Ispitivanje Kvaliteta Vode Akumulacionog Jezera Bocac Final 2012.Final

Institut za vode d.o.o. – Bijeljina

Miloša Obilića 51, Bijeljina, Republika Srpska - Bosna i Hercegovina Matični broj 1920057, šifra djelatnosti 74203 tel: + 387 55 203 567 , +387 55 211 567, faks: + 387 55 211 574, JIB 4400388840008, PDV broj 400388840008 e-mail [email protected], [email protected], ž.r. 567-343-11000050-32 Zepter Banka A.D. www.institutzavode.com ž.r. 555-001-00016015-36 Nova Banka A.D.

ISPITIVANJE KVALITETA VODE AKUMULACIONOG JEZERA BOČAC I RIJEKE VRBAS NIZVODNO OD BRANE

-IZVJEŠTAJ ZA 2012.god. -



Bijeljina, novembar 2012.

2



Naručilac:

MH”ELEKTROPRIVREDA REPUBLIKE SRPSKE” ZP ”HIDROELEKTRANE NA VRBASU”A.D. MRKONJIĆ GRAD

ISPITIVANJE KVALITETA VODE AKUMULACIONOG JEZERA BOČAC I RIJEKE VRBAS NIZVODNO OD

BRANE-IZVJEŠTAJ ZA 2012. god.-

Rukovodilac sektora laboratorije: Aleksandar Elez dipl. inž. tehn.

Odgovorni analitičari i saradnici : Dragana Đokić Vasić, dipl. hemičar-master

Irena Zarić, dipl. biolog

Tamara Laketić, dipl. hemičar

Predrag Mitrović, dipl. biolog

Maja Nogić, dipl.inž.tehn.

Željko Ostojić, dipl. hemičar-master

Veselinka Milićević, inž. građ.

Spomenka Smiljanić-Stevanović, mikrob. teh.

Cvijeta Stevanović, hem. tehn. teh.

Goran Lekić, hem. tehn. teh.

Predrag Latinović, hem.tehn.

Institut za vode, d.o.o Bijeljina

DIREKTOR

Zdravko Stevanović, dipl. inž. građ.

Ispitivanje kvaliteta vode akumulacionog jezera Bočac i rijeke Vrbas nizvodno od brane, istraživanja 2012.

ISPITIVANJE KVALITETA VODE AKUMULACIONOG JEZERA BOČAC I RIJEKE VRBAS NIZVODNO OD BRANE

SADRŽAJ:

LICENCA PREDUZEĆA.............................................................................................6

1. UVOD.................................................................................................................231.1 Rijeka Vrbas........................................................................................................241.2 Akumulacija Bočac..............................................................................................25

1.3 Cilj istraživanja..............................................................................................27

2. NAČIN I METODE ISPITIVANJA.......................................................................29

3. REZULTATI ISPITIVANJA...................................................................................323.1 FIZIČKO HEMIJSKE KARAKTERISTIKE VODOTOKA.....................................33

3.1.1. pH i alkalitet..............................................................................................333.1.2 Suspendovane i organske materije..........................................................343.1.3 Makronutrijenti...........................................................................................353.1.4 Metali.........................................................................................................363.1.5 Providnost vode u jezeru Bočac................................................................373.1.6 Ocjena trofičnosti jezera Bočac.................................................................38

4. SAGLASNOST UTVRĐENOG KVALITETA VODA U 2012. GODINI SA PROPISANIM VRIJEDNOSTIMA.............................................................................42

5. REZULTATI ODREĐIVANJA KONCENTRACIJE HLOROFILA-A.....................465.1 Značaj hlorofila u živom svetu.............................................................................475.2 Fotosintetički aparat...........................................................................................485.3 Strukturna građa i osobine hlorofila....................................................................485.4 Rezultati ispitivanja............................................................................................49

6. REZULTATI ISPITIVANJA FITOPLANKTONA..................................................506.1 Uvod............................................................................................................................. .516.2 Karakteristike i značaj.........................................................................................516.3 Uzorkovanje planktona, obrada uzorka, određivanje brojnosti i tumačenje rezultata

