1

Smjer: Menadzment bankarstva, finansija i trgovine

LJILJANA KUKAVICA

TRGOVANJE KAPITALOM U RS

(Specijalistički rad)

Student: Mentor: Ljiljana Kukavica prof.dr Zdenka Đurić

2

„SOLA PECUNIA REGNAT ”

- samo novac vlada-

Zahvaljujem se svojoj porodici na podršci koju mi

pružaju !!!

3

1. S A D R Ž A J

1. Sadržaj ............................................................................................... 2 2. Uvod ................................................................................................... 4 3. Tržište kapitala .................................................................................. 6

4. Finansijski sistem i finansijske institucije .................................... 10

4.1.Finansijske institucije........................................................... 10

4.2. Finansijsko tržište ............................................................... 11

4.3. Značaj finansijskih tržišta .................................................. 11

4.4. Funkcija finansijskih tržišta .............................................. 11

4.5. Vrste finansijskih tržišta ..................................................... 12

5. Hartije od vrijednosti ...................................................................... 13 5.1. Akcije ................................................................................... 14 5.2. Dužnički vredonosni papiri ................................................ 15 5.2.1. Obveznica ......................................................................... 15 5.2.2. Trezorski zapisi :............................................................... 19 5.2.3. Blagajnički ili komercijalni zapisi ................................... 20 5.2.4. Mjenice .............................................................................. 20 6. Počeci, nastanak i razvoj berze ..................................................... 21 7. Definisanje berze ............................................................................ 23 8. Profil Banjalučke berze .................................................................. 26 9. Strategija Banjalučke berze ........................................................... 27 10. Tržišni segmenti na Banjalučkoj berzi ........................................ 28 11. Sistemi trgovaanja ........................................................................ 31

4

12. Kalendar trgovanja ....................................................................... 34 13. Trgovanje na Banjalučkoj berzi .................................................. 35 13.1. Prodavci i kupci akcija .............................................................. 35 13.2. Postupak trgovanja ................................................................... 35 14. Kako prodati akcije ....................................................................... 37 15. Prodaja obveznica ........................................................................ 39 16. Kupovina akcija ............................................................................ 41 17. Kupovina obveznica ..................................................................... 43 18. Obračun i poravnanje ................................................................... 45

19. Polugodišnja statistika trgovanja kapitalom u Republici Srpskoj ............................................................................................................... 46

20. Ukupan promet .............................................................................. 47

20.1. Redovan promet- akcije ................................................... 49

20.2. Top 10 po prometu ............................................................ 51

20.3. Blok poslovi ....................................................................... 52

20.4. Obveznice .......................................................................... 52

20.5. Preuzimanje ....................................................................... 52

52.6 Aukcija za državni kapital ................................................. 52

21. Zaključak ........................................................................................ 53

22. Dodatak uz rad

Vodič za investitore – osnovni pojmovi ................................... 56

23. Literatura........................................................................................ 65

5

2. UVOD

Kod nas je još uvek velika nepoznanica funkcionisanje finansijskog tržišta, posebno tržišta kapitala, što ne čudi, uzevši u obzir činjenicu da smo se od skora preorijentisali na tržišnu ekonomiju i da smo još u procesu tranzicije.

Banjalučka berza, poslednjih nekoliko godina, počela je da se pojavljuje u svom pravom svetlu i to kao institucija koja se bavi relokacijom kapitala od onih koji imaju višak do onih kojima je taj kapital potreban za dalje napredovanje i razvoj. Još jedna od funkcija berze je da predstavlja pandan bankarskoj štednji i oplodnji kapitala posredstvom kamatnih stopa. Posredstvom berze možete oploditi vaš kapital po mnogo većim stopama nego što su bakarske kamate, a pri tom, ne izlažući se većem riziku.

Investiraj ↔ Profitiraj

Bilo da ste pravno ili fizičko lice, već iskusni investitor koji je upozant sa dešavanjima na tržištu kapitala ili se tek upoznajete sa finansijskim tržistem i njegovim funkcionisanjem, tim brokera i stručnih savetnika su vam uvek na raspolaganju bilo da izvrše odluku ili da pomognu u donošenju iste. 1

Osim rutinskih brokerskih poslova, koji sadrže:

1. otvaranje i vođenje vlasničkih računa hartija od vrednosti kod Centralnog registra, depoa i kliringa hartija od vrednosti,

2. otvaranje i vođenje trgovačkog, založnog, repo računa hartija od vrednosti, 3. prijem i iznošenje na Berzu naloga za prodaju/kupovinu akcija i obveznica, 4. otvaranje računa za deponovananje hartija od vrednosti,

Na raspolaganju je i potpuna pomoć brokerskog tima u izboru strategije investiranja i akcija za kupovinu, u izboru trenutka kupovine i prodaje akcija uz kompletnu analizu finansijskih pokazatelja kompanije čije akcije kupujete kroz portfolio investiranje.

Tržište kapitala u Republici Srpskoj ima važne funkcije. Prvenstveno, tržište je mehanizam koji omogućava prenos sredstava koja se mogu investirati od ekonomskih subjekata s finansijskim viškom prema onima sa finansijskim manjkom. Ovo se postiže prodajom vredonosnih papira – dionica ili obveznica – onima koji imaju višak sredstava. Kao rezultat preduzeća, vlade lokalne vlasti nadnacionalne organizacije i slično, imaju pristup većim količinama kapitala nego što bi bio raspoloživ da se moraju osloniti isključivo na stvaranje vlastitih izvora. To je takozvano primarno tržište gdje se ugovaraju nove emisije trajnog kapitala ili zaduženja u obliku potpuno novih emisija kapitala ili u obliku ponude

1 A. Hamilton ( 1986) The Financijal Revolution , Penguin Books, London.

6

postojećim investitorima. U bilo kojem slučaju zainteresovana organizacija dobiva svjež novac u zamjenu za finansijsko potraživanje. Za preduzeće finansijsko potraživanje može biti u obliku trajnog kapitala ( dionice) ili možda zaduženja ( obveznice) dok državne vlasti Republike Srpske redovno emitiraju obveznice. Kotirati na berzi Vredonosnih papira glavna je prednost preduzećima koja su na berzu uvrštena kada tebaju dodatni kapitalpremda, kao što ćemo vidjeti, to se ne događa u tako velikom obimu kao što se predstavlja. Druga funkcija tržišta kapitala u Republici Srpskoj možda je predmet veće pažnje- ono djeluje kao sekundarno tržište za vredonosne papire koji su mogli biti emitovani u prošlosti. Tržište dozvoljava vlasnicima dionica ili obveznica da ih prodaju brzo i tako osigurava stepen likvidnosti koji inače ne bi bio izvodljiv . Postojanje sekundarnog tržišta čini djelovanje primarnog tržišta efikasnijim. Odlučujući o investiciji u ova specifična finansijska sredstva , investitor osjeća sigurnost da nije sputan, već može pretvoriti svoje ulaganje ponovo u novac u bilo koje vrijeme. Sekundarno tržište, drugim rečima , omogućuje neprekidno realokaciju finansijskih sredstava između različitih investitora, dozvoljavajući jednima da prodaju takva sredstva dok drugi mogu koristiti svoj višak sredstava da bi ih kupili. Glavni korisnici tržišta kapitala u Republici Srpskoj su preduzeća, vlada i banke. Ovaj rad razmatra finansije preduzeca i identificira razne vredonsne papire koje emituju preduyeća.

7

3. TRZIŠTE KAPITALA

“Bez bogastva – nema kapitala. Bez kapitala - tržišta kapitala ne može biti”

Finansijsko tržište je organizovani prostor na kojem se nude, odnosno traže finansijska-novčana sredstva i na kome se u zavisnosti od ponude i tražnje organizovano formira cijena tih sredstava. Uloga finansijskog tržišta ogleda se u pružanju i stvaranju mogućnosti alokacije novčanih sredstava.2

Prema predmetu poslovanja finansijsko tržište se može podijeluti na:

• Tržište novca • Devizno tržište • Tržište kapitala

Tržište kapitala je dio finansijskog tržišta i diljeli se na:

• Kreditno-investiciono tržište • Hipotekarno tržište • Tržište efekata ili tržište dugoročnih finansijski instrumenata

Tržište efekata sastoji se od:

• Emisionog ili primarnog tržišta • Sekundarnog tržišta

Sa aspekta na kom se obavljaju operacije sa HOV tržište kapitala predstavlja jedinstvo:

• berzanskog prometa • vanberzanskog prometa

Sve poslove na finansijskom tržištu možemo podijeliti na:

• promptne ili gotovinske ili kasa poslove • terminske poslove

Tržište kapitala je institucionalno organizovan prostor sa svim potrebnim elementima neophodnim za njegovo funkcionisanje. Na tom prostoru organizovano se susreću ponuda i tražnja za kapitalom i utvrđuje cijena kapitala.

Za razliku od tržišta novca, tržište kapitala u svim zemljama tržišne privrede je institucionalnog karaktera.

2 Erić D., Finansijska tržišta i instrumenti; Čigoja Štampa, Beograd 2003

8

Transakcije koje se obavljaju na tržištu kapitala i u okviru njegovih institucija nazivaju se kapitalne transakcije ili transakcije kapitalom.

HOV kojima se trguje na tržištu kapitala nazivaju se efekti ili dugoročne hartije od vrijednosti.

Izvori kapitala:

• Nacionalna novčana štednja • Trasformacija novca u kapital posredstvom bankarsko-finansijskog sektora • Akumulacija i štednja iz inostranstva

Korisnici kapitala:

• Pojedinci • Privredni subjekti svih oblika • Država i paradržavne institucije i organizacije • Banke i finansijske organizacije svih oblika i vrsta

Oblici korišćenja kapitala:

• Zajmovni kapital • Vlasnički ili akcijski kapital

Zajmovni kapital se može pojaviti u formi:

• investicionog kredita • hipotekarnog kredita • dugoročnog zajma

Uticaj centralne banke na tržištu kapitala neuporedivo je manji , što tržište kapitala čini manje zavisnim od monetarne vlasti.

Institucionalne forme tržišta kapitala i oblici trgovanja kapitalom:

• Neposredni direktni kontakt • Banke i druge finansijske organizacije • Profesionalne posredničke organizacije za trgovanje dugoročnim HOV

Ciljevi tržišta kapitala:

• obezbjeđenje nedostajućeg kapitala pod tržišnim uslovima • ostvarivanje optimalne alokacije kapitala • ostvarivanje najveće moguće kapitalizacije • ostvarivanje najvećeg mogućeg efekta na polju povećanja novčane štednje • zaštita interesa vlasnika i korisnika kapitala na najbolji mogući način • onemogućavanje bilo kojeg oblika monopola • utvrđivanje stvarne tržišne cijene koštanja kapitala • selekcija investicionih projekata i optimalna alokacija kapitala • ostvarivanje maksimalno mogućeg obima kapitala itd.

9

Razlikovanje procesa investiranja i dezinvestiranja daje mogućnost podjele tržišta kapitala na:

• primarno tržište • sekundarno tržište

Posrednici na berzi i berze efekata

Specijalizovani posrednici u trgovanju dugoročnim HOV popularno se zovu mešetari (brokeri, dileri, makleri ili senzali) Oni predstavljaju sponu između kupca i prodavcaU osnovi postoje tri načina trgovanja dugoročnim HOV:

• Neposredna kupoprodaja između prodavca i kupca • Kupoprodaja na nacionalnom tržištu (šaltersko tržište) • Kupoprodaja preko berze efekata

Berza je mjesto na kom se kupuje i prodaje. Po čemu se onda berza razlikuje od pijace ili bilo kog drugog oblika tržišta?

Na berzi se trguje tipiziranom standardizovanom robom.

Na berzi se trguje po strogo utvrđenim pravilima – berzanskim uzansama.

U zavisnosti od toga šta je predmet berzanskog poslovanja razlikujemo:

• Robne ili produktne berze • Novčane i devizne berze • Berze hartija od vrijednosti

Berza HOV objedinjuje dvije vrste specijalizovanih berzi:

• Berzu HOV tržišta novca • Berzu efekata – dugoročnih hartija od vrijednosti

Najvažnije karakteristike berze efekata su:

• Na berzi efekata se trguje po strogim i unaprijed utvrđenim pravilima • Rad berzi odvija se na sastancima koji se održavaju u tačno određeno vrijeme • Berzanski poslovi se obavljaju posredstvom predstavnika i posrednika ili

neposredno među članovima berze • Članovi berze mogu biti samo registrovani berzanski trgovci ili berzanski

posrednici • Berzanski poslovi se obavljaju pod kontrolom berzanskih organa i uprave kao i

pod nadzorom države i njenih organa • Poslovi se obavljaju na najbrži način putem aukcije, uz korišćenje velikog

broja berzanskih skraćanica ili oznaka ili pak elektronski

10

Postoje tri osnovna tipa berze:

• Berza efekata anglo-saksonskog tipa • Berza efekata francuskog ili kontinentalnog tipa • Mješoviti tip berze efekata

U zavisnosti od toga koja vrsta berzanskog posla u ukupnim poslovima preovlađue razlikujemo:

• Promptne berze efekata • Terminske berze efekata

U zavisnosti od tehnologije koja se koristi razlikujemo.

• Klasične berze efekata • Elektronske berze efekata

11

4. FINANSIJSKI SISTEM I FINANSIJSKE INSTITUCIJE

Finansijski sistem je značajan deo privrede a sam finansijski sistem sastavljaju:

• finansijske institucije • finansijski mehanizmi • finansijski instrumenti • finansijski tokovi

Funkcija finansijskog sistema je da posreduju između suficitnih (štediše) i deficitnih (investitori) ekonomskih jedinica. 4.1 Finansijske institucije Osnovna uloga finansijskih institucija je da posreduju između suficitnih i deficitnih ekonomskih jedinica. One ovu funkciju obavljaju tako što prikupljaju akumulaciju preko svojih kreditnih i finansijskih instrumenata i vrše njeno usmeravanje kreditiranjem ili kupovinom finansijskih instrumenata zajmoprimaoca.

12

4.2 Finansijsko tržište Finansijska tržišta se mogu posmatrati u širem i užem smislu. U širem smislu, finansijska tržišta postoje svuda gde se obavljaju finansijske transakcije. U užem smislu, mogu se definisati kao organizovana mesta na kojima se susreću ponuda i tražnja za različitim oblicima finansijskih instrumenata (ili aktive).

Preko finansijskih tržišta privredni subjekti dolaze do sredstava neophodnih za finansiranje svog poslovanja. Ona olakšavaju povezivanje subjekata koji raspolažu viškovima finansijskih sredstava i subjekata kojima nedostaju finansijska sredstva, odnosno povezuju dve značajne makroekonomske kategorije – štednju i investicije.3 Finansijska tržišta predstavljaju najznačajniji faktor ukupnog ekonomskog i privrednog sistema u zemljama sa razvijenom tržišnom privredom. Ona omogućava normalno odvijanje privrednih odnosa. Preko finansijskih tržišta vrši se alokacija akumulacije sa ciljem da se ona najefikasnije upotrebi u proizvodnji. Subjekti koji raspolažu viškovima sredstava, putem kredita ili vlasničkih udela stavljaju ih na raspolaganje subjektima koji se bave proizvodnjom. 4.3 Značaj finansijskih tržišta Finansijska tržišta predstavljaju najznačajniji i najosetljiviji deo ukupnog ekonomskog i finansijskog sistema svake zemlje. Ona omogućavaju normalno i nesmetano funkcionisanje nacionalne ekonomije. Na njima se odražavaju sva zbivanja u realnim tokovima društvene reprodukcije. Ona predstavljaju jedan od osnovnih postulata tržišne privrede. Finansijska tržišta su deo ekonomskog sistema. Na njih vrše uticaj promene na tržištu proizvoda i promene faktora proizvodnje. Takođe, finansijska tržišta vrše povratni uticaj na tržište proizvoda i faktore proizvodnje. Razvojem finansijskih tržišta povećava se ponuda finansijskih instrumenata, čime i drugi oblici aktive postaju predmet tržišnog valorizovanja. Finansijska tržišta imaju veliki značaj za razvoj proizvodnje, povećanje društvenog proizvoda i ostvarivanje akumulacije. 4.4 Funkcija finansijskih tržišta: Funkcija povezivanja Finansijska tržišta, kao organizovana mesta na kojima dolazi do susretanja ponude i tražnje za različitim oblicima finansijskih instrumenata, omogućavaju povezivanje investicionih subjekata, kojima nedostaju finanijska sredstva, i štednih subjekata, koji raspolažu viškovima finansijskih sredstava. Alokativna funkcija Finansijska tržišta omogućavaju alokaciju slobodnih finansijskih sredstava, usmeravanjem tokova finansijskih sredstava od onih subjekata koji raspolažu viškovima sredstava ka onim subjektima kojima ta sredstva nedostaju.

