Embed Size (px)
Citation preview
MONITORING VODE ZA PIĆE GRADA PRIJEDORA IZ
BUNARSKOG NAČINA VODOSNABDIJEVANJA
Diplomski / Specijalistićki rad
Student Mentor
Mira Obradović Doc. Dr Bogoljub Antonić
Banja Luka, februar 2009.
2
FAKULTET ZDRAVSTVENIH NAUKA
PREDMET:TEHNOLOGIJA VODE ZA PIĆE
BR. INDEKSA : 008-07 / VSI - S
MONITORING VODE ZA PIĆE GRADA PRIJEDORA IZ
BUNARSKOG NAČINA VODOSNABDIJEVANJA
Diplomski / Specijalistički rad
STUDENT MENTOR
Mira Obradović Doc. Dr Bogoljub Antonić
Banja Luka, februar 2009.
3
SADRŽAJ
STRANA 1.UVOD.........................................................................................................................................................4 1.1. CILJ RADA..............................................................................................................................................6 2. PREGLED LITERATURE......................................................................................................7 2.1. HIDROLOŠKI CIKLUS........................................................................................................................7 2.2. PODJELA VODA...................................................................................................................................8 2.3. POTREBA I ZNAČAJ KORIŠTENJA PODZEMNIH VODA.........................................................8 2.3.1. VRSTA PODZEMNIH VODA ......................................................................................... .......... .9 2.3.2. KVALITET PODZEMNIH VODA............................................................................................. ..9 2.4. KAPTAŽA VODE BUNARIMA.........................................................................................................10 2.4.1. BUŠENI BUNARI...........................................................................................................................10 2.4.2. KOPANI BUNARI..........................................................................................................................11 2.4.3. POBIJENI CIJEVNI BUNARI......................................................................................................12 2.5. ZONE SANITARNE ZAŠTITE..........................................................................................................13 2.5.1. ZONA NEPOSREDNE ZAŠTITE................................................................................................14 2.5.2. ZONA UŽE ZAŠTITE...................................................................................................................14 2.5.3. ZONA ŠIRE ZAŠTITE..................................................................................................................15 2.6. UPUTSTVO ZA SANITARNO-HIGIJENSKU OBRADU BUNARA............................................16 2.6.1. UPUTSTVO ZA HIGIJENSKO ČIŠĆENJE BUNARA.............................................................16 2.7. DEZINFEKCIJA VODE.................................................................................................. ...................16 2.8. HIGIJENSKI PREGLED VODE ZA PIĆE......................................................................................20 2.8.1. METODOLOGIJA RADA............................................................................................................ 20 2.8.1.1. HIGIJENSKI PREGLED VODE ZA PIĆE..............................................................................20 2.8.1.2. LOKALNA INSPEKCIJA VODOOBJEKTA.............................................................................20 2.9. KONTROLA HIGIJENSKE ISPRAVNOSTI VODE ZA PIĆE......................................................21 2.9.1. UZORKOVANJE VODE IZ DISTRIBUTIVNOG SISTEMA...................................................29 3. CILJ MONITORINGA VODE ZA PIĆE.....................................................................31 3.1. PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA VODE ZA PIĆE OD IZVORA DO POTROŠČA.............................................................................33 3.1.1. KONTROLA HIGIJENSKE ISPRAVNOSTI...............................................................................35 4. OPŠTI PODATCI O LOKALITETU IZVORIŠTA-BUNARA....................36 4.1. LOKACIJA IZVORIŠTA...................................................................................................................36 4.2. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE.................................................................................................38 4.3. VODOSNABDIJEVANJE GRADA PRIJEDORA..... ....................................................................38 4.4. POTREBE STANOVNIKA ZA VODOM ZA PIĆE.......................................................................40 4.5. KONTROLA KVALITETA VODE ZA PIĆE NA PODRUČJU ISTR.........................................40 4.6. ZONE SANITARNE ZAŠTITE NA PODRUČJU ISTRAŽIVANJA............................................41 4.7. KTASTAR ZAGAĐIVAČA NA PODRUČJU ISTRAŽIVANJA...................................................46 5.METODE ISTRAŽIVANJA.....................................................................................................50 5.1.OBRADA PODATAKA.....................................................................................................................50 5.2.REZULTATI ISTRAŽIVANJA........................................................................................................51 5.3.TABELARNI I GRAFIČKI PRIKAZ RE ZULTATA....................................................................51 6.ANALIZA REZULTATA I DISKUSIJA....................................................................... 65 7.ZAKLJUČAK......................................................................................................................................69 8.LITERATURA....................................................................................................................................71
4
1. UVOD
Voda kao životni uslov opstanka čovjeka na našoj planeti predstavlja „sredinu“, ali
u odnosu na ljudske potrebe kvantitativno i kvalitativno vrlo nepostojanu i kolebljivu. Zbog
njenog značaja čovjek je na vječitom frontu boreći se bilo za nju bilo protiv nje.
Voda u prirodi je najrasprostranjenija materija i pokriva 71% površine Zemlje.
Nalazi se u atmosferi, hidrosferi, biosferi i litosferi. Voda se u biosferi najčešće nalazi u
tečnom stanju, a pojavljuje se i u obliku pare i čvrstom stanju. Od ukupne količine vode
samo 2,4% vode je slatka voda i može se upotrebiti za zadovoljenje većine ljudskih potreba.
Najveći dio slatke vode se nalazi zarobljen u ledu na Sjevernom i Južnom polu.
Drugi veći dio se nalazi u podzemnim vodama, u rijekama se nalazi najmanji dio slatkih
voda.
Značajan dio slatke vode se nalazi u atmosferi, ali zbog sve većeg zagađenja kvalitet
ovih voda je upitan.
U poslednje vrijeme čovjek sve više i sam ugrožava kvalitet vode svojom
djelatnošću, privređivanjem, načinom života, navikama, najčešće nedovoljno pažljivim
odnosom prema njenim resursima. Voda je neophodna za održavaje opšte i lične higijene i
predstavlja najznačajniji faktor razvoja privrede i standarda ljudi. Koristi se za
snabdijevanje naselja i industrije, navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta, plovidbu,
dobijanje električne energije, rekreaciju i sportove na vodi. Ljudima je odavno poznat značaj
vode pa su naselja najčešće podizali uz dovoljno izdašne izvore vode, a i danas je
neophodno da se pri izboru lokacije naselja vodi računa, prije svega o mogućnostima
obezbjeđenja dovoljne količine higijenski ispravne vode za piće i druge potrebe.
Voda, kao nezamjenljiva životna namirnica zauzima posebno mjesto među faktorima
životne sredine, od kojih zavise život i zdravlje ljudi kao i privredni i kulturni razvoj
društva. Voda je dobro od opšteg interesa, predstavlja bogatstvo svake zemlje, nalazi se u
društvenoj svojini, a služi za zadovoljenje opštih i pojedinačnih potreba.
Voda je bila i uvijek će ostati neophodna čovjeku za održavanje života, zdravlja i
materijalnog bogatstva. Voda je neophodna za održavanje života uopšte i čini 60-70%
tjelesne težine. Cjelokupna voda u organizmu se nalazi u dva oblika, kao ćelijska ili
intracelularna koja čini 50% tjelesne mase i izvanćelijska ili ekstracelularna koja čini 20%
tjelesne mase. Da bi čovjek zadovoljio fiziološke potrebe mora da svakodnevno unosi oko
2 litra vode u organizam. Deficit vode izaziva dehidrataciju u organizmu i zavisno od
5
stepena dehidratacije dolazi do poremećaja pa čak i do smrti . Čovjek bez hrane može da
izdrži i do 40 dana, ali bez vode samo nekoliko dana. Organizam potrebe za vodom
zadovoljava unošenjem tečnosti, dio unosi hranom, a dio se oslobađa oksidacijom organskih
materija u toku metaboličkih procesa.
Sa higijenskog aspekta voda je značajna ne samo kao osnovna životna namirnica i
sredina u kojoj se odvijaju složeni biohemijski procesi, već i stoga što se sa njom mogu
prenositi uzročnici mnogih zaraznih oboljenja i hemijski toksične materije.
Poremećaji u snabdijevanju vodom mogu nastati usljed elementarnih nepogoda kao
što su: poplave, suša, zemljotres, rat i zagađenja vodnih objekata i vode hemijskim,
biološkim i radioaktivnim materijama, a što može izazvati dalekosežne posljedice.
Svakodnevni napori koji se ulažu za snabdijevanje stanovništva dovoljnom količinom
higijenski ispravne vode su u isto vrijeme borba protiv mnogih bolesti, koje još uvijek
predstavljaju važan socio-ekonomski i medicinski problem.
Epidemiološki značaj vode je veliki, svake godine u svijetu umre oko 3 miliona ljudi
zbog upotrebe neispravne vode za piće. Smatra se da je 25% bolesničkih kreveta zauzeto
pacijentima oboljelih od zaraznih bolesti koje nastaju kao posljedica upotrebe neadekvatne
vode za piće. Direktor Svjetske Zdravstvene Organizacije (WHO) kaže “U borbi za zdravlje
mnogo je važniji broj slavina sa vodom, nego broj bolesničkih kreveta“. Zbog značaja vode
WHO je pokrenula niz akcija za čistiju vodu u svijetu. Voda predstavlja dobro u opštoj
upotrebi na koje imaju pravo svi, ali ni u kom slučaju ne može se tretirati kao dar prirode
kojim se slobodno raspolaže. Zbog značaja vode i njenog višenamjenskog korišćenja, ona
uživa posebnu zaštitu i koristi se na način propisan zakonom.
Voda neodgovarajućeg, nehigijenskog kvaliteta može da ugrozi zdravlje na više
načina. Bolesti hidričnog porijekla izazvane biološkim uzročnicima mogu se javljati u
različitom obliku. Nisu vezane za određeno godišnje doba i nemaju sezonski karakter.
Hemijske materije koje se mogu naći u vodi iznad dozvoljenih koncentracija, imaju toksično
djelovanje i mogu ugroziti zdravlje s tim što se bolest javlja u hroničnom, rjeđe u akutnom
obliku, pa se sporije otkrivaju. Hemijski agensi u vodi mogu biti geološkog porijekla ili u
vodu dospijevaju kao sekundarno zagađenje koje dospjeva iz vazduha, industrijski otpad,
otpadne vode, komunalni otpad ili sa poljoprivredne proizvodnje (agrohemikalije, pesticidi).
Od izuzetnog značaja za ispravnost vode su: porijeklo vode, način zahvatanja, ispravnost
postrojenja, izbor vodomaterijala, postupci i metode prečišćavanja, dezinfekcija, kontrola
ispravnosti u skladu sa važećom legislativom.
6
Po svojim neobičnim, često bajkovitim svojstvima, po svom značaju za opstanak
čovjeka i ukupnog života na planeti Zemlji i zbog njene nezamjenljivosti kao resursa ukupne
industrijske i energetske proizodnje, a to znači materijalnog opstanka civilizacije, vodi treba
vratiti mjesto koje je izblijedilo u našem duhovnom biću, treba joj vratiti oreol najviših
vrijednosti koju su joj dali naši preci.
Ogroman je fundus znanja o vodi kojim čovječanstvo raspolaže. Tačno znamo kakav
kvalitet i iz kojih razloga želimo postići kod voda za piće iz čega i proizilazi i cilj ovog rada.
1. 1. CILJ RADA
Uzimajući u obzir navedeno, predmet istraživanja u ovom diplomskom -
specijalističkom radu je:
● sagledati stanje bunarskog načina vodosnabdijevanja grada Prijedora,
● ukazati na određene nedostatke u izboru lokacije vodoobjekata i
obezbjeđenje uslova za očuvanje kvaliteta,
● ukazati na potrebe i značaj monitoringa,
● ukazati na mjere koje treba poduzeti da bi se obezbijedila higijenski
ispravna voda za piće u cilju zaštite zdravlja stanovništva.
7
2. PREGLED LITERATURE
2. 1. HIDROLOŠKI CIKLUS
Hidrološki ciklus je stalni proces kruženja, obnavljanja i prividnog gubljenja vode
na zemlji. Zemlja se smatra zatvorenim hidrološkim sistemom.
Najjednostavnije objašnjenje hidrološkog ciklusa je da djelovanjem sunčeve toplotne
energije voda stalno isparava sa površine okeana, mora i drugih vodenih i kopnenih
površina. Te se pare dižu u atmosferu gdje se kondenzuju i padaju na zemlju praveći novi
ciklus kretanja vode. Pri takvoj cirkulaciji ukupna količina vode na Zemlji ostaje
nepromijenjena.
U hidrološkom ciklusu određene količine vode se zadržavaju na pojedinim za to
pogodnim područjima. Na taj način imamo okeane, rijeke, prirodne i vještačke akumulacije,
lednike i slično. Najveće zalihe vode i vodni rezervoar su mora i okeani. Mora i okeani
zauzimaju 97% od ukupne količine vode na zemlji, ostatak od 3% pripada slatkoj vodi.
Zanimljivo je da od ukupne količine slatke vode 75% otpada na led i snijeg, 24,5%
zauzimaju podzemne vode i 0,5% pripada ostalim vodama (rijeke, jezera, vlaga u tlu,
atmosfera, biosfera).
Bez obzira na to što je količina vode u hidrološkom ciklusu raspoloživa za korištenje
relativno velika, ona bi se brzo utrošila kada se ne bi prirodnim putem obnavljala.
Obnavljanje se vrši neprekidnim kruženjem vode u prirodi. Voda u ogromnim količinama,
koja se procjenjuje na oko 470.000 km3 godišnje isparava pod uticajem sunčeve energije, a
zatim se ponovo kondenzuje i vraća na površinu zemlje kao atmosferski talog. U atmosferi
se neprekidno nalazi oko 13 000 - 15 000 km3 vode, što iznosi svega oko 0,000l% od ukupne
vode koja učestvuje u hidrološkom ciklusu.
Oborinska voda dijelom isparava i vraća se u atmosferu (evaporacija), dijelom odlazi
u površinske dijelove zemlje iz kojih se vezuje u biljkama, a zatim isparava procesom
fotosinteze (transpiracija). Jedan dio se sliva u površinske vode (rijeke, jezera, akumulacije i
sl.), dok dijelom prodire u dublje slojeve zemlje do vodonepropusnih slojeva, u kojima
obrazuje podzemne akumulacije vode (akvaferi) koje se crpljenjem mogu eksploatisati ili
koje ponovo dospijevaju na površinu zemlje (izvori, bunari), a dio vode ostaje na površini
zemlje u čvrstom stanju (polarni led, glečeri, vječiti snijeg ), tako da se privremeno izdvaja
iz hidrološkog ciklusa i gubi kao potencijalno izvorište vodosnabdijevanja.
8
Čovjek se može snabdijevati vodom iz bilo kog mjesta u hidrološkom ciklusu, samo
ako njen kvalitet odgovara standardima za njenu namjenu ili ako se ekonomski prihvatljivim
postupcima pripreme može dovesti do potrebnog kvaliteta.
Za ljudsku upotrebu najlakše se može uzimati voda iz podzemlja i površinskih
izvorišta (rijeke, jezera). Računa se da ukupna potreba stanovnika ove planete u ovom
trenutku iznosi oko 10% ukupne vode hidrološkog ciklusa, ali treba imati na umu da sva ta
voda nije dostupna čovjeku i da je sve češće neprihvatljivog kvaliteta. Iako zemlju nazivamo
„vodena planeta“ veoma mali dio vode se može bezbjedno koristiti, pogotovo, što je čovjek
zagadio veliki dio tih resursa. Karakteristike prirodne vode zavise od porijekla i od
rastvorenih supstanci u njoj.
