupanje po
ovom vanrednom pravnom lijeku, svojim presudama po zahtjevu utjecao je na kvalitet rada
krivičnih sudova, kako u primjeni procesnih normi, tako i u primjeni materijalnog prava.
Donošenje presude od strane Vrhovnog suda FBiH, kojom usvaja zahtjev za zaštitu
zakonitosti i time ukida presude nižih sudova, stvaralo je određenu pravnu sigurnost i
garanciju da će suđenje biti pravično. Sadašnje pravosuđe je uokvireno u Kantonalni (okružni)
nivo, što se svakako odražava na kvalitet suđenja. Određeni broj sudija je kompromitovao
svoju ugled nivoom pravničkog (ne)znanja. Zvuči nevjerovatan primjer iz prakse, pred
Općinskim sudom u Zavidovićima, iz septembra 2006. godine, da sudeće vijeće isključi
javnost sa glavnog pretresa i pri tom udalji optuženog, svrstavajući ga u „javnost“. U drugom
primjeru, pred Općinskim sudom u Sarajevu, sudija je sudio u vlastitoj brakorazvodnoj
parnici, u kojoj je bio stranka, i donio presudu kojom je razveo vlastiti brak. Ovakve sudije
donose loše presude koje stvaraju lošu sliku o sistemu. Zbog kvaliteta suđenja, odnosno
kršenja odredbi konvencije o pravu na pravično suđenje, enormno je uvećan broj pojedinačnih
apelacija pred Ustavnim sudom BiH. Vraćanje vanrednog pravnog lijeka Zahtjeva za zaštitu
zakonitosti, je nužno, već prilikom prvih izmjena i dopuna procesnih zakona u BiH.
Reforma nije proizvela efikasnije pravosuđe, koje i dalje sporo rješava predmete.
U nekim Kantonima u Federaciji, koji su, inače, ovlašteni za propisivanje sudskih taksi na
tužbu i presudu, pristup sudu je znatno otežan ili čak onemogućen visinom sudskih taksi.
U Sarajevskom Kantonu, sudska taksa na tužbu i presudu iznosi 3% od vrijednosti spora. Nije
rijetka situacija da građani odustaju od tužbe, koja bi bila, očigledno, opravdana i imala
izvjestan pozitivan ishod, ali građani nisu u materijalnoj mogućnosti platiti enormno visoku
sudsku taksu.
18. U daljoj fazi, potrebno je više pažnje posvetiti educiranju sudija i tužilaca, obzirom
da jedan broj njih očigledno nema dovoljno potrebnih znanja i vještina. Potrebno je osigurati
veći standard nezavisnosti i nepristrasnosti pravosuđa, koje će steći povjerenje i ugled kod
građana.
28
19. Zaključno se može ustvrditi da su postavljene hipoteze ovim radom potvrđene.
Državi Bosni i Hercegovini, i njenim entitetima predstoji borba da poboljša kvalitet zaštite
ljudskih prava garantovanih Evropskom konvencijom i da se zaštita ljudskih prava približi
proklamovanim načelima i normativnom uređenju, što bi dovelo do znatnog smanjenja
njihovog kršenja i time poboljšalo ukupno stanje ljudskih prava i osnovnih sloboda u Bosni
i Hercegovini.
