SEMINARSKI RAD

Iz predmeta;

KVALITET ŽIVOTNE SREDINE

Tema rada;

“KVALITET VODE RIJEKE VRBAS“

Mentor; Student;

0

Doc.dr Radenko Đurica Branislav Rađević

Br.Indexa;IV-180/10

Banja Luka,mart 2011

Sadržaj

1.0.Uvod.....................................................................................................................................................................2

2.0.Nacionalni propisi iz domena kvaliteta voda.......................................................................................................3

2.1. Organizacija kontrole kvaliteta kod nas...........................................................................................................3

3.0. Istraživanja na rijeci Vrbas...............................................................................................................................4

3.1. Ekološka studija slivnog područja Vrbasa u ljeto 2000....................................................................................4

3.2. Fizičko-hemijske analize,jun 2000.....................................................................................................................5

3.3. Fitoplankton........................................................................................................................................................7

3.4. Zooplankton........................................................................................................................................................8

3.5. Fauna dna...........................................................................................................................................................9

4.0. Istraživanja u julu 2000 godine........................................................................................................................10

4.1. Hemijske analize...............................................................................................................................................11

4.2. Fitoplankton......................................................................................................................................................11

4.3. Zooplankton.......................................................................................................................................................11

4.4 . Fauna dna.........................................................................................................................................................12

4.5. Toksikološki testovi............................................................................................................................................13

5.0. Istraživanja u avgustu 2000 godine....................................................................................................................14

5.1.Hemijske analize..................................................................................................................................................14

5.2.Fitoplankton.........................................................................................................................................................15

1

5.3.Zooplankton.........................................................................................................................................................15

6.0.Ocijena ekološkog stanja slivnog područja Vrbasa kod Banja Luke u toku ljeta 2000 god..............................16

7.0.Kvalitet vode Banjalučkog vodovoda sa aspekte hemijske kontrole...................................................................17

7.1.Kontrola kvaliteta.................................................................................................................................................18

7.2.Kvalitet sirove vode-vodozahvat Novoselija.........................................................................................................18

8.0. Zaključak..............................................................................................................................................................25

9.0.Literatura...............................................................................................................................................................26

2

1.0.Uvod

Voda pokriva 71% površine Zemlje.Od svih svjetskih voda ,svega 2,5% čine takozvane

„slatke“vode,uslovno pogodne za korištenje.U posljednjih četvrt vijeka svjetska populacija se

skoro udvostručila.Količina potencijalno raspoložive vode po stanovniku opala je sa 12.500m/3

na 7.500 m/3 godišnje po stanovniku a potrošnja se udvostručila.Evidentno je da se problem

količine raspoloživih voda zaoštrava.

Prema procijenama(Anon) u svijetu se 2000.godine zahvata oko 4.000m/3 vode od čega za

navodnjavanje oko 70%,za industriju oko 22 %,a za stanovništvo(piće,priprema hrane,higijena)

svega 8%.Matematičkim jezikom govoreći,potreban uslov za zadovoljenje ljudskih potreba je da

vode ima a dovoljan uslov da je odgovarajućeg kvaliteta.U prilog ovom stavu govori činjenica da

je čak i tamo gdje je ima,voda često direktni uzročnik oboljenja(npr.arsen u vodama

Bangladeša,fluoridi u vodama dijela Afrike)ili prenosnik uzročnika oboljenja(razni

virusi,bakterije,paraziti).Isto se može reći i za potrebe opstanka i očuvanja akvatične flore i

faune.

Iako je,prosto rečeno,voda/Voda,nauka i struka su je zavisno od pozicioniranja u prirodi

podijelili na

podvrste;površinska(riječna,jezerska,morska),podzemna(aluvijalna,izdanska,karstna),atmosfersk

a itd.Svaki od ovih naziva ima za nauku i struku sasvim određeno značenje i u suštini govori o

mjestu na kome se neka voda nalazi.

S obzirom na razuđenu terminologiju u ovom domenu,u praksi se udomaćio izraz ambijentne

vode koji omogućava terminološku fleksibilnost i generalizaciju.Shodno ovome,izraz kvalitet

ambijentalnih voda se koristi da bi se označio zatečeni kvalitet vode na nekom prostoru bez

obzira da li je voda na tom prostoru zaprljana ili ne.

Podjela voda se takođe izvodi i iz njihove namjene,za piće,za industriju,za navodnjavanje,za

kupanje itd.što je ljudima,umjesto prirode,dalo povod da definišu kvalitet vode za svaku

namjenu,odnosno uspostave standarde za kvalitet vode i te standarde dostignu

tehnologijom.Vodeni organizmi međutim,nemaju na raspolaganju tehnologiju.Njima priroda,a u

posljednje vrijeme sve više nemarni ljudi definišu kvalitet vode,odnosno okruženje u kome žive.

3

S obzirom da je istorija zagađivanja voda i akvatičnih sistema duga a problemi izazvani

zagađivanjem voda tokom vremena narastali, potreba da se obaveze u pogledu zaštite

voda,posebno na realizaciji uzvodni-nizvodni korisnik voda,urede propisima,shvaćena je još u

prošlom vijeku.Shodno tome formirani su prvi propisi,definisani prvi kriterijumi

istandardi.Tokom vremena regulativa je postala obimnija i složenija ali je njen kostur uvijek

činila kategorizacija vodotoka(definiše planirano korištenje vode na datoj dionici) i klasifikacija

voda(definiše potreban kvalitet vode da bi se zadovoljila planirana namjena).

Kategorizacija i klasifikacija voda,ozbiljno shvaćene,predstavljaju cilj koji neka država,regija ili

šira međunarodna zajednica,postavlja.One nisu prost skup brojeva kako na prvi pogled izgleda

već vizija i zadatak koji zahtijeva veliki trud,ulaganja i dugoročno djelovanje.

Lako je,posebno danas u uslovima brze cirkulacije znanja,prepisati kriterijume i brojke,ali je

teško stati iza njih i prihvatititi ih kao nezaobilazan zadatak koji traži

ozbiljnost,znanje,umešnost,upornost,principijelnost,ulaganja i djelovanje na dugi rok.

2.0.Nacionalni propisi iz domena kvaliteta voda

Još šezdesetih godina su na prostorima tadašnje Jugoslavije započete aktivnosti na zaštiti

vode.Nivo saznanja o ovoj problematici brzo je,zahvaljujući intenzivnom naučno-istraživačkom

radu i međunarodnoj saradnji,rastao,a aktivnosti na institucijalnom organizovanju i donošenju

propisa se intenzivirale.Prvi propisi iz domena kvaliteta ambijentnih voda donijeti su krajem

šezdesetih da bi se u periodu u narednih petnaest godina regulativa zaokružila na nivou koji je

bio primjeren tadašnjim okolnostima i saznanjima.Poslije 1982.godine se nije ozbiljnije radilo na

inoviranju ovih propisa a kriza koja je započela devedesetih doprinijela je da se ova problematika

ostavi po strani a ranije donijeti propisi ostanu na snazi u neizmjenjenoj formi.Zadržan je isti

pristup u donošenju propisa(Savezni-republički nivo)ali nije bilo ozbiljnijih akcija,možda ni

volje,da se regulativa harmonizuje i cijelovito inovira.Bez obzira na ovu činjenicu,ne može se

reći da je manjkavosti regulative uticalo da se ostvare krupniji rezultati u zaštiti voda.Prije se

može reći da su nedostatak volje i sredstava uticali da kategorizacija vodotoka i klasifikacija

4

voda kao ključni propisi ove regulative ostanu u domenu želja i više su poslužile za

konstatovanje odstupanja od željenog stanja nego što su poslužili kao cilj kome se ozbiljno

težilo.

2.1.Organizacija kontrole kvaliteta vode kod nas

Kontrola kvaliteta površinskih voda u riječnim oblastima i rezervoarima sa vodom za

snadbdijevanje kupališta vrše zdravstvene organizacije po programima opština i gradova u

kojima su locirana izvorišta za vodosnadbdijevanje ili kupalište.Kontrolu sirove vode

namjenjene snadbdijevanju domaćinstava i kontrolu kvaliteta vode za piće vrše regionalni

Zavodi za zaštitu zdravlja.Rezultati kontrole se predaju republičkoj inspekciji za Zdravstvenu

zaštitu.Zdravstvena organizacija ima evidenciju o svim bolestima prouzrokovanim losšim

kvalitetom vode za piće.Institucije koje su ovlaštene od strane resornog ministarstva vrše

kontrolu prečišćavanja otpadnih voda kao i njihov uticaj na recipient.Rezultati ovih testova se

dostavljaju državnom Hidrometerološkom zavodu.Kada se donosi odluka o izgradnji

struktura(fabrika,pogona itd.) koje mogu imati negativan uticaj na okolinu ili zdravlje

ljudi,neophodno je utvrditi uticaj na okolinu koji mora biti odobren od strane Ministarstva za

zaštitu životne sredine.Standarde za kvalitet površinskih voda i voda za navodnjavanje donosi

Ministarstvo nadležno vodoprivredu,poljoprivredu,zdravstvenu zaštitu i zaštitu okoline,dok

standarde za vodu za piće donosi Ministarstvo za zdravlje.Saradnja između institucija i

privrednih organizacija je jedan od segmenata kontrole kvaliteta vode i zasniva se na

bilateralnim ugovorima jer ni jedna institucija nema sama dovoljno personala ili opreme za

potpunu kontrolu(fizičko-hemijsku,hemijsku,mikrobiološku,biološku i radiološku).