2. 2.PODJELA VODA
Prema mjestu pojave u prirodi vode dijelimo na: atmosfersku, podzemnu i
izvorsku vodu, površinsku vodu (rijeke, jezera, potoci, voda akumulacije), hemijski vezanu i
kristalnu voda u mineralima, hidratacionu vodu u neorganskim i organskim supstancama
koja nije hemijski vezana i otparavanjem se može ukloniti.
Prema stepenu čistoće vode dijelimo na : sirovu neprećišćenu vodu, čistu,
mehanički prečišćenu vodu, omekšanu, djelimično ili potpuno demineralizovanu,
destilovanu vodu i otpadne, zagađene vode.
Prema upotrebi : vodu za piće, vodu za kupanje, vodu za tehnološku upotrebu, vodu
za navodnjavanje i druge namjene.
2. 3. POTREBA I ZNAČAJ KORIŠTENJA PODZEMNIH VODA
Potrebe i značaj korištenja podzemnih voda ne treba posebno naglašavati, s obzirom
na zalihe vode za piće koje su najznačajnije upravo u podzemnim vodama. Ove vode po
svom sastavu i higijenskoj ispravnosti, ako se zahvataju po sanitarno-tehničkim i
higijenskim principima su najpogodnije za snabdijevanje stanovništva vodom za piće zbog
svog kvaliteta, zavisno od geološke strukture terena i geografskog područja. Temperatura
vode temeljnice, relativno je stalna i zavisi od klimatskih prilika , oblasti i temperature
vazduha, vodonosne sredine i padavina. Ukus vode zavisi od rastvorenih mineralnih
materija.
9
Prirodni sastav vode se može znatno izmijeniti zbog zagađivanja vazduha i zemljišta
sa kojima dolazi u kontakt u hidrološkom ciklusu. Podzemne vode su najpogodnije za
pripremu i obradu za piće.
Podzemna voda nastaje poniranjem atmosferskih padavina pod uticajem zemljine
teže, a brzina poniranja zavisi od geološke strukture terena.
U zemljinoj kori postoje vodonepropusni i propusni slojevi. Vodonepropusni slojevi
se sastoje od gline, laporca ili neispucale stijene. Iznad ovih slojeva nalaze se vodonosni
slojevi koji su ispunjeni pijeskom i šljunkom i nalaze se na raznim dubinama.
Vodonepropusni slojevi imaju značajnu ulogu jer štite podzemnu vodu od zagađenja koja
dolaze sa površine tla.
2.3.1.VRSTE PODZEMNIH VODA
Podzemne vode koje miruju ili teku u sitnozrnastom materijalu stijena zovu se
temeljnica. Javlja se kao voda prve izdani, međuslojna voda bez pritiska i međuslojna voda
pod pritiskom (arteška voda). Voda koja teče kroz pukotine i šupljine stijena naziva se
pukotinska ili pseudo podzemna voda jer po kvalitetu često odgovara površinskim vodama.
Podzemna voda vezana za čestice terena molekularnim silama naziva se vezana
voda, a voda koja ispunjava međuprostore u zemlji naziva se slobodna ili gravitaciona, jer
ispunjava samo dio vodonosnog sloja.
Arteška ili „sapeta „ voda ispunjava u cjelosti vodonosni sloj, koji se nalazi između
dva vodonepropusna sloja i nalazi se pod stalnim pritiskom. Arteške vode pri postavljanju
bušotina izbijaju na površinu zemlje pod sopstvenim pritiskom, a subarteške ne izbijaju na
površinu zemlje, već samo do određene visine bušotine. Arteške izdani mogu se naći jedne
ispod drugih na nekim terenima, ali svaka ima posebnu zonu napajanja atmosferkom ili
riječnom vodom. U krečnjačkim predjelima se rijetko mogu naći arteške izdani, s obzirom
da postoje brojne pukotine.
2.3.2. KVALITETA PODZEMNIH VODA
Zahtjevi u pogledu kvaliteta vode za piće moraju biti u skladu sa Pravilnikom o
higijenskoj ispravnosti vode za piće (Službeni list RS, br. 40/03 str 11.). Ovim Pravilnikom
se propisuje higijenska ispravnost vode za piće koja služi za javno snabdijevanje
stanovništva ili za proizvodnju namirnica namijenjenih prodaji.
10
U Pravilniku su određene maksimalne dozvoljene koncentracije (MDK) pojedinih
mikroorganizama i fizičko–hemijske osobine iznad kojih one uslovljavaju zagađenje izdani.
Maksimalne dozvoljene koncentracije (MDK) date su u tabeli br. 4 i 5.
U okviru ovog Pravilnika su date maksimalne dozvoljene koncentracije (MDK)
koagulacionih i flokulacionih sredstava, te dezinfekciona sredstva koje se mogu naći u vodi
za piće prikazane u tabeli br.6.
U okviru ovog Pravilnika su date maksimalne dozvoljene vrijednosti (MDV) sadržaja
pojedinih mikroorganizama koji se mogu naći u vodi za piće. Ove vrijednosti su prikazane u
tabeli br 2.
U okviru ispitivanja voda koje se koriste za javno snabdijevanje stanovništva, takođe se
ispituju i radiološke osobine odnosno nivo ukupne alfa – aktivnosti i ukupne beta –
aktivnosti. Dozvoljeni nivoi prema važećem Pravilniku su dati u tabeli br 7.
2. 4. KAPTAŽA VODE BUNARIMA
Izbor lokacije za bunar treba birati tako da se onemogući svako zagađenje kako
površinskom tako i podzemnom vodom. U tom cilju bunar ne smije biti postavljen u
depresiji, na poplavnom terenu, ne smije biti u blizini izvora zagađenja kao što su septičke
jame, đubrišta, groblja i sl. Treba voditi računa da bunar ima dobar prilaz, da je dovoljnog
kapaciteta i da se ne smije nalaziti pored padina, uvala i jaruga usljed čijeg drenažnog
dejstva, u sušnim godinama, može ostati bez vode. Naročito treba obratiti pažnju na pravac
kretanja podzemne vode, od čega će konačno i zavisiti lokacija bunara.
Zahvati podzemne vode ostvaruju se putem:
1. prirodnih izdani izvora,
2. kopanih bunara i
3. bušnih bunara sa zahvatom dubinskih vodonosnih slojeva - arteških i
subarteških.
2.4.1. Bušeni bunari
Gdje god je to moguće, prvenstveno treba koristiti duboke bušene bunare, kao
higijenski najbezbediji način vodosnabdjevanja. Oni su nepropustljivi za površinske vode i
vode iz gornjih slojeva zemlje. Njihov kapacitet, ako se voda uzima sa veće dubine, skoro
ne zavisi od kolebanja padavina, što uslovljava stalnu temperaturu i stalniji hemijski sastav
11
vode. Bušeni bunari u higijenskom pogledu su mnogo prihvatljiviji od kopanih i pobijenih
jer je voda iz njih u bakteriološkom smislu mnogo bolja sa pretpostavkom da su izgrađeni
po sanitarno-tehničkim i higijenskim principima, tj da onemogućavaju miješanje vode iz
plićih slojeva sa higijenski ispravnom vodom iz izdani (dubokih slojeva).
Bušeni bunari se izrađuju od čeličnih cijevi prečnika 50-500 mm.Dubine bunara
mogu dostizati i do 500 metara. Cijevi bunara se oslanjaju svojim donjim dijelom, koji je
zatvoren, na nepropusni sloj, koji leži ispod vodonosnog sloja. Zahvat vode se vrši bočnim
površinama bunara (cijevi), koje su perforirane, prečnika otvora od 5-20 mm. Na
perforiranom dijelu cijevi se postavlja filtar, koji je izrađen od pocinkovanog bakrenog
pletiva. Na donjem dijelu bunara postavlja se taložnik u visini od 1 (jednog) metra.
Filtri mogu biti različitog oblika i konstrukcija.
Za postavljanje bušenog bunara, prvo se izbuši teren pomoću specijalne burgije sa
zaštitnom cijevi koja je 50-100 mm većeg prečnika nego spoljna cijev bunara. Cijevima
određenog prečnika buši se kolona do 40-50 m dubine (prva kolona), a zatim se prelazi na
manji prečnik kojim se buši još 40-50 m (druga kolona).
Kada je bušotina gotova i očišćena od zemlje, u zaštitnu cijev se spušta cjevni
bunar sa ugrađenim filtrom koji je prethodno sastavljen i montiran na površini terena.
Zaštitna cijev se izvlači u cijelini ili samo dio poslednje kolone koji odgovara dužini filtra.
Iznad gornjeg dijela bunara zida se zaštitni šaht u kojem se nalaze zatvarači i završni dio
bunara. U nadzemnom dijelu bunara postavljaju se pumpni agregati i uređaji za
dezinfekciju vode .
Bušeni bunari eksploatišu se poslije probnog pumpanja kapaciteta većim od 2-3
puta od predviđenog kapaciteta bunara. Pumpanje se vrši sve dok voda ne počne da
izlazi potpuno bistra.
U ispucanim vodonosnim stjenama bušeni bunari mogu biti i bez filterske obloge.
Za veće količine vode može se kaptirati više bunara, koji su raspoređeni na tok
podzemne vode, na međusobnom rastojanju od 2R (dva radijusa depresije) što u praksi
obično iznosi 50-150 m.
2. 4.2. Kopani bunari
Ako iz bilo kojih razloga nije moguće snabdijevanje vodom iz bušenih bunara, mogu
se koristiti i kopani bunari (za dubine od 5-50 m ). Ako su kopani bunari u kraškom terenu
ili u plićim vodonosnim slojevima, zidovi bunara moraju biti nepropusni od vrha do dna
12
bunara.Ulaz vode u bunar je na dnu bunara, a rjeđe sa strane.U slučaju da postoji
nepropusni sloj debljine 3 metra ili više, zidovi bunara ne moraju biti nepropusni do dna,
već je neophodno da su zidovi nepropusni bar prvih 6 metara.
Ako se voda crpi sa dubine veće od 30 metara, takođe se zahtijeva da su zidovi
nepropusni prvih 6 metara.
Ako bunar prolazi kroz više vodonosnoh slojeva, zidovi bunara moraju biti
nepropusni sve do sloja koji napaja bunar.
U poplavnim terenima zid bunara treba da nadvisuje površinu nadzemnog terena
sve do visine najvišeg poplavnog nivoa.
Da se voda ne bi zagadila sa površine, crpni mehanizam mora biti izgrađen po
sanitarno-higijenskim zahtjevima.
Kopani bunari treba da su dovoljno duboko ispod nivoa podzemnih voda koja se
može očekivati pri najintezivnijem crpljenju i najvećoj suši, da zidovi bunara budu
osigurani nepropusnim slojem gline debljine od 0,5-1,0 m.
Neposredna okolina bunara treba biti betonirana sa padom od bunara i kanalom za
odvođenje prelivne i površinske vode (dužina kanala najmanje 3 m).
U zavisnosti od lokalnih uslova i dubine bunari se izrađuju na različite načine
(zidani ili betonski prstenovi) i mogu biti prečnika od 1- 4m.
Kopani bunari treba da su pokriveni vodonepropusnom pločom, da imaju otvor za
ventilaciju i da su obezbeđeni od prodora površinskih voda .
2.4.3. Pobijeni cijevni bunari (Nortonov ili Abisinski bunari)
Samo tamo gdje su potrebne manje količine vode i za kraće vrijeme, a pod
uslovom da je vodonosni sloj plitak (6-7 m), a konfiguracija trena takva da se lako može
pobiti koriste se pobijeni - cijevni bunari.
Ovi bunari se sastoje od čelične cijevi koja je na vrhu u obliku šiljka zbog lakšeg
probijanja zemljinih slojeva. Iznad šiljka u visini od 1,5 m cijev je perforirana i obložena
mrežicom .
Pobijeni cijevni bunari se uglavnom koriste do dubina od 8 m u freatskim izdanima.
Međutim ako se radi o subarterskoj vodi, čiji se nivo nalazi do 8 m ispod terena onda se ovi
bunari mogu pobijati čak i do 20 i više metara.
13
Pobijeni cijevni bunari imaju sledeće prednosti nad kopanim bunarima :
1. jeftiniji su i zahtijevaju manje vremena za izradu,
2. voda je znatno sigurnija od spoljnjeg zagađenja,
3. lakši su za eksploataciju i održavanje i
4. pobijenim bunarima je moguće proći prvi sloj vode i vodu
kaptirati na većoj dubini, odakle je sa higijenskog aspekta
sigurnija za upotrebu .
Da bi se ovi bunari mogli pouzdano koristiti, uslov je da su iz građeni po sanitarno
higijenskim principima, sa pouzdanim pumpnim mehanizmom i da se redovno održavaju.
2. 5. ZONE SANITARNE ZAŠTITE
Pojasevi sanitarne zaštite u smislu ovog pravilnika su u okviru ili van bilo koje
zone sanitarne zaštite, određena površina zemljišta na kojoj se sprovode propisane
speifične mjere sanitarne zaštite.
Pod zonama sanitarne zaštite podrazumjeva se posebno izdvojena teritorija oko
izvorišta vode na kojoj se uspostavlja specijalan režim djelovanja i življenja u cilju
sanitarne zaštite vode i vodozahvatnih objekata. Postoje tri zone sanitarne zaštite koje su
zakonski definisane i svaka opština definiše svoje specifične uslove. Obavezna je njihova
redovna kontrola.
Zaštitne zone oko izvorišta za snabdjevanje vodom za piće predstavljaju važnu
preventivnu mjeru za sprečavanje zagađenja vode za piće.
Formiranje zaštitnih zona mora biti zasnovano na prirodnim hidrogeološkim
karakterisikama terena i ponašanju bioloških i hemijskih materija prisutnih u vodi i tlu.
Kad je u pitanju podzemna voda, onda se vodi računa o geološkim i hidrološkim
osobinama tla, o brzini i pravcu toka podzemne vode, o količini vode, strukturi tla,
hemijskom sastavu, promjeru pojedinih slojeva, o granulaciji, o načinu prihranjivanja
vodonosnih slojeva, o načinu i obimu sadašnje i buduće eksploatacije izvorišta, o dubini
nalazišta podzemne vode i sl.
Pravilnikom o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva
sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda
14
namjenjenih ljudskoj upotrebi (Sl.glsnik RS 7/03) se preporučuje obavezno formiranje zona
sanitarne zaštite i pojaseva sanitarne zaštite, između ostalog i za sva izvorišta na području
Republike Srpske a koja služe za eksploataciju podzemne vode i njenoj distribuciji ka
potrošačima.
U skladu sa Pravilnikom radi zaštite izvorišta, formiraju se zaštitne zone i to :
- Zona neposredne zaštite,
- Zona uže zaštite i
- Zone šire zaštite.
2.5.1. Zona neposredne zaštite - jeste tačno određena, omeđena i ograđena zemljišna
površina, sa svim rastinjem na njoj, kao i na njoj postavljeni, zahvatni objekti, pumpna
postojenja, rezervoari, polja i objekti za prihranjivanje, trafo stanice, hlorne stanice, objekti
za održavanje i upravljanje sistemom, prilazni i unutrašnji putevi i drugi objekti koji služe
neposredno izvorištu, a koja se određuju tako da odgovara vremenu toka podzemne vode
od 7 (sedam) dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine, s tim da
najmanja udaljenost granica zone od najbližeg vodozahvatnog -vodo objekta ne može biti
manja od 50 metara.