29
XV-IZVORI I LITERATURA
1.Sadiković Ć.: Evropsko pravo ljudskih prava, „Magistrat“ Sarajevo, 2003;
2.Sadiković Ć.: Ljudska prava bez zaštite, „Bosanska knjiga“ Sarajevo, 1998;
3.Sadiković Ć.: Politički sistem, Pravni fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2000;
4.Donna Gomioen- Kratak: Vodič kroz Evropsku konvenciju o ljudskim pravima –
Beograd , 1994;
5.Nada Bodiroga- Vukobrat i Sanja Barić: Povelja temeljnih ljudskih prava Evropske
unije- Zagreb, 2002;
6.Thomas C. Buerghental: Međunarodna ljudska prava u sažetom obliku, „Magistrat“,
Sarajevo,1998;
7.Sadiković L.: Država u evropskom poretku, Šahinpašić, Sarajevo 2005;
8.Sadiković L.: Vanredno stanje i ljudska prava, Magistrat, Sarajevo 2001;
9. Helsinški komitet za ljudska prava: Uvod u ljudska prava, Sarajevo, 2003;
10. Vehabović F.: Odnos Ustava BiH i Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava,
„ACIPS“, Sarajevo, 2006;
11.Bakšić- Muftić J.: Sistem ljudskih prava, Magistrat, Sarajevo 2002;
12.Vukadinović, dr. Radovan: Pravo evropske unije, „Megatrend“, Beograd, 1996;
13.Mijović, dr. Ljiljana: Evropski sud za ljudska prava kao faktor u izgradnji
evropskog identiteta, Pravna riječ, Banja Luka, 4/05;
14. Vijeće Evrope-Ured u Sarajevu, Izvod iz sudske prakse Evropskog suda za ljudska
prava, knjiga 1 i 2, Fond otvoreno društvo, Sarajevo, 2001;
15. Dmičić,dr Mile: Odnos ustavnih sudova entiteta i Ustavnog suda Bosne i
Hercegovine u svjetlu njegove apelacione nadležnosti, „Pravni život“, Beograd, broj 12/05;
16.Kuzmanović, R.: Ustavno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Banja Luci, , Banja
Luka, 1999;
17. Kuzmanović.R.-Simović M.: Ustavni sud Republike Srpske i zaštita ustavnosti i
zakonitosti, Banja Luka, 1999;
18. Savić, S.: Dejtonska Bosna i Hercegovina, Banja Luka, 2003;
19. Savić, S.: Konstitutivnost naroda u Bosni i Hercegovini, Banja Luka, 2000;
20. Savić S.: Republika Srpska poslije Dejtona, Banja Luka, 1999;
21. Trnka K.:Ustavno pravo, Sarajevo, 2000;
22. Kunić, dr P.: Upravno pravo, opšti i posebni dio, Banja Luka 2001
30
23. P.van Dik- G.J.H. van Hoof: Teorija i praksa Evropske konvencije o ljudskim
pravima, „Muller“ Sarajevo, 2001;
24. Vučinić N.: Osnovi ljudskih prava i sloboda, Biblioteka posebnih izdanja,
Podgorica, 2001;
25. Todorović Lj.: Ljudska prava u Univerzalnoj dekleraciji o ljudskim pravima i
Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, „Fineks“, Sarajevo, 2004;
26. Todorović V.: Ljudske slobode i prava, Međunarodni ugovori, knjiga 4. tom II,
„Službeni glasnik Beograd“,2000;
27. Jack Donnelly: Međunarodna ljudska prava „Helsinski komitet za ljudska prava u
BiH“, Sarajevo, 1999;
28. Fira,dr Aleksandar: Ustavno pravo Bosne i Hercegovine, (Agencija „MiR“), Novi
Sad, 2002;
29.Dmičić, dr Mile: Ostvarivanje i zaštita ljudskih prava i sloboda u ustavnopravnom
sistemu Bosne i Hercegovine, „Prava čovjeka“ Beograd, broj 5-6;
30. Dmičić, dr Mile: Ustavnosudska zaštita ustavnosti i zakonitosti kriz prizmu
ustavnih promjena, časopis „Značenja“ Doboj, 2004;
31.Degan, V.Đ.: Međunarodno pravo, Pravni fakultet Sveučilišta u Rijeci, 2000;
32.Vukadinović,Radovan: Stvaranje i ostvarivanje komunitarnih prava u Evropskoj
uniji, Beograd,1998;
33. Dimitrijević V., Paunović M. U saradnji sa Đerić V.: Ljudska prava, Beogradski
centar za ljudka prava Dosije, Beograd 1977;
34. Festić, I.: Upravno pravo, Pravni fakultet Sarajevo, Sarajevo, 1997;
35. Festić I.: Ljudska prava i suverenitet Bosne i Hercegovine, Godišnjak Pravnog