3 Mikerević D. Finansijski menadžment; Grafit, Banja Luka 2001

13

Funkcija razvoja Finansijska tržišta doprinose privrednom razvoju, jer dovode do povećanja mobilnosti finansijskih sredstava. Funkcija efikasnosti Preko finansijskih tržišta omogućava se efikasno korišćenje finansijskih sredstava jedne nacionalne ekonomije, čime se obezbeđuje efikasnije poslovanje u privredi. Funkcija određivanja cene finansijskih sredstava Na finansijskih tržišta se određuju cene finansijskih sredstava, odnosno obrazuju se cene korišćenja finansijskih sredstava. Funkcija smanjenja troškova Finansijska tržišta omogućavaju smanjenje troškova spajanja subjekta koji želi da proda, sa subjektom koji želi da kupi određeni finansijski instrument. Takođe, dolazi i do smanjenja troškova u vezi sa pribavljanjem određenih informacija koje se mogu dobiti na finansijskim tržištima. Funkcija pouzdanosti Finansijska tržišta omogućavaju da se smanjuje rizik iz poslova koji se obavljaju na ovim tržištima. 4.5 Vrste finansijskih tržišta Postoji veći broj kriterijuma za podelu finansijskih tržišta pa, samim tim, i više vrsta finansijskih tržišta. Podela prema roku dospeća Glavna podela finansijskih tržišta je ona koja ih svrstava u dve osnovne kategorije, s obzirom na rok dospeća finansijske aktive kojom se trguje na finansijskim tržištima: - tržište novca - tržište kapitala Tržište novca (kratkoročno tržište) je segment finansijskih tržišta za kratkoročne oblike finansijske aktive, gde se trguje žiralnim novcem i hartijama od vrednosti sa rokom dospeća kraćim od godinu dana. Osnovni učesnici su banke. Ovo tržište obezbeđuje likvidnost i solventnost privrednim subjektima. Tržište kapitala (dugoročno tržište) je segment finansijskih tržišta na kome se trguje finansijskom aktivom sa rokom dospeća dužim od jedne godine. Na ovom tržištu se prevashodno trguje dugoročnim hartijama - papirima od vrednosti, instrumentima duga i vlasničkim instrumentima. Emitenti na tržištu kapitala dolaze do sredstava za svoje dugoročno finansiranje. Na ovom tržištu posebnu ulogu imaju tzv. institucionalni investitori.

14

5. HARTIJE OD VRIJEDNOSTI

Hartije od vrednosti su prenosivi dokument u nematerijaliziranom obliku - elektronski dokumenti kojima se trguje na finansijskom tržištu iz kojih za zakonite imaoce proizlaze prava i obaveze u skladu sa zakonom i odlukom izdavaoca o izdavanju hartija od vrednosti.4 Zakoniti imalac hartije od vrednosti je vlasnik hartije od vrednosti koja se vodi na računu hartija od vrednosti kod Centralnog registra hartija od vrednosti. Vrste hartija od vrednosti: 1.) akcije 2.) dužnički vrednostni papiri: - obveznice - blagajnički i komercijalni zapisi - trezorski zapis - Certifikat o depozitu 3.) Varant za kupovinu akcija ili obveznica 4.) Standardizovani finansijski derivati a.) Fjučers ugovor: - fjučers ugovor sa isporukom predmeta ugovora - fjučers ugovor bez isporuke predmeta ugovora b.) Opcijski ugovor 5.) Depozitne potvrde 6.) Kuponi investicionih fondova 7.) ETF (exchange traded funds) Obavezni sastojci hartije od vrednosti su: a) naziv vrste hartije od vrednosti b) oznaka klase hartije od vrednosti i redni broj emisije c) oznaka hartije od vrednosti u Registru d) ISIN broj hartije od vrednosti, odnosno druga brojčana oznaka do uvođenja ISIN broja

4 Jovanović H.: Emisija vredonosnih papira- pravna razmat ranja, PS Grmeč-privredni pregl ed, Beograd 2001

15

e) naziv, sedište i adresa emitenta hartije od vrednosti, jedinstveni identifikacioni broj odnosno druga oznaka i registarski broj u registru emitenata hartije od vrednosti kod Komisije f) nominalni iznos na koji glasi hartije od vrednosti g) ukupna nominalna vriednost cijele emisije h) podaci o vlasniku hartije od vrednosti: naziv, sedište i jedinstveni identifikacioni broj pravnog lica ili ime i prezime i jedinstveni matični broj fizičkog lica, odnosno identifikacioni broj za strana fizička i pravna lica i) obaveze emitenta i prava vlasnika hartija od vrednosti i način njihovog ostvarivanja j) mesto i datum emisije hartije od vrednosti k) imena lica ovlašćenih za zastupanje emitenta l) drugi elementi određeni posebnim zakonom ili općim aktima Komisije 5.1. Akcije Akcije predstavljaju vlasničke hartije od vrednosti. Vlasnik akcije postaje vlasnik jednog dela preduzeća odnosno, vlasnik akcija ustvari poseduje deo kapitala preduzeća, i po osnovu veličine svog akcijskog udela ostvaruje pravo na: - upravljanje ( proporcionalno glasačko pravo na skupštini akcijonara) - dividendu - likvidacioni ostatak Profit kod investicija u akcije sastoji se iz: - po osnovu rasta cene akcija - po osnovu dividende koja se distribuira akcionarima ukoliko preduzeće ostvari pozitivan finansijski rezultat Dividenda: dobit preduzeća generisana u prethodnom periodu, koja se isplaćuje akcionarima srazmerno broju akcija, ukoliko tako odluči skupština akcionara. Vrste akcija: Redovne (obične) akcije: Akcije sa pravom glasa - Jedno od osnovnih prava koje vlasnici akcija imaju jeste pravo glasa na skupštini akcionara. Veliki broj odluka koje su od značaja za poslovanje preduzeća donose se na skupštini akcionara, što je uglavnom propisano statutom preduzeća. Najčešća situacija je da jedna akcija donosi jedan glas na

16

skupštini akcionara, ali nije retkost da, u zavisnosti od statuta i vlasničke strukture preduzeća, jedan glas bude predstavljen većim brojem akcija. Povlašćene (prioritetne) akcije Ono po čemu se prepoznaju prioritetne akcije jeste da sa sobom ne nose pravo glasa na skupštini akcionara. Kao i obične akcije, one predstavljaju deo kapitala preduzeća, ali ne pružaju mogućnost učešća u donošenju odluka koje su u nadležnosti skupštine akcionara. Preduzeća prioritetne akcije obično emituju kada žele da obezbede dodatna sredstva za finansiranje proizvodnje, ali nisu spremni da obezbede drugim akcionarima učešće u odlučivanju. Sa druge strane, da bi se investitori motivirali da ulažu u prioritetne akcije i bez prava na upravljanje, ove akcije imaju prioritet prilikom isplate dividende i eventualno likvidacionog ostatka, kao i ponekad, fiksni, garantovani iznos dividende. Emisija akcija Akcije su nastale kada se pojavila potreba preduzeća za dodatnim kapitalom. Nije redak slučaj da nekoliko preduzetnika osnuje preduzeće, a da se sa razvojem poslovanja ukaže potreba za dodatnim kapitalom. Trenutak kada preduzeće odluči da emituje akcije koje će kotirati na berzi naziva se "otvaranje preduzeća" i to znači da će od tog momenta preduzeće raspolagati većim kapitalom, ali da će istovremeno veći broj novih vlasnika imati prava koja sa sobom nosi vlasnički kapital iz akcija. Akcije preduzeća iz postupaka privatizacije koje se kotiraju na Banjaluckoj berzi, specifične su po načinu nastanka, i ne uklapaju se u navedeni opis nastanka akcijskog kapitala, ali je pitanje trenutka kada će se najkvalitetnija domaća preduzeća odlučiti da posegnu i za ovim najpopularnijim oblikom finansiranja poslovanja.5

5.2. Dužnički vrednostni papiri

5.2.1 Obveznica

Obveznica je hartija od vrednosti kojom se njen izdavalac (emitent) obavezuje da će licu koje je naznačeno na njoj ili donosiocu iste (zavisno da li se radi o obveznici na ime ili donosioca) isplatiti iznos koji je naveden na njoj (nominalnu vrednost obveznice) i platiti kamatu za određeni vremenski period. Vlasništvo nad njima se stiče ispunjenjem obaveza u novcu. Iz čega se obveznica sastoji? Svaka obveznica se sastoji iz plašta i kamatnih kupona. Prvi deo sadrži osnovne podatke o obveznici kao što su oznaka da je ta hartija od vrednosti obveznica i koja je vrsta obveznice, naziv i sedište emitenta, naziv i sedište kupca ili pak oznaku da glasi na donosioca, iznos na koji glasi obveznica (nominalnu vrednost

5 Radović R.: Berzansko i akcionarsko poslovanje, NIŠP „ Oslobođenje“, Bijeljina 1996

17

obveznice), visinu kamatne stope, datum i mesto plaćanja kamate i glavnice (nominalne vrednosti), mesto i datum izdavanja, ime garanta (ako je obveznica garantovana, procenat učešća u dobiti (ako je to učešće predviđeno), oznaku serije i kontrolni broj obveznice, faksimil potpisa ovlašćenog lica i pečat emitenta. Kamatni kuponi sadrže pak, osnovne podatke o samoj isplati kamate: oznaku serije i broj kupona, visinu kamate, datum dospeća, mesto, datum i način plaćanja kamata kao i potpis ovlašćenog lica i pečat emitenta. Ovaj drugi deo obeveznice je značajan zato što vlasnik odnosno imalac obveznice isti mora pokazati emitentu, zajedno sa plaštom, kada dođe vreme za naplatu kamate. U skladu sa postojećom regulativom, emitent može da, umesto štampanja obveznice, izda potvrdu koja bi sadržala iste elemente kao i plašt obveznice s tim što ona onda mora biti overena od strane banke kod koje emitent ima otvoren depo račun. Po čemu se obveznice razlikuju od akcija? 1. Vlasnici odnosno zakoniti imaoci obveznica su kreditori preduzeća emitenta, a ne njegovi vlasnici 2. Obveznice kao hartije od vrednosti dospevaju posle određenog vremena I tada ih emitent mora otkupiti od njihovog imaoca po njihovoj nominalnoj vrednosti. Akcije pak, nemaju rok dospeća i mogu ostati neisplaćene sve dok postoji preduzeće emitent. Naravno, to ne znači da će novac koji je njihov imalac dao prilikom kupovine, ostati “zarobljen” sve do prestanka postojanja preduzeća. Naprotiv, vlasnik može da ih proda po njihovoj tržišnoj ceni u onom trenutku za koji se on sam odluči i tako da dođe do potrebne gotovine. 3. Kamata, kao prihod od obveznica, predstavlja ugovornu obavezu emitenta. To znači da je on mora isplatiti. U protivnom slede sankcije – prinudna naplata. Dividenda pak, kao prihod od akcija ne predstavlja pravnu obavezu emitenta, sve dok je upravni odbor akcionarskog društva zvanično i ne objavi. 4. Bitna karakteristika kamate je i ta što je ona unapred ugovorena, dok iznos dividende koji će biti isplaćen zavisi od ostvarenog poslovnog uspeha. To znači da ona može biti i znatno viša od kamate, ukoliko akcionarsko društvo uspešno posluje, ali i znatno niža u slučaju lošeg poslovanja akcionarskog društva - emitenta. 5. Pravo kontrole akcionarskih društava predstavlja jedno od osnovnih prava vlasnika akcija, dok to pravo ne postoji kod kupaca obveznica 6. Ukoliko dođe do likvidacije ili bankrotstva akcionarskog društva tada vlasnici obveznica imaju prioritet u odnosu na vlasnike akcija u naplati svojih potraživanja iz likvidacione odn. stečajne mase. Nominalna, knjigovodstvena i tržišna vrednost obveznice Nominalna vrednost obveznice jeste ona vrednost koja je naznačena na samoj obveznici i koja će se isplatiti o njenom roku dospeća. Npr. ako je emitovana obveznica sa nominalnom vrednošću od 1.000,00 konvertibilnih maraka i sa rokom

18

dospeća od 10 godina to znači da će kupac istih, posle 10 godina, moći da naplati tih 1.000,00 konvertivilnih maraka od emitenta. Naravno, to ne znači da on i ranije neće moći da dođe do gotovine koju je uložio kada ih je kupovao. On ih, naime, može prodati pre roka dospeća na organizovanom tržištu i ranije po tržišnoj ceni. Knjigovodstvena vrednost obveznice jednaka je njenoj nominalnoj vrednosti I po njoj se obveznica evidentira u knjigovodstvu preduzeća emitenta. Tržišna vrednost obveznice zavisi od kamatne stope koju ta obveznica donosi kupcu, ostalih investicionih mogućnosti kao i kupčevog uverenja da će emitent biti u mogućnosti da isplaćuje obaveze koje preuzima emitovanjem obveznica (da isplaćuje kamate kao i glavnicu). Teoretski, tržišna vrednost obveznica se dobija kao zbir sadašnje vrednosti kamata koje će se isplaćivati kupcu do roka dospeća obveznice i sadašnje vrednosti glavnice koja će se isplatiti po isteku perioda na koji je obveznica emitovana. Iskazano u vidu formule:

gde su P – tržišna vrednost obveznice I - kamata koja se isplaćuje godišnje (vrednost kamatnog kupona) N – nominalna vrednost obveznice r – preovlađujuća tržišna kamatna stopa (tržišna stopa kapitalizacije) n – broj godina do dospeća obveznice

Ukoliko se kamata plaća više puta u toku puta u toku godine ova opšta formula bi imala sledeći oblik:

pri čemu bismo sa m označili broj plaćanja u toku godine. Ukoliko je: 1. ugovorena kamatna stopa jednaka preovlađujućoj tada je tržišna vrednost obveznica jednaka njihovoj nominalnoj 2. ugovorena kamatna stopa manja od preovlađujuće, tada je tržišna vrednost obveznice manja od nominalne i za prodaju obveznica po takvoj vrednosti, na primarnom tržištu, se kaže da predstavlja prodaju uz tzv. diskont 3. ugovorena kamatna stopa veća od preovlađujuće tada je tržišna vrednost obveznice veća od nominalne i za prodaju obveznica po takvoj vrednosti, na primarnom tržištu, se kaže da predstavlja prodaju sa premijom.