526.4 Rezultati ispitivanja.............................................................................................53

6.4.1 Mjerni profil na akumulaciji Bočac B-4, kod brane.....................................536.4.2 Mjerni profil na Vrbasu, neposredno posle brane.....................................55

7. REZULTATI ISPITIVANJA MAKROINVERTEBRATA (FAUNA DNA)................577.1 Opšti podaci........................................................................................................587.2 Karakteristike ispitivanih grupa makroinvertebrata..............................................597.3 Uzorkovanje makroinvertebrata obrada uzorka, određivanje brojnosti, tumačenje rezultata 60

7.3.1 Ručna mreža.............................................................................................657.3.2 Prirodnjačka dredža (naturalists dredge)..................................................667.3.3 Birge – Ekman bager.................................................................................67

Institut za vode, d.o.o Bijeljina 4


7.4 Rezultati ispitivanja.............................................................................................687.4.1 Mjerni profil na akumulaciji Bočac B-4, kod brane.................................687.4.2 Mjerni profil na Vrbasu, neposredno posle brane..................................70

8. ZAVRŠNA RAZMATRANJA................................................................................73

PRILOG 1.................................................................................................................76REZULTATI FIZIČKO-HEMIJSKE ANALIZE...........................................................76PRILOG 2.................................................................................................................79REZULTATI ISPITIVANJA KONCENTRACIJE HLOROFILA-A..............................79PRILOG 3.................................................................................................................81REZULTATI ISPITIVANJA FITOPLANKTONA.......................................................81PRILOG 4.................................................................................................................84REZULTATI ISPITIVANJA MAKROINVERTEBRATA (FAUNA DNA)..................84LITERATURA............................................................................................................89

Tabele u tekstu

Tabela 1 Lista parametara sa metodama ispitivanja...................................................................30Tabela 2 Koncentracije ukupnog alkaliteta..................................................................................33Tabela 3 Prosječne vrijednosti suspendovanih materija, HPK i BPK5.........................................34Tabela 4 Procenat pripadnosti klasama suspendovanih materija, HPK-dihromatni i BPK5.......34Tabela 5 Prosječne koncentracije sa standardnim devijacijama amonijačnog, nitritnog i nitratnog azota i ukupnog fosfora...............................................................................................................35Tabela 6 Procenat pripadnosti klasama za metale za ispitivanja u 2012. godini.......................36Tabela 7 Providnost vode mjerena seki - diskom u metrima.......................................................37Tabela 8 Ocjena trofičnog statusa prema TSI indeksu koji se odnosi na vrijednosti seki – diska.....................................................................................................................................................38Tabela 9 Ocjena trofičnog statusa prema TSI indeksu Carlson-a (ukupni fosfor)......................39Tabela 10 Ocjena trofičnog statusa prema TSI indeksu Carlson-a (hlorofil)..............................39Tabela 11 Granične vrijednosti za ocjenu trofičnog stanja jezera i akumulacija (OECD. 1982) 40Tabela 12 Distribucija frekvencija pripadnosti normiranih parametara kvaliteta pojedinim klasama površinskih voda...........................................................................................................45Tabela 13 Vrijednosti za indeks saprobnosti S (Pantle-Buck, 1955), na osnovu sastava fitoplantona, istraživanja u 2012. na akumuaciji Bočac i rijeci Vrbas..........................................56Tabela 14 Preporučene veličine otvora pora na ručnoj mreži.....................................................66Tabela 15 Kratak pregled kvalitativnih i kvantiativnih uređaja za uzorkovanje koji su pogodni za upotrebu na različitim tipovima supstrata dubokih reka..............................................................67Tabela 16 Izračunate vrijednosti za indek saprobnosti S (Pantle-Buck, 1955) , prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i Vrbasu, istraživanja 2012.............................................................................................................................................71Tabela 17 Izračunate vrijednosti za BMWP , prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i Vrbasu, istraživanja 2012...........................................71Tabela 18 Izračunate vrijednosti za ASPT , prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i Vrbasu, istraživanja 2012...........................................72Tabela 19 Izračunate vrijednosti za TBI (Woodwise, 1964), prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i vrbasu, istraživanja 2012..72Tabela 20 Izračunate vrijednosti za Šenon-Viverov indeks (Shannon-Weawer, 1949), prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i vrbasu, istraživanja 2012..........................................................................................................................72Tabela 21 Izračunate vrijednosti za Zelinka-Marvan indeks (Zelinka, Marvan, 1961), prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i vrbasu, istraživanja 2012..........................................................................................................................72