5

3.0.Istraživanja na rijeci Vrbas

Faunu oligoheta slivnog područja rijeke Vrbas su 1976.godine(prije izgradnje brane i

akumulacije Bočac)ispitivali Vagner Meštrov(1982) i konstatovali da se na lokalitetima uzvodno

od potoka Švrakovac i Banja Luke,rijeka Vrbas može okarakterisati kao betamezosaprobni1 tip

ekosistema.Na ovom području se danas nalazi akumulacija Bočac koja je u svojoj trećoj deceniji

postojanja ima izrazito pogoršan kvalitet vode u odnosu na početno stanje.

Na osnovu oligohetne zajednice u ljetnjem periodu 2000.godine,jezero se svrstava u

alfamezosaprobni2 tip voda.

Dvije i po godine nakon postavljanja kaveznog sistema ribnjaka u akumulaciju Bočac,došlo je do

vidne degradacije ekosistema i ponovljenih pojava“cvijetanja vode“ u ljetnjem periodu.

Zbog toga se i prišlo izradi Ekološke studije slivnog područja Vrbasa sa prijedlogom mjera za

njegovu revitalizaciju u sektoru Banja Luka.

3.1.Ekološka studija slivnog područja Vrbasa u ljeto 2000.godine

U toku ljeta 2000.godine,ispitivani su fizičko-hemijski parametri vode i vode za piće,dinamika i

sastav planktona faune dna na lokalitetima-Akumulacija Bočac iznad ušća Ugra,akumulacija

Bočac-kavezi3,Vrbas-Motel Dragana i Vrbas-vodozahvat4.U toku jula i avgusta su uključeni

i;Vrbas-ispod HE Jajce,rijeka Ugar,Crna Rijeka,a uzorak iz kompenzacionog jezera je uzet samo

avgusta mjeseca.Istovremeno su juna i jula mjeseca sakupljeni uzorci iz taložnica JP“Vodovod

Banja Luka“-(okrugla taložnica-izvorište Novoselija,taložnica II-polje B,6-taložnica II-polje C i

taložnica mala-iza bunara br.6).5Kvalitet vode u julu i avgustu je procijenjen i toksikološkim

testovima.

1 Betamezosaprobne vode-umjereno zagađene vode2 Alfamezosaprobne vode-zagađene vode3 Tropik ribnjaci-Bočac4 Novoselija,vodovod5 Bazeni Vodovoda u Novoseliji

6

Uzorci vode i mulja za ispitivanja fizičko-hemijskih i hidrobioloških parametara akumulacije

Bočac,Vrbasa i vodovodnih taložnica su sakupljeni u prisustvu predstavnika KDP“Vodovod“

Banja Luka,zavoda za zaštitu zdravlja Republike Srpske i sanitarnog inspektora.

Za određivanje fizičko-hemijskih pokazatelja kvaliteta voda korištene su sljedeće standardne

metode;pH-elektrohemijski,alkalitet-volumetrijski sa 0,1 mol HCl uz indikator,HPK-

Mn,volumetrijski po metodi Kubela,BPK5-standardna metoda razblaženja,rastvoreni O2-

jodometrijsko određivanje po Winkleru,na licu mjesta elektrohemijski,amonijačni-N-

spektrofotometrijski sa amonijumom molibdatom i askorbinskom kiselinom,ukupni – P-nakon

mineralizacije organskog fosfora sa amonijumom persulfatom u kiseloj sredini na isti način kao i

određivanje rastvorenog fosfora.Uzorci za proučavanje dinamike i sastava planktona su

sakupljeni planktonskom mrežom promjera okaca 22 mikrona.Determinacija fito i

zooplanktona,izvedena je standardnim metodama(Bartoš,1959;Breitling and

Tumpling,1970;Šramek-Hušek at al,1962)a indeks saprobnosti je izračunat po Panlte-Buck-

u(1955).

Uzorci faune dna su sakupljani bagerom tipa Ekman-Birge površine zahvata 132 cm2 i mrežom

po Surber-u površine zahvata 300cm2.Prikupljeni materijal je pripremljen standardnim

metodama za dalju obradu u laboratoriji.Determinacija makrozoobentosa je izvedena na živim

jedinkama primjenom standardnih ključeva za određivanje ove grupe organizama(Brinkhurst and

Jamieson,1971).Broj individua je predstavljen kao ukupan broj jedinki po metru kvadratnom.

Toksikološki testovi su urađeni sa zooplanktonskim test organizmom Daphnia magna

Straus(Cladocera).Laboratorijska kultura Daphnia magna je gajena u standardnim uslovima(US

EPA,1993);staklene posude sa gustinom populacije do 100 jedinki,tvrda sintetička standardna

voda(APHA,1995);bez aeracije;laboratorijsko oscjetljenje;fotoperiod 16 h svijetlo/8h

mrak;temperatura 25+-1 stepen C;hranjene tri puta nedeljno YCT kombinacijom(US

EPA,1991);3ml/l stok kulture.Karakteristike standardne vode date su u tabeli;tvrdoća i alkalitet

su određeni titracijski(APHA,1995),elektroprovodljivost,pH i O2 elektrohemijski.

Tabela 1.Osnovne fizičko-hemijske karakteristike standardne vode i referentnog mulja

lokalitet Tip uzorka Temp.C Tvrdoća Alkalitet pH EC ccO2 satO2%

7

mgCaCO3/l mgCaCO3/l nS/cm2 ppm

kontrola Voda 24 320 145 7,6 690 9,11 87

mulj-

intersticijalna

voda

16 380 172 8 850 6,11 71

U svim testovima toksičnosti su korištene neonate Daphnia magna (starosti do 24h).Akutni

testovi i skraćeni hronični test sedimenta su izvedeni u statičkim uslovima;5 jedinki po test

posudi zapremine 50 ml sa 30 ml test rastvora u po dva ili 4 ponavljanja,a praćena je

imobilizacija,odnosno smrt jedinki.Hronični test je izveden u semi-statičkim uslovima sa

nedeljnom promjenom test rastvora,u po 10,odnosno 20 ponavljanja.Uslov za prihvatanje

akutnog testa je bio 90% preživljavanje kontrole(US EPA,1993),a hroničnog 90% preživljavanje

i 3 generacije potomstva u kontroli(US EPA,1991,1996).Kao uzorak vode smatran je jednokratan

uzorak sa izabranog lokaliteta,dok je sediment tretiran po Burton and Macpherson(1995),kao 5

ml sedimenta resuspendovano u 25 ml uzorka vodenog stuba sa istog lokaliteta.Kao kontrola je

korištena standardna sintetička voda,a kao kontrolni sediment uzorak dna Dunava uzvodno od

Novog Sada.Jedinke u test rastvorima i kontroli hranjene su tri puta nedeljno sa po 0,2 ml YCT

po test posudi.Rezultati su obrađeni Dunett-ovim testom uz analizu varijanse(ANOVA) i testom

sa Bonfenorijevim adaptacijama(US EPA,1991).Statistička značajnost dodjeljivana je na

a(p)=0,05.

3.2.Fizičko-hemijske analize,jun 2000

Na osnovu fizičko-hemijske analize uzoraka vode iz akumulacije Bočac se može konstatovati da

voda akumulacije(uzorak 1 i 2)6pokazuje umjereno organsko opterećenje,koje se prema

pokazatelju HPK-Mn može ocijeniti kvalitetom vodotoka I-klase.Relativno visoke BPK5-

vrijednosti(iznad MDK-II klase)ukazuju na znatno učešće biorazgradljive organske materije u

ukupnom organskom opterećenju.Ono je prema oba pokazatelja nešto veće u akumulaciji nego u

6 Akumulacija Bočac iznad ušća Ugra i kavezi(tropik ribarstvo)

8

nivodnom dijelu toka,što je uslovljeno prije svega uticajem uspora ali i opterećenjem,koje se u

akumulaciju unosi.

Prema rezultatima ispitivanja nizvodno od sistema kaveznog gajenja riba u vodi akumulacije

registruje se izvijesno povećanje organskog opterećenja i sadržaj nutrijenata(nitritnog i nitratnog

azota i ukupnog fosfora)pri ovakvoj ocijeni treba imati u vidu slijedeće;primjenom tehnologije

intezivnog uzgoja riba kaveznim sistemom u vodu dospijeva niz taložnih materija u vidu viška

hrane i ekskremenata koji padaju na dno,čiji je proces razgradnje spor,tako se njihov nepovoljan

uticaj na kvalitet ne registruje odmah.Ovo svojevrsno đubrenje vode će se postepeno

manifestvovati na ubrzani proces eutrofizacije u akumulaciji.