19

Tržišna cena obveznice se iskazuje u procentima od njene nominalne vrednosti. Npr. ako se za obveznicu čija je nominalna vrednost 1.000,00 KM njena tržišna cena označi sa 120 to onda znači da ona iznosi 1.200,00 KM. Vrste obveznica Postoje različite vrste obveznica. 1. prema roku dospeća, dele se na: kratkoročne – koje dospevaju na naplatu u roku koji je kraći od godinu dana dugoročne – koje dospevaju na naplatu u roku koji je duži od godinu dana. 2. prema načinu označavanja vlasništva nad njima, dele se na: obveznice na ime – koje na plaštu imaju navedeno ime kupca. Takve obveznice se prenose na novog vlasnika indosiranjem - pismenim izjavljivanjem vlasnika iste da svoje pravo prenosi na drugo lice. Novi vlasnik, prilikom naplaćivanja svojih prava po osnovu obveznice, obavezno mora prezentirati i sam indosament. obveznice na donosioca – koje na plaštu imaju navedeno da glase na donosioca. One se na neko drugo lice prenose prostom predajom. Njihova bitna razlika u odnosu na prethodnu vrstu obveznica je u tome što emitent neće izdati vlasniku novu obveznicu u slučaju njenog gubitka. 3. prema načinu na koji se ostvaruje pravo na kamatu, dele se na: obveznice bez kupona – kod kojih se kamata isplaćuje odjednom – o roku dospeća i koje kao takve nemaju kamatne kupone obveznice sa kuponima – kod kojih se kamata isplaćuje peridično i koje kao takve imaju kamatne kupone koji se moraju prezentirati prilikom njene naplate. 4. prema načinu obračuna kamate, dele se na: obveznice sa fiksnom kamatom – kod kojih je kamata u momentu kupovine poznata i ona je fiksna obveznice sa promenljivom (varijabilnom) kamatom – kod kojih je kamatna stopa obveznice promenljiva i vezuje se za kamatnu stopu neke kratkoročne hartije od vrednosti (a to je najčešće ona koja ima najniži kreditni rizik) obveznice sa indeksiranom kamatom – kod kojih se fiksna kamata, u momentu isplate koriguje indeksom rasta cena na malo ili nekim drugim ugovorenim indeksom. 5. prema vremenu u kome se isplaćuje glavnica, dele se na: jednokratne obveznice – kod kojih se glavnica (nominalna vrednost, vrednost na koju glase) isplaćuje odjednom – o roku dospeća anuitetne obveznice – kod kojih se glavnica otplaćuje periodično.

20

6. prema načinu obezbeđivanja otplate, dele se na: hipotekarne obveznice – kod kojih emitent zalaže svoju imovinu kao garanciju da će obaveze po osnovu obveznica biti isplaćene njihovim imaocima. Ukoliko emitent ne bude sposoban da iste izmiri izvršiće se prodaja te imovine i tako omogućiti naplata potraživanja koja vlasnik ima prema izdavaocu obveznice garantovane obveznice – za čiju isplatu o roku dospeća garantuje određeno pravno lice kao što je na primer komercijalna banka, što znači da vlasnik obveznice može svoja potraživanja iz obveznice da naplati od banke ukoliko emitent nema sredstava za isplatu svojih obaveza po osnovu obveznica negarantovane obveznice – kod kojih vlasnik svoja potraživanja po osnovu obveznice koju poseduje može da naplati jedino od emitenta. 7. prema mogućnosti otkupa pre roka dospeća, dele se na: opozive – koje u sebi sadrže pravo emitenta da ih otkupi pre roka dospeća, po unapred utvrđenoj ceni koja je, po pravilu, veća od nominalne vrednosti obveznice neopozive – koje u sebi ne sadrže pravo emitenta da ih otkupi pre roka dospeća. 8. prema tome ko se javlja kao emitent obveznica, dele se na: državne obveznice – koje emituje država odn ovlašćeni državni organ, radi obezbeđenja sredstava iz realnih izvora radi usklađivanja priliva i odliva bužeta odnosno za pokriće trenutnih buđžetskih deficita kao i anticipativne buđžetske potrošnje. municipalne obveznice (obveznice lokalnih organa vlasti) – koje emituju gradovi, regioni, škole, univerziteti i sl. radi obezbeđenja potrebnih sredstava za finansiranje buđžetskog deficita lokalnih organa vlasti, za izgradnju škole, bolnice, uličnog osvetljenja, sportskih objekata korporativne obveznice – koje emituju preduzaća bilo da su to javna preduzeća, transportna i industrijska preduzeća, banke ili druge finansijske kompanije. Razlikujemo još neke vrste obveznica: Zamenljive (konvertibilne) obveznice – koje se mogu zameniti za određeni broj običnih akcija, prema unapred utvrđenom raciu Participativne obveznice – koje svojim vlasnicima daju pravo, ne samo na kamatu već, i na učešće u raspodeli neto dobiti preduzeća Obveznice sa put klauzulom (put bonds) – koje vlasniku daju pravo da ih proda emitentu po unapred utvrđenoj ceni.

5.2.2. Trezorski zapisi

Trezorski zapisi su kratkoročni vrijednosni papiri koji se kupuju uz diskont na aukcijama Ministarstva financija. Izdaju se s rokovima dospijeća od 90, 182 i 364

21

dana. Redovne aukcije trezorskih zapisa objavljuju se svakog utorka, a pravo sudjelovanja imaju domaće financijske institucije i preduzeca.

Tražena cijena se izražava kao diskontirana cijena za 100 KM nominalnog

zapisa, a po dospijeću Ministarstvo financija investitorima isplaćuje nominalni iznos dospjelih trezorskih zapisa. 6

Trezorski zapisi uvršteni su depozitorij Središnje depozitarne agencije čime je

olakšana namira u trgovanju na sekundarnom tržištu.

5.2.3. Blagajnički ili komercijalni zapisi

Komercijalni zapis je kratkoročni dužnički vrijednosni papir (dospijeća do godine dana) koji izdaje poduzeće s ciljem prikupljanja sredstava na tržištu. Izdaju ih najveći

korporativni klijenti s rokom dospijeća do godine dana. Komercijalni zapisi uvrštavaju se u depozitorij Središnje depozitarne agencije i Zagrebačku burzu te se njima aktivno trguje na sekundarnom tržištu.

5.2.4 Mjenice

Mjenica je vrsta dužničkog vrijednosnog papira čija je gospodarska funkcija u

dužnikovu davanju osiguranja plaćanja vjerovniku uz dužnikovo preuzimanje apstraktne novčane obveze prema vjerovniku, čije ispunjenje dospijeva prema naznaci na samoj mjenici.

6 Pravilnik o zaduženju, dugu i garancijama Republike Srpske, Službeni glasdnik RS. Broj 30/07

22

6. POČECI, NASTANAK I RAZVOJ BERZE

Razvoj berzi i trgovanja na njima posledica je razvoja konkretnog tržišta. Berza je nastala spontano, iz samog tržišta, odnosno iz njegovih potreba. Iz tog se razloga nastanak, širenje i razvoj berzi i poslovanja na njima poklapa sa širenjem i osvajanjem novih tržišta, kako prostorno, tako i tehnološki.

Koreni prve trgovine iz koje je berza dobila ime, vezuju se za Flandriju, grad Briž i XVI vek. Međutim, današnje velike berze nastale su nešto kasnije. Počeci Njujorške berze vezuju se za 1792. godinu, kada se 24 brokera okupilo i potpisalo Batonvudski sporazum, koji predstavlja osnivački akt najveće svetske berze.

Nekoliko godina kasnije, tačnije 1801, osnovana je još jedna velika berza – Londonska. Pored ovog formiranja berzi u institucionalnom smislu, paralelno su tekli tokovi kreiranja predmeta trgovanja. Tako su prve emisije „akcija“ nastale polovinom XVI veka, kada su se prikupljala sredstva za trgovačke ekspedicije. Firme su umesto uzimanja kredita, emitovale potvrde (preteče akcija) i tako prikupljale novac za sprovođenje skupih putovanja.

Time su kupci „potvrda“ postali i vlasnici robe koja treba da bude predmet trgovanja, a sa njom i svih rizika i benefita koje putovanje i trgovina donosi. Vlasnicima „akcija“ je ostalo da se nadaju očekujući dobar poslovni rezultat i tako ostvaren lični dobitak.

Razlozi nastanka institucije berze najbolje se mogu sagledati ako se isprati razvoj elemenata berzanskog poslovanja. Jedan od osnovnih jeste prikupljanje manjih suma kapitala koje su se nalazile u više ruku, kako bi se ta sredstva koncentrisala radi finansiranja skupih projekata. Drugi bitan element jeste premošćavanje vremenskog perioda od ulaganja do profitiranja, što se često u literaturi označava kao kapitalizacija očekivanja. Odnosno, mogućnost prodaje Hov pre nego ona dospe na realizaciju.

Terminske transakcije su zabeležene još na glinenim pločicama, odnosno obaveza jedne strane da svoje dugovanje namiri određenom robom u nekom budućem periodu. U trenutku kada je poverilac – posednik dokumenta o budućoj isporuci robe, preprodao taj dokument da bi zaradio na razlici u ceni, dobili smo i prvi posao koji bi se mogao nazvati berzanskom špekulacijom.

Kao ni elementi berzanskog poslovanja, tako ni sama pravila ponašanja u trgovini, kao krucijalan uslov berze, nisu morala čekati flamanske trgovce da bi bila izmišljena. U vidu običajnog prava postojala su otkada i sama trgovina, ali su se prvi pisani dokazi pojavili u starom Rimu. Ustaljena praksa sastajanja na jednom mestu dozvolila je i da se formiraju prva pravila trgovanja, ali i prvi standardi robe

23

Pravila koja su nastala iz običajnog trgovinskog prava, naslonjena i na pravila kojih su se pridržavali antički trgovci, a pre svega rimski, unose u organizovano trgovanje dva principa, koja su i danas nerazdvojna od razvoja institucije berze – poverenje i sigurnost. Ova dva principa postaju neophodni uslovi berzanskog načina trgovanja, nešto bez čega je ono nezamislivo.

Dok su se svi elementi berzanskog poslovanja sklopili u jednu celinu i formirali berzu koju mi poznajemo, prošlo je dosta vremena, a priča o berzi, kao načinu organizovanja i unošenja reda i pravila u trgovanje, mnogo je starija.

Pojavom industrijske revolucije berza dobija sadašnje konture: zgradu, pravila poslovanja, organe upravljanja, arbitražu itd. Država se (1929-1933) umešala u ono što je do tada bilo autonomno berzansko pravo nastojeći da poveća sigurnost poslovanja a da pri tom ne ugrozi osetljivi berzanski mehanizam. Sedamdesetih godina XX veka dolazi do snažnog razvoja berzi finansijskih derivata (fjučersa i opcija). Naglom kompjuterizacijom berzanskog poslovanja, „mesto“ kao sastavni deo definicije berze gubi na značaju. Sada se može trgovati sa bilo kog mesta elektronskim putem gotovo kontinualno u vremenu .I pored ovih promena berza je zadržala svoje osnovne funkcije.

24

7. DEFINISANJE BERZE

Berza je fizički i poslovno organizovan prostor, na kome se po strogo utvrđenim pravilima trguje hartijama od vrednosti, novcem i stranim sredstvima plaćanja. Berza je institucija finansijskog tržišta, ali je i sama po sebi finansijsko tržište. Berze kao institucije organizovanog finansijskog tržišta kapitala, predstavljaju samostalne organizacije koje poseduju sopstveni poslovni prostor (zgradu), članstvo i poslovna pravila. Iako berze u promet ne unose svoje hartije od vrednosti, niti same kupuju i prodaju hartije od vrednosti, one spadaju u finansijske institucije, ali nisu intermedijarne finansijske institucije.7 Uloga berze, izmedju ostalog, je i obezbeđenje uslova i načina utvrđivanja objektivne cene akcija, što ne znači da cene akcija utvrđuju zaposleni na berzi, već da se na berzi obezbeđuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tražnje za određenom akcijom, po unapred propisanim pravilima i načinima važećim za sve subjekte. Predmet trgovanja Predmet trgovanja na berzi mora da bude tipiziran i standardizovan kako bi bio lako zamenljiv i time trgovina njime jednostavna, brza i efikasna. Ovo omogućava odsustvo predmeta trgovanja sa mesta na kom se trguje. Pravila trgovanja Trgovina se odvija po posebnim pravilima berze, obično potvrđenim od strane državne vlasti. Na berzi se samo zaključuju poslovi, dok se isporuke i plaćanja odvijaju van berze. Pravila trgovanja na berzi izrasla su iz običajnog trgovinskog prava i uobličavala su se zajedno sa postepenim nastankom berze tokom razvoja tržišta i tržišnih odnosa. Ova pravila imaju dvostruku funkciju: - da obezbede standardizaciju predmeta trgovine i samih pravila trgovanja, i - da pruže zaštitu učesnicima u trgovanju. Pravila uređuju način rada berzanskih službi. Ona su kodifikovana u zbornike pod različitim nazivima. Vrste berzi Polazeći od vrste berzanskog materijala, berze se mogu podeliti na robne berze i finansijske berze.

7 Milan P Galogaža :Portfeljni menadžment, Panevropski univerzitet Apeiron Banja Luka, Drugo izdanje , 2006

25

- Na robnim berzama se trguje različitim vrstama roba (žito, krompir, meso, kafa, nafta, obojeni metali, nemetali, pamuk, šećer, vuna, zlato, kalaj, itd.) - Finansijske berze mogu biti univerzalne i specijalizovane. Univerzalne berze su one berze na kojima se trguje hartijama od vrednosti, najčešće onima koje predstavljaju finansijske instrumente na tržištu kapitala (vlasničkim i dugoročnim dužničkim hartijama), ali nije isključeno ni trgovanje kratkoročnim hartijama, zatim novcem, devizama, finansijskim derivatima (fjučersima i opcijama) i zlatom. Na specijalizovanim berzama se trguje samo određenim berzanskim materijalom. One mogu biti berze efekata – ako se sa njima kupuju i prodaju samo dugoročne hartije od vrednosti, devizne berze, berze zlata i plemenitih metala, itd. Značaj berze Postojanje berze, odnosno berzanske trgovine na nekom tržištu, ukazuje da je to tržište sugurno i da nije pod uticajem netržišnih rizika u poslovanju. Jačanje berzanskog poslovanje ukazuje na porast sigurnosti u određenoj privredi. Funkcija berze Ključna funkcija berze je da obezbedi kontinuitetno tržište hartija od vrednosti po cenama koje ne odstupaju bitno od onih po kojima su prethodno prodate. Kontinuitet tržišta Kontinuitet tržišta smatra se neophodnim za očuvanje likvidnosti hartija od vrednosti bez kojih bi se teško mogla privući sredstva investitora koji u njih ulažu. Kontinuitet tržišta smanjuje kolebanje cena hartija od vrednosti što dalje povećava njihovu likvidnost, odnosno sposobnost konverzije u gotovinu putem prodaje. Objavljivanje cene hartija od vrednosti Berza utvrđuje i publikuje cene hartija od vrednosti. Cene pojedinih hartija od vrednosti utvrđuju se na bazi efektivne kupovine i prodaje, odnosno ponude i tražnje konkretne hartije od vrednosti. Objavljujući pregled cena različitih hartija od vrednosti i zahtevajući da se finansijski izveštaji preduzeća koja ih emituju učine dostupnim javnosti, berze omogućavaju postojećim i perspektivnim ulagačima da procene rizik i rentabilnost svojih ulaganja i usmere ih u skladu sa svojim preferencijama prema riziku i rentabilnosti.

26

Dužnosti berze Berza je dužna da u svom poslovanju obezbedi:

• zakonito obavljanje trgovine na berzi, • zaštitu interesa učesnika na berzi, • poštovanje pravila i standarda berze koji se odnose na ponašanje učesnika na

berzi • informacije za javnost o svim činjenicama značajnim za rad berze

Članovi berze

Članovi berze su brokersko- dilerska društva i ovlašćene banke. Prijem u članstvo berze vrši se na osnovu podnetog zahteva i dokumentacije propisane aktima berze. Berza je dužna da primi u članstvo brokersko-dilersko društvo, odnosno ovlašćenu banku ako ispunjavaju uslove za sticanje svojstva člana berze utvrđene statutom berze. Berza ne sme povrediti princip ravnopravnosti članova berze. Član berze je posebno dužan: - da se pridržava svih akata berze, - da savesno obavlja poslove na berzi, - da ne zloupotrebljava informacije koje nisu dostupne svim učesnicima na berzi, - da o prispelom nalogu klijenta ili o sopstvenom nalogu odmah obavesti berzu, - da izvršenje naloga odloži do isteka roka koji berza propisuje svojim pravilima poslovanja, - da pismeno obaveštava berzu o svakoj promeni svojih ovlašćenja, prava, obaveza i odgovornosti u pravnom prometu, a naročito o promenama koje se odnose na uslove na osnovu kojih je stekao članstvo na berzi, i - da plaća članarinu, proviziju od zaključenih poslova trgovine hartijama od vrednosti na berzi i druge naknade utvrđene tarifnikom berze.