fakulteta u Sarajevu, Sarajevo, 2003;
36. Festić I.: Pravni poredak u ratnim uvjetima,Ljudska prava br. 3-4, godina 2,
Sarajevo, 2001;
37. Zakić, dr Milorad, Metodologija naučnoistraživačkog rada, 2000;
38. Jovičić,dr Miodrag: Ustavno sudstvo kao čuvar ustava i ustavnosti, Pravni život,
Beograd, 1995;
39. Kuzmanović, dr Rajko, Pravne posljedice odluka ustavnog suda i nihovog
izvršavanja, Zbornik radova, Beograd, 2004;
40. Lukić,dr Radomir, Metodologija prava, Beograd, 1977;
31
41. Nikolić, dr Pavle, Ustavno pravo, NIU „Službeni list SRJ“, Beograd, 1993;
42. Poslovnik o radu Ustavnog suda BiH, Sarajevo, 2000;
43. Sali S.-Terzić Z.: Međunarodni dokumenti o ljudskim pravima, Pravni centar –
Fond otvoreno društvo Sarajevo, 2001;
44. Tadić M.: Podnošenje zahtjeva Evropskom sudu u Strasburu, „Pravni savjetnik“,
Sarajevo, broj 10/01;
45. Šamić, dr Midhat: Kako nastaje naučno djelo, Sarajevo, 1972;
46. Šečić,dr Bogdan: Opšta metodologija, Beograd, 1974;
47. Duvnjak N.: Neki aspekti Daytonskog sporazuma, Godišnjak Pravnog fakulteta u
Sarajevu, Sarajevo, 1997;
48. Ibrahimagić O.: Dayton Bosna u Evropi, Pravna suština Daytona, Vijeće kongresa
bošnječkih intelektualaca, Sarajevo, 2001;
49. Ibrahimagić O.: Državno-pravni razvitak Bosne i Hercegovine, Fakultet
kriminalističkih nauka Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2001;
50. Vukadin D.: Individualna i kolektivna ljudska prava, „Magistrat“, Sarajevo,2002;
51. Odluka Visokog predstavnika za BiH kojom se privremeno obustavlja ovlast za
davanje pomilovanja za krivičnopravne sankcije („Službene novine F BiH“ br. 57/05)
52.Ustav Republike Srpske iz 1992. god. sa aneksima;
53.Ustav Federacije Bosne i Hercegovine iz 1994. sa aneksima;
54. Centar za ljudska prava Univerziteta u Sarajevu: Čitanka ljudskih prava- Zbirka
tekstova, Sarajevo, 2001;
55. Zakon o ustupanju predmeta od strane Međunarodnog suda za bivšu Jugoslaviju,
tužilaštvu Bosne i Hercegovine i korištenju dokaza pribavljenih od međunarodnog
krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju u postupcima pred sudovima u Bosni i Hercegovine,
iz 2004. god.
56.Dimitrijević, dr V., Paunović, dr M., Đerić, mr V., Ljudska prava –udžbenik
(elektronsko izdanje), Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2006.
57. Christopher Harland, Ralph Rocke, Ekkehard Strauss: Komentar Evropske
konvencije o zašiti ljudskih prava prema praksi u Bosni i Hercegovini i Strasbourgu,
Grafičar promet Sarajevo, Sarajevo, 2003;
58. Nataša Mrvić, Prekršaji u pravnom sistemu Jugoslavije, Beograd, 1989.
32
59. Trnka, drK.,Miličević,dr N., Simović,dr M., i Dmičić,dr M.: Ustav Federaacije
BiH, Ustav Republike Srpske, Evropska povelja o lokalnoj samoupravi, Centar za
promociju civilnog društva, Sarajevo, 2004.
60. OSCE, Odjel ljudskih prava: Izvještaj o primjeni Zakona o krivičnom postupku na
sudovima u Bosni i Hercegovini, decembar, 2002;
61. Zajednički projekat Vijeća Evrope i Evropske komisije: Komentari zakona o
krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2005;
62.Zajednički projekat Vijeća Evrope i Evropske komisije: Komentari Krivičnih
zakona u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2005;
63. Odluka Ustavnog suda BiH br. U-26/01 od 28.09.2001. godine, objavljena u
„Službenom glasniku BiH“ broj 4/02 od 04.03.2002. godine;
64. Ustavni sud BiH i druge sudske instance (Okrugli stolovi Ustavnog suda BiH),
Sarajevo, 2001;
65. Odluka Ustavnog suda BiH, broj: AP- 1426/05 od 09.11.2006. god.