Zona neposredne zaštite ima za cilj da zaštiti izvorište od slučajno ili zlonamjernog
zagađenja. Ona se formira tako da fizički spriječi nekontrolisan pristup licima, a takođe
domaćim i divljim životinjama, koje mogu da zagade izvorište. Ulaz mora biti kontrolisan.
Lica zaposlena na vodoobjektima podliježu obaveznom sanitarnom nadzoru.
2.5.2. Zona uže zaštite - jeste tačno određena i omeđena zemljišna površina, sa na
njoj postavljenim objektima, koji nisu isključivo vodoprivredni i u te svrhe izgrađeni, a
koji ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani Pravilnikom, kao i prilaznim i
unutrašnjim putevima i drugim objektima koji služe neposredno izvorištu, koja zonu
određuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 90 dana do vodozahvatnog
objekta najbližeg periferiji te površine, tim da najmanja udaljenost vanjske granice zone
od vanjske granice. Zona neposredne zaštite, ne može biti manja od 250 metara.
Ova zona se formira radi kontrole svih radnji i postupaka koje bi na bilo koji način
mogle da zagade vodu koja služi kao izvorište za napajanje vodovada za centralno i javno
snabdjevanje stanovništva.
15
2.5.3. Zona šire zaštite - jeste tačno određena i omeđena zemljišna površina, sa na
njoj postavljenim objektima koji nisu isključivo vodoprivredni i u te svrhe izgrađeni, a koji
ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani Pravilnikom, kao i prilaznim i
unutrašnjim putevima i drugim objektima koji služe neposredno toj zoni, koja zonu
određuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 180 dana do vodozahvatnog
objekta najbližeg periferiji te površine, stim da najmanja udaljenost vanjske granice zone
od vanjske granice uže zone zaštite, ne može biti manja od 200 metara.
U suštini, ova zona predstavlja niz indirektnih mjera zaštite stanovništva od
eventualnih rizika od zagađenja vode za piće. Na području šire zaštitne zone prati se
kretanje zaraznih bolesti koje se redovno javljaju, kao i iznenadne pojave bolesti koje se u
nas, ne javljaju duže vrijeme, ali se prenose vodom za piće. Praćenje privrednog razvoja na
teritoriji zone šire zaštite, zbog sprečavanja planiranja i izgradnje objekata koji bi svojim
tehnološkim postupkom ugrozila izvorišta za snabdjevanje vodom za piće, a u cilju zaštite
zdravlja stanovništva.
Pojasevi zaštite su precizno geodetski i katastarski određene i definisane vlastitim
granicama površine zemljišta, za koje se propisiju u cilju zaštite kvaliteta vode, posebna
pravila postupanja i gradnje i koji su za posebne akivnosti i radnje u nekoj od zona zaštite
ili van zona zaštite, a u funkciji su zaštite kvaliteta voda, kao i objekata ili postrojenja na
tom prostoru dozvoljena u skladu sa ovim Pravilnikom, uz ispunjavanje posebnih uslova
za pojas u kome se takvi objekti nalaze.
Primjenom Pravilnika o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i
pojaseva sanitarne zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i
voda namijenjenih ljudskoj upotrebi, zone sanitarne zaštite se određuju dvojako:
● kao minimalno udaljenje granice određene zone sanitarne zaštite od utvrđenog
objekta ili prethodno određene granice sanitarne zaštite, izražene u metrima, i
● kao udaljenje granice određene zone sanitarne zaštite od utvrđenog objekta ili
prethodno određene granice sanitarne zaštite, izražene u vremenu toka
podzemne vode.
16
2.6. UPUTSTVO ZA SANITARNO-HIGIJENSKU OBRADU BUNARA
1. Očistiti prostor oko bunara skidanjem prvog sloja zemljišta i
nabijanjem sloja gline oko zidova bunara.
2. Izvršiti sanaciju zidova bunara.
3. Sanirati-popraviti nadzemni dio.
4. Izvršiti dezinfekciju bunara.
5. Otpadne vode usmjeriti kanalom na suprotnu stranu od bunara.
2.6.1 UPUTSTVO ZA HIGIJENSKO ČIŠĆENJE BUNARA
1. Ispumpati vodu iz bunara.
2. Izbaciti mulj sa dna bunara.
3. Oprati detaljno zidove bunara četkom, a zatim jakim rastvorom hlora, pa ispumpati
vodu.
4. Pustiti da voda nadođe, a zatim hiperhlorisati vodu. Hiperhlorisanu vodu ostaviti da
stoji naredna 24 sata, a zatim je ispumpati.
5. Vodu zatim normalno hlorisati ( do 2 gr/m3)
6. Rezidualni hlor provjeriti nakon 48 sati.
7. Vodu hlorisati redovno uz kontrolu rezidualnog hlora.
2. 7 .DEZINFEKCIJA VODE
Pod dezinfekcijom vode podrazumjeva se postupak uništavanja patogenih i
saprofitnih mikroorganizama u cilju osposobljavanja vode za piće, odnosno u cilju
svođenja bakterijske flore na koncentracije ispod dozvoljenih maksimuma.
Dezinfekcija vode je obavezana a često i kao jedina mjera u korištenju podzemnih
voda. Dezinfekcija vode za piće sprovodi se i kao preventivna mjera u cilju sprečavanja
zaraznih bolesti - preventivna dezinfekcija.
Preventivna dezinfekcija izvodi se obavezno u sljedećim slučajevima:
- ako stanje vodnih objekata i njehova lokacija predstavljaju potencijalnu
opasnost od zagađivanja bez obzira na tranutno zadovoljavajuću bakteriološku
ispravnost,
- ako su u pitanju kraške vode koje se smatraju „primarno zagađenim“,
- ako je voda predviđena za transport i uskladištenje, kako bi se sprečilo
17
naknadno zagađenje.
- prije puštanja u eksploataciju novih objekata i poslije izvršenih opravki i
- poslije elementarnih nepogoda.
Treba imati u vidu da se uspješna dezinfekcija vode može izvršiti samo u bistroj
vodi. Neznatno mutna voda ometa proces dezinfekcije i ne garantuje dobijanje baktriološki
ispravne vode.
Za dezinfekciju vode mogu se primjeniti različiti postupci i to :
Reagensni (oksidativni) postupci : hlorisanje, ozonizacija, dezinfekcija
permanganatima i peroksidima.
Bezreagensni postupci : dezinfekcija vode UV zracima, ultrazvukom, toplotna
dezinfekcija, uslovno se može u ovu grupu i ubrojati i dezinfekcija vode na bazi
oligodinamskog dejstva teških metala npr. srebra i mikrofiltracijom.
Zajednička osobina oksidativnih postupaka je ne samo uništavanje vegetativnih
oblika mikroorganizama nego se istovremeno oksidišu i organski sastojci prisutni u vodi
koji mogu predstavljati i ostatke biomase samih mikroorganizama, koji bi u slučaju
reinfekcije mogli da posluže kao supstrati za razvoj novih mikroorganizama. Osim toga
ova sredstva ostaju duže vremena u vodi pa štite vodu od reinfekcije.
Bezreagensnim postupcima se vrši samo trenutna dezinfekcija vode, dok biomasa
zaostalih mikroorganizama i ostali organski sastojci ostaju u vodi i ova voda je podložnija
reinfekciji od sirove vode.
Od dobrog sredstva za dezinfekciju se zahtijeva:
- da je sposobno da uništi ili inaktiviše patogene mikroorganizme u vodi koja
se dezinfikuje
- da se dezinfekcija završava u okviru dezinfekcionog vremena i uslovima
većih varijacija temperature,
- da u efikasnim koncentracijama ne izaziva toksičnost vode i ne daje joj
neprijatan miris i ukus,
- da je jeftino i da se lako nabavlja,
- da se lako dozira,
- da se lako i brzo određuje njegova koncentracija u vodi,
- da u dužem vremenskom periodu obezbeđuje bakteriološku ispravnost vode,
čime je štiti od naknadnog zagađenja.
18
Sama metoda dezinfekcije treba da je što prikladnija i da ne zahtijeva skupe i
glomazne instalacije i visoku stručnost za rukovanje njome.
Svim ovim zahtjevima kao jak dezinfektant, najviše odgovara elementarni hlor i
njegovi preparati, Na široku primjenu hlora i njegovih preparata za dezinfekciju vode
uticalo je i to što se njihovom primjenom postižu i drugi poželjni efekti kao što su :
- dodavanjem prije koagulacije, hlor smanjuje potrošnju koagulanata,
povećava efekat istaložavanja suspendovanih materija, smanjuje količinu
mulja na filtrima,
- dodat u višku, u dozvoljenim granicama štiti vodu od naknadne
kontaminacije,
- u kombinaciji sa bakar sulfatom, uništava i sprečava razmnožavanje zelenih
algi,
- kod gvožđevitih podzemnih voda hlor se koristi kao sredstvo za oksidaciju
gvožđa i mangana,
- u kombinaciji sa amonijakom i amonijumhloridom sprečava pojavu
neprijatnih mirisa i ukusa vode.
Od hlornih preparata za dezinfekciju vode se koriste : hlor - dioksid, hlor - gas,
kalcijum-hipohlorit (kaporit), hloni kreč, natrijum hipohlorit (žavelova voda), hloramini.
Pored sadržaja aktivnog hlora, na efekte dezinfekcije utiču i drugi faktori kao što
su: otpornost mikroorgnizama, temperatura vode (na nižim temperaturama opada
baktericidnost hlora), meteorološke prilike (sunčeva svjetlost ubrzava proces dezinfekcije,
ali isto tako dovodi do gubitka hlora iz vode ), mutnoća vode smanjuje efikasnost hlorisanja
(prije dezinfekcije potrebno je vodu izbistriti), pH-vode je od znatnog uticaja na
dezinfekciju (optimalan pH vode za dezinfekciju treba da bude od slabo kisele do neutralne
sredine).
Dezinfekcija vode obavlja se na razne načine, od kojih treba spomenuti postupak
kuvanja, ozonizacije, dezinfekcija UV zracima i hlorisanje vode.
Hlorisanje vode je najrasprostranjeniji, , najeftiniji i najpraktičniji metod
dezinfekcije vode, jer hlor posjeduje jako baktericidno dejstvo, lako se dodaje i postojan je u
vodi, metode za mjerenje i kontrolu postupka su brze i jednostavne a u količinama efikasnim
za uništavanje mikroorganizma ne utiče nepovoljno na ljude.
19
Nakon dodavanja vodi, hlor reaguje sa vodom pri čemu nastaje hipohlorasta i
hlorovodonična kiselina :
Cl2 +H2O HOCl + HCl
2 HOCl 2HCl + O2
Danas se smatra da je hipohlorasta kiselina dejstvujući faktor pri hlorisanju vode, jer
nakon prodiranja u bakterije reaguje sa određenim fermntima i parališe bakterije. Hlor
djeluje baktericidno već u velikom razređenju, ali na spore bakterija i viruse i jaja parazita
djeluje vrlo sporo i tek u visokim koncentracijama.
Kad se hlor doda vodi, veže se za organske materije prisutne u vodi, ili se utroši za
oksidaciju gvožđa i mangana, a tek onda se formira slobodni ili rezidualni hlor u vodi. Za
oksidaciju organskih i drugih materija u vodi potrebna je određena koičina hlora, koja se
naziva hlorna potreba vode ili hlorni broj. Određivanje hlornog broja vrši se dodavanjem
različitih doza hlora nizu uzoraka vode. Poslije kontakta od 20-30 minuta određuje se
slobodni ili rezidualni hlor i konstatuje koja je doza hlora zadovoljila potrebe vode za
hlorom. Hlorni broj pokazuje koliko je voda čista i određuje se posebno za svaku vodu. Kod
nezagađenih podzemnih voda hlorni broj najčešće iznosi od 0,1-0,3 mg/l. Obično se
podzemnoj vodi pri normalnom hlorisanju dodaje 0,6-1 mg/l hlora da bi slobodni hlor
iznosio od 0,2-0,5 mg/l. Ako se na primjer želi da rezidualni hlor u vodi bude 0,4 mg/l , a
hlorni broj iznosi 0,3 mg/l, onda vodi treba dodati 0,7 mg/l hlora.
Hlor je gas zelenkaste boje, oštrog mirisa, teži od vazduha. U vodi je dobro
rastvorljiv. Spada u red najreaktivnijih elemenata i stoga razara skoro sve metale i organske
materije. Za čovjeka je veoma toksičan. U prometu se nalazi u čeličnim bocama pod
povećanm pritiskom u tečnom stanju. Rukovanje sa bocama mora biti pažljvo. Boce sa
hlorom se čuvaju na hladnom mjestu daleko od izvora plamena. Pri radu sa hlorom treba
nositi zaštitne maske sa cjedilom za hlor. Hlor ima izrazito nadražajno dejstvo. Manje
koncentracije hlor gasa izazivaju osjećaj gušenja i straha, bol i stezanje iza grudne kosti,
kašalj, nadražaj očiju i nosa, cijanozu, a veće koncentracije izazivaju trenutnou smrt.
Dodavanje hlora vodi vrši se kod vodovoda putem određenih aparata i to hlor gasa
putem gasnih hlorinatora, a Žavelove vode putem hipohlorinatora.
20
2.8. HIGIJENSKI PREGLED VODE ZA PIĆE
U oblasti snabdjevanja stanovništva higijenski ispravnom vodom za piće, vrše se,
kako redovne kontrole higijenske ispravnosti vode za piće tako i kontrole stanja izvorišta,
distributivnog sistema i zona sanitarne zaštite.
Neophodan fiziološki minimum unosa vode za piće je 2 litra/dan. Prema WHO
prosječan dnevni unos “iznosi dve litre vode/dan za osobu od 60 kg i zavisan je od
klimatskih uslova, fizičke aktivnosti, kulture i sl. Za dijecu od 10 godina to je 1 litar /dan i
za bebe do 5 kg 0.75 litara/dan.
Higijensku ispravnost vode za piće reguliše Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode
za piće (Sl Gl RS br 40/03), Pravilnik o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja
zona i pojaseva sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih
objekata i voda namjenjenih ljudskoj upotrebi (Sl.gl.RS br.7/2003).
2.8.l. Metodologija rada
Metodologija rada bazirana je Pravilnikom o načinu uzimanja uzoraka i metodama
za laboratorijsku analizu vode za piće Sl.list SFRJ br 33/87), Pravilnikom o higijenskoj
ispravnosti vode za piće (Sl.Gl. RS br 40/2oo3)i WHO Guidelines for drinking-water
quality (Geneva 1993,1996) i metodama po EPA-i.
2.8.1.1. Higijenski pregled vode za piće obuhvata:
- Lokalnu inspekciju vodnog objekta;
- Fizički pregled ;
- Hemijski pregled;
- Mikrobiološki pregled;
- Mikroskopsko-biološki pregled;
- Radiološki pregled,itd.
2.8.1.2.Lokalna inspekcija vodoobjekta
Za procjenu kvaliteta vode za piće, od velikog značaja je lokalna inspekcija vodnog
objekta koja se sastoji od:
● lokalne inspekcije uže okoline( eventualni izvori )
● lokalne inspekcije šire okoline (do granica slivnog područja);
● pregled građevinskog i sanitarno-higijenskog stanja objekta i pratećih instalacija;
21
● prikupljanje podataka o ES koji tu vodu koriste;
● sačinjavanje epidemiološke ankete (o pojavi crijevnih zaraznih bolesti prije i
sada);
● izrada skice terena (fotografisati i sačiniti tlocrt objekta).