27

8. PROFIL BANJALUČKE BERZE

Naziv: Banjalučka berza hartija od vrijednosti a.d. Banja Luka

Datum osnivanja: 9. maj 2001. godine

Adresa: Petra Kočića bb, 78000 Banja Luka, RS, BiH

Telefon: +387 51 326 041, +387 51 326 040

Faks: +387 51 326 056

E-mail: office@blberza.com

Web site: http://www.blberza.com/

Broj zaposlenih: 14

Direktor Milan Božić - milan.bozic@blberza.com Sektor za trgov anje i nadzor Slaviša Risović - slavisa.risovic@blberza.com Sektor za listing, razvoj i odnose sa jav nošću Darko Lakić - darko.lakic@blberza.com Igor Todorović - igor.todorovic@blberza.com Dalibor Tomaš - dalibor.tomas@blberza.com Nebojša Vuković - nebojsa.vukovic@blberza.com Sektor za IT Zoran Bera - zoran.bera@blberza.com Marko Stijak - marko.sti jak@blberza.com Zorica Banjac - zorica.banjac@blberza.com Igor Timarac - igor.timarac@blberza.com Jovan Tegelti ja - jovan.tegeltija@blberza.com Sektor za opšte, prav ne i finansijske poslove Dragana Gajić - dragana.gajic@blberza.com Boris Tušinski - boris.tusinski@blberza.com Tehnički sekretar Silvana Kučuk - silvana.kucuk@blberza.com

Skupština akcionara Ranko Labović - predsjednik (Nova Banjalučka banka a.d. Banja Luka) Uprav ni odbor Radovan Bajić - predsjednik (NLB Razvojna banka a.d. Banja Luka) Dobrivoje Tukić - zamjenik predsjednika (Nova Banka AD Banja Luka) Vesna Grozdanić (Volksbank a.d. Banja Luka) Bratoljub Radulović (Hypo-Alpe-Adria Bank a.d.Banja Luka) Smilja Jokić (Nova Banjalučka banka a.d. Banja Luka) Nadzorni odbor Gordana Vučković - predsjednik (DUIF Zepter Invest a.d. Banja Luka) Petar Cacanović - član (Bobar banka a.d. Bijeljina) Edvinas Navickas - č lan (Balkan Investment Bank a.d. Banja Luka) Komisija za kotaciju Prof. dr Radomir Božić - predsjednik Milan Božić - zamjenik predsjednika Prof. dr Nedeljko Milaković - član Sava Kravarušić - član Dragan Serdar - č lan Berzanski sud Dragan Džinić - predsjednik (Nova Banka a.d. Banja Luka)

28

9. STRATEGIJA BANJALUČKE BERZE

Strategija Banjalučke berze je da dalje unapređuje kvalitet, kreira jeftin servis za svoje članove i obezbijedi fer i transparentno okruženje za domaće i inostrane investitore.

Banjalučka berza će nastaviti da radi na dostizanju standarda usluga uporedivih sa standardima koji preovlađuju na razvijenim tržištima kapitala.8

Ciljevi:

• zatita interesa investitora; • promocija investiranja u hartije od vrijednosti; • obezbjeđenje likvidnosti i dubine tržišta kapitala Republike Srpske; • uvođenje novih finansijskih instrumenata na tržite kapitala Republike Srpske; • obezbjeđenje uslova kompanijama za prikupljanje kapitala u svrhu finansiranja

njihovih razvojnih planova; • promovisanje prednosti berzanske kotacije; • privlačenje inostranih investitora kroz promotivne aktivnosti; • povezivanje sa regionalnim tržištima kapitala

8 www. blberza.com

29

10. TRŽIŠNI SEGMENTI NA BANJALUČKOJ BERZI

Hartije od vrijednosti na Banjalučkoj berzi se uvrštavaju na sljedeća berzanska tržišta:

• službeno berzansko tržište (berzanska kotacija), i • slobodno berzansko tržište.

Službeno berzansko tržište se sastoji od sljedećih segmenata:

• akcije - lista A, • akcije - lista B, • zatvoreni investicioni fondovi i PIF-ovi, • otvoreni investicioni fondovi, • obveznice i ostale dužničke hartije od vrijednosti, • kratkoročne hartije od vrijednosti, i • ostale hartije od vrijednosti.

Slobodno berzansko tržište se sastoji od sljedećih segmenata:

• akcije, • zatvoreni investicioni fondovi, • otvoreni investicioni fondovi, • obveznice i ostale dužničke hartije od vrijednosti, • kratkoročne hartije od vrijednosti, i • ostale hartije od vrijednosti.

Službeno berzansko tržište

Hartije od vrijednosti se mogu uvrstiti na službeno berzansko tržište ako ispunjavaju sljedeće opšte uslove:9

• da se njima može organizovano trgovati, • da su u cjelini uplaćene, • da su neograničeno prenosive, i • da su emitovane u nematerijalizovanom obliku.

Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista B:

Akcije se uvrštavaju na listu B, ako su, pored opštih uslova, ispunjeni i posebni kriterijumi:

9 www. banjaluka.rs.ba

30

Godine poslovanja 2

Realnost i objektivnost računovodstvenih izvještaja

Revidirani računovodstveni izvještaji

Veličina kapitala 3.000.000 KM

Minimalna veličina emisije akcija 1.000.000 KM

Postotak klase akcija u javnosti najmanje 15%

Broj imalaca akcije najmanje 50

Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista A:

Akcije se uvrštavaju na listu A, ako su, pored opštih uslova, ispunjeni i posebni kriterijumi:

Godine poslovanja 3

Realnost i objektivnost računovodstvenih izvještaja

Revidirani računovodstveni izvještaji

Veličina kapitala 10.000.000 KM

Minimalna veličina emisije akcija 1.000.000 KM

Postotak klase akcija u javnosti najmanje 15%

Broj imalaca akcije najmanje 100

Pored navedenih uslova, emitent koji podnosi zahtjev za uvrštavanje akcija na Listu A mora ispuniti i sljedeće uslove:

• da su od strane emitenta usvojeni standardi korporativnog upravljanja akcionarskih društava, i

• da postoji internet stranica emitenta na kojem su dostupne informacije o emitentu i na engleskom jeziku.

Uslovi za uvrštenje akcija investicionih fondova:

Akcije zatvorenih investicionih fondova i PIF-ova, odnosno udjeli otvorenih investicionih fondova, mogu biti uvrštene na službeno berzansko tržište ako su ispunjeni opšti uslovi za uvrštenje.

Uslovi za uvrštenje dužničkih hartija od vrijednosti:

Obveznice i ostale dugoročne i kratkoročne dužničke hartije od vrijednosti se mogu uvrstiti na službeno berzansko tržište, ako su, pored opštih uslova, ispunjeni i posebni kriterijumi:

31

Godine poslovanja 2

Realnost i objektivnost računovodstvenih izvještaja

Revidirani računovodstveni izvještaji

Ukupna nominalna vrijednost emisije 1.000.000 KM

Na službeno berzansko tržište mogu biti uvrštene kratkoročne hartije od vrijednosti emitenta čije su akcije ili obveznice uvrštene na službeno berzansko tržište.

Obveznice čiji je emitent Bosna i Hercegovina ili Republika Srpska, ili su za njih dale garanciju, uvrštavaju se na službeno berzansko tržište bez obzira na ispunjavanje navedenih kriterijuma.

Na službenom berzanskom tržištu, segment - kotacija (P)IF-ova, se nalaze akcije 13 (P)IF-ova, dok se na službenom berzanskom tržištu - lista B nalaze akcije preduzeća: Rafinerija ulja a.d. Modriča, NLB Razvojna Banka a.d. Banja Luka, Telekom Srpske a.d. Banja Luka, ZTC Banja Vrućica a.d. Teslić, Banjalučka pivara a.d. Banja Luka, Boksit a.d. Milići, Jelšingrad livnica čelika a.d. Banja Luka, Metal a.d. Gradiška, Mira a.d. Prijedor, Željeznice RS a.d. Doboj, Tržnica a.d. Banjaluka, Elektrokrajina a.d. Banjaluka, Autoprevoz a.d. Banjaluka, Alpro a.d. Vlasenica, Vitaminka a.d. Banjaluka, Celex SHP a.d. Banjaluka, Nova banka a.d. Banjaluka, Vodovod a.d. Banjaluka, Krajinapetrol a.d. Banjaluka i Elvaco a.d. Bijeljina. Od 10.09.2007. godine na berzanskoj kotaciji će biti i akcije emitenata: Toplana a.d. Banjaluka, Hidroelektrane na Drini a.d. Višegrad, Hidroelektrane na Vrbasu a.d. Mrkonjić Grad, Elektro-Doboj a.d. Doboj, Elektro-Bijeljina a.d. Bijeljina i Elektrohercegovina a.d. Trebinje.

U narednom periodu se očekuje registracija još nekoliko većih akcionarskih društava koja ispunjavaju kriterijume za uvrštavanje na berzansku kotaciju.

Slobodno berzansko tržište

Na ovom tržišnom segmentu se nalaze hartije od vrijednosti koje ispunjavaju opšte uslove za uvrštavanje. Uvrštavanje na slobodno berzansko tržište vrši se na zahtev emitenta, pojedinog imaoca hartije od vrijednosti ili po službenoj dužnosti. Akcije iz postupka privatizacije i javno emitovane hartije uvrštavaju se po službenoj dužnosti na osnovu izvještaja Centralnog registra. Broj registrovanih hartija od vrijednosti na ovom tržišnom segmentu iznosio je 370 krajem 2002. godine, krajem 2005. godine broj preduzeća čije su akcije uvrštene na slobodno berzansko tržište iznosio je 760, dok je na kraju 2006. godine broj registrovanih hartija od vrijednosti na ovom tržišnom segmentu iznosio 791. Nakon konstituisanja svih akcionarskih društava, koja su prošla vaučersku privatizaciju, na slobodnom berzanskom tržištu će se pojaviti oko 830 hartija od vrijednosti.

32

11.SISTEMI TRGOVANJA

Procedure Trgovanje na Banjalučkoj berzi se odvija preko berzanskih posrednika, članova berze. Koristi se elektronski sistem trgovanja razvijen na Ljubljanskoj berzi. Članovi berze mogu biti preduzeća za poslovanje sa hartijama od vrijednosti i banke sa sjedištem u Republici Srpskoj. Članovi berze ne moraju biti akcionari berze. Na Banjalučkoj Berzi se trguje kontinuiranom metodom i metodom periodičnih aukcija sa preovlađujućom cijenom. Trguje se pet puta sedmično: ponedjeljak, utorak, srijeda, četvrtak i petak.10 Kontinuirani metod trgovanja Kontinuiranom metodom se trguje akcijama emitenata na berzanskoj kotaciji. Kontinuiranom metodom trgovanja trguje se i akcijama sa slobodnog berzanskog tržišta koje ispunjavaju kriterijume likvidnosti.11 Kriterijumi likvidnosti su:

• vrijednost trgovanja (KM) sa hartijom od vrijednosti podijeljena sa brojem mogućih dana trgovanja veća ili jednaka 1.000 KM,

• broj transakcija sa hartijom od vrijednosti podijeljen sa brojem mogućih dana trgovanja veći ili jednak od 3 i

• broj dana trgovanja hartijom od vrijednosti podijeljen sa brojem mogućih dana trgovanja veći ili jednak od 0,50

Broj mogućih dana trgovanja mora biti veći od 30.

Kriterijumi likvidnosti se izračunavaju uzimajući podatke za period od prethodnih šest (6) mjeseci u odnosu na dan kada se vrši njihovo izračunavanje. Akcije sa slobodnog berzanskog tržišta koje ispunjavaju kriterijume likvidnosti na dan 01.03.2008. su:

Oznaka HOV

Naziv emitenta

Broj dana trgovanja / broj mogućih dana

trgov anja

Broj transakcija / broj mogućih dana

trgov anja

Prosječan dnev ni promet

RNAF-R-A RAFINERIJA NAFTE AD BOSANSKI BROD

100,00% 23,88 112.903,91

RITE-R-A R I TE GACKO AD GACKO

92,62% 5,43 18.965,39

PTRL-R-A PETROL AD BANJA LUKA

65,57% 3,19 11.430,98

10 www.blberza.ba 11 www. khov-rs.org

33

Trgovanje je podjeljeno u tri faze:

• faza prije otvaranje tržišta (od 8:30 do 09:30+"random time") • otvoreno tržište (od 09:30+"random time" do 13:00) • zatvaranje tržišta (13:00)

Ravnotežni kurs pri otvaranju tržišta se računa prema sljedećem algoritmu:

• količinski najveći obim prometa, • minimalni ostatak, • ako ostatak postoji na strani kupovine uzima se najviša cijena, a ako je na

strani prodaje uzima se najniža cijena, • cijena koja je bliža jedinstvenom službenom kursu, • prosječna cijena između dve selektirane cijene po prethodnim kriterijumima.

Aukcijski metod trgovanja Aukcijskim metodom se trguje akcijama emitenata na slobodnom berzanskom tržištu koje ne ispunjavaju kriterijume likvidnosti. Trgovanje je podjeljeno u tri faze:

• u periodu od 08:30 do 12:00 + "random time" (nasumično izabran broj od 0 do 120 sekundi) dozvoljen je unos, promjena, zadržavanje, oslobađanje i povlačenje prodajnih i kupovnih naloga u BST.

• u 12:00 + "random time" otvaranje tržišta.

Preovlađujuća cijena se formira na osnovu sljedećih kriterijuma:

• količinski najveći obim prometa, • minimalni ostatak, • ako ostatak postoji na strani kupovine uzima se najviša cijena, a ako je na

strani prodaje uzima se najniža cijena, • cijena koja je bliža jedinstvenom službenom kursu, • prosječna cijena između dve selektirane cijene po prethodnim kriterijumima.

Kada je formirana preovlađujuća cijena, poslovi se sklapaju prema sljedećim prioritetima:

• Cijena, • Starija vremenska oznaka.

Dozvoljen je unos sljedećih tipova naloga:

• nalog bez dodatnih ili posebnih uslova • nalog sa skrivenom količinom • nalog sa dodatnim uslovima vremena izvršenja (dnevni, do određenog

datuma, otvoreni)

34

Nije dozvoljen unos tržišnih naloga. Dnevno fluktuiranje cijena je ograničeno na ±10% kod akcija kojima se trguje kontinuiranom metodom, odnosno -20% kod akcija kojima se trguje aukcijskom metodom trgovanja.

Blok poslovi

Članovi berze mogu zaključivati poslove izvan organizovanog tržišta ako su ispunjeni sljedeći uslovi:

• vrijednost posla iznosi najmanje 500.000 KM, • predmet transakcije je blok hartija od vrijednosti, • član Berze zaključuje takav posao za svoj račun i za račun jednog klijenta ili

račun dva klijenta.

Raspored trgovanja

U slučaju praznika trgovanje se odvijaju prema posebnom rasporedu, koji se objavljuje unaprijed. Aukcije za državni kapital se održavaju petkom u skladu s vremenskim rasporedom koji donosi Direkcija za privatizaciju Republike Srpske i Odlukom o iznošenju državnog kapitala na berzu.