U ovom periodu godine su zbog visokih temperatura vode ubrzani procesi razgradnje te

opterećenje koje se dokazuje nije veliko.Visoke vrijednosti zasićenosti kiseonikom ukazuju na

intenzivne procese fotosinteze u akumulaciji i znatnu organsku produkciju.Otuda sadržaj

nutrijenata i pored intenzivne mineralizacije organske materije i unosa ekskremenata nije

visok(I-II klasa).

Vodotok na mjestu zahvata(lokalitet 3)7prema pokazateljima organskog opterećenja odgovara

uslovima I-klase voda,po sadržaju nutrijenata pripada I-II klasi.U odnosu na zahtijeve kvaliteta

vode za piće neophodna je dorada.

Efekti zadržavanja vode u retenziji na lokalitetima 4 i 58 nisu zadovoljavajući u odnosu na

kvalitet vode na mjestu zahvata.Organsko opterećenje vode se ne mijenja,čak se nešto i

povećava.

Prema ograničenom broju pokazatelja,kojim se raspolaže za uzorke 6 i 7 neobjašnjivo je visok

sadržaj nitratnog azota u vodi za piće u odnosu na kvalitet vode iz taložnice II-polje B,iako

zadovoljava uslove propisane pravilnikom.Sadržaj nitrita je nešto iznad granice dozvoljene

pravilnikom.

7Lokalacija Motel Dragana8 Vodozahvat i taložnice

9

Slika 1.Akumulacija Bočac

Tabela 2.Osnovni fizičko-hemijski parametri

Parametri Bočac

iznad

ušća

Ugra

Bočac

između

kaveza

i mosta

Vrbas

vodozahvat

Okrugla

taložnica

Taložnica

II-B

Voda

za

piće

fi400

Voda

za

piće

fi

1000

Temp.vode step.C 23.9 23.8 16.3 17.2 23.7 22.4 19.7

Rastv.kiseonik(O2mgL-

1)

13.19 14.18 10.63 10.35 11.61 - -

Zasićenje

kiseonikom(O2%)

64 60 94 94 74 - -

HPK-Mn(mg O2L-1) 3.98 4.19 2.18 2.82 3.38 - -

BPK5(mgO2L-1) 5.35 4.74 0.90 1.96 1.74 - -

Amonijak(NmgL-1) 0.200 0.002 0.117 0.003 0.170 0.003 0.058

Nitrat(NmgL-1) 0.146 0.24 0.55 0.55 0.105 0.348 0.549

TN(mgL-1) 0.35 0.25 0.67 0.56 0.27 0.368 0.56

Nitrit(Nmgl-1) 0.004 0.010 0.008 0.010 - 0.008 0.009

10

Ukupni

fosfor(PO4mgL-1)

0.047 0.088 0.035 0.070 0.074 0.046 0.065

Rastvorni

fosfor(PO4mgL-1)

- - 0.023 0.023 0.0186 - -

TP(mgL-1) 0.015 0.028 0.011 0.022 0.024 0.015 0.021

Ukupni alkalitet(mgL-

1)

160 144 192 190 142 - -

pH-vrijednost 8.2 8.7 8.9 8.8 9.0 - -

Elektroprovodljivost

(ds)

300 290 380 360 330 360 380

3.3.Fitoplankton9

Na osnovu kvalitativne i kvantitativne analize fitoplanktona utvđeno je prisustvo četiri grupe

algi;Chrysophyta,Bacillariophyta,Pyrrophyta i Chlorophyta.Vrsta Fragilaria crotoensis je

dominirala na lokalitetima 2,3,4,7,8,dok je na lokalitetima 1,5,6, dominantan Dinobryon

stipitatum.Subdominantna vrsta na lokalitetu 2 je Gymnodinium aeruginosum,na lokalitetu 4

Asterionella formosa,dok je na lokalitetima 7 i 8 subdominantan Dinobryon

stipitatum.Interesantno je napomenuti da se vrsta Fragilaria crotoensis javlja se kao

subdominantna na lokalitetima 1 i 6(tabela 3).

Indeks saprobnosti (Pantle and Buck,1955) izračunat je na osnovu kvalitativnog i kvantitativnog

sastava fitoplanktona je varirao od 1.32(tačka 3)do 1.43 na tački 2,što je u granicama

oligosaprobnosti.

Tabela 3.Kvalitativni sastav fitoplanktona

Lokaliteti Bočac

iznad

Bočac

između

Vrbas Okrugla T-II T-II T- Motel

9 Čine jednostanični i kolonijalni mikroorganizmi iz carstva Protista.(zelene alge,alge kremenjašice...)

11

ušća

Ugra

kaveza

i mosta

vodozahvat taložnica B C mala Dragana

Vrste S Rel ativ na abu Nda Nca

Chrysophyta

Dynobrion

stipitatum

1.50 5 1 - - 5 5 5 3

Bacillariophyta

Asterionella

formosa

1.40 3 1 1 3 1 1 3 1

Fragilaria

crotoensis

1.40 5 5 5 5 1 3 5 5

Synedra acus

var

angustissima

1.00 1 - 1 1 - 1 - -

Pyrrhophyta

Gymnodinium

aeruginosum

1.60 3 - - - - - - -

Ceratium

hirundinella

1.15 1 - 1 - 1 3 3 1

Conjugales

Spirogyra

fluviatilis

1.00 1 - - - - - - -

Staurastrum

gracile

1.50 1 1 - - - - 1 -

Index

saprobnosti(S)

1.40 1.43 1.32 1.35 1.43 1.35 1.39 1.41

s-indikatorska vrijednost;S-index saprobnosti

3.4.Zooplankton10

10 Životinjski plankton

12

Kvalitativnom analizom mikro i mezooplanktonske zajednice je konstatovano prisustvo 17 vrsta

iz 4 grupe sa dominacijom organizama iz grupe Rotatoria.11

Istovremeno, u kvantitativnom sastavu zooplanktona dominiraju Rotatoria sa brojnošću od 20

ind/dm3 na tački 4 do 1420 na tački 5.Kao subdominantna grupa,sa daleko manjom brojnošću,su

Copepoda.12Naročito dominiraju Copepoda na lokalitetu 5 sa 2.88 mg/l.

Na osnovu kvalitativne i kvantitativne analize,zooplanktonske zajednice,izračunati indeks

saprobnosti se kretao od 1,31 na tački 7 do 1,54 na tački 4.Prema iznijetim podacima analizirane

vode imaju oligo beta mezosaprobni karakter i mogu se svrstati u I i I-II klasu boniteta.

Slika 2.Zooplankton

3.5.Fauna dna

U analiziranim uzorcima iz faune dna je zabilježeno 13 grupa

organizama

;Turbellaria,Oligochaeta,Mollusca,Isopoda,Gammaridae,Ephemeroptera,Trichoptera,Coleopter

a,Odonata,Diptera i Chironomidae.U okviru klase Oligochaea dominira familija

11 Beskičmenjaci mikroskopske veličine12 Klasa Copepoda obuhvataju oko 7500 vrsta sitnih rakova koji naseljavaju sve vode na zemlji,čineći glavni dio planktona

13

Tubificidae.Kvantitativnom analizom zajednice dna konstatovana je dominacija Oligochaeta na

lokalitetima 1,2,3 i 6,dok na lokalitetu 4 i 5 dominiraju Molluska a na tački 8

Gammaridae.Interesantno je da na tački 7 nisu konstatovani organizmi

makrozoobentosa.Najveća brojnost Oligochaeta13 je zabilježena na tački 6 i iznosi 31361 ind/m2.

Treba istaći i pojavu Turbellaria14,na lokalitetima 1 i 8,kao jedne od najosjetljivijih grupa na

organsko zagađenje(tabela 4).

Jasno se uočava da je najveća raznovrsnost makrozoobentosa zabilježena na tačkama 3 i 8,prema

tome se može konstatovati da rijeka Vrbas savladava primljene efluente sa svojom moći

autopurifikacije i ima zadovoljavajući kvalitet vode za svoju namjenu.Unifomnost zajednice

faune dna na tački 2 ukazuje na organsko opterećenje antropegenog porijekla u akumulaciji

Bočac.Ukupan broj individua makrozoobentosa je varirao od 0(tačka 7) do 42949,8 ind/m2

maksimalno zabilježeno na lokalitetu 6.tako visoka produkcija je atipična za vode ovog tipa,što

znači da u taložnici II prisutna velika količina organske materije,koja pogoduje rastu i razvoju

determinisanih vrsta Oligochaeta.Na osnovu dobivenih analiza se može konstatovati da se ove

vode mogu okarakterisati kao produktivne sa ubrzanim procesom eutrofizacije.

Tabela 4.Kvalitativni i kvantitativni sastav makrozoobentosa

Bočac

iznad

ušća

Ugra

Bočac

između

kaveza

i mosta

Vrbas

vodozahvat

Okrugla

taložnica

T-II B T-II C T-

mala

Motel

Dragana

Grupe broj idividua /m2

Turbellaria 151.5 0 0 0 0 0 0 99.9

Oligochaeta 8029.5 21437.3 3466.3 5908.5 151.5 31360.0 0 33.3

Mollusca 0 0 0 12726.0 1969.