Potrebno je voditi kartoteku vodnih objekata i sukcesivno unositi podatke nakon
svake kontrole kvaliteta vode. Na ovaj način se dobijaju dragocjeni podaci o vodnim
objektima, kvalitetu, korisnicima i sl., a neophodni za dobru procjenu vodosnabdjevanja u
kriznim prilikama.
2. 9. KONTROLA HIGIJENSKE ISPRAVNOSTI VODE ZA PIĆE
Nadzor nad higijenskom ispravnošću vode za piće, vrše sanitarna inspekcija i javno-
zdravstvene ustanove u skladu sa zahtjevima koji se odnose na higijensku ispravnost vode za
piće propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće, a u pogledu broja i mjesta
uzimanja uzoraka za kontrolu u skladu sa odredbama ovog pravilnika.
Laboratorijske analize vrše na osnovu propisanih metoda isključivo ustanove javnog
zdravstva za koje je utvrđeno da ispunjavaju uslove u pogledu prostora, kadra i opreme i
koje je rješenjem odredio ministar nadležan za poslove zdravlja.
Uzorkovanje se obavlja prema sljedećim standardima:
BAS ISO 5 667-3 :2 000, BAS ISO 5 667-4 :2 000, BAS ISO 5 667-5 :2 000, BAS
ISO 5 667-6 :2 000, BAS ISO 5 667-10 :2000, BAS ISO 5 667-12 :2 000, BAS ISO 5 667-
13 : 2 000, BAS ISO 5 667-14 :2 000, BAS EN 5 667-1 :2 000 i/ili BAS EN 5 667-3 :2 000.
22
Tabela br.1. Mikrobiološki pokazatelji po vrstama laboratorijskih pregleda
Osnovni (A) Periodični (B) Novi zahvati vode (V) Higijensko-epid. indikacije
(G)
1.ukupne koliformne
bakterije
1.ukupne koliformne
bakterije
1. ukupne koliformne
bakterije
1. ukupne koliformne
bakterije
2. koliformne bakt. fekalnog
porijekla
2. koliformne bakt. fekalnog
porijekla
2. koliformne bakt. fekalnog
porijekla
2. koliformne bakt. fekalnog
porijekla
3. ukup. br. aerobnih
mezofilnih bakterija
3. ukup. br. aerobnih
mezofilnih bakterija
3. ukup. br. aerobnih
mezofilnih bakterija
3. ukup. br. aerobnih
mezofilnih bakterija
4. streptokoke fekalnog
porijekla
4. streptokoke fekalnog
porijekla
4. streptokoke fekalnog
porijekla
4. streptokoke fekalnog
porijekla
5. sulfitoredukujuće
klostridije
5. sulfitoredukujuće
klostridije
5. sulfitoredukujuće
klostridije
5. sulfitoredukujuće
klostridije
6. proteus vrste 6. proteus vrste 6. proteus vrste 6. proteus vrste
7. pseudomonas aeruginosa 7. pseudomonas aeruginosa 7. pseudomonas aeruginosa 7. pseudomonas aeruginosa
8. enterovirusi³ 8. enterovirusi³
8. crijevne protozoe i
helminti i njihovi razvojni
oblici
9. bakteriofagi³ 9. bakteriofagi³ 9. enterovirusi³
10. crijevne protozoe i
helminti i njihovi
razvojni oblici
10. crijevne protozoe i
helminti i njihovi razvojni
oblici
11. feruginoze²
¹ Samo iz površinskih voda, prema higijensko-epidemiološkim indikacijama.
² Kvalitativno, ako u vodi ima gvožđa i mangana iznad MDK.
³ Iz površinskih voda, voda izdani i karstnih vrela.
23
Tabela br 2. Maksimalne dozvoljene vrijednosti (MDV) sadržaja pojedinih
mikroorganizama koji se mogu naći u vodi za piće.
Parametri MDV
Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1 ml vode 10
Koliformne bakterije fekalnog porekla u 100 ml vode 0
Ukupne koliformne bakterije u 100 ml vode 0
Streptokoke grupe “ D” u 100 ml vode negativan
Proteus vrste u 100 ml vode negativan
Sulfitoredukujuće klostridije u 100 ml vode 0
Pseudomonas aeruginosa u 100 ml vode negativan
Tabela br.3 Biološki pokazatelji po vrstama laboratorijskih pregleda
Osnovni (A) Periodični (B) Novi zahvati vode
(V)
Higijensko-epid.
indikacije (G)
-
biološki indikatori -
alge, zooplankton i
drugi organizmi
biološki indikatori
alge, zooplankton i
drugi organizmi
biološki indikatori -
alge, zooplankton i drugi
organizmi
U Pravilniku su određene maks imalne dozvoljene koncentracije (MDK) pojedinih
elemenata i materija, iznad kojih one uslovljavaju zagađenje izdani. Maksimalne dozvoljene
koncentracije (MDK) date su u tabeli br. 4. i 5.
24
Tabela br. 4. Fizičke, fizičko-hemijske i hemijske osobine vode za javno snabdjevanje
stanovništva
Redni broj Parametri Maksimalno dopuštene vrijednosti ili
koncentracije 1 Boja 5 stepeni kobalt platinske skale
2 Mirus i ukus bez
3 Mutnoća Do 1 NTU*
4 Koncentracija jona vodonika ( pH) 6,8-8,5
5 Oksidabilnost(mg KMnO4/l) Do 8**
6 Provodljivost(μScm-1 na 20˚C) Do 1000
7 Temperatura Temperatura izvorišta ili niže
8 Rastvoreni kiseonik(%saturacije) 50***
9 Sulfati mg/l 25o****
10 Vodonik sulfid Bez*****
11 Ukupni organski ugljenik -
*Za vodovode do 5000 stanovnika dozvoljena je mutnoća do 5 NTU
(nefelometrijska jedinica mutnoće)
**smatra se da je voda ispravna u slučaju da u oko 20% mjerenja koja nisu uzastopna
u toku godine vrijednost parametra dostignedo 12 mg/l KMnO4 frekvencija mjerenja po
važećem Pravilniku.
*** Ne odnosi se na podzemne vode.
**** Ne smije se osjetiti miris.
*****Obavezan parametar kod postrojenja gdje se vrši ozonizacija, a kod osalih
postrojenja kao kontrolni.
25
Tabela br.5 Fizičko-hemijski pokazatelji po vrstama laboratorijskog pregleda
Tabela br.6. Dozvoljene koncentracije (MDK) koagulacionih i flokulacionih
sredstava u vodi za piće mg/l.
Supstancije MDK mg/l
Aluminijum 0,2
Gvožđe 0,3
Akrilamid 0,00025
Epihlorhidrin 0,0004
OSNOVNI PERIODIČNI MAKSIMALNO DOVOLJENE KONC.
Temperatura Temperatura ˚C 8-12˚C Boja Boja bez Miris Miris bez Ukus Ukus bez Mutnoća Mutnoća ˚NTU 1 pH pH 6,8-8,5 Utrošak KMnO4 Utrošak KMnO4 mg/l 8 Rezidual.dez.sredstva(hlor) Rezidual.dez.sredstva(hlor) mg/l 0,5 Hloridi Hloridi mg/l 200 Amonijak(NH3) Amonijak (NH3) mg/l 0,1 Nitriti(NO2) Nitriti(NO2) mg/l 0,03 Nitrati(NO3) Nitrati(NO3) Mg/l 5,0 Ostatak isparenja Ostatak isparenja mg/l Električna provodljivost Elektrčna provodljivost mg/l 1000 Fluoridi Fluoridi mg/l 1,2 Gvožđe Gvožđe mg/l 0,3 Mangan Mangan mg/l 0,05 Fenoli mg/l 0,001 Speci fične materije koje se očekuje Deterdženti (anjonski i katjonski) mg/l 01 Sredstva za koagulaciju i flokulsciju Dezinfekciona sredstva i sporedni
proizvodi dezinfekcije
Minralna ulja %saturacije kiseonikom % 50 Speci fične materije koje se očekuju
26
Tabela br 7. Maksimalne dozvoljene koncentracije (MDK) pojedinih materija u
podzemnim vodama
Neorganske materije Jedinica Voda za piće
(MDK) Neorganske materije Jedinica
Voda za piće (MDK)
Amonijak (NH3) mg/l 0.1 Kadmijum (Cd) mg/l 0.003 Antimon (Sb) mg/l 0.003 Kalcijum (Ca) mg/l 200 Arsen (As) mg/l 0.01 Kalijum (K) mg/l 12
Azbest broj vlakana/l Bez Magnezijum (Mg) mg/l 50
Bakar (Cu) mg/l 2 Mangan (Mn) mg/l 0.05 Barijum (Ba) mg/l 0.7 Molibden (Mo) mg/l 0.07 Berilijum (Be) mg/l Natrijum (Na) mg/l 150 Bikarbonati (HCO3) mg/l Nikl (Ni) mg/l 0.02
Bor (B) mg/l 0.3 Nitrati (NO3) mg/l 50 Borati mg/l Nitriti (NO2) mg/l 0.03 Cijanidi (CN) mg/l 0.05 Olovo (Pb) mg/l 0.01 Cink (Zn) mg/l 3 Selen (Se) mg/l 0.01 Fluoridi (F) mg/l 1.2 Silikati (SiO2) mg/l Hrom ukupni (Cr) mg/l 0.05 Srebro (Ag) mg/l Hrom (Cr IV) mg/l Uran (U) mg/l Hrom (Cr III) mg/l Vanadijum (V) mg/l Hloridi (Cl) mg/l 200 Živa (Hg) mg/l 0.001
Tabela br. 8.Radiološke osobine vode za piće, dozvoljeni nivoi ukupne - alfa i
ukupne – beta aktivnosti
Vrsta radioaktivnosti Dozvoljeni nivo u Bq/l
Ukupna alfa - aktivnost 0,1
Ukupna beta - aktivnost 1,0
27
Tabela br 9. Dozvoljene koncentracije dezinfekcionih sredstava i sporednih
proizvoda dezinfekcije mg/l*
Supstancije Redovne prilike Dezinfekciona sredstva Hlor Hlor-dioksid
1,0 2,4
Rezidua dezinfekcionog sredstva Rezidualni hlor,slobodi
Do 0,5
Sporedni proizvodi dezinfekije Bromat formaldehid
0,0l 0,9
Halogenovani acetonitrili -dibromacetonitril -dihloracetonitril -trihloracetonitril Hloralhidrat Hlorcizan kao (CN) 2,4,6-trihlorfenol hlorit
0,1 0,09 0,001 0,01 0,05 0,02 0,2
Hlorovane sirćetne kiseline Dihlorsirćetna kiselina Trihlorsirćetna kiselina
0,05
Trihalometani Bromdihlormetan -bromoform -dibromhlormetan -hloroform
0,1 0,0015* 0,04
*uzorci za ove parameter uzimaju se nakon bilo kog vremena djelovanja hlora I na i zlazu iz
postrojenja za obradu vode.
Vrijednost za koncent raciju bromdihlormetana može se povećati na 0,025 mg/l ukoliko se vrijednost
za koncentraciju hloroforma smanji na 0,03 mg/l.
28
Tabela br 10. Dozvoljene koncentracije pesticida u vodi za piće μg/l
Red.br Supstancija μg/l 1 Pesticidi ukupni 0,5 2 Alahlor 0,1 3 Aldrin/dieldrin 0,003 4 Atrazin 0,1 5 bentozan 0,1 6 DDT 0,1 7 2,4-dihlorfenoksi sirćetna kiselina 0,1 8 Heksahlorbenzol 0,01 9 Heptahlor I heptahlorepoksid 0,03 10 Hlorotoluron 0,1 11 Izoproturon 0,1 12 Karbofuran 0,1 13 Lindan 0,2 14 MCPA 0,1 15 Metolahlor 0,1 16 Molinat 0,1 17 Pendimentalin 0,1 18 Pentaahlorfenol 0,1 19 Permetrin 0,1 20 P iridat 0,1 21 Simazin 0,1 22 Trifluralin 0,1
Tabela 11. Uzorkovanje vode za piće u odnosu na obim analiza i broj ES.
ES Mjesečno
osnovnih
Godišnje
periodičnih
Ukupno god
osnovnih
Ukupno god
periodičnih Ukupno
Do 5.000 1 1 11 1 12
5001-10.000 2 1 23 1 24
10.001-50.000 3 1 35 1 36
50.000-
100.000 6 2 70 2 72
100.000-
200.000 10 4 116 4 120
200.001-
400.000 15 6 174 6 180
>400.000 30 12 348 12 360
Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda uzorci se uzimaju ;
iz svakog izvorišta, ako su direktno vezana za vodovodnu mrežu, iz rezervoara-ako
su povezani u jedan sistem;iz rezervoara vode za piće;
29
Tabela 12. Broj tačaka uzorkovanja vode na mrezi u odnosu na broj ES
ES Do
10.000
10.001-
50.000
50.001-
100.000
100.001-
200.000
200.001-
400.000
400.001-
600.000
Tačke na
mreži 2 5 7 10 12 15
Broj ekvivalentnih stanovnika za prosječnu dnevnu proizvodnju u toku jedne godine
se izračunava po sledećoj formuli:
Prosječna dnevna proizvodnja u toku jedne godine (litara / dan)
ES = -----------------------------------------------------------------------------
150 (litara / dan)
2.9.1. UZORKOVANJE VODE IZ DISTRIBUTIVNOG SISTEMA
Osnovni uslov kod uzorkovanja vode je da uzorak mora biti reprezentativan,
odnosno da mora imati sve fizičke, hemijske i biološke karakteristike kao i medijum iz
kojeg je uzet. Za uzimanje uzoraka vode za piće bilo sa vodnog objekta ili iz vodovodnog
sistema primjenjuje se postupak uzimanja trenutnog uzorka koji reprezentatuje uslove
koji postoje na mjestu i u vremenu uzimanja uzorka.
Uzorci vode za bakteriološku analizu se uzimaju u čiste staklene boce zapremine
250, 5oo i 1000 ml, prethodno sterilisane u suvom sterilizatoru na temperaturi od 180 ˚C u
trajanju od jednog sata ili u autoklavu na 121˚C u trajanju od 15 minuta. Boce se prethodno
zatvore zapušačem (staklenim, plutanim), preko kojih se stavljaju kapice od aluminijske
folije. U boce u koje se uzima hlorisana voda, prije sterilizacije se dodaje 0,15-0,60 ml. 18%
rastvora natrijumtiosulfata (Na2S2O3) radi redukcije hlora. Mogu se koristiti i plastične boce
za jednokratnu upotrebu sterilisane etilen-oksidom ili radijacijom.
Pri uzimanju uzorka vode za piće iz slavine, ista se prethodno opali plamenom kao i
otvor boce, pusti da oteče voda 3-5 minuta, boca se napuni do ¾ zapremine, ponovo se
otvor boce i zapušač opale, boca zatvori zapušačem, vrati zaštitna kapica i uveže. Boca se
obilježi i podaci se unesu u zapisnik
Uzorak vode, sa terena do laboratorije, se transportuje u roku od 2-6 sati uz obaveznu
primjenu rashladnih uređaja na temperaturi od 4˚C.
30
Uzorci vode za fizičko-hemijsku i parazitološku analizu, uzimaju se u hemijski
čistim staklenim bocama ili bocama od inertne plastike zapremine od 1 litra (za osnovni
obim analize), 2 l za periodični obim analize, i znatno većoj zapremini ako se radi o
„novom“ zahvatu ili epidemiološko – higijenskoj indikaciji (> 30 litara).
Potrebno je pustiti vodu da oteče 3-5 minuta, zatim se boca ispere 3 puta i konačno
se boca puni do vrha i zatvara, obilježava, popunjava zapisnik transportuje do laboratorije
istog dana .