35

12. KALENDAR TRGOVANJA

Dani u 2008. godini kojima se ne trguje:

• sve subote i nedelje, • sljedeći praznici i neradni dani:

01. januar (utorak)

02. januar (srijeda)

07. januar (ponedeljak)

08. januar (utorak)

09. januar (srijeda)

14. januar (ponedeljak)

25. april (petak) 28. april (ponedeljak) 01. maj (četvrtak) 02. maj (petak) 09. maj (petak) 15. maj (četvrtak) 16. maj (petak) 21. novembar (petak)

36

13. TRGOVANJE NA BANJALUČKOJ BERZI

13.1. PRODAVCI I KUPCI AKCIJA : Ako ste strano ili domaće pravno ili fizičko lice, a želite da prodate i kupite akcije morate imati: 1. Sklopljen ugovor o otvaranju i vođenju vlasničkog računa hartija od vrednosti; 2. Sklopljen ugovor o posredovanju u kupoprodaji sa Brokerskom kućom; 3. Otvoren vlasnički račun u Centralnom registru hartija od vrednosti; 4. Otvoren namenski račun za kupovinu i prodaju akcija u nekoj od poslovnih banaka-članica Centralnog registra, depoa i kliringa hartija od vrednosti. Prodavci moraju imati pokrivenost naloga prodaje do trenutka ispostavljanja naloga prodaje u Belex, što znači da moraju imati raspoložive hartije od vrednosti na svom vlasničkom računu do trenutka unosa. Kupci moraju obezbediti pokrivenost naloga kupovine u celosti do trenutka ispostave naloga kupovine, što znači da na svom namenskom računu moraju imati raspoloživa novčana sredstva dovoljna za pokriće celokupne tržišne vrednosti uvećane za predviđene troškove. Ukoliko dođe do realizacije naloga, brokeri Vam isti, ili sledeći dan šalju obaveštenje o realizaciji naloga na kućnu adresu. Nakon tri radna dana od trenutka realizacije naloga vrši se saldiranje transakcija - prodavac dobija novac na svoj namenski novčani račun, kupac dobija hartije od vrednosti na svoj vlasnički račun za hartije od vrednosti. 13.2. POSTUPAK TRGOVANJA : 1. Potpisujete sa Vašim brokerom Ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti na osnovu koga broker otvara Vaš vlasnički kod Centralnog registra, depoa i kliringa hartija od vrednosti; 2. Potpisujete Ugovor o posredovanju u kupoprodaji HOV; 3. Otvarate namenski dinarski/devizni račun za prodaju-kupovinu akcija u banci koja je član CRHOV .12 4. Kada dobijete neophodne informacije vezane za kretanje cena, način trgovanja i troškove pristupate potpisivanju naloga za prodaju/kupovinu akcija u kome precizno

12 Pravilnik o registru emitenata Hartija od vrednosti kod Komisije za hartije od vrednosti Republike Srpske: Službeni glasnik Republike srpske Br. 29/07

37

definišete cenu i količinu akcija koje želite da prodate/kupite (pismeno isposatvljanje naloga); ili telefonskim putem dajete instrukcije za trgovanje.

Troškovi prilikom prodaje akcija: ♣ Nadoknada za ispostavu naloga prodaje; ♣ Brokerska provizija; (zavisno od obima trgovanja) ♣ Provizija Banjalučke berze; (0,1%) ♣ Provizija Centralnog registra; (0,1%) ♣ Provizija banke; ♣ Porez na prenos apsolutnih prava; (0,3%) ♣ Porez na kapitalnu dobit (ako je ima) (20%) Troškovi prilom kupovine akcija: ♣ Nadoknada za ispostavu naloga kupovine; ♣ Brokerska provizija; (zavisno od obima trgovanja) ♣ Provizija Banjalučke berze; (0,1%) ♣ Provizija Centralnog registra; (0,1%) ♣ Provizija banke.

38

14. KAKO PRODATI AKCIJE? Akcije možete prodati na Banjalučkoj berzi ili prihvatanjem ponude za preuzimanje. Obe radnje se rade posredstvom brokera. Zato se najpre dobro informišite i izaberite brokera koji će u potpunosti zastupati interese .

Procedura prodaje na Berzi: – Zakazati termin kod brokera – Doći kod brokera sa Potvrdom (ako je imate) i ličnom kartom – Broker Vas informiše o proceduri trgovanja – Sa brokerom zaključujete: □ Ugovor o posredovanju □ Ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti – Broker informiše o proceduri trgovanja – Broker otvara vlasnički i trgovački račun hartija od vrednosti – Sa primerkom Ugovora o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti otvarate namenski dinarski račun za prodaju akcija kod banke člana Centralnog registra – Dostavite brokeru kopiju ugovora sa bankom o namenskom dinarskom računu – Broker daje nalog prodaje po instrukcijama – U telefonskom kontaktu sa brokerom informisati se o realizaciji naloga – Novac se uplaćuje na Vaš namenski dinarski račun u roku od 3 radna dana od dana realizacije Naloga za prodaju akcija

39

Procedura prodaje prihvatanjem ponude za preuzimanje: 1. Zakazati termin kod brokera 2. Doći kod brokera sa Potvrdom (ako je imate) i ličnom kartom 3. Broker informiše o proceduri trgovanja 4. Sa brokerom zaključujete: Ugovor o posredovanju Ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti 5. Broker informiše o proceduri trgovanja 6. Broker otvara vlasnički račun hartija od vrednosti 7. Odlučiti da li prihvatate uslove iz Ponude. Ako prihvatate potpisati Nalog za prenos akcija na depo račun ponuđača koji ujedno znači i prihvatanje ponude za preuzimanje. Nalog može potpisati lice na čije ime akcije glase ili lice ovlašćeno u sudu od strane vlasnika13 8. Sa primerkom Ugovora o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti otvarate namenski KM račun za prodaju akcija kod banke člana Centralnog registra 9. Dostavite brokeru kopiju ugovora sa bankom o namenskom KM računu 10. Broker daje nalog za prenos po Vašim instrukcijama 11. U telefonskom kontaktu sa brokerom informisati se o uspešnosti Ponude i realizaciji naloga 12. Novac se uplaćuje na namenski dinarski račun u roku od 3 radna dana od dana zatvaranja ponude, pod uslovom da je ponuda uspela .14 13 Zakon o hartijama od vrijednosti: Službeni glasnik Republike Srpske . broj 92/06 14 Zakon o hartijama od vrijednosti: Službeni glasnik Republike Srpske . broj 4/02

40

15. PRODAJA OBVEZNICA

Kako prodati obveznice Republike Srpske emitovane po osnovu stare devizne štednje građana?

Ukoliko ste državljanin RS a imate takozvanu "staru deviznu štednju" kod državnih banaka iz Srbije (bilo da su ugašene ili još posluju) kao i štednju kod privatnih banaka omogućeno je da štednju pretvorite u državni dug i postanete imaoci Obveznica Republike Srpske emitovanih po osnovu devizne štednje građana. Naime, Zakonom o regulisanju javnog duga RS i Odlukom o emisiji obveznica RS, država je preuzela obavezu izmirenja duga po osnovu stare devizne štednje građana. Dug po osnovu devizne štednje se konvertuje u obveznice RS sa dospećima svakog 31. maja od 2002. godine do 2016. godine. Četiri serije obveznica (2002, 2003, 2004, 2005), ukoliko već niste, možete odmah naplatiti u punom (nominalnom) iznosu a serije od 2005. do 2016. godine po dnevnim berzanskim cenama. Obveznice možete prodati na Berzi ili van Berze preko brokera ili direktno na šalterima banaka. Na početku poslovanja sa obveznicama građani nisu dovoljno poznavali mogućnosti finansijskog tržišta i veliki broj je svoje obveznice prodavao na šalterima banaka i štedionica koje isplaćuju daleko manje iznose novca od onih koji se mogu ostvariti na Berzi preko ovlašćenih brokera. Danas situacija drugačija a učesnici na finansijskom tržištu su edukovaniji i uspevaju da maksimiziraju svoj interes i prodaju obveznice po tržišnim cenama.

41

Procedura prodaje obveznica na Berzi: ● Konvertovati staru deviznu štednju u Obveznice RS u banci u kojoj ste štedeli ili u Nacionalnoj štedionici za banke u kojima ste štedeli a koje više ne postoje ● Uzeti Potvrdu o vlasništvu nad obveznicama ● Zakazati termin kod brokera ● Doći kod brokera sa Potvrdom i ličnom kartom ● Sa brokerom zakljucujete Ugovor o posredovanju ● Broker Vas informiše o proceduri trgovanja ● Broker Vam otvara vlasnički i trgovački račun hartija od vrednosti ● Odlučiti po kojoj ceni bi prodali obveznice i na osnovu toga potpisati Nalog za prodaju obveznica i predati ga brokeru. Nalog može potpisati lice na čije ime potvrda glasi ili lice ovlašćeno u sudu od strane vlasnika obveznica ● Sa primerkom Ugovora o posredovanju i Nalogom prodaje odlazite u Banku kod koje se nalaze Obveznice (najčešće Nacionalna štedionica) i vršite preknjižavanje na trgovački račun kod brokera ● Sa primerkom Ugovora o posredovanju otvarate namenski devizni račun za prodaju obveznica kod banke člana Centralnog registra ● Dostavite brokeru kopiju ugovora sa bankom o namenskom deviznom računu ● Broker daje nalog prodaje po instrukcijama ● U telefonskom kontaktu sa brokerom informisati se o realizaciji naloga ● Novac se uplaćuje na namenski devizni račun u roku od 3 radna dana od dana realizacije Naloga za prodaju obveznica .

42

16. KUPOVINA AKCIJA

Kako kupiti akcije? Akcije po našem Zakonu možete kupiti isključivo na Banjalučkoj berzi preko brokera. Zato se najpre dobro informišite i izaberite koje akcije kupujete i brokera koji će u potpunosti zastupati interese.

Procedura kupovine akcija na berzi: ● Zakazati termin kod brokera ● Doći kod brokera sa ličnom kartom ● Sa brokerom zaključujete: Ugovor o posredovanju Ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti ● Broker otvara vlasnički i trgovački račun hartija od vrednosti ● Otvoriti namenski KM račun za kupovinu akcija u banci koja je član Centralnog registra i uplatiti novac na otvoreni račun ● Dostaviti Potvrdu o uplati novca, Izvod sa računa i Ovlašćenje za raspolaganje novcem brokerskoj kući ● Broker Vas informiše o proceduri trgovanja ● Odlučiti koje akcije i po kojoj ceni želite da kupite i na osnovu toga potpisati Nalog za kupovinu akcija i predati ga brokeru ● Broker izvršava nalog, tj. unosi ga u sistem. ● Broker telefonom obaveštava o realizaciji Naloga za kupovinu akcija ● Kupljene akcije se uknjižavaju na Vaš račun hartija od vrednosti u Centralnom registru u roku od 3 radna dana od dana realizacije Naloga za kupovinu akcija ● Informisati se o daljem kretanju cena akcija koje ste i to u dnevnom listu "Glas Srpske" , na web prezentaciji ili u telefonskom kontaktu sa brokerom

43

Procedura kupovine akcija akcija putem Ponude za preuzimanje: ● Zakazati termin kod brokera ● Sa brokerom zaključujete: Ugovor o posredovanju Ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti ● Broker informiše o proceduri trgovanja ● Donosite odluku o davanju Ponude za preuzimanje i definisanje svih bitnih elemenata ponude ● Broker priprema neophodnu dokumentaciju i podnosi zahtev Komisiji za hartije od vrednosti ● Komisija odobrava Ponudu za preuzimanje ● Otvaramo ponudu za preuzimanje i pozivamo sve akcionare da deponuju svoje akcije na depo račun klijenta ● Po isteku roka do kada traje ponuda za preuzimanje, ako je deponovan dovoljan broj akcija ponuda se proglašava uspešnom i vrši se saldiranje transakcije ● Kupljene akcije se uknjižavaju na račun hartija od vrednosti u Centralnom registru u roku od 3 radna dana

44

17. KUPOVINA OBVEZNICA

Kako kupiti obveznice Republike Srpske? Obveznice Republike Srpske možete kupiti na berzanskom ili vanberzanskom tržištu. Zato se najpre dobro informišite i izaberite koju seriju obveznica kupujete, po kojoj ceni i odaberite brokera koji će u potpunosti zastupati interese. Obveznice Republike Srpske imaju sledeće karakteristike: � Emitent je Republika Srpska � Glase na konvertibilnu marku (KM) � Emitovane su u više serija koje dospevaju na naplatu 31. maja svake godine do 2016. � Mogu se prodati svakog radnog dana, pre roka dospeća na naplatu � Kupuju se uz diskont a punu vrednost (100%) dostižu o dospeću � Donose prinos od 4,5�5,5% godišnje, bez valutnog rizika � Kupuju ih banke, profesionalni investitori, građani koji žele da uvećaju svoj kapital ili ušteđevinu i kupci preduzeća u procesu aukcijske privatizacije (jer im se, prilikom plaćanja izlicitirane cene, priznaje 100% vrednosti obveznica iako nisu dospele na naplatu) Procedura kupovine: ● Zakazati termin kod brokera ● Doći kod brokera sa ličnom kartom ● Sa brokerom zaključujete: Ugovor o posredovanju Ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti ● Broker Vam otvara vlasnički i trgovački račun hartija od vrednosti

45

● Otvoriti namenski devizni račun za kupovinu obveznica u banci koja je član Centralnog registra i uplatiti novac na otvoreni račun ● Dostaviti Potvrdu o uplati novca, Izvod sa računa i Ovlašćenje za raspolaganje novcem brokerskoj kući ● Broker informiše o proceduri trgovanja ● Odlučiti koje serije i po kojoj ceni bi kupili obveznice i na osnovu toga potpisati Nalog za kupovinu obveznica i predati ga brokeru ● Broker izvršava nalog odmah ● Broker telefonom obaveštava o realizaciji Naloga za kupovinu obveznica ● Kupljene obveznica se uknjižavaju na račun hartija od vrednosti u Centralnom registru u roku od 3 radna dana od dana realizacije Naloga za kupovinu obveznica ● Informisati se o daljem kretanju cena obveznica koje ste kupili i to u dnevnom listu "Glas Srpske", na web prezentaciji ili u telefonskom kontaktu sa brokerom .

46

18. OBRAČUN I PORAVNANJE

Nakon završetka trgovine, Banjalučka berza šalje Centralnom registru izvještaj o poslovima koji su zaključeni taj dan.

Izvještaj sa Banjalučke berze, koji Centralni registar dobije u elektronskom obliku, sadrži sljedeće podatke:

• oznaku hartije od vrijednosti koja je predmet trgovine, • količinu hartije od vrijednosti, • cijenu koja je postignuta na berzi, • šifru brokerske kuće prodavca i brokerske kuće kupca, • broj računa klijenta prodavca i broj računa klijenta kupca.

Po prijemu izvještaja sa Banjalučke berze, Centralni registar pojedinačno za svaku brokersku kuću vrši obračun i poravnanje novčanih obaveza nastalih na osnovu poslova zaključenih na berzi, odnosno utvrđuje ukupnu vrijednost prodajnih poslova, ukupnu vrijednost kupovnih poslova i razliku između ova dva iznosa, odnosno iznos neto dugovanja ili iznos neto potraživanja.

Novčane obaveze nastale na osnovu poslova zaključenih na Banjalučkoj berzi se izvršavaju preko računa za obračun i poravnanje, kojeg su brokerske kuće otvorile kod jedne od komecijalnih banaka, isključivo za ovu namjenu. Poravnanje novčanih obaveza brokerskih kuća vrši se preko računa za obračun i poravnanje Centralnog registra koji je otvoren kod Centralne banke.

O izvršenom obračunu Centralni registar obavještava brokerske kuće na dan trgovanja - T ili najkasnije do 10 časova narednog dana od dana trgovanja. Obavještenje, pored osnovnih podataka o brokerskoj kući, sadrži podatke o vrijednosti zaključenih kupovnih i prodajnih poslova, podatak da li brokerska kuća neto duguje ili neto potražuje sa naznakom iznosa koji duguje ili potražuje i datum izvršenja obaveze. Centralni registar obavještava Centralnu banku o planiranim uplatama i isplatama sa računa Centalnog registra za obračun i poravnanje.Sve brokerske kuće koje su primile obavještenje o iznosu neto dugovanja dužne su uplatiti iznos dugovanja do 12 časova drugog radnog dana od dana trgovanja (T+2).