Dijagrami u tekstu

Dijagram 1 Ocjena klase kvaliteta prema Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik RS broj 42/01).................................................................................................44Dijagram 2 Kvalitativni sastav zajednice fitoplanktona na akumulaciji Bočac,profil B-4, kod brane, istraživanja u 2012.godini.................................................................................................53Dijagram 3 Kvalitativni sastav zajednice fitoplanktona na Vrbasu, profil neposredno posle brane, istraživanja 2012.godina..............................................................................................................55Dijagram 4 Kvalitativni sastav i zastupljenost karakterističnih grupa makroinvertebrata, Bočac (B-4), 2012...................................................................................................................................68Dijagram 5 Kvalitativni sastav i zastupljenost karakterističnih grupa makroinvertebrata, Vrbas-nizvodno od brane, 2012.............................................................................................................70

Karte u tekstu

Karta 1 Merni profili na akumulaciji Bočac i rijeci Vrbas na kojima su vršena mjerenja i ispitivanja u 2012.........................................................................................................................28



LICENCA PREDUZEĆA



1. UVOD



1.1 Rijeka Vrbas

Rijeka Vrbas je desna pritoka Save, u koju se uliva na 434,4 km. Sa slivnom površinom od 6 386 km2, Vrbas je po veličini najmanja glavna pritoka rijeke Save u Bosni i Hercegovini..Rijeka Vrbas izvire u podnožju planine Zec, sa kotom vrela na 1 715 m.nm. Ukupna visinska razlika od vrela do ušća (kota na ušću 88 m.n.m.) iznosi 1 627 m, a prosiječan pad korita je 6,92%.(slika 1)Glavne pritoke Vrbas su: Pliva i Crna Rijeka. Glavne desne pritoke Vrbasa su: Bistrica, Ugar, Svrakava, Vrbanja, Turjanica i Povelić.Sliv Vrbasa pripada umjereno kontinentalnoj klimi. Razlikuju se tri glavna toka Vrbasa, gornji, srednji i donji tok.U svom srednjem toku koji se nalazi na potezu od Jajca do Banja luke, ukupne dužine 72,5 km izgrađene u hidroelektrane Bočac, Jajce I i Jajce II. Ove akumulacije imaju znatana uticaj na hidraulički režim voda.1

Slika 1 Rijeka Vrbas foto: Irena Zarić

1 Vodno područje rijeke Dunav, Dio B – izvještaj za 2004.god., Bosna i Hercegovina, Analize zahtijevane članom 5, Aneks II i Ankes III, Pregledi i popisi zahtjevani članom 6, aneks IV Okvirne dirijektive o vodama EU, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrde i šumarstva – Javno preduzeće za “Vodno područje slivova rijeke Save” Sarajevo, Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Republike Srpske – Republička dirijekcija za vode, Bijeljina, maj 2006.



