Kapittel 7. Noreg i mellomalderen

Elevane skal kunne

– gjere greie for samfunnsforhold og statsutvikling i Noreg frå ca. 700 til ca. 1500 og diskutere mogleg påverknad frå andre kulturar, samfunn og statar

Påbygging

NYNORSK

Noregsveldet på 1200-talet omfatta:

– Det norske fastlandet (inkludert Båhuslen)– Island– Orknøyane– Shetland– Færøyane – Hebridene (Suderøyane)– Isle of Man Kongemakta styrka makta si over samanes område i nord gjennom skattlegging og bygging av militære utpostar.

Påbygging

Levekåra til bøndene

 – Færre enn 30 % åtte si eiga jord rundt 1300. – Kyrkja, kongemakta og adelen åtte det meste. – Folk som rydda nytt land i allmenningen, blei leiglendingar.

Påbygging

Byar og byfolk

– Byane avløyste marknadsplassane. – Byar som oppstod på 1000-talet:  

Borg (Sarpsborg)  Oslo  Tønsberg  Bergen  Nidaros (Trondheim)

Påbygging

Byar og byfolk

– Handel (korn, tørrfisk, handverk, trelast). – Administrative senter.

– Bylova av 1276 definerte faste grupper i bybefolkninga:- «Husfaste menn» som åtte eigne bygardar- Handverkere, skipperar- Fleirtalet var arbeidarar og andre småkårsfolk

Påbygging

Kongemakta

Lov og rett: – Kongemakta tok gradvis over dommarrolla. – Iverksette dommane og kravde inn bøter. – Overtok etter kvart retten til å lage lover.  – Magnus Lagabøtes Landslov av 1274 og Bylova av 1276.

Påbygging

Forsvaret:

– Leidangen blei omgjort til ein skatt i fredstid. – Hirda, elitesoldatane til kongen, blei til ein slags adel.

Påbygging

Kyrkja som statsmakt

– Kyrkja samarbeidde med kongen i rikssamlinga. – Økonomisk uavhengig gjennom store jordeigedommar. – Erkebiskopen i Nidaros mektigast. – Ca. 2000 «tilsette» (prestar, nonner og munkar). – Usemje om kor mykje kyrkja eigentleg påverka folk.

Påbygging

Kva slags stat?

 – Føydalismen i Europa var eit hierarkisk system med kongen på toppen. – Kongen bytta jord mot truskapen til vasallane. – Færre trinn i den norske «samfunnspyramiden». – Den norske adelen var statens tenarar. – Bøndene hadde ein meir sjølvstendig posisjon i forhold til adelen.

Påbygging

Svartedauden

– Spreidd via lopper som levde på rotter. – Blåsvarte byllar - «svartedauden». – Lungepest.

Påbygging

Folketapet

– Vanskelig å vite nøyaktig, men det var stort, opp til 2/3 av befolkninga. – Verknader  

- for bøndene (ledig jord)  

- for adel og kirke (mista makt) 

- for staten (fattigare)

Påbygging

Auka utanlandsk påverknad

– Innvandra adel frå Sverige og Danmark – Hanseatane 

- tysk handelsforbund: Hansa-forbundet  

- eige tysk samfunn i Bergen

Påbygging

Inn i unionane

– Med Sverige: Svenskekongen Magnus Eriksson arva den norske trona etter Håkon 5. Magnusson.  – Med Danmark: Håkon 6. Magnusson fekk Noreg etter faren sjølv om han berre var nest eldst, og sonen hans, Olav, arva Noreg og blei vald til konge i Danmark.  – Etter ein kort periode under Margrete blei Erik av Pommern vald til konge i alle dei tre rika: Kalmarunionen. – Noreg var den svake parten.

Påbygging

Krisa i 1536–1537

– Reformasjonen

– Borgarkrig i Danmark – Olav Engelbrektssons opprør i Noreg 

- Det norske riksrådet blei oppløyst etter dette oppgjeret  

- Kristian 3. sigra

Påbygging