Nakon što su izvršene sve uplate, Centralni registar će do 13 časova trećeg radnog dana od dana trgovanja ( T+3 ) izvršiti isplatu novčanih sredstava sa računa za obračun i poravnanje Centralnog registra u korist računa brokerskih kuća koje imaju neto potraživanje, prema obavještenju Centralnog registra. Ovim su izvršene novčane obaveze između brokerskih kuća po osnovu poslova zaključenih na dan T.

Na dan izvršenja novčanih obaveza Centralni registar vrši prenos hartija od vrijednosti sa računa klijenta prodavca na račun klijenta kupca i o tome obavještava brokersku kuću. Dakle, treći radni dan od dana trgovanja ( T+3 ) kupac postaje vlasnik hartija od vrijednosti koje su bile predmet trgovine.

47

19. POLUGODIŠNJA STATISTIKA TRGOVANJA KAPITALOM U REPUBLICI SRPSKOJ

Promet | Turnover Broj transakcija | No. of

Trades

Kapitalizacija |

Capitalisation

Redovan / Ordinary

Prijavljeni poslovi /

Negotiated Deals *

Redovan / Ordinary

Prijavljeni poslovi /

Negotiated Deals *

Akcije | Shares 48.890.922 73.187.011 10.873 54 4.918.533.683 Fondovi | Funds 15.756.278 3.330.386 7.887 4 251.892.859 Obveznice | Bonds 14.756.999 0 763 0 168.945.358 Ukupno | Total 79.404.200 76.517.397 19.523 58 5.339.371.900

Indeksi BLSE 28.12.2007 30.6.2008 Promjena

% BIRS 2.564,33 1.767,84 -31,06% FIRS 6.618,34 3.460,90 -47,71% ERS10 3.267,93 1.652,64 -49,43% RS FIN 1.701,54 1.460,63 -14,16% MIRS 1.431,26 994,99 -30,48% GIRS 1.306,24 1.131,93 -13,34%

Redov an promet | Ordinary Turnov er Ukupan promet po mjesecima | Total Turnover by

Months u milioni ma KM | in milion BAM

48

20. UKUPAN PROMET | Total Turnover

Ukupan promet avgust 08 | Total Turnover August 08 % Akcije | Shares

Redovan promet - akcije | Ordinar y Tur nover - shares 5.669.606 46,35%

Blok posao | Block Tradi ng 985.512 8,06%

Preuzimanje | Takeovers 2.282.241 18,66% Aukcije za državni kapital | Sold State Owned Capital on the BLSE 1.950.621 15,95%

Aukcija za paket akcija | Aucti on for package of shares 0 0,00%

Javna ponuda obveznica | Public Offering of Bonds 0 0,00%

Obveznice | Bonds

Obveznice | Bonds 1.343.590 10,98%

Ukupno | Total 12.231.570 100,00%

0

20

40

60

80

100

120

jan.07

feb.07

mar.07

apr.07

maj.07

jun.07

jul.07

avg.07

sep.07

okt.07

nov.07

dec.07

jan.08

feb.08

mar.08

apr.08

maj.08

jun.08

jul.08

avg.08

49

Mj esec / Month

Redov an promet / Ordinary Turnov er

Blok posao / Block Trades

Preuzimanj e / Takeov ers

Aukcij e za paket akcija /

Auctions for a lot

of shares

Jav na ponuda

obv eznica / Public

Offering of Bonds

Držav ni kapital /

State Owned Capital

Obv eznice / Bonds

Vrij ednost ukupnog prometa /

Total Turnov er (KM/BAM)

Aug-08 5.669.606 985.512 2.282.241 0 0 1.950.621 1.343.590 12.231.570

Jul-08 8.635.744 934.154 226.978 0 5.220.900 2.071.045 998.205 18.087.025

Jun-08 12.750.533 4.396.800 3.711.350 582.692 941.300 2.606.199 833.563 25.822.438

May-08 7.981.964 1.343.468 2.360.481 0 9.621.300 0 729.587 22.036.799

Apr-08 8.770.877 2.165.000 3.152.722 0 1.206.800 0 643.163 15.938.562

Mar-08 10.190.876 22.829.368 1.103.078 - 9.700 - 178.735 34.311.758

Feb-08 11.205.825 5.705.576 0 0 919.011 - 507.854 18.338.266

Jan-08 12.706.664 25.713.065 847.597 - 121.452 - 84.996 39.473.773

dec.2007 23.663.818 2.100.000 1.433.542 - 476.949 - 750.055 28.424.365

nov.2007 27.687.107 10.112.564 499.907 - - - 347 38.299.925

okt.2007 28.949.485 25.136.779 1.597.015 - - - 4.273 55.687.551

sep.2007 31.312.255 - 853.384 - - - - 32.165.639

avg.2007 35.124.082 2.022.843 147.142 - - - - 37.294.067

jul.2007 27.718.857 91.177.784 418.167 - - - 2.526 119.317.333

jun.2007 32.709.227 1.200.017 468.152 - - - 60.805 34.438.201

maj.2007 59.662.706 4.752.722 272.799 - - - - 64.688.227

apr.2007 101.116.959 6.161.581 31.535 - - - - 107.310.076

mar.2007 99.003.492 4.356.910 3.078.481 861.114 - - - 107.299.997

feb.2007 81.581.905 3.751.678 930.164 - - - - 86.263.747

jan.2007 31.362.382 - 30.779 - - - - 31.393.161

dec.2006 38.889.708 3.903.400 271.936 - - - - 43.065.044

nov.2006 42.435.285 4.056.841 254.127 - - - - 46.746.252

okt.2006 66.980.958 - 953.608 - - - - 67.934.566

sep.2006 43.598.888 5.317.261 43.916 - - - - 48.960.065

avg.2006 34.003.065 3.317.231 62.090 - - - - 37.382.386

jul.2006 16.244.318 2.420.369 346.177 - - 118.802 - 19.129.666

jun.2006 22.845.304 5.085.258 163.038 - - - - 28.093.600

maj.2006 20.580.810 500.000 232.741 - - - - 21.313.550

apr.2006 26.076.188 3.771.377 225.565 - - - - 30.073.130

mar.2006 15.579.764 5.276.479 484.098 - - - - 21.340.342

50

20.1 Redovan promet - akcije

Službeno berzansko tržište- Službeno berzansko tržište- Slobodno berzansko tržište | segment kotacija IF-ova | tržište - lista B | Official market - Listing B Free market Official Market -IF's Segment

u hiljadama KM | in thousand BAM

Službeno berzansko tržište - segment kotacija IF-ova /

Official Market - IF's Segment Službeno berz. tržište - lista B /

Official market - Listing B Slobodno berzansko tržište /

Free market

Datum / Date

Količ ina / Volume

Promet (KM) / Tu rnover

(BAM)

Broj trans.

/ No of Trans.

Količ ina / Volume

Promet (KM) / Turnover

(BAM)

Broj trans.

/ No of Trans.

Količ ina / Volume

Promet (KM) / Tu rnover

(BAM)

Broj trans.

/ No of Trans.

Količ ina / Volume

Promet (KM) /

Tu rnover (BAM)

Broj trans.

/ No of Trans.

01.08. 34.557 192.504,53 38 329.358 112.623,86 41 21.882 26.713,95 17 385.797 331.842 96 04.08. 8.532 38.662,31 42 78.819 66.587,31 31 61.479 36.266,12 20 148.830 141.516 93 05.08. 40.923 394.260,35 45 211.572 98.473,49 41 58.371 25.551,55 23 310.866 518.285 109 06.08. 31.406 343.421,69 49 52.331 73.479,85 17 37.045 19.410,08 23 120.782 436.312 89 07.08. 17.785 120.054,80 55 296.261 206.574,86 32 37.087 41.365,07 23 351.133 367.995 110 08.08. 12.659 23.431,44 20 204.809 261.962,75 39 117.177 36.136,09 23 334.645 321.530 82 11.08. 27.902 32.403,40 36 54.000 83.056,38 11 931.211 631.972,53 23 1.013.113 747.432 70 12.08. 10.364 47.111,47 39 257.470 80.805,34 18 29.400 27.254,25 23 297.234 155.171 80 13.08. 136.614 41.052,41 34 49.684 62.024,04 21 58.154 70.658,31 23 244.452 173.735 78 14.08. 7.439 14.111,12 28 197.489 204.678,05 32 101.984 35.257,41 23 306.912 254.047 83 15.08. 12.786 6.619,23 24 73.473 84.073,78 19 33.775 22.378,21 23 120.034 113.071 66 18.08. 8.887 9.862,67 38 458.528 144.522,38 49 188.147 214.207,96 23 655.562 368.593 110 19.08. 28.084 57.254,02 36 179.132 69.389,02 33 67.181 36.234,23 23 274.397 162.877 92 20.08. 2.982 14.123,81 21 27.029 9.585,67 13 57.272 29.675,15 23 87.283 53.385 57 21.08. 6.763 39.040,15 35 117.557 130.877,12 27 22.987 15.639,75 23 147.307 185.557 85 22.08. 879 6.991,78 19 15.817 16.803,32 12 139.029 80.455,36 23 155.725 104.250 54 25.08. 6.956 3.458,58 17 118.889 99.885,67 21 27.901 44.472,51 23 153.746 147.817 61 26.08. 25.050 193.301,56 37 211.789 198.257,22 47 53.384 29.669,93 23 290.223 421.229 107 27.08. 81.824 37.681,72 34 237.721 222.676,03 55 240.555 99.674,28 23 560.100 360.032 112 28.08. 14.813 11.178,32 25 320.865 96.561,16 24 34.450 26.090,75 23 370.128 133.830 72

29.08. 11.115 4.212,44 12 206.264 153.466,88 24 20.589 13.420,91 23 237.968 171.100 59

Ukupno | Total 528.320 1.630.738 684 3.698.857 2.476.364 607 2.339.060 1.562.504 474 6.566.237 5.669.606 1.765

51

Slobodno berzansko

tržište / Free market

27,56%

Službeno berzansko

t ržište - segment

kotacij a IF-ova / Officia l Market - IF's

Segment28,76%

Službeno berz. trži šte -

li sta B / Offici al market - Listing B43,68%

* Isključuje blok poslove, preuzimanja, aukcije za paket akcija, javne ponude akcija i obveznice * Excluding block trades, takeovers, auctions, capital raised and bonds

Broj dana trgovanja u mjesecu | Number of trading days in months

21

Prosječan redovan dnevni promet | Average d aily ordinary turnover

269.981

Prosječna vrijed. pojedinačne tran sakcije | Average value of a single tran saction

3.212

Broj transakcija | Number of transaction s 1.765

52

20.2 Top 10 po prometu | Top 10 by Turnover

Oznaka HOV / Symbol Emitent / Issuer

Cijena na dan

31.08.08./ Price on 31.08.08.

Prosječna cijena u junu

/ Average Price in June

Broj transak. /

No. of Trans.

Vrijednost (КМ) / Value

(BAM)

RSDS-O-A REPUBLIKA SR PSKA-stara devizna štednja 70,6734 70,67 187 1.301.729

TLKM-R-A TELEKOM SRPSKE AD BANJA LUKA 1,31 1,31 187 1.032.522

BOKS-R-A BOKSIT AD MILIĆI 0,90 0,90 56 570.827

BLBP-R-A ZIF BLB-PROFIT AD BANJA LUKA 10,35 10,35 34 569.981

KRIP-R-A ZIF KRISTAL INVEST FOND AD B. LUKA 8,94 8,94 82 391.815

TRZN-R-A TRŽNICA AD BANJA LUKA 3,00 3,00 92 354.130 JFMG-R-A JELŠINGRAD FMG AD GRADIŠKA 1,00 1,00 2 324.832

CMEL-R-A MIKROELEKTRONIKA AD BANJA LUKA 0,65 0,65 4 243.350

CJAL-R-A ČAJAVEC- ALATNICA AD BANJA LUKA 1,70 1,70 46 227.275

ZPTP-R-A ZIF ZEPTER FOND AD BANJA LUKA 8,60 8,60 187 211.894

OSTALO / OTHER 1.078 1.784.842

Ukupno | Total

1.955 7.013.196 * Uključuje redovan promet akcija i obveznice * Includes ordinary shares tur nover and bonds

53

20.3 Blok poslovi | Block Trades

Emitent / Issuer Datum / Date

Oznaka HOV /

Symbol

Emitovano / Issued

Količina / Volume % Cijena / Price Vrijednost

/ Valu e

JELŠINGRAD FMG AD GRADIŠKA 11.8.2008 JFMG-R-A 5.239.307 985.512 18,8 1 985.512 Ukupno / T otal 985.512

20.4 Obveznice | Bonds

Emitent / Issuer Oznaka HOV /

Symbol

Zadnji datum

trgovanja / Last

Trading Day

Najniža cijena /

Low price

Najveća cijena /High

price

Nom

inal

na

vrije

dno

st /

Nom

inal

Val

ue

Efektivni prinos do

dospijeća % / Effective YTM

%

Ukupna vrijednost prometa /

Total Valu e

Bal kan inves tment bank a.d. Banja Luka BLKB-O-

A 27.8.2008 90,0969 90,0969 100,00 6,11% 90 REPUBLIKA SR PSKA-stara devizna štednja

RSDS-O-A 29.8.2008 70,0000 79,0000 1,00 19,37% 1.301.729

REPUBLIKA SR PSKA-izmirenje r atne štete

RSRS-O-A 29.8.2008 16,0300 20,0001 1,00 24,44% 41.771

Ukupno / T otal 1.343.590

20.5 Preuzimanje | Takeovers

Emitent / Issuer Oznaka HOV /

Symbol Datum /

Date

Emitovana količin a / Issued Volume

Preuzeta količin a /

Тakeovered Volume

%

Cijena / Price Vrijednost / Valu e

BANJA LAKTAŠI AD LAKTAŠI BLAK-R-A 22.8.2008 12.868.062 2.214.024 17,21% 1 2.214.024

MODRIČANKA NO3 AD MODRIČA MDKA-R-A 13.8.2008 2.208.169 454.783 20,60% 0,15 68.217

Ukupno / T otal 2.282.241

20.6 Aukcija za državni kapital | Sold State Owned Capital on the BLSE

Emitent / Issuer

Datum aukcije / Auction

Date Oznaka HOV / Symbol Cijena /

Price

Broj prometovanih akcija / No. of

shares Vrije

dnos

t pr

omet

a/

Valu

e

Rekreaturs a.d. Banja Luka 8.8.2008 REKT-R-A 0,02 693.790 12.488 Čajavec - al atnica a.d. Banja Luka 8.8.2008 CJAL-R-A 1,14 378.411 431.389 Mekote a.d. Han - Pijesak 8.8.2008 MEKT-R-A 0,01 162.944 1.629 Potkozarje a.d. Gradiška 8.8.2008 PTKZ-R-A 0,36 1.803.150 649.134 Gradiška tržnica a.d. Gradiška 12.8.2008 GTRG-R-A 19,53 43.829 855.980 Ukupno / T otal 1.950.621

54

21. ZAKLJUČAK

Kupujem prodajem, oduzimam i dodajem...“ Hteli, ne hteli, poslednjih vrjeme bili ste primorani da slušate o berzi, akcijama, tržišnim cenama, kretanjima i uticajima na nju. Gotovo je sigurno da ste se više puta zapitali: „Čekaj, šta je to berza? Šta ja uopšte imam od nje? Čemu ona služi?“. Ukoliko je to tačno, ovaj rad bi trebalo da pruži bar neke od tih odgovora i koliko-toliko čitaocu približi suštinu berze i uopšte razlog njenog postojanja. Istorija berzanskog poslovanja u Evropi i svetu duga je više vekova, dok je u Republiku Srpsku došla skoro!!! Stvar je da roba kojom se na berzi trguje mora biti strogo definisana, jer kupac kada kupuje tu robu ne vidi. On kupuje na neviđeno, pa da se to trgovanje ne bi svelo na kupovinu „mačke u džaku“, berza se brine da kupac tačno zna šta će kupiti iako robu ne vidi i fizički. Berza je nastala iz jednostavne potrebe da oni koji imaju višak novca lakše pronađu one kojima taj novac treba za pokretanje i obavljanje nekog posla. Ljudi koji su ulagali sredstva, nisu to činili „na lepe oči“, već su zauzvrat dobijali potvrde o udelu u vlasništvu preduzeća kom bi sredstva dali. Tako su nastale akcije. Akcije, dakle, predstavljaju udeo u vlasništvu kompanije koja ih je izdala u cilju prikupljanja sredstava za obavljanje svoje poslovne aktivnosti. Kada neka osoba kupi akciju, ona faktički postaje delimični vlasnik preduzeća i po tom osnovu prisvaja deo zarade, što se naziva dividenda. Takođe, ta osoba ima pravo glasa prilikom odlučivanja u preduzeću, koje je srazmerno broju akcija koje poseduje. Još jedna stvar koja je akcije i akcionarski vid poslovanja stavilo u dominantnu poziciju u svetu leži u činjenici da, ukoliko preduzeće čije akcije posedujete propadne i bankrotira, možete da izgubite samo onoliko koliko ste uložili u njih i ništa preko toga. Kada propadne preduzeće čiji je vlasnik fizičko lice, a ne grupa akcionara, on dugove plaća čak i iz svoje lične imovine, tako da akcionari neće biti u poziciji da im se pleni kuća, televizor ili kauč zarad naplate dugovanja koje je firma napravila. Vratimo se sada na berzu. Kada firma izda svoje akcije, one postaju predmet trgovanja na berzi. Neko ko je u tom trenutku kupio akcije možda kasnije želi da ih proda. Nekom drugom će se te akcije možda učiniti dobrim, pa će ih kupiti. Međutim, ove kasnije kupoprodaje više se ne tiču preduzeća čije su akcije predmet trgovanja. Ono ih je u prvom koraku izdalo, prikupilo sredstva za poslovanje i imaće veze sa berzom tek kada bude želelo da emituje nove akcije. Učesnici u trgovanju su sada neki drugi akteri čiji je cilj zarada ili sticanje vlasništva nad preduzećem. Pa koja je poenta berze, pitate se vi.