Za određivanje nestabilnih parametara, voda se uzorkuje u posebne posude i
konzerviše (kiseonik, fenol, cijanid, mineralna ulja). Na mjestu uzorkovanja potrebno je
izmjeriti temperatutu vode i vazduha i odrediti joj organoleptička svojstva, uzorci se
dopremaju u laboratoriju istog dana.
Uzorci vode na virusološku analizu se uzimaju u plastične boce od 10 l, sterilisane
etilen-oksidom ili radijacijom. Uzorak transportovati do laboratorije najkasnije do 12 sati
nakon uzorkovanja.
Uzorci vode za utvrđivanje prisustva planktona, uzimaju se planktonskim mrežicama
N˚25. Prosijava kroz sito pora od 0,5 cm, prenosi u plastične tegle od
25o - 1000 ml.
Uzimanje uzoraka vode za radiološku analizu - uzima se najmaje 3 litre vode u čiste
staklene ili plastične boce .
Uzimanje podzemne vode se vrši iz pijezometara.
Zapisnik o uzorkovanju vode se sastavlja na licu mjesta (datum, mjesto uzorkovanja,
oznaka vrste objekta, nalaz rezidualnog hlora ), a lice koje je uzorkovalo svojim potpisom
na zapisnik garantuje vjerodostojnost uzorkovanja. Svaki uzorak vode se označava brojem
ili šifrom kao i na Zapisniku i to prati uzorak od momenta uzorkovanja do konačnog
izdavanja nalaza i pohranjivanja u datoteku podataka.
Zdravstvena organizacija, koja vrši analizu vode za piće mora ispunjavari standarde
u pogledu kadrova, opreme, uređaja, prostora za vršenje analiza i biti akreditovna (ISO
17025).
31
3. CILJ MONITORINGA VODE ZA PIĆE
Osnovni razlog koji povezuje kontrolu sistema za vodosnabdjevanje sa kvalitetom
vode za piće je provjera da li se mjere koje treba da osiguraju traženi kvalitet vode,
korektno sprovode, što se prosuđuje preko kvaliteta vode za piće kojom se snabdjevaju
potrošači. Sistematski monitoring kvaliteta vode za piće mora da bude integralni dio
aktivnosti vezanih za zaštitu i poboljšanje kvaliteta vode za piće, a ne sam sebi svrha.
U smjernicama SZO i Direktiva EU o vodi za piće (98⁄83⁄EC) su definisana dva
nivoa monitoringa :
▪Monitiring nadzora ( eng.Check monitoring) i
▪Monitoring provjere (eg.Audit monitoring).
Cilj monitoring nadzora je da obezbjedi informacije koje su neophodne za odluku,
zasnovanu na nekoliko jednostavnih analiza, da li je voda vjerovatno u saglasnosti sa
zadatim vrijednostima parametara. To je prva linija zaštite (zdravlja) potrošača. Ako su
rezultati provjere očekivani i ako nema drugih razloga da se očekuje da bi kvalitet vode
mogao biti nezadovoljavajći, tada se može zaključiti da nije neophodan dalji postupak.
Međutim, bilo koji neuobičajen ili nezadovoljavajući rezultat traži objašnjenje i dalji
postupak.
Svrha monitoringa provjere je da obezbjedi informacije koje su neophodne za
odluku da li su ispoštovane sve procedure parametara kvaliteta vode. To je dato kao druga
linija zaštite ljudskog zdravlja.
Cilj monitoringa nadzora i monitoringa provjere je da ukažu na neophodnost
daljeg monitoringa. Taj monitoring istraživanja (Investigative monitoring) zavisiće od
posebnih okolnosi.
Proizvodnja, prerada, distribucija i kontrola kvaliteta vode za piće predstavlja
složen, višefazni sistem. Monitoring kvaliteta vode obuhvata kontrolu četiri cjeline:
- izvorišta,
- preradu i dezinfekciju vode,
- rezervoare i
- distributivnu mrežu.
32
Na svakom od ovih segmenata moguća je kontaminacija vode, što predstavlja
potencijalnu opasnost za krajnje korisnike. Uspostavljanje adekvatnog sistema kontrole
zdravstvene ispravnosti vode je, u ovom slučaju, osnovni cilj monitoringa. Kontrola svih
segmenata sistema je neophodna, kako sa aspekta očuvanja zdravlja potrošača tako i zbog
praćenja i regulacije rada postrojenja za prečišćavanje i dezinfekciju, kao i kontrole
osnovne sirovine. Pravovremeno otkrivanje kontaminacije nastale u prvim fazama sistema
sprečava kontaminaciju cijelog sistema i ugrožavanje zdravlja stanovništva.
Kontrola kvaliteta vode za piće se sastoji iz dvije relativno nezavisne cijeline i to :
1. stalna kontrola kvaliteta vode koju obavljaju proizvođači vode u toku
proizvodnje vode za piće tzv “pogonska kontrola“ treba da osigura
adekvatan postupak prerade i dezinfekcije sirove vode i distribucije vode za
piće do krajnjeg potrošača.
2. Javnu zdravstvenu kontrolu kvalitet vode za piće čine:
- ispitivanja fizičko-hemijske i henijeke,
- mikrobiološke,
- virusološke,
- parazitološke,
- biološke i
- radioaktivne ispravnosti, i vrše ih akreditovane institucije .
Uspostavljanje monitoringa kvaliteta vode za piće podrazumjeva sistem aktivnosti
koje obezbeđuju da uzorkovanje i laboratorijsko ispitivanje budu u skladu sa definisanim
standardima kvaliteta i potrebnim nivoom pouzdanosti, odnosno da zadovolji postulate
kvaliteta sigutnosi i kvaliteta kontrole.
Uspostavljanje sistema koji će obezbjediti zahtjevane standarde kvaliteta vode i
pouzdanosti podataka uključuje četiri segmenta:
- definisanje cilja kontrole kvaliteta,
- kvalitet sigurnosti,
- kvalitet kontrole i
- ocjenu kvaliteta.
33
Osnovni cilj uspostavljanja monitoringa kvaliteta vode za piće je dobijanje
higijenske ispravnosti vode, u cilju očuvanja zdravlja stanovništva. Da bi se takav cilj i
ostvario potrebno je da dobijeni podaci budu validni, precizni, kompletni, reprezentativni,
uporedivi i kompatibilni.
Osiguranje kvaliteta obezbeđuju :
- adekvatan izbor mjernih mjesta,
- učestalost uzorkovanja i pravilno uzorkovanje,
- transport i pripremu uzorka i
- odgovarajuća obuka kadra.
Pouzdanu kontrolu obezbeđuju:
- priprema protokola (standardnih procedura) za obavljnje analiza,
- priprema protokola za laboratorijsku kalibraciju i
- priprema protokola za rezultate mjerenja.
Ocjenu kvaliteta čini:
- izvještaj o dobijenim rezultatima mjerenja i
- ocjena dobijenih rezultata mjerenja u odnosu na maksimalno dozvoljene
koncentracije.
Pogonska kontrola kvaliteta vode obavlja se u skladu sa napred definisanim
standardima kvaliteta, s tim što vodovodi sami definišu program kontrole.
Laboratorijsko ispitivanje vode za piće na osnovu Prailnika o higijenskoj
ispravnosti vode za piće (Sl.gl. RS br 40/03) spada u nadležnosti sanitarne inspekcije i
zdravstvenih organizacija koje su ovlaštene za kontrolu kvaliteta vode za piće.
3. 1. PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA
VODE ZA PIĆE OD IZVORA DO POTROŠAČA
Higijenska ispravnost vode iz vodovoda za javno snabdjevanje stanovništva vodom
za piće i iz vlastitih objekata organizacija koje proizvode ili prerađuju namirnice, utvrđuje se
sistematskim vršenjem osnovnih i periodičnih pregleda vode u jednakim razmacima u toku
34
mjeseca, odnosno godine, zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika (ekvivalentni stanovnik
– ES, jeste potrošnja od 150 l vode na dan), tabela br.8. i 9.
Pregledi vode obuhvataju: mikrobiološke, biološke, fizičke, fizičko-hemijske i
hemijske pokazatelje koji su propisani Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće.
Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda uzorci vode uzimaju se iz: svakog
izvorišta, ako su izvorišta direktno vezana na vodovodnu mrežu ili iz sabirnog voda,
odnosno iz rezervoara sirove vode ako su povezana u jedan sistem, rezervoara vode za piće,
vodovodne mreže, a broj tačaka određuje se zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika.
U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno-obrazovnih ustanova u toku školske
godine vrše se najmanje četiri osnovna pregleda i pregled obima novog zahvata vode
jedanput u tri godine. Za vrijeme raspusta pregled se vrši na 15 dana prije početka nastave.
U objektima za odmor djece i omladine i u omladinskim naseljima vrše se najmanje četiri
osnovna i dva periodična pregleda za vrijeme korišćenja objekata.
Ako se osnovnim pregledom vode za piće utvrdi odstupanje u pogledu
mikrobioloških osobina, istraživaće se i patogeni mikroorganizmi vrste salmonela i šigela i
to u:
- prečišćenoj i dezinfikovanoj vodi kada je najvjerovatniji broj ukupnih koliformnih
bakterija veći od 10 u 100 ml, odnosno kada se izbroji više od pet kolonija membran-filter
metodom,
- vodi iz vodovoda ako se utvrdi neispravnost kod više od 20% uzoraka vode uzetih
za jedan pregled.
U toku istraživačkih radova na novim zahvatima vode kod izgradnje ili
rekonstrukcije vodovoda, pregled vode vrši se najmanje četiri puta godišnje u hidrološkoj
godini u različitim hidrološkim uslovima u najmanje dvije ovlašćene laboratorije.
Ako postoji higijensko-epidemiološka indikacija da je došlo ili da može doći do
zagađenja vode za piće, određuju se i pokazatelji koje zahtijeva higijensko-epidemiološka
indikacija.
U slučaju akcidentalnog zagađenja izvorišta i vode za piće koje se postojećim i
uobičajenim postupcima prerade vode ne može otkloniti, a ne postoji rezervno izvorište niti
mogućnost da se na drugi način obezbijedi voda za piće, po odobrenju nadležnog organa
35
može se koristiti voda u kojoj je količina pojedinih supstanci iznad vrijednosti propisanih
ovim pravilnikom, s tim da njihova koncentracija prema ADI i TDI nije štetna po zdravlje
ljudi i to najduže sedam dana od dana zagađenja.
Koncentracija pesticida u vodi za piće utvrđuje se kod svih novih vodozahvata i u
slučaju higijensko-epidemioloških indikacija prema Listi IIIc pravilnika o higijenskoj
ispravnosti vode za piće.
Utvrđivanje radioaktivnih materija u vodi za piće vrši se periodično ako je u odnosu
na prirodni fon povećana vrijednost radioaktivnosti utvrđene za to područje, određivanjem
ukupne alfa i beta aktivnosti prema Listi VIII ovog pravilnika. Ako ukupna alfa i beta
aktivnost uključujući i niskoenergetske čestice beta emisije (3H14C) prelazi dozvoljeni nivo,
određuje se i sadržaj pojedinih radionuklida u skladu s propisom o maksimalnim granicama
radioaktivne kontaminacije životne sredine i o vršenju dekontaminacije.
3. 1.1. Kontrola higijenske ispravnosti
Nadzor nad higijenskom ispravnošću vode za javno snabdjevanje stanovništva vrše
sanitarna inspekcija i javno-zdravstvene ustanove u skladu sa zahtjevima koji se odnose na
higijensku ispravnost vode za piće propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za
piće, a u pogledu broja i mjesta uzimanja uzoraka za kontrolu u skladu sa odredbama ovog
Pravilnika.
Laboratorijske analize vrše na osnovu propisanih metoda isključivo ustanove javnog
zdravstva za koje je utvrđeno da ispunjavaju uslove u pogledu prostora, kadra i opreme i
koje je rješenjem odredio ministar nadležan za poslove zdravlja.
36
4. OPŠTI PODACI O LOKALITETU IZVORIŠTA- BUNARA
4. 1. LOKACIJA IZVORIŠTA VODE ZA PIĆE
Grad Prijedor se nalazi u sjeverozapadnom djelu Republike Srpske, odnosno Bosne i
Hercegovine, i ograničen je koordinatama l6˚37′30″ i 16˚45′ istočne geografske dužine,
odnosno između 44 ˚45' i 45˚00΄ sjeverne geografske širine.
Slika 1. Geografski položaj područja istraživanja
U morfološkom smislu predstavja brežuljkasti teren čije kote ne prelaze 300
metara nadmorske visine. Najnižu kotu terena predstavlja rijeka Sana koja se na izlazu iz
područja istraživanja nalazi na 130 metara nadmorske visine. Područjem istraživanja
dominira Prijedorsko polje sa kotom od 135 metara nadmorske visine i rijekom Sanom koja
37
protiče područjem od juga prema sjeveru, prikupljajući usput gotovo sve tokove s ove
teritorije.
Područje istraživaja karakteriše veliki broj rijeka i potoka povremenog karaktera,
koje stvaraju veoma gustu hidrografsku mrežu, a razlog za ovakvu pojavu je geološki sastav
terena.
Glavnu putnu komunikaciju ovog područja predstavlja magistralni put Banja Luka –
Prijedor - Novi Grad, pored kojeg ide i željeznička pruga. Od putnih pravaca trebalo bi
pomenuti i putni pravac Prijedor - Sanski Most, Prijedor - Dubica i Prijedor - Kostajnica.
Izvorište „Tukovi“ i Mataruško polje“ je formirano u okviru aluvijalnih sedimenata
rijeke Sane, a u hidrološkim minimumima dolazi do drastičnog pada podzemnih voda u
izdanima, radijus dejstva bunara se širi privlačeći ka sebi podzemne vode i iz okvira zona
sanitarne zaštite. To se ne dešava uvijek nego samo kada su padavine ispod srednje
višegodišnje vrijednosti za taj period.
Podzemne vode izvorišta “Tukovi i Mataruško polje“ se direktno prihranjuju
vodama rijeke Sane, a da se povećanjem kapaciteta crpljenja na izvorištima aktiviraju
podzemni kanali kojima površinske vode rijeke Sane odlaze u podzemlje u većim
količinama nego obično.
U neposrednoj blizini izvorišta „Tukovi“, a van područja zona sanitarne zaštite i u
okviru njih, je naselje Tukovi. Poznato je da urbanizacija sa sobom nosi i djelatnosti koje
prijete ugrožavanju kvaliteta zemljišta i podzemnih voda..
Izvorište „Mataruško polje“ je formirano u okviru stijenskih masa karstnog tipa
poroznosti, a preko kojih dolaze aluvijalni sedimenti kao idealan provodnik površinskih
voda.
Rijeka Sana kao glavni izvor prihranjivanja karstnog podzemlja, je veoma blizu
izvorišta „Mataruško polje“ (oko 500 m), tako da njene vode svakako dolaze u karstno
podzemlje. Kako je uz rijeku Sanu intezivna poljoprivredna proizvodnja, vode rijeke Sane
na svom putu prema karstnoj izdani vrše „spiranje“ i apsorpciju sredstava tretiranja
poljoprivrednih kultura (npr. pesticidi, vještačka đubriva). Kao i u slučaju izvorišta „Tukovi“
i na „Mataruškom polju“ koje, osim što kaptiraju karstnu izdan, dijelom i kaptiraju i
aluvijalne sedimente, postoji opasnost prinosa štetnih komponenti u izdanske vode tokom
hidroloških minimuma, iz područja lijeve obalske strane rijeke Sane, gdje je stepen
urbanizacije velik.