5

9393.0 0 133.3

13 Maločekinjasti crvi su klasa člankovitih crva.Imaju veliki ekološki značaj jer vodeni služe kao hrana ribama a kopneni poboljšavaju kvalitet zemljišta.14 Trepljasti crvi su parafiletska grupa pljosnatih crva

14

Hirdinea 0 0 66.7 0 0 530.3 0 0

Isopodae 0 0 33.3 0 0 0 0 0

Gammaridae 0 0 133.3 0 0 0 0 1833.2

Ephemeropter

a

0 0 99.9 0 0 1212.0 0 99.9

Trichoptera 0 0 133.3 0 0 0 0 99.9

Coleoptera 0 0 66.7 0 0 0 0 133.3

Odonata 75.5 0 66.7 0 0 0 0 0

Diptrea 0 0 0 0 0 303.0 0 0

Chironomidae 2575.5 3939.0 999.9 909.0 0 0 0 666.6

Ostracoda 0 0 0 0 0 151.5 0 0

Ukupno 10832.3 25376.3 5066.1 19543.5 2121.

0

42949.8 0 3099.1

Slika 3.Uzimanje uzoraka

4.0.Istraživanja u julu 2000.godine

15

Dana 17. i 18.07. 2000.god urađena su terenska mijerenja osnovnih fizičko-hemijskih

parametara;temperatura(vazduha i vode),sadržaj i saturacija O2,pH vrijednost i električna

provodljivost vode.

4.1.Hemijske analize

Prema analiziranim fizičko-hemijskim parametrima i pokazateljima organskog

opterećenja(HPK-Mn;BPK 5)kvalitet vode je na ulazu u akumulaciju u potpunosti je

zadovoljavao kriterijume II klase voda.Evidentno pogoršanje se registruje na svim mjernim

mjestima nizvodno što je uticaj pritoka kao i kaveznog sistema za uzgoj riba,koji je u funkciji.

Kao i u prethodnom ispitivanju,nađene BPK5 vrijednosti ukazuju na znatan udio biorazgradljive

organske materije u ukupnom organskom opterećenju.Organsk produkcija u

akumulaciji,procjenjena prema zasićenosti vode kiseonikom,je intenzivnija nego u prethodnom

ispitivanju.Znatna je i u obe pritoke na ušću.Maksimalno stvaranje algalne mase,prema ovom

pokazatelju,je registrovano kod mosta,što je imalo za posljedicu primjetan pad sadržaja

nutrijenata na ovom lokalitetu(posebno nitratnog i amonijačnog azota).

Sadržaj nutrijenata inače ni na ostalim lokalitetima nije visok(I-II klasa) zbog ugradnje u

biomasu.U taložnici II-B konstatuje se kvalitet vode ne znatno lošiji nego na vodozahvatu,što

ukazuje da je neophodno obratiti pažnju na njihovo bolje održavanje.

4.2.Fitoplankton

Na osnovu kvalitativne i kvantitativne analize fitoplanktona utvđeno je prisustvo osam grupa

algi

;Cyanobacteria,Chrysophyta,Bacillariophhyta,Pyrrophzta,Chlorophyta,Euglenophyta,Conjugale

s i Desmidiales.Vrsta Fragilaria crotoensis ima maksimalnu dominaciju na lokalitetu Ugar a

vrsta Dinobryon divergens u okrugloj taložnici.Subdominantne vrste na lokalitetu Ugar su

Gymnodinium aeruginosum i Ceratium hirundinella.Interesantno je napomenuti da se vrsta

Ceratium hirundinella nije konstatovana samo na dva lokaliteta(Bočac-iznad ušća ugra i Vrbas

kod motela Dragana).Fragilaria crotoensis se javlja kao dominantna ili subdominantna na svim

16

lokalitetima.Indeks saprobnosti izračunat na osnovu kvalitativnog i kvantitativnog sastava

fitoplanktona je varirao od 1.27(kompenzaciona brana) do 2.21(akumulacija Bočac prije ušća

Ugra) što je u granicama oligo do beta-saprobnosti.Grupa Cyanobacteria na taložnici II-B,je bila

dominantna i javlja se sa brojnošću od 12.5x10/6 ćel/ml,dok je najmanje zastupljena grupa

Conjugales sa 0.7x10/3 ćel/ml na vrbasu kod motela Dragana.

4.3.Zooplankton

Kvalitativnom analizom mikro i mezozooplanktonske zajednice je konstatovano je prisustvo 18

vrsta iz 4 grupe sa dominacijom organizama iz grupe Rotatoria15(13 vrsta).

Istovremeno,u kvantitativnom sastavu zooplanktona dominirau Rotatoria sa brojnošću od 20

ind/dm3(Vrbas-vodozahvat)do 470(T- II B).Kao subdominantna grupa,sa daleko manjom

brojnošću,su Protozoa.Maseno dominiraju Copepoda na lokalitetu Vrbas-HE Jajce(0.90 mg/l) i

Rotatoria u T-II B(sa istim masenim učešćem).Na osnovu kvalitativne i kvantitativne analize

zooplanktonske zajednice izračunati indeks saprobnosti se kretao od 1,34 na Ugru do 2,50 na

lokalitetu Bočac iznad ušća Ugra.Prema iznijetim podacima analizirane vode imaju oligo-beta

mezosaprobni karakter i mogu se svrstati u I i II klasu boniteta,sa izuzetkom lokaliteta Bočac-

iznad ušća Ugra,na kom je zabilježen najveći indeks saprobnosti i kvalitet vode je između II i III

klase.

4.4.Fauna dna

U analiziranim uzorcima iz faune dna je zabilježeno 12 grupa

organizama

;Hirudinea,Oligochaeta,Gammaridae,Ephemeroptera,Plecoptera,Trichoptera,Coleoptera,Dipter

a,Chironomidae,Acarina,Gastropoda i Bivalvia.Na svim proučavanim lokalitetima,izuzev

Ugra,u okviru klase Oligochaea dominira familija Tubificidae.Kvantitativnom alalizom

zajednice dna konstatovana je dominacija Chironomidae na lokalitetima Bočac-iznad ušća

Ugra,Ugar,Bočac između kaveza i mosta i Vrbasu-motel Gastropoda.Najveća brojnost

15 Beskičmenjaci mikroskopske veličine

17

Oligochaeta je zabilježena na okrugloj taložnici i iznosi 2126 ind/m2.Treba istaći pojavu

Plecoptera16 na lokalitetu Ugar,kao jedne od najosjetljivijih grupa na organsko zagađenje.

Slika 4. Larva Plecopterae

Prema dosadašnjim rezultatima,jasno se uočava da je najveća raznovrsnost makrozoobentosa

zabilježena na lokalitetima Crna Rijeka i Vrbasmotel Dragana,prema tome se može konstatovati

da rijeka Vrbas savladava primljene efluente sa svojom moći autopurifikuje i ima

zadovoljavajući kvalitet vode za svoju namjenu.

Uniformnost zajednice faune dna na lokalitetu Bočac-iznad ušća Ugra ukazuje na organsko

opterećenje antropogenog porijekla u akumulaciji Bočac.Ukupan broj individua

16 Ili Proletnjaci su red krilatih insekata sa bogatom i dugom evolucionom istorijom.Larve su neotporne na zagađenost životne sredine pa se oni zato koriste kao bioindikatori.

18

makroyoobentosa je varirao od 366(Vrbas-HE Jajce) do 13931 ind/m2 maksimalno zabilježeno

na Vrbasu kod motela Dragana.Na osnovu dobijenih analiza se može konstatovati da se ove vode

mogu okarakteristi kao produktivne sa ubrzanim procesom eutrofizacije.

4.5.Toksikološki testovi

Akutna i hronična toksičnost u vodi rijeke Vrbas(lokalitet 1-Vrbas-500 metara od HE

Jajce),mulju akumulacije Bočac(lokalitet 2-Vrbas iznad ušća Ugra),vodi i mulju rijeke

Ugar(lokalitet 3-Ugar-1,5 km uzvodno-živi tok),vodi akumulacije bočac(lokalitet 4-akumulacija

Bočac-most ispod kaveza)i vodi Crne Rijeke(lokalitet-5-Crna Rijeka 1,5km uzvodno),

(jednokratni uzorci,uzorkovano 17.07.200.god),procijenjena je semi-statičkim(sa kompletnom

izmjenom nakon 7 dana)testovima u trajanju 24,48h,i 7 i 14 dana na neonotama Daphnia

magna17.Akutni toksikološki testovi u statičkim uslovima u trajanju od 24 i 48 hnisupokazali

statički značajnu razliku u preživljavanju Daphnia magma(neonate<24h) ni u jednom uzorku u

odnosu na kontrolu(standardna tvrda voda,US EPA,1991).Šta više,zabilježeno je 100%

preživljavanje u uzorcima kako vode tako i neporemećenog i eluiranog mulja sa svih

lokaliteta,osim lokaliteta 3 (Ugar) gdje je u vodi preživljavanje nakon 48h bilo 90% a u uzorku

eluiranog mulja 80%.

Na osnovu testova toksičnosti na Daphnia magma može se zaključiti da u momentu uzimanja

uzoraka,voda i mulj analiziranih lokaliteta nisu sadržale toksične materije u toksičnim

koncentracijama.