55

Svrha postojanja berze leži u činjenici da uvek postoje oni sa viškom i oni sa manjkom kapitala. Bez berze, investitor bi lutao ulicama, davao oglase, zvao prijatelje i poznanike, pitajući da li nekome trebaju sredstva ili bi svoj kapital jednostavno držao ispod jastuka, u sefu ili čarapi. Taj kapital bio bi mrtav i ničemu ne bi doprinosio. Postojanjem berze, investitoru je omogućeno da veoma lako i brzo pronađe zainteresovanu stranu koja će od njega uzeti novac i upotrebiti ga na mnogo efikasniji način, a koristi će imati svi. Investitor će zaraditi i uvećati svoj kapital, preduzeće će pokrenuti posao, zaposliće ljude i takođe zaraditi. Cela privreda jedne države ima višestruke koristi ukoliko poseduje kvalitetnu i aktivnu berzu. Kada smo malo pojasnili sam pojam berze i akcija, trebalo bi reći nešto i o tome kako se stvari odvijaju u praksi, pre svega u RS. Svaki građanin može imati akcije, ali on ne može lično otići na Babjalucku brzu: „Dajte mi dve akcije Telekoma Srpskeiz “. Akcije na berzi jedino mogu prodavati i kupovati ovlašćeni brokeri i dileri. Brokeri predstavljaju klasične posrednike, pošto izvršavaju naloge koje su dobili od svojih klijenata, dok, za razliku od njih, dileri imaju sličnosti sa svojim „kolegama“ koji prodaju devize u Gospodskoj ulici, jer na berzi trguju na svoju ruku i za svoj račun, te stoga nisu toliko bitni za dalju priču. Lice koje bi htelo da kupi akcije neke srpske firme, mora da otvori račun u banci na koji će uplatiti sredstva potrebna za kupovinu akcija i na koji će mu kasnije leći novac kada te, ili neke druge, akcije proda. Sledeći korak jeste odlazak u neku od brokerskih kuća, kojih u RS ima dovoljno, i potpisivanje ugovora o zastupanju u trgovanju. Kada se ispune ovi pravno-administrativni uslovi, izdaje se nalog brokeru da kupi određenu količinu akcija, određene kompanije, po određenoj ceni. Cena akcija na berzi zavisi od odnosa ponude i tražnje za njima, koje će, pak zavisiti od kvaliteta poslovanja tog preduzeća, najavljenih poslova, ostvarenih planova i sličnih informacija. Ukoliko je preduzeće kvalitetno, za očekivati je da će više ljudi želeti da kupi njegove akcije, pa će tako njihova cena rasti. U suprotnom, ako je procena da je preduzeće loše ili će biti loše, više lica će želeti da se otarasi svojih akcija i tako izbegne gubitke, što će dovesti do pada njihove cene. Ova pojava se u teoriji i praksi jednostavno zove zakon ponude i tražnje i govori o tome da što je tražnja za nečim veća cena će rasti, dok ukoliko je ponuda veća cena će padati. Sam izbor koju akciju treba kupiti trebalo bi da bude donesen na osnovu informacija koje postoje u javnosti. Strogo su, međutim, zabranjena trgovanja na bazi informacija koje nisu dostupne javnosti, tzv. inside informacije. One su dostupne najčešće menadžerima

56

firmi, savetnicima, partnerima... i ukoliko se dokaže da je neko stekao zaradu na bazi inside trgovanja, u pojedinim zemljama preti čak i zatvorska kazna. Izvor informacija može biti dnevna štampa, stručni ekonomski listovi, internet sajtovi berze, brokerskih kuća i kompanija, i dostupni su svima. Međutim, neće svi uvek iskoristiti informaciju na pravi i isti način. Tu leži mogućnost da se kupi akcija koja je trenutno potcenjena, čija je cena ispod realne, i kasnije proda kada njena cena poraste. Sve ovo što je izneto ima za cilj da čitaocu, studentu približi način funkcionisanja berze i koristi koje ona donosi. Svakako, ušteđevinu ne treba čuvati i skrivati od drugih držanjem pod jastukom, jer to ne koristi nikome. Kupovinom akcija dobija se mogućnost zaista pristojnih zarada, ali i jednog sasvim novog vida avanture. Praćenjem kretanja cena akcija, ali i okolnosti u društvenom i ekonomskom okruženju države, mogu se doneti ispravne investicione odluke. Stoga, ukoliko do sada niste kupili akcije, posetite sajt Banjalucke berze www.blberza.com, pogledajte kretanja akcija pojedinih srpskih kompanija, pročeprkajte podatke o njima i donesite odluku koju ćete od njih kupiti. Teško da ćete pogrešiti s obzirom na to da je Banjalucka berza već mesecima u „debelom“ minusu, pa je nekako logično očekivati brz i intenzivan rast po rešavanju problema koje muče investitore, a tiču se pre svega političke i ekonomske (ne)stabilnosti naše države.

57

22. DODATAK UZ RAD

VODIČ ZA INVESTITORE- OSNOVNI POJMOVI

Akcije su vlasničke hartije od vrijednosti, koje predstavljaju udio akcionara u osnovnom kapitalu akcionarskog društva. Akcije mogu biti obične (redovne) i prioritetne (povlašćene).15

Akcionarsko društvo je društvo koje osnivaju domaća ili strana pravna, odnosno fizička lica radi obavljanja djelatnosti, čiji je osnovni kapital utvrđen i podeljen na akcije određene nominalne vrijednosti. Zbir nominalnih vrijednosti svih akcija čini osnovni kapital akcionarskog društva. Odgovornost vlasnika akcija za imovinu i dugove akcionarskog društva ograničena je samo do iznosa vrijednosti njegovih akcija.

Akvizicija predstavlja oblik preuzimanja preduzeća, kada jedno akcionarsko preduzeće stiče kontrolni paket akcija u drugom akcionarskom preduzeću ili ga kupuje.

Amortizacija u knjigovodstvenoj terminologiji predstavlja postupak postepenog samanjenja neke stavke aktive npr. osnovih sredstava.

Apresijacija predstavlja povećanje vrijednosti valute u odnosu na druge valute na tržištu deviza ili povećanje bilo kojeg oblika vrijednosti.

Arbitraža istovremena kupovina i prodaja istih hartija od vrijednosti ili drugih investicija na dva različita tržišta s ciljem ostvarivanja profita na osnovu razlike u cijeni na ta dva tržišta.

Aukcija je javna prodaja robe putem licitacije (nadmetanja) kupaca. Aukcija može ići od početne cijene pa na više – najčešći oblik ili tzv. holandska aukcija koja ide od početne cijene na niže.

Ažio predstavlja pojam koji se koristi kada je tržišna vrijednost akcija veća od nominalne vrijednosti akcija prilikom njihove emisije.

Bear Market (medvjeđe tržište) termin koji se koristi za tržište (berzu) na kome postoji trend pada cijena hartija od vrijednosti – opadajući trend indeksa berze.

Berza organizovano tržište na kome se trguje standardizovanim tržišnim materijalom 15 Pitić G. I drugi: Berzanski pojmovnik , iznjenjeno i dopunjeno izdanje, Beogradska Berza , Beograd 1996

58

(akcije, obveznice itd.) po unaprijed utvrđenim pravilima. Pravila berze pružaju zaštitu i ravnopravnost svih učesnika na tržištu.

Berzanski indeksi su indeksi cijena akcija preduzeća sa čijim akcijama se trguje na berzi. Indeksi pokazuju odnos ponude i tražnje za akcijama tog dana. Ako su cijene akcija rasle (veća tražnja) to će dovesti i do pozitivnih efekata na berzanski indeks – indeks raste. Vrijedi i obrnuto.

Berzanski posrednik pravno lice osnovano u skladu sa Zakonom o hartijama od vrednosti. U zavisnosti od načina organizacije berzanskog posrednika, ovlašćena lica za trgovanje mogu nastupati kao:

• Broker - ovlašćeni posrednik pri trgovini hartijama od vrednosti koji istupa u svoje ime, a za račun klijenta (komisionar) ili u ime i za račun klijenta (zastupnik). Na taj način broker posreduje između investitora (kupca robe ili hartije od vrijednosti) i imaoca-vlasnika (robe ili hartije od vrijednosti na primer). Za svoje usluge brokeri naplaćuju proviziju koja se plaća nakon realizacije transakcije. Brokeri imaju i savjetodavnu ulogu. Broker može svoje poslove obavljati isključivo u društvu registriranom za poslovanje hartijama od vrijednosti (brokerskoj kući). Svako ko želi da trguje na berzi mora da angažuje brokera kako bi preko njega predao naloge za prodaju ili kupovinu hartija od vrijednosti na berzi.

• Diler – kupuje i prodaje hartije od vrijednosti u svoje ime i za svoj račun (principal). Zaradu ostvaruje razlikom između kupovne i prodajne cijene hartije od vrijednosti, snoseći eventualni rizik gubitka. Diler može istupati i kao broker (komisionar i zastupnik).

Bilans stanja predstavlja finansijski izvještaj koji daje pregled sredstava (aktiva) i izvore sredstava (pasiva) na određeni dan. Aktiva i pasiva moraju biti u ravnoteži jer prikazuju istu stvar sa dva različita aspekta.

Bilans uspjeha predstavlja pregled prihoda i rashoda koji su nastali u određenom vremenskom periodu. Ako su ukupni prihodi veći od ukupnih rashoda ostvaren je dobitak, a ako su ukupni rashodi veći od ukupnih prihoda ostvaren je gubitak.

Bull Market (tržište bika) termin koji se koristi za tržište (berzu) na kome postoji duži trend rasta cijena hartija od vrijednosti-rastući trend indeksa berze.

Blokovska transakcija Najmanja vrijednost blok transakcije na Banjalučkoj berzi je 500.000 KM. Lica koja učestvuju u blok transakciji moraju međusobno zaključiti kupoprodajni ugovor o predmetnim akcijama prije prijave transakcije na Banjalučkoj berzi. Iako se blok transakcija prijavljuje na Banjalučkoj berzi, cijena po kojoj se prijavljuje ova transakcija ne utiče na formiranja cijene za datu hartiju. Treća lica ne mogu

59

kupovati hartije od vrijednosti iz blok transakcije niti uticati na cijenu po kojoj će se ona zaključiti.

Centralni registar je jedinstvena baza podataka o svim hartijama od vrijednosti koje se nalaze u prometu na tržištu hartija od vrijednosti, a naročito podataka koji se odnose na registraciju vlasništva i promjene vlasništva na hartijama od vrijednosti. Da bi akcije mogle da kotiraju na berzi, odnosno da se prodaju na javnom uređenom tržištu, moraju biti registrovane u Centralnom registru, u suprotnom vlasnik akcija neće moći trgovati njima.

Cost benefit analiza analiza opravdanosti ulaganja koja poredi troškove i koristi od investicije.

Članovi Banjalučke berze brokerske kuće koje je Banjalučka berza primila u članstvo na berzu na osnovu ispunjenih uslova utvrđeninih zakonom i aktima berze.

DAX indeks cijena akcija koji u svom sastavu sadrži 30 vodećih akcija sa kojima se trguje na Frankfurtskoj berzi.

Deflacija smanjenje količine novca u opticaju koja dovodi do rasta kupovne vrijednosti novca.

Derivat termin koji se koristi za grupu instrumenata, kojima se trguje na berzi i van nje, koji se zasnivaju na osnovnim hartijama od vrijednosti, valutama ili robama. Kretanje cijena derivata zavise od kretanja cijena njihovih osnovnih hartija, valuta ili roba.

Disažio pojam koji se koristi kada je tržišna vrijednost akcija niža od nominalne vrijednosti akcija prilikom njihove emisije.

Dividenda dio neto dobiti preduzeća koji se raspodeljuje akcionarima. Razlikujemo dividende isplaćene u novcu i dividende u akcijama.

Dividendna stopa (Dividend Yield) predstavlja odnos između tekuće godišnje dividende po akciji i trenutne tržišne cijene.Koristi se kao mjera tekućeg prinosa investitora po osnovu dividende. Velike kompanije nastoje imati veće dividendne stope, dok manje kompanije orijentisane na ubrzan razvoj nastoje imati niže. Najveći broj takvih kompanija nemaju dividendnu stopu jer ne isplaćuju dividende.

Dobavljači pravna i fizička lica koja isporučuju robu kupcima.

60

DOW JONES pokazuje kretanje cijena akcija najboljih trideset industrijskih preduzeća koji kotiraju na Njujorškoj berzi (NYSE).

EBIT (Earnings Before Intest and Tax) dobit prije kamata i poreza. Jedan od važnijih pokazatelja finansijskih performansi kompanije. Računa se tako što se na dobit prije oporezivanja dodaju troškovi kamata koji su plaćeni po osnovu zaduženja (dugova) preduzeća.

EBITDA (Earnings Before Interest, Tax, Depreciation and Amortisation) neto dobit uvećana za finansijske troškove, porez na dobit i amortizaciju. Prikazuje mogućnost kompanije da generiše profit internim izvorima, tj produktivnošću.

Emitent pravno lice koje izdaje hartije od vrijednosti.

EPS Earnings per Share je pokazatelj koji se dobija kao odnos između neto dobiti akcionarskog društva koja je umanjena za iznos dividendi na prioritetne akcije i ukupnog broja emitovanih običnih akcija.

Ex-Dividend Date investitori koji kupe svoje akcije prije ovog datuma dobijaju dividendu, a oni koji kupe akcije taj dan i nakon tog dana, nemaju pravo na dividendu.

Fiskalna godina vremenski period na kraju kojeg privredni subjekti objavljuju i predaju završne račune (bilans stanja, bilans uspjeha, bilans novčanih tokova itd.). Uglavnom se fiskalna godina podudara sa kalendarskom godinom. U Sjedinjenim Američkim Državama je od 1.10. do 30.09. sljedeće godine, a u Velikoj Britaniji traje od 05.04. do 04.04.

Free Float predstavlja pocenat akcija u javnosti. Prilikom utvrđivanja free float-a, prema Pravilima Banjalučke berze ne uzimaju se u obzir akcije u vlasništvu uprave emitenta i akcije u vlasništvu onih koji imaju više od 10 % akcija određene klase.