1.2 Akumulacija Bočac

Slika 2 Akumulacija Bočac foto:Predrag Mitrović

Akumulacija Bočac je nastala pregrađivanjem rijeke Vrbas u njenom srednjem toku i nalazi se u Republici Srpskoj (BiH). Brana je visine 66 m, dužine 220 m. Nalazi se nedaleko od sela Bočac. (karta 1)Samo jezero je ukupne dužine 20 km, površine 2,33 miliona m2 i ukupne zapremine oko 52,7 miliona m3, zauzima prostor između planina Manjače i Čemernice.Ispitivanja su vršena na sledećim profilima

1. Akumulacija Bočac - Profil B-4 - dubine oko 45m, nalazi se nešto pre brane2. Rijeka Vrbas profil nizvodno od akumulacije Bočac

Kao poseban problem u akumulaciji Bočac može se istaći plivajući otpad (granje, pet-ambalaža, uginule životinje itd) i rastinje koje nije uklonjeno prije punjenja akumulacije. Plivajući otpad, pored toga što ima negativan vizuelni efekat, predstavlja i izvor velikog zagađenja u akumulaciji. Više podataka o ovom problemu posjeduje “ EKO CENTAR” koji je svoj rad i usmjerio ka rješavanju i smanjenju ovog problema. U toku 2003. godine postavljena je zaštitna mreža, uzvodno od profila B-1, radi prikupljanja i uklanjanja plivajućeg otpada te je znatno smanjena količina ovog otpada. (slike 3 i 4)

Slika 3 Akumulacija Bočac, profil kod EKO Centra, 2003.. foto: Irena Zarić



Slika 4 Akumulacija Bočac, uzvodno od EKO Centra, 2011. foto: Aleksandra Savić

Slika 5 Akumulacija Bočac, septembar 2011. foto: Aleksandra Savić



1.3 Cilj istraživanja

Na osnovu ugovora br. 01-789/10 potpisanog između MH „Elektroprivreda Republike Srpske“ZP „Hidroelektrane na Vrbasu“ A.D.Mrkonjić Grad i "Instituta za vode", Bijeljina izvršeno je uzorkovanje i ispitivanje kvaliteta vode akumulacionog jezera Bočac i rijeke Vrbas nizvodno od brane.

Ispitivanje kvaliteta je vršeno četiri puta u periodu od oktobra 2010. do avgusta 2011. godine. U okviru Instituta za vode posluje Sektor laboratorija koja se bavi ispitivanjem površinskih i podzemnih voda, voda namjenjenih za vodosnabdijevanje i otpadnih voda.

Slika 6 Akumulacija Bočac, septembar 2011. foto: Aleksandra Savić



Karta 1 Merni profili na akumulaciji Bočac i rijeci Vrbas na kojima su vršena mjerenja i ispitivanja u 2012.



2. NAČIN I METODE ISPITIVANJA



Za ocjenu stanja kvaliteta voda primjenjeni su propisi iz Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik Republike Srpske br. 42 od 31.08.2001).

Uzorkovanje i ispitivanje kvaliteta vode je vršeno na dva mjerna mjesta:

1. Akumulaciono jezero Bočac

2. Rijeka Vrbas, nizvodno od brane

U svakom ciklusu ispitivanja obavljena su mjerenja osnovnih fizičko-hemijskih parametara koji se mjere in-situ: temperatura vode, temperatura vazduha, pH, elektroprovodljivost, rastvoreni kiseonik, procenat zasićenja vode kiseonikom i providnost vode (na akumulaciji).

Uzorkovanje trenutnih uzoraka za analizu hemijskih parametara, kao i način njihovog čuvanja i konzerviranja, je izvršeno prema metodama BAS ISO 5667-2, BAS ISO 5667-3, BAS ISO 5667-6 i BAS ISO 5667-4.

U tabeli br.1 su navedeni ispitivani parametri sa metodama ispitivanja.

Tabela 1 Lista parametara sa metodama ispitivanja

Red broj

Parametar MetodaRed broj

Parametar Metoda

1 Uzimanje uzoraka

BAS ISO 5667-(2,3,4,6)BAS EN 28265:2003BAS EN 27828:2003

BAS EN ISO 9391:2003BAS ISO 19458:2006BAS EN 13 946:2003

3.Ukupni fosfor

(sirovi i rastvoreni)BAS ISO 6878: 2002

2 Temperatura vodeStandard metods 2550

(B), izd. APHA-AWWA-WEF

4.Određivanje žive AMA 254,Advanced

mercury analiser, Operating Manual

3Suspendovane materije

BAS ISO 11923: 2002 5. KadmijumStandard Methods

3113(B), izd. APHA-AWWA-WEF 2005.