17 Eksperimentalni akvatični organizam

19

Slika 5.Vrbas i taložnice u Novoseliji

5.0.Istraživanja u avgustu 2000. godine

Dana 4. i 5. 08 2000.godine urađena su terenska mjerenja osnovnih fizičko-hemijskih

parametara;temperatura(vazduha i vode),sadržaj i saturacija O2,pH vrijednost i električna

provodljivost vode.Posebno treba istaći da je na lokalitetu 4-Bočac ispod kaveza izmjeren je

sadržaj O2 izuzetno visok i konstatovana je hipersaturacija.

5.1.Hemijske analize

U ovom ispitivanom periodu su po pojedinačnim pokazateljima više nego u prethodnim izražene

razlike u kvalitetu vode duž akumulacije i vodotoka zavisno od preovladavajućih procesa u

vrijem uzorkovanja.

Na ulazu u akumulaciju,prema pokazateljima kiseoničnog bilansa,algalna aktivnost je smanjena

u odnosu na prethodna ispitivanja.Izrazito visoka saturaciona vrijednost(208%) ukazuje da je

istovremeno u zoni kaveza došlo do bujanja mase algi uz značajno smanjenje nutrijenata na

ovom lokalitetu(posebno nitritni azot).Nizvodno(kod mosta) u zoni uspora registrovano je

20

značajno smanjenje organskog opterećenja i sadržaja rastvorenog kiseonika(III klasa).U dionici

slobodnog toka ponovo je uspostavljen zadovoljavajući kiseonični bilans.Izuzetno male BPK5

vrijednosti ukazuju na postojanje inhibicije.Primjetan je poremećaj ravnoteže ugljene

kiseline(porast pH vrijednosti)i smanjenje alkaliteta.

Analize vode pritoka izvedene 19.07 i 05.08.2000 pokazuju da Crna Rijeka unosi znatan sadržaj

nutrijenata.Rezultati ispitivanja Ugra u istim terminima se veoma razlikuju.Prema rezultatima

ispitivanja od 05.08.2000.god. Ugar predstavlja vodotok sa veoma zadovoljavajućim

karakteristikama kvaliteta vode,što je vjerovatno realno stanje,a uzorak od 19.07.2000.god.

pokazuje znatno lošiji kvalitet.Može se pretpostaviti da je došlo do trenutnog zagađenja ili

postoji vjerovatnoća da je uzorak uzet u zoni uticaja akumulacije.U uzorku mulja su detektovani

ftalati18 u velikoj količini,s obzirom na intenzitet pikova u spektru.Ftalati mogu imati i biogeno

porijeklo.Detektovani sterol je biogenog porijekla.

Slika 6.Crna Rijeka,lijeva pritoka Vrbasa

5.2.Fitoplankton

Na osnovu kvalitativne i kvantitativne analize fitoplanktona utvđeno je prisustvo sedam grupa

algi;Czanobacteria,Bacillariophyta,Pyrrophyta,Chlorophyta,Euglenophyta,Conjugales i

Ulotrichales.Vrsta Ceratium hirunfinella19 maksimalno dominira u akumulaciji Bočac i dovodi

do promjene uobičajene boje vodenog ogledala(voda je u momentu uzimanja uzoraka imala

18 Ftalati su esteri ftalatne kiseline i alifatskih alkohola. To su hlapljive tekućine koje se dodaju plastici polimera za povećanje njihove mobilnosti.19 Ceratium је rod vatrenih algi koje pripadaju rodu Gonyaulacales.

21

crvenomrku boju).Ova vrsta nije zabilježena samo u kompenzacionom jezeru(most) a Fragilaria

crotoensis nije konstatovana na lokalitetu Bočac-iznad ušća Ugra i kod kaveznog ribnjaka.

Dominantne vrste na lokalitetu Ugar su Gymnodinium aeruginosum,Ceratium hirundinella i

Fragilaria crotoensis.Interesntno je napomenuti da na vodozahvatu dominiraju vrste Ceratium

hirundiniella i Fragilaria crotoensis,dok su za ostale taksoni zastupljeni sa daleko manje

individua.

Slika 7.Ceratium hirundinella

Indeks sapbronosti izračunat na osnovu kvalitativnog i kvantitativnog satava fitoplanktona je

varirao od 1.34(Bočac kavezi) do 1.72(akumulacija Bočac prije ušća Ugra),što je u granicama

oligo do beta saprobnosti.

Grupa Pyrrophzta je dominantna na lokalitetu Bočac kavezi i javlja se sa brojnošću od

20.6x10na 6 ćel/ml na Ugru.

5.3.Zooplankton

Kvantitativnom analizom mikro i mezozoobentoske zajednice je konstatovano prisustvo 17 vrsta

iz 4 grupe sa dominacijom organizama iz grupe Rotatoria(12 vrsta).Dmominantna vrsta je

Keratella cochlearis na lokalitetu Bočac kavezi.Istovremeno,su kvantitativnom sastevu bile

najzastupljenije Rotatoria sa brojnošću od 30 ind/dm3(Vrbas- HE Jajce) do 370(Bočac

kavezi).Ostale grupe su daleko manje zastupljene.Na osnovu kvalitativne i kvantitativne analize

zooplanktonske zajednice izračunati indeks saprobnosti se kretao od 1,63 na Ugru do 1,77 na

lokalitetu Vrbas vodozahvat.Prema iznijetim podacima analizirane vode imaju oligo saprobni do

beta mezosaprobni karaktet i mogu se svrstati u I-II i II klasu boniteta.

22

6.0.Ocijena ekološkog stanja slivnog područja Vrbasa kod Banja

Luke u toku ljeta 2000 godine

Sva ispitivanja su izvedena u vegetacionom periodu jun-avgust 2000 godine,snimljen je samo

ljetni aspekt čime se ne dobija potpuna slika stanja vodotoka.Ova istraživanja su ograničena na

pokazatelje kiseoničnog bilansa sa ciljem da ukažu na periode intezivne aktivnosti planktona i

biogene materije koje predstavljaju bitan preduslov za razvoj akvatičnih biocenoza.

Vodotok Vrbas je nešto neujednačeniji po kvalitetu vode na ulazu u akumulaciju nego nizvodno

na vodozahvatu i prema ispitivanim pokazateljima voda ima kvalitet koji uz određenu

doradu,zadovoljava kvalitetu vode za piće.

Dionice vodotoka gdje je izgradnjom brane vještački izmjenjen prirodni režim proticanja u

zavisnosti od hidroloških uslova,pem procesima koji u njima dominiraju,pokazuju u vrijeme

velikih voda izraženije karakteristike vodotoka,au periodu malih voda,javljaju se osobine

stajaćica.U dionici uspora,posebno u domenu malih ljetnih voda izmjenjene su zbog većeg

zadržavanja vode u sistemu vrste i dinamika fizičkih,fizičko-hemijskih i biohemijskih procesa uz

poremećaj biološke ravnoteže,najčešće kao bujanje algalne mase,koje je usko povezano sa

opterećenjem vode nutrijentima na ulazu u akumulaciju.Pored brzine proticanja u vodenom

ekosistemu djeluju i drugi hidrometerološki faktori prije svih temperatura vode i osunčanost.Na

osnovu sadržaja ukupnog azota,na ulazu u akumulaciju kvalitet vode varira od mezoeutrofne do

eutrofne,a oligomezotrofna je nizvodno od kaveza zbog drastičnog smanjenja nitratnog

azota,koji je jula i avgusta mjeseca bio ugrađen u biomasu algi.Treba naglasiti da i Crna Rijeka

unosi znatnu količinu nutrijenata,koji se prema navedenim kriterijumima može ocjeniti po

sadržaju fosfora kao eutrofan,prema ispitivanjima 05.08. čak i eu-politrofan,a prema sadržaju

ukupnog azota kao eu-politrofan.Sadržaj fosfora je u vegetacionom periodu na ulazu u

akumulaciju Bočac varirao od 0,006 do 0,07 mg/l-1,što omogućuje visoku primarnu produkciju i

prema kriterijumima OECD označava eutrofan kvalitet vode.

23

Posebno treba istaći da intezivna organska produkcija uslovljava promjenu kvaliteta

vode.Za vrijeme intenzivnog procesa fotosinteze registovana je pojava izrazite supersaturacije

kiseonikom,vrijednosti su se kretale i do čak 171%.Paralelno je zapažen znatan poremećaj

ravnoteže ugljene kiseline uz povećanje pH vrijednosti vode.Intenzivan proces eutrofizacije

ozbiljno ugrožava kvalitet vode te je neophodno,zbog dugoročnijeg obezbjeđenja vode za

piće,primjeniti mjere za zaštitu akumulacije i cijelog nizvodnog poteza do vodozahvata.