38
4. 2. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE
Prodor tople jadransko-mediteranske klime je spriječen pružanjem planinskog
vijenca Dinarida, dok je uticaj kontinentalne klime koja dolazi iz Slavonije ublažen
planinom Kozarom. Zbog dominantnog uticaja pomenutih klima, a ipak pod uticajem istih,
prijedorskom kotlinom vlada umjereno-kontinentalna klima. Odlike ove klime su topla
ljeta i hladne zime sa jasno izraženim prelaznim godišnjim dobima. Klima u cjelini ili
pojedini klimatski elementi na ovom području imaju veliki uticaj na režim voda i njihove
rezerve, biljni svijet, naseljenost područja, lokacija naselja, itd.
4. 3. VODOSNABDIJEVANJE GRADA PRIJEDORA
Najveći dio stanovništva i privrede opštine Prijedor se snabdijeva vodom putem
javnog vodovodnog sistema. Javni vodovodni sistem vodu dobija sa izvorišta “Tukovi-
Mataruško polje”. Izvorišta “Tukovi-Mataruško polje” trebalo bi da zadovolje potrebe oko
70 000 stanovnika. Trenutno instalisani kapaciteti javnog vodovodnog sistema nisu dovoljni
da obezbijede dovoljno vodosnabdijevanje čak i u normalnim uslovima. U ljetnim
mjesecima postoji redukovano snabdijevanje stanovnika vodom za piće. Pokrivenost
stanovništva i privrede sa javnog vodovodnog sistema iznosi 60%.
Javnim vodovodnim sistemom upravlja preduzeće “Vodovod” a.d. Prijedor. Ovaj
sistem bazira se na zahvatanju podzemnih voda iz aluvijuma rijeke Sane putem bunara.
U eksploataciji se nalazi šest bunara ukupnog kapaciteta 285 l/sec na lokalitetu
“Tukovi- Mataruško polje”, ukupnog kapaciteta 95 l/sec. Zbog nemogućnosti da se
rapoloživim količinama vode redovno snabdijevaju svi potrošači, kao i zbog značajne
visinske razlike terena, formirane su dvije visinske zone snabdijevanja, što praktično znači
da se vodovodni sistem Prijedora sastoji iz tri nezavisne vodovodne mreže:
-vodovodna mreža za prvu visinsku zonu , voda iz izvorišta “Tukovi-Mataruško
polje”,
-vodovodna mreža za drugu visinsku zonu ,voda iz izvorišta “Prijedorčanka”,
-vodovodna mreža za naselje Ljubiju, voda iz izvorišta “Tukovi - Mataruško polje”.
U prvoj visinskoj zoni se nalazi oko 70% potrošača i ona se snabdijeva direktno iz
izvorišta “Tukovi-Mataruško polje” odnosno sa pet bunara : B1, B2, B3, B4 i B5.Na ovom
39
izvorištu u funkciji je i bunar B 3/2 iz kog se voda trenutno pumpa u bunar B1 i B2 zbog
nedovoljne izdašnosti ova dva bunara u odnosu na kapacitete ugrađenih pumpi, kao i zbog
nemogućnosti da se ovaj bunar priključi na glavni potisni cjevovod zbog njegove ograničene
propusne moći.
Druga visinska zona vodovodne mreže Prijedora se vodom snabdijeva sa bunara
“Prijedorčanka” koji se nalazi u krugu istoimene fabrike.
Distributivna mreža sastoji se od cijevi 50-400 mm prečnika, ukupne dužine oko 250
km, najveći dio mreže star je oko 30 godina, a njen veliki dio sastoji se od azbestnih cijevi
proizvedenih u bivšoj SFRJ. Gubici vode u sistemu prema analizama su oko 55%.
Najveći gubici su identifikovani na kućnim priključcima i starim pocinčanim i
drugim cijevima malih prečnika u distributivnoj mreži. Evidentirani su i gubici u šahtovima.
Na glavnim transportnim cijevima većih prečnika nema značajnijih gubitaka
.
Slika br. 2. Hlorinator na bunaru B 4.
40
4. 4. POTREBE STANOVNIKA ZA VODOM ZA PIĆE
Broj stanovnika grada Prijedora koji se snabdijeva vodom sa izvorišta ''Tukovi'' i
''Mataruško polje'' nije moguće precizno dati i to iz razloga:
Poslednji popis stanovništva koji se obavio na području opštine Prijedor datira iz
1991. godine, a poslije toga su se desile velike migracije stanovništva usljed ratnih dejstava,
iz različitih izvora postoje velike razlike u procjeni broja stanovnika,
U vodovodu ne postoje egzaktni podaci o broju potrošača, a veliki je i broj ''divljih''
priključaka.
Zbog svega gore navedenog, broj stanovnika koji se snabdijeva vodom za piće sa
izvorišta daćemo kao artimetičku sredinu broja stanovnika iz različitih izvora čime se
najvjerovatnije dobija najtačniji podatak, a taj broj je oko 70 000 stanovnika.
4.5. KONTROLA KVALITETA VODE ZA PIĆE NA PODRUČJU
ISTRAŽIVANJA
Broj i vrsta anliza u kontroli kvaliteta vode dobija se na osnovu broja
ekvivalentnih stanovnika.
Trenutni broj potrošača na području Prijedorske opštine koji se snabdijevaju iz
sadašnjeg sistema je procjenjen na oko 70.000. To ovaj vodovodni sistem svrstava u IV
grupu po broju ekvivalent stanovnika.
Broj mjernih tačaka po jednom uzorkovanju je 11 (jedanaest) pošto postoje dva
izvorišta sa četiri eksploataciona bunara, ''Tukovi'' i ''Mataruško polje I'', a iz vodovodne
mreže broj mjernih tačaka za grupu od 50.000-100.000 ekvivalent stanovnika je 7 (sedam).
Uzorkovanje se vrši četiri puta u mjesecu.
U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno-obrazovnih ustanova u toku školske
godine vrše se sporadično, samo u slučaju higijensko – epidemioloških indikacija i ako bi
trebalo da se rade najmanje 4 (četiri) osnovna pregleda i pregled obima novog zahvata vode
jedanput u tri godine, a za vrijeme raspusta pregled se vrši na 15 dana prije početka nastave .
U objektima za odmor djece i omladine i u omladinskim naseljima ne vrše se kako
osnovni tako I periodični pregledi za vrijeme korišćenja objekata.
41
Na području Prijedorske opštine (onog dijela koji se snabdijeva vodom iz vodovodne
mreže) broj vaspitno-obrazovnih ustanova je 21 (dvadeset i jedna), a objekata za odmor
djece i omladine je 15 (petnaest).
S obzirom na hidrogeološke karaktristike terena kad su u pitanju bunari Prijedorskog
vodovoda na lokaciji Tukovi i Mataruško polje i blizina rijeke Sane kao i njena veza u
napajanju izdani u hidrološkom periodu, dotrajale vodovodne mreže u istraživanom periodu,
zbog higijensko – epidemioloških indikacija i na lični zahtjev građana, uziman je veći broj
uzoraka na mikrobilošku ispravnost od onih na fizičko – hemijsku ispravnost.
.
Uzorkovanje vode se vrši prema planu četiri puta mjesečneo i obavlja ga
Higijensko-epidemiološka služba Doma zdravlja Prijedor i iste odmah dostavlja u
laboratoriju Instituta za zaštitu zdravlja Banja Luka na analizu.
4 .6. ZONE SANITARNE ZAŠTITE NA PODRUČJU ISTRAŽIVANJA
Na području istraživanja formirane su zone sanitarne zaštite za izvorišta :
● "Tukovi",
● "Mataruško polje I" i
● potencijalnog izvorišta "Mataruško polje II",
● duž cjevovoda kojima se voda transportuje od eksploatacionih bunara B-3,
B- 3/II, B-5 do B-1 i B-2,
● magistralnih cjevovoda kojima se voda transportuje od izvorišta do
potrošača,
● duž saobraćajnice Prijedor - Sanski Most, na potezu Gradski most - most
Žeger, u ukupnoj dužini od 3500 metara,
● duž saobraćajnice Prijedor - Ljubija, na potezu od odvajanja od
saobraćajnice Prijedor - Sanski Most pa do 250 metara po izlasku iz zone
šire zaštite izvorišta ''Tukovi'', u ukupnoj dužini od 1650 metara, i
● duž lokalnog puta ka selu Bišćani (oba odvajanja od glavne saobraćajnice
Prijedor - Sanski Most) pa sve do 250 metara po izlasku iz zone šire zaštite
budućeg izvorišta ''Mataruško polje II'', u ukupnoj dužini od 3710 metara.
42
Primjenom Pravilnika o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i
pojaseva sanitarne zaštite područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i
voda namijenjenih ljudskoj upotrebi, zone sanitarne zaštite se određuju dvojako:
- kao minimalno udaljenje granice određene zone sanitarne zaštite od
utvrđenog objekta ili prethodno određene granice sanitarne zaštite, izražene u
metrima, i
- kao udaljenje granice određene zone sanitarne zaštite od utvrđenog objekta
ili prethodno određene granice sanitarne zaštite, izražene u vremenu toka
podzemne vode.
Slika br. 3. Šematski prikaz zona sanitarne zaštite na području istraživanja za postojeća i potencijalno izvorište po metodi minimalnog udaljenja
43
Na slikama 3. i 4. je dat prikaz prostiranja zone neposredne zaštite oko
eksploatacionih bunara B-1 i B-2 (eksploataciono polje Tukovi), eksploatacionih bunara B-
3, B-3/II, B-4 i B-5 (ekploataciono polje Mataruško polje I) te bunara EB-1 i EB-2
(Mataruško polje II), predstavljene plavom bojom.
Slika br. 4 . Prikaz prve dvije ZSZ na području potencijalnog izvorišta Mataruško polje II, po metodi minimalnog udaljenja
44
Na slikama 3. i 4. je dat prikaz prostiranja zone uže zaštite oko eksploatacionih
bunara B-1 i B-2 (eksploataciono polje Tukovi), eksploatacionih bunara B-3, B-3/II, B-4 i
B-5 (ekploataciono polje Mataruško polje I) te bunara EB-1 i EB-2 (Mataruško polje II),
predstavljene crvenom bojom.
Slika br. 5. Prikaz prijedloga zona i pojaseva sanitarne zaštite na području
izvorišta Tukovi, Mataruško polje I i II, po metodi minimalnog udaljenja granice od bunara.
45
Slika br. 6 . Uporedni prikaz prijedloga zona uže zaštite na području izvorišta
''Tukovi'' označenih crvenom i oker bojom, po obe metode određivanja
U pojasevima sanitarne zaštite sprovode se mjere koje su propisane kao najveći
dostupan standard za svaki konkretan slučaj, odnosno kao najbolje dostupne tehnike, vezane
za postupak ili radnju koja je usmjerena ka aktivnostima u okviru pojasa sanitarne zaštite,
ukoliko se odnose na objekte koji služe za snabdjevanje stanovništva vodom za piće,
odnosno vodi koja je namjenjena ljudskoj upotrebi.
46
4.7. KATASTAR ZAGAĐIVAČA PODZEMNIH VODA NA PODRUČJU
ISTRAŽIVANJA
Narušavanje kvaliteta vode predstavlja odstupanja od utvrđenih parametara sa
aspekta njihovog iskorišćenja.
Samoprečićavanje predstavlja prirodno poboljšanje kvaliteta bez preduzimanja
posebnih mjera.
Zagađivači voda - predstavljaju sve one organske ili neorganske materije i supstnce
koje se neprirodno, prvenstveno uticajem ljudskog faktora, unose u nedozvoljenim
količinama u izdan, direktno ili indirektno, a čije se porijeklo može odvojiti od porijekla
onih osnovnih sastojaka i osobina koje vode već posjeduju.
Na području istraživanja urađen je katastar zagađivača. Na istražnom području
locirane su dvije pumpne stanice za promet naftnih derivata. Mogućnost zagađenja
podzemnih voda i zemljišta u slučaju incidentnih situacija derivatima nafte (potencijalni
zagađivači).
S obzirom da se na njima vrši stalna manipulacija sa značajnim količinama naftnih
derivata, postoji realna opasnost od ugrožavanja izvorišta. Ovo su najopasniji potencijalni
zagađivači.
Slika br. 7 . Benzinska pumpa ''Ina'' na putu Prijedor – Sanski Most
47
Slika br. 8 . Benzinska pumpa ''Dušanić'' na putu Prijedor – Sanski Most
Iako autopraonica i autoservis ne ulaze u zone sanitarne zaštite, čak je i relativno
dovoljno udaljena od njih, zbog svog položaja i geoloških i hidrogeoloških uslova terena na
ovom području je veoma opasan potencijalni zagađivač površinskih i podzemnih voda. Sve
ono što važi za pumpne stanice za promet naftnih derivata u pogledu potencijalnog
zagađenja podzemnih voda važi i za objekte ovog tipa.
Individualni objekti su posebno bili opasni zbog svog položaja i neriješenog pitanja
odvoda otpadnih voda (nije postojala kanalizaciona mreža), pa su koristili septičke jame sa
otvorenim dnom i predstavljali potencijalne zagađivače koji ugrožavaju kvalitet podzemnih
voda, a što je predstavljalo stalnu opasnost po zdravlje stanovnika. U cilju očuvanja i zaštite
izvorišta vodosnabdjevanja „Tukovi i Mataruško polje“ na eliminaciji ovog opasnog stalnog
zgađivača, opština Prijedor je pristupila izgradnji kanalizacione mreže u naselju Tukovi.
Veliki broj ovih objekata, osim što se nalaze u zonama uže i šire sanitarne zaštite
izvorišta ''Tukovi'' - ''Mataruško polje'', nalazi se i u neposrednoj zoni sanitarne zaštite
(primjer su kuće neposredno uz bunar B-5 – slika br .9.).
48
Slika br. 9 . Individualni objekti u neposrednoj blizini eksploatacionog bunara B-5
Kada se zna da u zoni bunara B-5 postoji direktan kontakt aluvijalnih sedimenata i
krečnjaka, koji predstavljaju kolektor podzemnih voda koje se crpe za potrebe
vodosnabdijevanja, onda pitanje nije da li su oni bili zagađivači, već koliki teret zagađenja je
išao u podzemlje.
Na području MZ ''Tukovi'', prema podacima dobijenim iz mjesne zajednice, od 720
domaćinstava sa oko 3000 stanovnika. 250 domaćinstava (35%) se bavi isključivo
poljoprivrednom proizvodnjom. Korišćenjem mineralnih đubriva i pesticida i njihovim
spiranjem sa poljoprivrednih površina moguće je emitovanje zagađenja u obliku azota,
fosfora i pesticida. U literaturnim izvorima navodi se podatak da oko 10% upotrebljenih
pesticida i vještačkog đubriva biva isprano sa poljoprivrednih površina i odnijeto ili u
površinske vode ili se infiltrira u podzemlje.
Pesticidi koji dospiju u površinske tokove rijeka, posebno tamo gdje su izvorišta
vezana za priobalja rijeka gdje postoji aktivna hidraulička veza rijeka-izdan (takav je slučaj
u Prijedoru), su mnogo opasniji nego pesticidi koji odu u podzemlje. Razlog tome je što je
prema istraživanjima razgradnja pesticida koji uđu u podzemlje, pod uticajem aerobnih
bakterija, obavi za oko 3 nedjelje, a koncentracija zavisi od količina koji se koriste u
agrokulturi na tom području. Takođe se vrši jednim dijelom i adsorpcija pesticida pri
njihovoj filtraciji kroz podzemlje.