FTSE 100 indeks akcija Londonske berze koji se računa na osnovu kretanja cijena akcija 100 najvećih kompanija.

Fundamentalna analiza akcija vrsta analize tržišta akcija kojom se nastoji utvrditi unutrašnja (stvarna) vrijednost akcije na osnovu relevantnih ekonomskih faktora. Tako dobijene stvarne vrijednosti se upoređuju sa trenutnom tržišnom cijenom kako bi saznali da li je cijena akcije podcijenjena ili precijenjena.

Future (Fjučer) ugovor o kupovini ili prodaji standardne količine određene robe po utvrđenoj cijeni i u određenom trenutku u budućnosti.

61

GDP (Gross Domestic Product) bruto domaći proizvod predstavlja mjeru ukupne proizvodnje i pruženih usluga izvršenih u jednoj zemlji. To znači da se u GDP uključuju aktivnosti stranih preduzeća koje se obave u zemlji za koju računamo GDP, a isključuju aktivnosti preduzeća domaćih vlasnika koji obavljaju svoje poslovanje u inostranstvu.

GNP (Gross National Product) bruto nacionalni proizvod predstavlja mjeru ukupne proizvodnje i pruženih usluga državljana bez obzira da li oni svoje poslovanje obavljaju u zemlji ili inostranstvu.

Goodwill ( Gudvil ) preduzeća predstavlja ugled preduzeća na tržištu. Goodwill se u računovodstvu iskazuje u aktivi na poziciji nematerijalne imovine nakon prodaje preduzeća po višoj cijeni od knjigovodstvene.

Hartije od vrijednosti su prenosive isprave u nematerijalizovanom obliku (elektronskom zapisu), emitovane u seriji na osnovu koje imaoci ostvaruju određena prava u skladu sa zakonom i odlukom o emisiji. Hartijama od vrijednosti smatraju se akcije, obveznice i druge hartije od vrijednosti koje utvrdi Komisija za harije od vrijednosti. Postoje dužničke hartije od vrijednosti i vlasničke hartije od vrijednosti. U dužničke spadaju mijenice, obveznice, komercijalni zapisi, certifikati o depozitu, a akcije spadaju u vlasničke hartije od vrijednosti.

Homogenizacija akcija pretvaranje svih akcija, iste vrste i iste klase, u druge radi izjednačavanja različite nominalne vrijednosti akcija, koja odgovara knjigovodstvenoj vrijednosti, radi uvođenja u promet akcija sa jednom nominalnom vrijednošću.

Insajd trgovanje predstavlja nelegalan način trgovanja na osnovu internih informacija. Interne informacije predstavlja vrlo preciznu informaciju, koja se nije objavila, a koja bi u slučaju objavljivanja izvršila značajan uticaj na cijenu hartija od vrijednosti.

Investecioni fondovi emitovanjem svojih akcija prikupljaju novčana sredstva koja ulažu u tuđe hartije od vrijednosti formirajući diverzifikovan portfolio vodeći računa pri tome o načelima sigurnosti, likvidnosti i srazmjernoj raspodjeli rizika.

Investitor pravno ili fizičko lice koje ulaže sredstva u neki posao (npr. kupovina akcija na berzi) sa ciljem ostvarenja dobiti.

ISIN (International Security Identification Number) je međunarodni identifikacioni broj hartije od vrijednosti kojeg čini standardizovani identifikacioni sistem sastavljen od brojeva i slova. Koristi se za identifikaciju svih hartija od vrijednosti u međunarodnoj trgovini.

Javni dug je kumulirani budžetski deficit tokom niza godina. Zemlja u želji da smanji budžetski

62

deficit zadužuje se kod privrede, stanovništva i u inostranstvu. Država se opredjeljuje za javni dug, a ne emisiju novca jer bi to moglo dovesti do monetarne nestabilnosti.

Kapital obračunska kategorija koja predstavlja razliku vrijednosti imovine (objekti, oprema, obrtna sredstva) i obaveza preduzeća.

Kastodi banka je banka koja obavlja poslove vođenja računa hartija od vrijednosti za račun klijenta i postupa po nalogu klijenta.

Kratka prodaja (Short sell) sporazum sa brokerskom kućom o kupovini i prodaji hartija od vrijednosti. Posuđene hartije od vrijednosti se zamjenjuju za hartije od vrijednosti koje se kasnije kupuju. Ulagač će ostvariti zaradu kratkom prodajom ako padne cijena hartije od vrijednosti.

Kliring je radnja koja se obavlja u Centralnom registru hartija od vrijednosti nakon realizacije kupovnih i prodajnih naloga. Odnosi se na utvrđivanje uzajamnih potraživanja i obaveza po osnovu hartija od vrednosti i novčanih sredstava između učesnika u vezi sa obavljenim transakcijama.

Kupovni kurs (Bid price) cijena koju je određeni investitor na tržištu spreman platiti za hartiju od vrijednosti.

Kurs akcije cijena akcije izražena u konvertibilnim markama.

Kursna lista prikazuje osnovne informacije o protrgovanim hartijama od vrijednosti, kao što su informacije o cijenama, transakcijama, prometu itd.

Likvidnost akcije predstavlja mogućnost kupovine i prodaje akcije brzo i u velikom obimu bez većeg uticaja na njenu cijenu.

Lot najmanja količina akcija sa kojom se mogu zaključiti poslovi na berzi. Na Banjalučkoj berzi lot je jedna akcija. To znači da možete dati nalog za prodaju (kupovinu) samo jedne akcije.

Nalog po limitiranoj cijeni nalog dat od strane klijenta koji sadrži upisanu cijenu. Ako je u pitanju prodajni nalog broker će nalog realizovati po cijeni koja je jednaka ili viša od cene upisane na nalogu. Obrnuto, kupovni nalog će biti realizovan po cijeni koja je jednaka ili manja od upisane cijene.

Nalog po tržišnoj cijeni nalog koji ne sadrži upisanu cijenu, što znači da klijent unaprijed prihvata najpovoljniju cijenu koju broker može postići na dan trgovanja.

63

Nalog za kupovinu/prodaju nalozi koje klijenti (kupci i prodavaci) daju svojim brokerima za izvršenje kupovine, odnosno prodaje hartije od vrijednosti.

Namjenski račun u banci posebna vrsta računa kojeg klijent otvara u poslovnoj banci radi kupovine ili prodaje hartija od vrijednosti

NIKKEI indeks cijena akcija 225 preduzeća sa kojima se trguje na berzi u Tokiju.

Redovne (obične) akcije akcije sa pravom glasa. Vlasnik običnih akcija ima pravo na: učešće u upravljanju, učešće u dobiti, dio likvidacione mase i uvid u podatke o poslovanju preduzeća.

Obveznice su u pravilu dugoročne (rok dospjeća im je duži od jedne godine) dužničke hartije od vrednosti koje investitori na tržištu kupuju radi ostvarivanja prihoda u vidu kamate, a emitenti prodaju radi pribavljanja dodatnih sredstava za finansiranje različitih projekata. Kao izdavaoci ovih hartija od vrijednosti mogu se javiti država (državne obveznice), grad (municipirane obveznice) ili preduzeća (korporativne obveznice). Obveznice su izuzetno atraktivne hartije od vrednosti jer se po osnovu njih, u unaprijed poznatim vremenskim intervalima stiče kamata, a uložena sredstva za kupovinu mogu, u zavisnosti od vrste obveznica, da budu povraćena odjednom na rok dospeća ili u ratama zajedno sa kamatom.

Option (Opcija) ugovor koji vlasniku daje pravo ali ne i obavezu da kupi (call option) ili proda (put option) određenu količinu finansijskih instrumenata obuhvaćenih opcijom po ugovorenoj cijeni u definisanom vremenskom periodu. Razlikujemo kupovinu odnosno prodaju finansijskih instrumenata na dan dospijeća (evropska opcija) ili prije dospijeća i na dan dospijeća (američka opcija).

In-the-Money option (Pozitivna opcija) opcija koja, ukoliko se izvrši, odmah daje profit. Kupovna opcija čija je cijena izvršenja niža od tržišne cijene finansijskog instrumenta obuhvaćenog opcijom ili prodajna opcija čija je cijena izvršenja viša od tržišne cijene finansijskog instrumenta obuhvaćenog opcijom.

Out-of-the Money option (Negativna opcija) Opcija koja bi u slučaju trenutnog izvršenja donijela gubitak.

Portfolio skup raznih hartija od vrednosti kojim raspolaže jedno lice.

P/E ratio predstavlja odnos između tekuće tržišne cijene i neto dobiti po akciji. On je od značaja za akcionare jer im govori koliko KM maraka treba da ulože da bi dobili jednu KM neto dobiti po akciji.

64

Primarno tržište tržište na kojem se inicijalno plasira i distribuira nova emisija vrijednosnih papira.

Prioritetne (povlašćene) akcije su akcije bez prava glasa u skupštini akcionara, ali imaju prioritet prilikom isplata dividendi. Preduzeća prioritetne akcije obično emituju kada žele da pribave dodatna sredstva za finansiranje, a da pri tome novi vlasnici akcija nisu u mogućnosti da učestvuju u donošenju odluka. Razlikujemo:

• Kumulativne daju pravo na komuliranje neisplaćenih dividendi i prioritet u isplati ovih dividendi u odnosu na dividende koje pripadaju imaocima običnih akcija.

• Participativne pored utvrđene prioritetne dividende, daju pravo i na isplatu dividende koja pripada vlasnicima običnih akcija.

• Participativno-kumulativne daju prava koja sadrže komulativne i participativne akcije.

Prodajni kurs (Ask price) cijena po kojoj je prodavac spreman prodati određenu količinu vrijednosnog papira.

Prospekt predstavlja osnovne podatke o preduzeću: finansijski izvještaji preduzeća, podatke o djelatnosti, imovini, položaju na tržištu, zaposlenima, poslovnom rezultatu, podatke o emisijama akcija, akcionarima, učešće na tržištu itd.

Provizija naknada za usluge koja se obračunava u procentu od vrijednosti obavljenog posla.

Racio plaćanja dividende (Dividend Payout Ratio) racio plaćanja dividende pokazuju koji procenat neto dobiti kompanije se isplaćuje akcionarima u obliku dividende. Računa se tako što se godišnja dividenda dijeli sa neto dobitkom kompanije. Kompanije koje isplaćuju dividende obično iydvajaju od 25% do 50 % neto dobiti za te namjene.

Racio zadržavanja (Retention ratio) dobija se kao inverzna vrijednost racija plaćanja dividende. Pokazuje koji će se procenat ostvarene neto dobiti reinvestirati u akcionarsko društvo.

Revizija postupak provjere finansijskih izvještaja od strane stručnih lica. Revizori daju svoje stručno mišljenje o vjerodostojnosti finansijskih izvještaja. Revizor mora biti nezavistan od preduzeća u kome obavlja reviziju kako bi mogao dati objektivan stav u skladu sa propisanim standardima.

ROA (Return On Assets- prinos na sredstva) dobija se kao odnos neto dobiti i prosječnih ukupnih sredstava izražen u procentima. Služi kao mjera ostvarenja neto dobiti po osnovu uloženih sredstava.

ROE (Return On Equity - prinos na kapital) indikator profitabilnosti kompanije. Dobija se kao odnos neto dobiti i prosječne

65

vrijednosti kapitala u toku godine. Rezultat se iskazuje u procentima. Upotrebljava se kao pokazatelj ostvarene neto dobiti po osnovu kapitala uloženog od strane akcionara.

Saldiranje je radnja koja se obavlja u Centralnom registru hartija od vrijednosti nakon realizacije naloga kupovine i prodaje. Predstavlja izvršenje obaveza između učesnika na tržištu prenosom hartija od vrijednosti sa starog na novog vlasnika i istovremenim prenosom novčanih sredstava sa računa kupca na račun bivšeg vlasnika hartije po osnovu zaključenih poslova.

Sekundarno tržište tržište za kupovinu i prodaju vrijednosnih papira nakon njihove inicijalne distribucije.

T (+1, +2, +3) oznaka broja radnih dana posle dana trgovanja do saldiranja. To je broj radnih dana koji je potreban da se prenesu hartije od vrednosti sa starog na novog vlasnika i da se izvrši prenos novčanih sredstava sa računa kupca na račun bivšeg vlasnika hartije po osnovu zaključenih poslova.

Tehnička analiza vrsta analize tržišta akcija koja je bazirana na kretanje cijena akcija u prošlosti i pokušajima da se identifikuju trendovi koji će ukazivati na kretanja cijena u budućnosti. Tehnički analitičari kupuju i prodaju akcije na osnovu tehničkih pokazatelja i nadaju se da će ostvariti profit ako se ostvare njihove prognoze u vezi sa kretanjem cijena akcija. Različiti tehnički analitičari koriste različite tehnike, ali najveći broj njih svoje analize zasniva na kretanju cijena akcija i broju akcija koje su prometovane po danima.

Tender metod prodaje društvenog – državnog kapitala, prikupljanjem pismenih ponuda potencijalnih kupaca.

Tržišna kapitalizacija ukupna tržišna vrijednost hartije od vrijednosti. Dobija se kao prozvod tržišne cijene hartije od vrijednosti i ukupnog broja hartija od vrijednosti.

Tržište kapitala tržište na kojem se obavlja promet dugoročnih finansijskih instrumenata (obveznice, vlasničke hartije od vrijednosti itd.).

Vaučer u procesu privatizacije predstavljaju hartiju od vrijednosti za kupovinu akcija preduzeća. Vaučer glasi na određeni iznos i stiče se po osnovu radnog staža i drugim osnovama.

66

23. LITERATURA

1. Mikerević D.: Finansijski menadžment , Grafit, Banja Luka, 2001

2. Ristić Ž .: Tržište kapitala – teorija i praksa, Beograd, 1992 3. Bernard J. Foley: Tržišta kapitala, nacionalna i sveučilišna knjižnica,

Zagreb

4. J.M Keynes :The General Theory of Employment, Interest and Money,

Macmillan, London,1936 5. J. Orlin Grabbe: International Financijal Markets, Elsevier Publishing Co.,

Amsterdam, 1986

6. A. Hamilton : The Financijal Revolution , Penguin Books, London,1986. 7. Vasiljević B.: Osnovi finansijskog tržišta, Principi, Beograd, 1999

8. Galogaža P Milan: Portfeljni menadžment, Panevropski univerzitet

Apeiron, Banja Luka, drugo izdanje, 2006 9. Radović R.: Berzansko poslovanje i akcijsko poslovanje, NIŠP, „

Oslobođenje“ , Bijeljina 1996

10. Jovanović H : Emisija vredonosnih papira – pravna razmatranja, PS

Grmeč- privredni pregled, Beograd 2001 11. Erić D. : Finansijska tržišta i instrumenti ; Čigoja štampa, Beograd 2003

12. Pitić G. i drugi: Berzanski pojmovnik izmjenjeno i dopunjeno izdanje ,

Beogradska Berza , Beograd 1996 13. Godišnji izvjestaj Worldwatch, 2006 godina

14. Zakon o hartijama od vrednosti : Službeni glasnik Republike Srpske, broj

4/02 15. Zakon o hartijama od vrednosti : Službeni glasnik Republike Srpske, broj

92/06

16. Pravilnik o registru emitenata Hartija od vrednosti kod Komisije za

Hartijke od vrednosti Republike Srpske: Službeni glasnik Republike Srpske broj 29/07

17. Pravilnik o uslovima i postupku emisije hartija od vrednosti: Službeni

glasnik Republike Srpske broj 29/07

67

18. Pravilnik o zaduženju, dugu i garancijama Republike Srpske , Službeni

glasnik broj 30/07 19. www.blberza.com

20. www.khov-rs.org

21. www.vladars.com 22. www.belex.co.yu

23. www.ekonomist.co.yu

24. www.banjaluka.rs.ba 25. www.poslovni.hr

26. www.investco.hr

27. www.limun.hr

28. www.bankamagazin.hr 29. www.crhovrs.org