Posebno treba istaći da se na osnovu zastupljenih vrsta i dinamike brojnosti naselja dna region

jezera Bočac ispod kaveza može okarakterisati kao eutrofan sa tendencijom prema

distrfnom.Ubrzan proces taloženja ekskremenata je uticao tako da u ovom sektoru akumulacije

nije bila prisutna ni jedna individua makrozoobentosa,a to potvrđuje negativan uticaj ovog tipa

intenzivne akvakulture na faunu dna i na ozbiljne poremećaje dinamičke ravnoteže kompletnog

hidroekosistema.To su razlozi zbog kojih treba analizirati rezultate istraživačkih timova koji su

proučavali uticaj kaveznog uzgoja riba na ekološki status sredine.Intenzivnim gajenjem

salmonidnih i ciprinidnih vrsta riba u kavezima dolazi do prekomjernog opterećenja vodenog

hidroekosistema pstacima nepojedene hrane,ekskrementima i ostalim produktima

metabolizma,što ima za posljedicu drastično pogoršanje kvaliteta vode.Zbog toga se predlaže

potpuna eliminacija ovakvog tipa akvakulture na hidroakumulacijama,naročito na onim koji

služe za snadbdijevanje pijaćom vodom.

7.0. Kvalitet vode banjalučkog vodovoda sa aspekta hemijske

kontrole

Prvo organizovano snabdijevanje vodom grada Banja Luka javlja se početkom 20 vijeka i vezuje

se za izvorište ˝Subotica˝ koje je sa eksploatacijom počelo 1908 godine, kapaciteta oko 25 L/s.

Izvorište se nalazi jugozapadno od Banje Luke, na južnim padinama planine Strmac, udaljeno od

grada 22 km. Prostorno pripada naselju Subotica, u slivnom području istoimenog potoka koji se

ulijeva u Gomionicu – desnu pritoku Sane.

Iz sabirnih komorica Trklja, Barice, Paljevina i Krakići voda se dovodi u sabirni rezervoar

˝Subotica˝ zapremine 150 m3, iz kojeg se doprema do gradske mreže. Ovaj sistem je punih 37

24

godina bio i jedini sistem vodosnabdijevanja grada, sve do 1942-1943 godine, kada je počela

izgradnja bunarskog sistema na novom izvorištu Novoselija, a 1977 godine na istom lokalitetu

pušten je u rad i pogon sa konvencionalnom tehnologijom prerade sirove vode, rijeke Vrbas, u

vodu za piće.

Urbano područje Banje Luke spada u slivno područje Vrbasa, čiji se prirodni režim odlikuje vrlo

izraženim oscilacijama vodostaja i proticaja. Odnos minimalnih i maksimalnih proticaja na

pojedinim mjernim profilima veći je od 1:100. Karakteristični proticaji na mjernoj stanici Banja

Luka su: maksimalni 1218, veliki 170, srednji 94.9, mali 30 i minimalni 12.9 m3/s [3]. Slivno

područje karakterišu znatne padavine koje prouzrokuju velike oscilacije vodostaja. Pojava

˝velikih˝ voda izražena je u proljeće i jesen, a ˝malih˝ u ljeto i zimu.

Glavni izvorišni kapacitet (oko 1000 L/s vode za piće) nalazi se na području Novoselije, udaljen

oko 6 km uzvodno od centra grada, na desnoj obali rijeke Vrbas. Na izvorištu ˝Novoselija˝ voda

za piće proizvodi se na dva načina:

Bunarski sistem tj. zahvatanjem vode putem kopanih i bušenih bunara koji su izgrađeni u

aluvionu rijeke Vrbas, popularno rečeno ˝Stari pogon˝, čiji je ukupni kapacitet 300-400 L/s sa

vještačkim obogaćivanjem podzemlja putem infiltracionih taložnica [3]. Potpuno bistra voda,

dezinfikovana hlorom, kao higijenski ispravna otprema se do potrošača sa cjevovodima Ø

500mm, Ø 400mm i Ø 350mm .

Zahvatanjem vode putem otvorenog zahvata na rijeci Vrbas i prečišćavanjem sirove vode

konvencionalnim postupkom, ˝Novi pogon˝, kapaciteta 600 L/s (I faza postrojenja).

Tehnološkim postupkom koji se sastoji od koagulacije sa aluminijum-sulfatom, filtracije na

brzim pješčanim filtrima i dezinfekcije čistim hlorom u fazi prethlorisanja i završnog hlorisanja

dobiva se voda za piće koja se cjevovodom Ø 1000 mm otprema do potrošača.

Pored postojećih potrošača postoje stalni zahtjevi za priključivanje na vodovodnu mrežu novih,

zbog čega se radi zadovoljenja potreba za naredni planski period do 2020 godine pristupilo

proširenju proizvodnog kapaciteta za dodatnih 800 L/s izgradnjom II faze P.P.˝Novoselija 2˝ sa

zahvatanjem površinskih voda Vrbasa na profilu Novoselija. Iz preventivnih mjera, zbog

degradacije kvaliteta sirove vode, za izgradnju II faze predviđena je složenija tehnologija

prečišćavanja gdje se kao alternativa postojećem prethlorisanju razmatra uvođenje

predozonizacije. Kako bi se usvojila najoptimalnija tehnologija, u toku je izrada projekta ˝pilot˝

postrojenja na kojem će se ispitati varijante postupka pripreme vode kojima će se obezbijediti

25

voda za piće kvaliteta koji se očekuje da će biti zahtjevan u slučaju Promjene Pravilnika i

inoviranja u pravcu kvaliteta vode koji će se vjerovatno u budućnosti tražiti Direktivama EU i

Preporukama WHO.

U oba slučaja radi se o zahvatu vode rijeke Vrbas čiji kvalitet na vodozahvatu ˝Novoselija˝

prema Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji vodotoka ispunjava uslove I-II klase.

Rijeka Vrbas ima relativno veliko slivno područje, oko 6000 km2, uz dužinu glavnog toka od 240

km. Duž svog toka Vrbas prima veliki broj većih i manjih pritoka od kojih je Pliva najveća.

Uzvodno od vodozahvata Novoselija pored nekoliko manjih gradova nalaze se i dvije manje

hidroelektrane, ˝Jajce I˝ i ˝Jajce II˝, te veća hidroelektrana ˝Bočac˝ sa kompenzacionim jezerom.

Tok Vrbasa uzvodno od vodozahvata Novoselija ima uglavnom karakteristike brdskog vodotoka,

sa izraženim turbulentnim tokom i velikim stepenom samoprečišćavanja. Zbog svojih osobina

voda Vrbasa uzvodno od vodozahvata Novoselija svrstava se u I-II klasu prema Uredbi o

kategorizaciji vodotoka, što znači da je pogodna za preradu u vodu za piće.

7.1.Kontrola kvaliteta

Kontrola kvaliteta sirove vode na vodozahvatu Novoselija, što se inače odnosi i na prečišćenu

vodu iz rezervoara vode za piće kao i uzorke vode sa distributivne mreže na slavinama kod

potrošača, obavlja se na više nivoa.

Prvi je pogonska kontrola koja se sastoji u praćenju manjeg broja parametara potrebnih za

vođenje proizvodnog procesa tokom 24 sata, a ujedno su i indikacija za poduzimanje mjera

vanredne kontrole ukoliko se ukaže potrebnim.

Viši nivo kontrole obavlja se u nekoliko laboratorija. U laboratorijama Sektora kvaliteta vode i

ekologije koji je na nivou Preduzeća i radi nezavisno od proizvodnje, kvalitet vode u hemijskom

i mikrobiološkom pogledu ispituje se svakodnevno osim nedjelje putem osnovnih, proširenih i

periodičnih pregleda.

Javno-zdravstvenu kontrolu u hemijskom i mikrobiološkom pogledu tokom godine kontinuirano

obavlja Zavod za zaštitu zdravlja Republike Srpske prema sklopljenom Ugovoru.

26

Kontrolu kvaliteta obavljaju i verifikovane zdravstvene ustanove u Republici Srbiji, prvenstveno

su to Gradski ili Republički zavod za zaštitu zdravlja-Beograd, Institut za zaštitu zdravlja - Novi

Sad, Univerzitet u Novom Sadu i drugi.

Redovno 3 puta godišnje dostavljaju se uzorci vode u GZZZ-Beograd na analizu specifičnih

mikropolutanata u sklopu periodičnog pregleda i rješenja Sanitarne inspekcije SO-B. Luka koja,

osim toga, prema svom planu dva puta godišnje upućuje uzorke vode u jednu od verifikovanih

zdravstvenih ustanova u Republici Srbiji na fizičko—hemijsku, mikrobiološku, virusološku,

parazitološku i radiološku analizu.

Za kontrolu kvaliteta koristi se savremena laboratorijska oprema, a sama kontrola obavlja se

propisanom metodologijom u skladu sa Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće [1],

Standardnim američkim metodama i drugim priznatim modifikovanim metodama. Uzorkovanje

vode, i konzerviranje kada je potrebno, vrši se u skladu sa važećim Pravilnikom o načinu

uzimanja uzoraka i metodama za laboratorijsku analizu vode za piće.

7.2.Kvalitet sirove vode-vodozahvat Novoselija

Prema rezultatima ispitivanja fizičko-hemijskih pokazatelja, kvalitet vode rijeke Vrbas je

zadovoljavajući. Vrijednosti parametara kiseoničnog režima (BPK5, HPK, koncentracija

rastvorenog kiseonika) kreću se u granicama karakterističnim za vode niskog stepena organskog

zagađenja. Osnovni fizičko-hemijski parametri sirove vode prikazani su u tabelarnom pregledu

(Tabela 5), u opsegu kretanja najmanja-najveća vrijednost (min.-max.), a u naglašenoj

(potamnjenoj) koloni date su vrijednosti koje egzistiraju u najvećem dijelu godine.