49
Sa druge strane rijeke cijelim svojim tokom sakupljaju pesticide uzvodno od
posmatranog područja tako da kada dođu do njega koncentracije pesticida mogu dostići
veliki nivo, a u rijekama sa smanjenim sadržajem kiseonika smanjuje se i mogućnost
razgradnje pesticida.
Površinske vode Sane su potencijalni izvori zagađivanja zbog povezanosti sa
podzemnim vodama u sjevernom dijelu područja istraživanja. Površinske vode mogu biti
izvor neorganskog, organskog i bakteriološkog zagađenja u raznim koncentracijama.
Posebnu opasnost po zagađenje rijeke Sane, a indirektno i izvorišta , predstavlja
ribnjak ' 'Saničani'' čije otpadne vode se upuštaju direktno u rijeku Gomjenicu, koja se potom
ulijeva u Sanu.
50
5. METODE ISTRAŽIVANJA Istraživanje je provedeno u Ad Vodovod i ZU "Dom zdravlja" Prijedor na osnovu
rezultata mikrobioloških i fizičko – hemijskih ispitivanja - analiza uzoraka vode, inspekcije
vodoobjekata i vodovodne mreže.
Istraživanje je urađeno na osnovu retrospektivne analize rezultata uzoraka vode
rađenih u periodu od 2003. do 2008.godine.
Posmatrani nalazi su se odnosili, kako na bakteriološku ispravnost vode za piće
prijedorskog vodovoda, tako i na fizičko-hemijsku ispravnost u obimu osnovnog pregleda
vode.
5. 1. OBRADA PODATAKA
Dobijeni rezultati su sistematizovani tabelarno, prikazani su numerički apsolutnim i
relativnim brojevima, a zatim prikazani grafički čime smo dobili kvantitativne
karakteristike ispitivanih uzoraka.
Ukupan uzorak je podjeljen po godinama i prikazane vrijedosti parametara za
bakteriološku i fizičko-hemijsku ocjenu kvaliteta vode za piće.
U monofaktorijalnoj analizi posmatran je apsolutni i procentualni odnos rezultata
neispravnih uzoraka u odnosu na ispravne analize uzorka vode po godinama praćenja.
U multifaktorijalnoj analizi posmatrano je ukupan broj neispravnih rezultata
analiza u odnosu na ukupan broj ispravnih rezultata analza uzoraka vode i najčešćih
kontaminenata.
51
5. 2. REZULTATI ISTRAŽIVANJA
5. 2.1.TABELARNI I GRAFIČKI PRIKAZ REZULTATA
Tabela br. 14 . Tabelarni prikaz mikrobiološke ispravnosti vode za piće gradskog
vodovoda u Prijedoru u periodu 01.01-31.12.2003. godine.
2003.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA 11 7.1%
ISPRAVNIH VODA 146 92.9%
UKUPNO 157 100.0%
Grafikon br. 1.Grafički prikaz mikrobiološke ispravnosti vode prijedorskog
vodovoda u periodu od 01.01.2003.- 31.12.2003.godine
Kako iz tabelarnog, tako i iz grafičkog prikaza broja uzoraka i na osnovu rezultata
mikrobioloških ispitivanja u pogledu zahtjeva propisanih Pravilnikom o higijenskoj
ispravnosti vode za piće „Službeni glasnik RS br.40/03. Uočavamo da je od 157 uzetih
uzoraka u toku godine na bakteriološku ispravnost 146 je higijenski ispravno, ili 92,9%, a 11
uzoraka ili 7,1% su higijenski neispravni u pogledu analiziranih mikrobioloških
parametara.
11(7.1%)
146( 92.9 %)
NEISPRAVNIH VODA
ISPRAVNIH VODA
52
Grafikon br. 2. Grafički prikaz učešća bakterioloških kontaminenti u
neispravnim uzorcima vode za 2003.godinu.
Iz grafikona br. 2. je vidljivo da su u neispravnim uzorcima prisutni mikrobiološki
kontaminenti iznad MDV.
Tabela br.l5 .Tabelarni prikaz mikrobiološke ispravnosti uzoraka vode za 2004.godinu
2004.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA 39 16.8%
ISPRAVNIH VODA 193 83.2%
UKUPNO 232 100.0%
4
11
2
10
Ukupan broj AMB MPNPseudomonas aeruginosa Streptococcus faecalisEnterobacter sp.
53
Grafikon br. 3. Grafički prikaz stanja analiziranih uzoraka vode na bakteriološku
ispravnost bunarskog sistema snabdjev grada Prijedora u periodu
01.01.-31.12.2004.godine.
Sa zdravstveno-ekološkog aspekta u pogledu ispitivanih mikrobioloških parametara
shodno odredbama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl.gl.RS br 40/03)
prikazano tabelom br 14 i grafikonom br.3. je utvrđeno da je od ukupno pregledanih 232
uzoraka, 193 uzorka ili 83,2% su ispravna, to jest odgovaraju propisima i normama za
prečišćene i dezinfikovane vode za piće, a 39 uzorka ili 16,8% su neispravna, to jest ne
odgovaraju propisima.
39(16.8%)
193(83.2%)
0
50
100
150
200
250
NEISPRAVNIH VODA ISPRAVNIH VODA
54
Grafikon br. 4.Grafički prikaz bakterioloških kontaminenti po vrstama u
neispravnim uzorcima vode za 2004.godinu.
61
7
420
10
Koliformne bakterije Ukupan broj AMBEscherichia colli MPNPseudomonas aeruginosa Enterobacter sp.
Iz grafikona br 4 je vidljivo prisustvo mikrobioloških kontaminenti po vrstama u
neispravnim uzorcima.
Tabela br. 16. Tabelarni prikaz bakteriološke ispravnosti vode za period od 01.01. - 31. 12. 2005 godine.
2005.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA 13 4,5%
ISPRAVNIH VODA 274 95.5%
UKUPNO 287 100.0%
55
Grafikon br. 5 .Grafički prikaz bakteriološke ispravnosti vode za 2005. godinu.
Tabela broj 16. i grafikoni br. 5 i 6. prikazuju stanje bakteriološke ispravnosti vode
rađene u periodu 01.01.-31.12.2005.godine. Ukupan broj analizranih uzoraka je 287, od
toga ispravnih 274, a neispravnih 13. U neispravnim uzorcima izolovano je u 10 slučajeva
AMB, 4 slučaja MPN, 2 slučaja enterobacter, u jednom slučaju pseudomonas aeriginosa i u
jednom slučaju streptococus fecalis, što ukazuje na kontinuirano zagađenje.
Grafikon br. 6. Grafički prikaz kontaminenata po vrstama u neispravnim
uzorcima vode za 2005.godinu.
4
11
2
10
Ukupan broj AMB MPNPseudomonas aeruginosa Streptococcus faecalisEnterobacter sp.
13
274
0
100
200
300
NEISPRAVNIH VODA ISPRAVNIH VODA
56
Tabela br. 17. Tabelarni prikaz bakteriološke ispravnosti uzoraka vode
rađenih za 2006.godinu.
2006.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA 14 4,86%
ISPRAVNIH VODA 274 95,1/%
UKUPNO 288
Grafikon br. 7.Grafički prikaz bakteriološke ispravnosti vode za 2006. godinu.
274
14
NEISPRAVNIH VODAISPRAVNIH VODA
57
Grafikon br.8. Grafički prikaz mikrobioloških kontaminenti u neispravnim uzorcima
vode za 2006,godinu
41
7
2 8
10
Koliformne bakterije Ukupan broj AMBEscherichia colli MPNPseudomonas aeruginosa Enterobacter sp.
Iz tabele br. 17. i grafikona br. 7. i 8. vidljivo je prisustvo mikrobioloških
kontaminenti po vrstama u analiziranim uzorcima. Od ukupno 288 uzoraka, 274 su ispravna,
a 14 su neispravna.
Tabela br. 18.Tabelarni prikaz bakteriološke ispravnosti analiziranih uzoraka
vode za 2007 godinu
.
2007.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA 12 2,79%
ISPRAVNIH VODA 419 97.21%
UKUPNO 431 100%
58
Grafikon br. 10. Grafički prikaz bakteriološke ispravnosti uzoraka vode za
piće za 2007.godinu.
12
419
NEISPRAVNIH VODA
ISPRAVNIH VODA
Grafikon br.9. Grafički prikaz mikrobioloških kontaminenata u analiziranim
uzorcima za 2007. godinu
2
4
2
9
1
Streptococcus faecalis Ukupan broj AMB Escerichia colli
MPN Enterobacter sp.
Iz tabele br. 18. i grafikonu br 9. i 10. vidi se : ukupan broj uzoraka, broj ispravnih i
broj neispravnih uzoraka vode rađeni na mikrobiološku ispravnost i prisustvo
mikrobioloških kontaminenti po vrstama. Iz prikaza se može konstatovati da je od ukupnog
broja od 43l analiziranih uzoraka 419 su ispravni a l2 ili 2,79% neispravnih.
59
Tabela br .19. Tabelarni prikaz rezultata bakterioloških analiza uzoraka vode
rađenih za 2008 godinu.
2008.GODINA
GRADSKI VODOVOD
NEISPRAVNIH VODA 12 2,77%
ISPRAVNIH VODA 421 97,23%
UKUPNO 433 100%
Grafikon br. 11. Grafički prikaz bakteriološke ispravnosti vode za piće za
2008.godinu.
421
12
NEISPRAVNIH VODAISPRAVNIH VODA
60
Grafikon br. 12.Grafički prikaz vrste bakterioloških kontaminenti u
ispitivanim uzorcima na bakteriološku ispravnost za 2008.godinu.
1
2
1
5
1
Streptococcus faecalis Ukupan broj AMBPseudomonas aeruginosa MPNEnterobacter sp.
Iz tabele br. 19. i grafikona br. 11. i 12 . može se vidjeti broj ispravnih uzoraka vode
u odnosu na broj neispravnih uzoraka u 2008.godini i mikrobiološkie kontaminete po
vrstama u neispravnim uzorcima. Od ukupno 269 uzorka ispravna su 263 (97,70%), a 6
(2,23%) uzoraka je bilo bakteriološki neispravno.
61
Tabela br. 24.Tabelarni prikaz bakteriološke ispravnosti vode za piće
i mikrobioloških kontaminenti za period 2003 – 2008.
R. br.
BAKTERIOLOŠKI KONTAMINENTI 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 %
2008
%
1. KOLIFORMNE BAKTERIJE - - 10 - - -
1
2. AMB 5 20 10 8 9 12
3. ESCHERICHIA COLLI 1 4 - 2 2
4. MPN 3 7 4 7 4 1
5. PSEUDOMONAS AERUGINOSA 1 1 1 1 -
1
6 STREPTOCOCUS FAECALIS 1 - 1 - 1
-
7 ENTEROBACTER SP. - 6 2 4 2
1
8 CITROBAKTER - - - - - 2
9 NEISPRAVNIH UZORAKA 11 5,1 39 16,8 13 4,5 14 4,9 12 2,79
12
2,77
10 ISPRAVNIH
UZORAKA 204 94,9 193 83,2 274 95,5 274 95,1 419 97,21
421
97,23
Iz prikazanih rezultata u analiziranom periodu od 2003 - 2008. godine (tabela br
24. ) može se vidjeti da su prisutni mikrobiološki kontaminenti koji ukazuju na zagađenje
vode u rasponu od 2,77 – 16,8 % kod osnovnih pregleda na godišnjem nivou za svaku
godinu na mikrobiološku ispravnost. I iz pikazanih rezultata možemo vidjeti da je najveći
broj mikrobiološki neispravnih uzoraka bio 16,8 % u 2004.godini, a najmanje zagađenje je
bilo 2,77 % u 2008. godine. Svi uzorci koji su analizirani i pokazali se kao mikrobiološki
neispravni, uzeti su iz vodovodne mreže, a što je indikator sekundarnog zagađenja, zbog
neispravne mreže ( cjevovoda ili ventila na šahtovima ).
62
Tabela br. 20.Tabelarni prikaz fizičko-hemijske ispravnosti uzoraka vode za piće u
periodu od 2003. do 2008 godine
GODINA UKUPNO ISPRAVNI % NEISPRAVNI %
2003 143 142 99,3 1 0,7
2004 215 214 99,5 1 0,5
2005 205 205 100 - -
2006 218 212 2,75 6 2,75
2007 383 381 0,52 2 0,52
2008 402 400 99,50 2 0,50
UKUPNO 1566 1554 99,23 12 0,77
Grafikon br. 13. Grafički pregled ispravnih i neispravnih uzoraaka vode na
fizičko-hemijsku ispravnost u periodu od 2003. – .2008.godine.
1 1 0 6 2 2
142
214 205 212
381402
0.7 0.5 0 2.75 0.52 1.2
99.3 99.5 100 97.25 99.48 98.8
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
2003.GODINA 2004.GODINA 2005.GODINA 2006.GODINA 2007.GODINA 2008 GODINA
NEISPRAVNE VODEISPRAVNE VODENEISPRAVNE VODE %ISPRAVNE VODE%
63
Tabela br. 21 . Prosječne godišnje vrijednosti nekih fizičko-hemijskih parametara
Godina
Prosječne godišnje vrijednosti nekih fizičko-hemijskih parametara
(mg/l)
pH Potrošnja
KMnO4
Nitrati
NO3
Željezo
Fe
Mangan
Mn
2003 7.85 6,85* 1.00 0 0
2004 6.90 4,00 1.66 0.016 0.012
2005 7.32 3.30 1.14 0.021 0.009
2006 7,l2 2.95 1.34 0.025 0.010
2007 7.05 2.74 1.55 0.029 0.011
2008 7.45 3.43 1.05 0.012 0.07
*Veća vrijednost godišnjeg prosjeka potrošnje KMnO4 je zbog jednog mjerenja u
junu 2003. godine kada je maksimalna koncentracija utroška KMnO4 bila 49.3 mg/l.
Tabela br. 22.Tabelarni prikaz hemijskih kontamineata za period 2003.-2008. godina
GODINA MUTNOĆA BOJA NITRATI UTROŠAK
KMnO4
MIRIS NA
HLOR
2003. 1 4
2004. 1
2005.
2006. 3 1
2007. 2 1
2008. 3 2
64
Grafikon br.14. Grafički prikaz fizičko – hemijskih kontaminenti u neispravnim
uzorcima vode za piće za period 2003 – 2008.godine.
Iz tabela br. 20, 21 i 22 te grafikona br. 13 i 14. može se konstatovati da je u
periodu 2003.-2008. godine broj uzoraka na fizičko – hemijsku analizu rastao, a što se može
okarakterisati buđenjem zdravstveno–ekološke svijesti onih koji brinu o monitoringu vode
za piće gradskog vodovoda i revnosnijim radom sanitarne inspekcije. Fizičko-hemijska
neispravnost odnosi se: na povećanu mutnoću (ukupno 9 analiza za posmatrani period),
zatim boja u tri slučaja, prisustvo nitrata u jednom slučaju, a što je vjerovatno znak mješanja
površinskih voda sa vodom iz vodovodnog sistema, jer je i bakteriološka analiza u istom
periodu bila neispravna i u 4 (četiri) slučaja povećane koncentracije rezidualnog hlora iznad
MDK.