Tabela 5.Minimalne i maksimalne vrijednosti fizičko-hemijskih parametara i vrijednosti

koje se kreću u najvećem dijelu godine – Laboratorija ˝Vodovod˝-a Banja Luka

Тemperatura C 3,0 – 19,0

PARAMETARJEDINICA

MJEREmin. – max.

najveći

dio godine

Miris bez nije primjetan nije primjetan

pH 8,00-8,20 8,05

27

Mutnoća NTU 1,00 - 240 1 – 10

Potrošnja KMnO4 mg/L 2,50 – 32,16 3,00 – 5,00

Hloridi mg/L Cl 8 - 12 10

Nitrati mg/L N 1 1

Nitriti mg/L N 0,001 – 0,026 0,002 – 0,003

Amonijak mg/L N 0,00 0,00

Isparni ostatak mg/L 200 - 300 200 – 300

Električna provodljivost S/cm 250 - 400 300

Kiseonik mg/L O2 8,5 - 14 10 – 11,5

BPK5 mg/L O2 1 1

Sulfatimg/L

SO4=

20 - 45 20 – 30

Silicijum mg/L Si 2 - 5 2 – 3

p – alkalitet (n/10 HCl) mL/L 0,00 0,00

m – alkalitet (n/10 HCl) mL/L 34 - 40 36 – 38

Karbonatna tvrdoća dH 9 - 11 10

Ukupna tvrdoća dH 10 - 14 11 – 13

Ca – tvrdoća mg/L Ca 70 - 85 70 – 80

Mg – tvrdoća mg/L Mg 1,2 - 15 8 – 10

Bikarbonati mg/L 210 - 260 220 – 230

UV254nm-apsorpcija m-1 0,7 – 3,0 oko 2,0

Temperatura sirove vode prikazana je grafički na Sl.1, sa koje se jasno vidi da je ispod 10 C u

periodu oktobar-april, a u rasponu 10-19.5C u periodu maj-septembar. Najniža u zimskom

periodu bila je 3.5 C, a u ljetnom periodu najviše je zebilježeno 19.5 C. Temperatura vode niža

od 10 C nepovoljno utiče na efekat koagulacije sa aluminijevim sulfatom zbog čega se pristupa

uvođenju pomoćnog, flokulacionog, sredstva.

28

Slika 8.: Kretanje temperature vode rijeke Vrbas u toku godine ( prosječne mjesečne vrijednosti)

Jan Feb Mart Apr Maj Jun Jul Avg Sept Okt Nov Dec

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

1998

1999

2000

2001

U stabilnim vremenskim prilikama sirova voda ima hemijske parametre propisane za vodu za

piće, ističući mutnoću od 1 NTU. U većem dijelu godine kvalitet je stabilan. Od hemijskih

parametara uglavnom je promjenljiva mutnoća što je izraženo u kišnom periodu i periodu naglog

topljenja snijega. Porast mutnoće povlači za sobom u manjoj mjeri povećan sadržaj organskih

materija (utrošak KMnO4) i željeza (Sl.9), što ne znači da će imati uticaja na kvalitet finalnog

proizvoda. U sadašnjim uslovima otežane koagulacije, kao mogući problem u procesu

proizvodnje je pojava blažeg porasta mutnoće u vodi za piće, kada se uz dobro obavljeno

hlorisanje uglavnom obezbjeđuje zadovoljavajući kvalitet vode u mikrobiološkom pogledu.

Mora se reći da su takvi neželjeni momenti rijetki.

Slika 9: Uticaj ekstremne mutnoće na permanganatni broj i željezo – primjer iz februara 2002.

29

15.02. 16.02. 17.02. 18.02. 19.02. 20.02. 21.02. 22.02. 23.02. 24.02. 25.02. 26.02.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

NTU

mg/L KMnO4 mg/L KMnO4 mg/L KMnO4

mg/L KMnO4

mg/L Fe

Sadržaj metala je ustaljen i nalazi se na dosta niskom nivou. Nije bio problem ni u predratnom

periodu kada je radila industrija u gradovima uzvodno od vodozahvata, ne računajući željezo za

koje je već djelimično dato objašnjenje. U stabilnim vremenskim prilikama (veći dio godine)

željezo u sirovoj vodi nalazi se u tragu. Njegov sadržaj raste paralelno sa porastom mutnoće

sirove vode, što se uglavnom ne odražava na pojavu željeza u vodi za piće. Zbog obično niskog

sadržaja željeza, njegov pratilac mangan takođe se u sirovoj vodi nalazi u tragu. Rezultati

sadržaja ostalih metala detaljno su prikazani u tabeli 6.

Tabela 6: Sadržaj metala– Laboratorija za humanu ekologiju Gradskog zavoda za zaštitu zdravlja

u Beogradu

GODIN

A1998. 2000. 2001. 2002.

METAL

I

mg/L

mart februar avgustdecemb

.april avgust

decemb

.april avgust

decemb

.

Al 0.090 - 0.030 - 0.110 0.090 0.070 0.046 0.024 0.060

As <0.002 <0.002 <0.002 - <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002

Cu <0.005 <0.005 0.010 0.006 0.005 <0.005 <0.005 <0.005 <0.005 <0.005

30

Zn <0.010 <0.010 0.017 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010

Fe 0.070 - - - - - - - - -

Cr <0.010 <0.010 - <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010

Cr6+ <0.010 - - - - - - - - -

Cr3+ <0.010 - - - - - - - - -

Cd <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002 <0.002

Ca 77.20 - - - - - - - - -

K 0.660 - - 0.60 - - - - - -

Mg 10.83 - - - - - - - - -

Mn 0.009 0.006 0.010 0.007 0.006 0.009 0.017 0.009 0.006 <0.002

Na 1.60 - - 1.80 - - - - - -

Ni <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010

Pb <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010

Se <0.005 - - - - - - - - -

Hg<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

<0.000

5

Voda rijeke Vrbas spada u srednje tvrde vode sa manjim variranjem tvrdoće zavisno od

padavina, a isparni ostatak se kreće od 200-300 mg/L. Bez amonijaka. Vrijednost nitrata

stabilna, ispod 1 mg/L N, a nitriti se najčešće kreću u granicama normativa vode za piće, 0.001-

0.003 mg/L N. Veće vrijednosti (do 0.005 mg/L N) su rjeđe, a samo izuzetno, kao npr.

pražnjenje akumulacija uzvodno, što su rijetko zabilježeni slučajevi, može se očekivati i do 0.03

mg/L N (od postojanja “novog” pogona registrovano samo jednom 0.026 mg/L). Sa porastom

nitrita osjetan je i porast potrošnje hlora u procesu proizvodnje što nam služi kao indikacija da se

uzvodno nešto dešava, ukoliko nismo unapred zvanično obavješteni.

31

Tabela 7: Prosječne godišnje vrijednosti nekih parametara u periodu od 1991–2000. godine –

Laboratorija “Vodovod”-a Banja LukaG

OD

INA

IZVORIŠTE “N O V O S E L I J A”IZVORIŠTE

“SUBOTICA”

VODA ZA PIĆE

SIROVA VODA

rijeka Vrbas

VODA ZA PIĆE

POGON ZA

KONDICIONIRANJE

cjev. 1000 mm

BUNARSKI SISTEM

cjev. 400 mm

Fe

mg/L

Mutn.

NTU

KMn

O4

mg/L

Uk.

tvrd.

dH

Mutn.

NTU

KMn

O4

mg/L

Uk.

tvrd.

dH

Mutn.

NTU

KMn

O4

mg/L

Uk.

tvrd.

dH

Mutn.

NTU

KMn

O4

mg/L

Uk.

tvrd.

dH

1991

.0.194 7.44 4.73 12.24 0.87 2.83 12.15 0.33 1.84 12.26 0.56 2.87 17.34

1992

.0.158 4.54 4.04 12.65 0.72 2.52 12.48 0.29 1.66 12.39 0.53 2.55 18.01

1993

.0.063 2.97 3.98 12.02 0.57 2.67 12.08 0.23 1.66 12.02 0.67 2.75 17.14

1994

.0.067 3.25 4.02 12.94 0.56 2.77 12.60 0.23 1.86 12.56 0.57 2.89 17.78

1995

.0.074 4.18 4.27 12.46 0.65 3.02 12.12 0.26 1.97 12.52 0.59 3.12 17.05

1996

.0.129 5.72 4.34 12.12 0.84 2.90 12.07 0.28 1.87 12.59 0.78 3.34 16.23

1997

.0.091 3.75 4.17 12.98 0.56 2.78 12.90 0.27 1.84 12.78 0.60 3.01 17.75

1998

.0.046 2.57 4.09 12.32 0.45 2.59 12.17 0.27 1.67 12.07 0.69 2.86 17.57

1999

.0.125 4.43 4.48 11.79 0.59 2.92 11.76 0.20 1.97 11.77 0.63 3.37 15.84

2000

.0.044 3.12 3.74 13.51 0.40 2.37 12.90 0.10 1.67 13.58 1.24 4.07 18.26

32

Zadovoljavajući kvalitet vode potvrđuju i rezultati ispitivanja ostalih hemijskih pokazatelja –

slabo alkalna reakcija, nizak sadržaj suspendovanih materija, UV254nm -apsorpcije i drugih.

Sadržaj organskih materija izražen preko potrošnje K-permanganata, uglavnom se kreće u

granicama propisanog normativa vode za piće. Veći je kada mutnoća naglo poraste (Sl. 9), što se

može desiti u vrijeme “jakih” kiša, kada se znatno ne remeti sadržaj organskih materija u

prečišćenoj vodi, u kojoj nikada nije zabilježen ovaj parametar preko propisanog normativa.

Sadržaj ostalih specifičnih komponenata bitnih za kvalitet sirove vode je zadovoljavajući

(Tab.8). Rezultati ukupne - i - aktivnosti u svim do sada ispitanim uzorcima su imali

vrijednosti <0.1 Bq/L za ukupnu alfa i <1 Bq/L za ukupnu beta aktivnost.

Tabela 8: Sadržaj specifičnih mikropolutanata– Laboratorija za humanu ekologiju Gradskog

zavoda za zaštitu zdravlja u Beogradu

Godina 1998

.2000. 2001. 2002.

PARAMETAR martfebrua

ravgust

decemb

.april avgust

decemb

.april jul/avg

decemb

.

Mineralna ulja

mg/L0.007 <0.005 <0.005 <0.005 <0.005 <0.005 <0.01 0.005 0.011 0.010

Sulfidi mg/L S2- - 0.00 bez bez bez bez bez bez Bez Bez

Cijanidi mg/L CN-<0.01

0<0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010 <0.010

Fosfati mg/L P - - - - - - <0.02 <0.02 <0.02 0.038

Deterdž. ABS mg/L <0.02 <0.02 - - <0.002 <0.02 <0.002 <0.02 <0.02 <0.02

Fenoli uk. mg/L 0.000 0.000 - - 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000

Fenoli poj.[g/L - N.D. - - - - N.D. 0.0 - -

PFTHM [g/L - 9.5 37.9 17.9 18.1 46.6 74.4 80.7 48.01 37.7

Trihloretilen [g/L - - - - 0.1 0.2 0.2 0.0 0.81 0.31

33

Tetrahloretilen

[g/L- - - - 0.1 0.1 0.3 0.4 0.16 0.16

Metilhloroform

[g/L- - - - 0.0 0.0 0.0 0.0 <0.01 <0.01

PCB uk.[g/L 0.000 - <0.01 - - - - N.D. <0.01 -

PAU uk.[g/L 0.04 - - - - - - - <0.01 -

Pesticidi uk. [g/L 0.00 - 0.00 - - - - 0.00 <0.01 -

TOC mg/L - - - - - - - 1.05 1.27 1.40

-radioakt.mBq/L <37.0 - - - - - - - <100 -

-radioakt.mBq/L 98.4 - - - - - - - <1000 -

”N.D.” nije dokazano

Status vode u biloškom pogledu kontroliše se povremeno. Obično je to druga polovina godine, kada su

uslovi za produkciju algalne mase povoljniji. Na osnovu rezultata hidrobioloških analiza zapaža se da je

na mjestu vodozahvata na rijeci Vrbas, relativno niska gustina i biomasa fitoplanktona kao i stepen

primarne produkcije izražen kroz koncentraciju hlorofila-a (Tebela 5). U ukupnom broju zabilježenih

taksona i njihovoj biomasi najveći udio pripada silikatnim algama. Rezultat saprobiološke

analize metodom Pantle–Buck-a, na osnovu fitoplanktona kao indikatora stepena saprobnosti

(oktobar 2001), pokazuje da kvalitet vode na vodozahvatu, obzirom na detektovan indeks

saprobnosti (S=1.78) odgovara -mezosaprobnoj zoni kvaliteta vode (II klasa prema Uredbi) [4].

Tabela 9: Hidrobiološki parametri- Institut za zaštitu zdravlja Srbije ˝Dr Milan Jovanović-

Batut˝, Beograd (oktobar 2001)

Uzorak Gustina ind/L Biomasa µm3/L Hlorofil a µg/L

Rijeka Vrbas 0.105 x 106 0.124 x 109 2.03

34

Rezultati analiza kvalitativnog i kvantitativnog sastava planktona, izmjerene koncentracije

hlorofila a i saprobiološke analize dati od strane Gradskog zavoda za zaštitu zdravlja Beograd

(septembar 2002) [6], pokazuju da je ekološki status rijeke Vrbas bio dobar, odnosno prema

ovim parametrima na osnovu biološke analize kvalitet vode je bio na donjoj granici II klase (na

samom prelazu iz II u I klasu).

Kod tretmana vode potrebno je voditi računa da se ne stvore nepoželjni uslovi koji mogu biti u

vezi sa prisustvom algi. Posebna pažnja usmjerena je na infiltracione bazene (bunarski sistem)

koji predstavljaju idealno mjesto za visoku produkciju algi jer su pod direktnim sunčevim

osvjetljenjem, čije bujanje ima efekat zapušavanja filterskog sloja, gdje može doći do raspadanja

i oslobađanja ćelijskih jedinjenja koja mogu indukovati pojavu nepoželjnog mirisa i ukusa u vodi

za piće. Za prevazilaženje problema neophodno je uspostavljanje optimalnog tehnološkog

tretmana i čišćenje infiltracionih bazena. Čišćenje se odvija skidanjem kolmiranog sloja čija

debljina zavisi od dubine kolmacije, a prema napravljenom programu i mjerama sanitarnog

nadzora u cilju zaštite kvaliteta podzemnih voda.

35

8.0.Zaključak

U sadašnjim uslovima voda rijeke Vrbas na vodozahvatu Novoselija nalazi se između I i II klase

kvaliteta vode, što predstavlja veoma dobru sirovinu za proizvodnju vode u svrhu snabdijevanja

stanovništva higijenski ispravnom vodom za piće. Nisu zabilježeni sadržaji toksičnih materija

koji bi doveli u pitanje zahvatanje vode rijeke Vrbas na profilu Novoselija.

U vanrednim situacijama potrebna je velika opreznost i dobra organizacija kontrole kvaliteta

vode jer se vodozahvat Novoselija nalazi izmeđe dvije veoma frekventne saobraćajnice, od kojih

je jedna magistralna u pravcu mora, na dionici Banja Luka – Jajce. Opasnost od nemilih

događaja je uvijek prisutna i do sada je bilo samo par slučajeva zbog kojih je morala da se uvede

vanredna kontrola kvaliteta vode, ponekad i kraći zastoji u proizvodnji i isporuci vode za piće.

Problemi mogu nastati i kada hidroelektrane vrše pražnjenje akumulacije zbog remonta ili

prinudnih zastoja radi opravke kvarova.

S obzirom na veliki stepen samoprečišćavanja rijeke Vrbas, zahvaljujući velikoj udaljenosti

gradova uzvodno i akumulacije Bočac, u narednom periodu se ne očekuje značajna degradacija

kvaliteta sirove vode, pod uslovom da se zaustavi dalja izgradnja u zonama sanitarne zaštite i

realizuje projekat izgradnje kanalizacione mreže u zaštitnoj zoni izvorišta. Radi obezbjeđenja

dovoljnih količina higijenski ispravne vode za piće treba dati prioritet sanitarno-tehničkim

mjerama u cilju zaštite izvorišta i očuvanja kvaliteta sirove vode. Nesumljivo, jedna od

najefikasnijih mjera za očuvanje kvaliteta površinskih voda jeste izgradnja postrojenja za

prečišćavanje otpadnih voda, koja su nažalost rijetka ili ih nema.

Nizak procenat neispravnih uzoraka vode za piće odnosi se uglavnom samo na blaži porastom

mutnoće, problemi druge vrste nisu poznati. Zbog slučajeva da se rezidual aluminijuma javlja

oko propisanog normativa predviđeno je ispitivanje efekta upotrebe drugih sredstava za

36

koagulaciju i flokulaciju. Neka od ovih ispitivanja su već obavljena, a tek predstoje u sklopu

pilot-istraživanja.

Ulažu se veliki napori ne samo da se proizvede voda propisanog kvaliteta, već da se dobar

kvalitet i održi na cijeloj gradskoj mreži.

9.0.Literatura

-“KONTROLA KVALITETA VODA U OKVIRU UPRAVLJANJA KVALITETOM“,

Božo Dalmacija,Novi Sad 2000 godine

-“EKOLOŠKA STUDIJA SLIVNOG PODRUČJA RIJEKE VRBAS KOD BANJA LUKE

U LJETO 2000 GODINE“,Institut za hemiju,Novi Sad u saradnji sa Institutom iz Beograda

37

-“KVALITET VODE BANJALUČKOG VODOVODA SA ASPEKTA HEMIJSKE

KONTROLE“,Đukić Zdravka,dipl.ing.teh;Zmijanjac Miljana,dipl.ing.teh.

.

38