1
4
1 3
1
2
1
3
2
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5
MUTNOĆA
BOJA
NITRATI
UTROŠAK KMNO4
MIRIS NA HLOR
2008. GODINA
2007. GODINA2006. GODINA
2005.GODINA2004.GODINA
2003. GODINA
65
6. ANALIZA REZULTATA I DISKUSIJA
Analiza i diskusija rezultata dati su na na osnovu izviđanja terena, prikupljanja
podataka i dobijenih rezultata, mikrobiološke i fizičko - hemijske ispravnosti vode za piće
bunarskog sistema snabdjevanja grada Prijedora za period 2003 – 2008 godine.
Analizom dobijenih podataka može se vidjeti da najveći dio stanovništva grada
Prijedora se snabdjeva vodom za piće putem javnog vodovodnog sistema. Javni vodovodni
sistem vodu dobija sa izvorišta “Tukovi-Mataruško polje”. Ovaj sistem bazira se na
zahvatanju pozemnih voda iz aluvijuma rijeke Sane putem bunara ukupnog kapaciteta 285
l/sec. Dubina bunara je iznad 30 metara. Izvorišta “Tukovi-Mataruško polje” trebalo bi da
zadovolje potrebe oko 70 000 stanovnika.
Izvorište „Tukovi“i Mataruško polje“ je formirano u okviru aluvijalnih sedimenata
rijeke Sane, a u hidrološkim minimumima dolazi do drastičnog pada podzemnih voda u
izdanima, radijus dejstva bunara se širi privlačeći ka sebi podzemne vode i izvan okvira
zona sanitarne zaštite. To se ne dešava uvijek nego samo kada su padavine ispod srednje
višegodišnje vrijednosti za taj period.
Ovim područjem dominira Prijedorsko polje sa nadmorskom visinom od 135 m i
rijekom Sanom koja presjeca teren od juga prema sjeveru, prikupljajući usput sve tokove.
Klima na ovom području ima valiki uticaj na režim voda i njihove rezerve, biljni sijet i
naseljenost. Prijedorsko polje je uglavnom naseljeno, stanovništvo se uglavnom bavi
poljoprivrednom proizvodnjom, a jedan dio i uzgojem stoke.
Na području istraživanja određene su zone sanitarne zaštite i to oko izvorišta
„Tukovi i Mataruško polje“, potencijalnih izvorišta „Mataruško polje II“, duž cjevovoda i
duž saobraćajnica. Zone sanitarne zaštite su određene na osnovu minimalne udaljenosti
određene zone od utvrđenog objekta izražene u metrima i vremenu toka podzemne vode.
Uporednim prikazom zona zaštite može se vidjeti da se obe metode približno poklapaju.
Zone sanitarne zaštite su propisno označene.
Zona šire zaštite je naseljena, u njoj se nalazi poljoprivredno zemljište, otpadne vode
dijela ovog naselja se odvode septičkim jamama sa propusnim dnom. Imamo slučajeva
izgrađenih stambenih objekata neposredno uz užu zonu.
66
Na području istraživanja je urađen katastar zagađivača iz kojeg se vidi da postoje
zagađivači prirodnog i antropogenog porijekla.
Od prirodnih zagađivača su : površinske vode rijeke Sane, njene pritoke i ribnjak
Saničani sa svojim otpadnim vodama.
Zagađivači antropogenog porjekla su: stambena naselja u zonama sanitarne zaštite,
septičke jame, depresije terena od šljunkara, obradivo poljiprivredno zemljište zbog
upotrebe vještačkih đubriva i zaštitnih sredstava, putne komunikacije zbog izduvnih gasova i
teških metala, servisi, autopraonice, benzinske pumpe zbog opasnosti zagađenja naftnim
derivatima, betonjara i druge uslužne radnje smještene u naselju Tukovi.
Što se tiče stanja vodovodne mreže, slobodno se može reći da je u dosta lošem
stanju, jer je rađena prije 30 godina i za potrebe mnogo manjeg broja stanovnika. Zbog
dotrajalosti, često pucaju cijevi i ventili na šahtovima, veliki su gubitci vode iz mreže, a
zbog čestih kvarova i nestajanja vode mogućnost sekundarnog zagađenja u mreži je prisutna
zbog negativnog pritiska i povlačenja zagađenja u sistem kako u situacijama velikih
padavina tako i za vrijeme hidrološkog minimuma.
Kontrola higijenske ispravnosti vode za piće Prijedorskog vodovoda se vrši
redovnim uzorkovanjem na osnovne i periodične preglede i u slučaju higijensko-
epidemioloških indikacija na mikrobiološku i fizičko-hemijsku ispravnost vode za piće.
Redovno se vrši nadzor i inspekcija stanja izvorišta, distributivne mreže, zona sanitarne
zaštite, dezinfekcije vode i zdravstveni nadzor nad zaposlenim licima.
Uzorkovanje na osnovne analize se vrši četiri puta mjesečno, uzima se 11 uzoraka i
to iz svakog izvorišta i iz distributivne mreže određeno prstenasto, stim da se povremeno
mjenjaju mjesta uzorkovanja u mreži.
Uzorkovanje obavlja stručna ekipa higijensko-epidemiološke službe Doma zdravlja
Prijedor i u roku od dva sata dostavlja Institutu za zaštitu zdravlja Banja Luka na analizu.
Procjena bakteriološke i fizičko – hemijske ispravnosti vode je rađena na osnovu
laboratorjiskih rezultata sistematizovanih tabelarno, prikazani numerički i grafički po
godinama posmatranog perioda u skladu sa Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za
piće.
67
U 2003 godini uzeto je ukupno 157 uzoraka na mikrobiološku ispravnost, od kojih je
146 ili 92, 9 % ispravnih uzoraka, a 11 ili 7, 1 % neispravnih. Prisutni mikrobiološki
kontaminenti iznad MDV su : aerobne mezofilne bakterije (AMB), ukupan broj koliformnih
bakterija u 100 ml prečišćene vode (MPN, most probable number), pseudomonas
aeruginosa, streptococus fecalis i enterobacter u neispranim uzorcima.
Od 157 uzetih uzoraka na fizičko – hemijsku analizu u 2003 godini, četiri uzorka su
bila neispravna i to zbog mirisa na hlor i veće vrijednosti godišnjeg prosjeka KMnO4.
KMnO4 je zbog jednog mjerenja u junu kada je maksimalna koncentracija bila 49,3mg / l i
to u vrijeme poplava, zbog mješanja suspendovanih materija sa podzemnom vodom izdani.
U 2004 godini je uzeto 232 uzorka na mikrobiološku ispravnost,od kojih su 193 ili
83,2% uzorka bila ispravana, a 39 ili 16,8 % su bili neispravni zbog prisustva
mikrobioloških kontaminenti iznad MDV i to koliformne bakterije, escherihia colli,
pseudomonas aeruginosa, AMB, MPN i enterobakter.
Na fizičko – hemijsku analizu vode za piće uzeto je 215 uzoraka,od kojih je jedan
bio neispravan i odnosio se na povećanu mutnoću iznad MDV.
Za 2005 godinu uzeto je 287 uzoraka na mikrobiološku analizu vode za piće, od
kojih su 274 ili 95,5 % uzoraka bili ispravni, a u 13 ili 4,5 % uzoraka su bili prisutni
mikrobiološki kontaminenti iznad MDV i to AMB, MPN, pseudomonas aeruginosa,
streptococus fecalis i enterobacter.
Na fizičko - hemijsku analizu u 2005. godini uzeto je 205 uzoraka i svi su bili
ispravni.
U toku 2006 godine je uzeto 288 uzorka na mikrobiološku analizu vode za piće, od
kojih je 274 ili 95,1 % bilo ispravno a 14 ili 4,9 % bili su neispravni zbog prisustva
mikrobiloških kontaminenti iznad MDV, i to : AMB, MPN, escherichia colli, pseudomonas
aeruginosa i enterobaktera.
Na fizičko – hemijsku analizu u 2006. godini je uzeto 212 uzoraka, od kojih 4
uzorka su bila neispravna i sadržavali su parametre iznad MDV i to mutnoću u 3 slučaja i
nitrite u jednom slučaju.
U toku 2007. godine uzeto je ukupno 431 uzorak na mikrobiološku analizu vode za
piće, od kojih je 4l9 ili 97,21 % uzoraka bilo ispravno, i 12 ili 2,79 % uzoraka je bilo
68
neispravno zbog prisustva mikrobioloških kontaminenti iznad MDV i to : AMB, MPN,
Escherihia colli, streptococus fecalis i enterobakter.
Za provjeru fizičko - hemijske analizu u 2007. godini uzeto je 381 uzorak od kojih su
dva uzorka bila neispravna zbog prisustva boje u jednom slučaju i mutnoće u dva uzorka
iznad MDV.
Za 2008. godinu je uzeto 433 uzorka vode za piće na mikrobiološku analizu od
kojih je 421 uzorak ispravan, a 12 uzoraka je bilo neispravnio zbog prisustva mikrobioloških
kontaminenti iznad MDV, i to AMB, MPN, Enterobacter, koliformne bacterije fekalnog
porjekla, citrobakter i pseudomonas aeruginosa.
Na fizičko – hemijsku analizu vode za piće u 2008. godini je uzeto 402 uzorka od
kojih 2 uzorka su bila neispravna zbog povećanih vrijednosti rezidualnog hlora znad MDV i
mirisa na hlor.
69
7. Z A K LJ U Č A K
Higijenska ispravnost vode za piće utvrđuje se : osnovnim pregledom (A),
periodičnim pregledom (B), pregledom vode iz novog zahvata (V) i pregledom na osnovu
higijensko-epidemiološke situacije (G).
Higijenska ispravnost vode iz vodovoda za javno snabdjevanje stanovništva vodom
za piće vodovoda Prijedor, utvrđivana je sistematskim vršenjem osnovnih i periodičnih
pregleda vode u jednakim razmacuma u toku mjeseca, odnosno godine, zavisno od broja
ekvivalentnih stanovnika.
Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda uzorci vode su uzimani iz : svakog
izvorišta, i voovodne mreže, a broj tačaka određuje se zavisno od broja ekvivalentnih
stanovnika.
U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno obrazovnih ustanova, objektima za
odmor djece i omladine i u omladinskom naselju, nisu uzimani uzorci vode na mikrobilošku
i fizičko – hemijsku aalizu i ako su zakonska obaveza
Iz prikazanih rezultata se može zaključiti da pokazatelji mikrobiološke ispravnosti
vode za piće ukazuju na prisustvo mikrobioloških kontaminenata iznad MDV, i to u
periodima sa povećanim padavinama u toku godine, a što je u vezi sa spiranjem prisutnih
kontaminenata u zonama sanitarne zaštite i prodiranje površinskih voda u vodovodni sistem,
zbog neispravnosti, te je nužna stroga kontrola zona sanitarne zaštite i dislokaicija
zagađivača, izuzimanje poljoprivrednog zemljišta iz neposredne blizine uže zone sanitarne
zaštite, kao i rekonstrucija i zamjena dotrajalih cijevi i ventila u šahtovima.
I ako je u 2008 godini osjetan značajan trend porasta broja uzoraka u odnosu na broj
ekvivalentnih stanovnika, neophodno je da se broj mjesečnih uzorkovanja i broj tačaka
uzorkovanja uskladi sa Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće.
Kada je u pitanju fizičko-hemijski sastav ovih voda možemo izvući zaključak da je on
veoma povoljan, ispunjava Pravilnikom sve postavljene norme, kako u pogledu
mineralizacije, pH vrijednosti i fizičkih osobina, tako i prema sadržaju makro i
mikroelemenata, a što je u direktnoj vezi sa dubinom vodonosnog sloja koji se eksploatiše.
70
S obzirom da rijeka Sana napaja karstne izdani » Tukovi – Mataruško polje »
neophodno je urediti lijevu obalu rijeke, kako nebi plavila područja oko bunara u
hidrološkim periodima.
Zbog konfiguracije vodonosnih terena preporučljivo je češće uzorkovanje u
vrijeme poplava i dezinfekcija vode sa povećanom dozom hlora ali u okvirima MDV u
vrijeme elementarnih nepogoda (poplava).
Zagađenja u mreži, a ispravni nalazi na bunarima su indikatori koji ukazuju da je
potrebno izvršiti sanaciju mreže ili djela mreže.
Bunari i njihove zaštitne zone moraju biti pod stalnim nadzorom inspekcijskih
organa, a vlasnik AD „Vodovod „ Prijedor je dužan da kontinuirano vrši redovno
prečišćavanje vode i održavanje cijelog vodovodnog sistema.
Provesti plan rekonstrukcije prijedorskog vodovoda prema potrebama broja
stanovnika, s obzirom da je mreža rađena prema planu šezdesetih godina.
Preporučuje se generalno čišćenje i odmuljivanje bunarskog sistema po proceduri,
nabavka hlorinatora novije generacije, te edukacija kadra.
Radi sanacije stanja i zaštite podzemnih voda izvorišta potrebno je izrada Projekta o
sanaciji terena, a potom izvođenje njime predviđenih mjera i radova za očuvanje i zaštitu
kvaliteta vode za piće u cilju zaštite i unapređenja zdravlja stanovništva.
Potrebno je izvršiti dislokaciju zagađivača prikazanih u katastru zagašivača.
Zbog značaja vode kao osnovnog žiotnog uslova potrebno je provoditi permanentnu
edukaciju na podizanju ekološke svijesti lokalnog stanovništva o značaju vode kao resursa,
monitoringu bunarskog načina snabjevanja vodom za piće, te neophodnosti postojanja zona
sanitarne zaštite i pridržavanju svih propisanih mjera u okviru zona.
„Vodu treba prihvatati i osjećati kao najljepšu bajku i u skladu sa time prema
njoj se i ophoditi“. (Andrić)
71
8. L I T E R A T U R A
1. Manojlović M., Đorđević S., Đorelijevski S.;Higijena i tehnologija vode za piće,
Udruženje za tehnologiju vode, Beograd, 1978.
2. Dalmacija B.,Ivančev Tumbas Ivana, Analiza vode – kontrola kvaliteta, tumačenje
rezultata, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, 2004.
3. Dalmacija B., Kontola kvaliteta voda u okviru upravljanja kvalitetom, Univerzitet
u Novom Sadu-Institut za hemiju, Novi Sad, 2000.
4. Škrinjar Marija, Mikrobiološka kontrola životnih namirnica, Univerzitet u Novom
Sadu, Tehnološki fakultet, Novi Sad, 2001.
5. Kristoforović Miroslava, Higijena sa medicinskom ekologijom, Ortomedicus, Novi
Sad, 2003.
6. Bešlagić Z.sa saradnicima, Priručnik za uzorkovanje vode i hrane, Zavod za javno
zdravstvo Tuzlansko - podrinjskog kantona , Tuzla, 1999.
7. Savićević M., Praktikum iz higijene i humane ekologije, Institut za higijenu i
Medicinsku ekologiju, Beograd, 1980.
8. Čekić LJ.,Mešković A., Korištenje podzemnih voda za vodosnabdijevanje,
Univerzitet Tuzli , Tuzla, 2005.
9. Savićević M. i saradnici, Higijena,medicinska knjiga, Beograd-Zagreb,1989.
10. Grujić R., Miletić Ivanka, Nauka o ishrani čovjeka,Univerzitet u Banjaluci,
Tehnološki Fakultet, Banja Luka, 2006.
11. Materijali preuzeti sa interneta.
12. Antonić B., Predavanja –Tehnologija vode za piće, Panevropski Univerzitet
“ApeiroN“ Banja Luka, 2007.
13. Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće, Sl. Glasnik Republike Srpske br.
40/03 Banja Luka, 2003.
14. Pravilnik o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona i pojaseva
sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i
voda namjenjenih ljudskoj upotrebi, Sl.Glasnik RS br 7/03, Banjaluka, 2003.