4Rastvoreni kiseonik

BAS EN 25814:2000 6. Hrom BAS ISO 9174:2002

5 pH vrijednost vode BAS ISO 10523: 2002 7.Bakar Standard Methods


6Elektroprovodljivost

BAS EN 27888: 2002 8.Cink Standard Methods


7Biološka potrošnja kiseonika - BPK5

BAS EN 1899-2: 2002 9. Gvožđe

Standard Methods 3111(B) , izd. APHA-AWWA-WEF 2005.

8

Hemijska potrošnja kiseonika-HPK(O2 iz

K2Cr2O7)

Standard metods 5220 (D )

izd. APHA-AWWA-WEF, 2005.god.

20. Olovo

Standard Methods 3113(B), izd. APHA-AWWA-WEF 2005.

9 Ukupni alkalitet BAS EN ISO 9963-1: 2000 21. Nikl Standard Methods


10 Amonijačni azot BAS ISO 7150-1: 2002 22. *KalcijumStandard Methods

2340(C), izd. APHA-AWWA-WEF 2005.



Red broj

Parametar MetodaRed broj

Parametar Metoda

11 Nitratni azotBAS EN ISO 10304-1:

201023. *Magnezijum

Standard Methods 2340(C), izd. APHA-AWWA-WEF 2005.

12 Nitritni azot BAS EN 26777:2002 24.*Procenat zasićenja

kiseonikom-

Biološka ispitivanja

Redni broj

Parametar Metoda

1 Određivanje hlorofila-a BAS ISO 10 260:2002

2 Kvalitativna i kvantitativna analiza fitoplanktonaStandard methods, 10 200, A, C, D, E, F, G, APHA-

WEF-AWWA, 21st edition, 2005.

2Kvalitativna i kvantitativna analiza makrozoobentosa (faune

dna)Standard methods, 10 500, A, C, D,, APHA-WEF-

AWWA, 21st edition, 2005.

4 *Određivanje relativne brojnosti i indeksa saprobnosti Pantle-Buck (1955)

5 *Ttrent Biotic Index Wodwiss, 1964

6 *Određivanje saprobnosti površinskih voda MSZ 12 756:1998

7 *BMWP score, 1983 *ASPT value, 1983

8 *Zelinka Marvan saprobni indeks, 1961 *Shannon-Weaver indeks diverziteta, 1948

9 *Belgian biotic index, Flanders, 1990, 2010. -

* Metode za koje laboratorija nije akreditovana

Uzimanje uzoraka za biološku analizu vode izvršeno je prema seriji standarda BAS ISO 5667-2,3 i 6, BAS EN 28265:2003, BAS EN 27828:2003, BAS EN ISO 9391:2003 i BAS ISO 19458:2006.

Biološki parametri kvaliteta uključuju određivanje koncentracije hlorofila-a, određivanje sastava i brojnosti (relativna) zajednice fitoplanktona, kao i određivanje indeksa saprobnosti S (Pantle-Buck, 1955).

Određivanje sastava i brojnosti zajednice makroinvertebrata dna ispitivanih mjernih profila, indeks saprobnosti S i Trent biotički indeks, TBI, (Wodwiss, 1964), BWMP i ASPT indeks (1983), Šenon Viverov indeks diverziteta (1948), Zelinka Marvan saprobni indeks (1961), Belgijski biotički indeks (1990, 2010).

Identifikacija prisutnih taksona fitoplanktona i makroinvertebrata urađena prema dostupnim ključevima za determinaciju datim na kraju izvještaja.



3. REZULTATI ISPITIVANJA



3.1 FIZIČKO HEMIJSKE KARAKTERISTIKE VODOTOKA

3.1.1. pH i alkalitet

Pojedinačne vrijednosti ovih parametara za ispitivane profile akumulacije Bočac i rijeke Vrbas nizvodno od brane date su u Prilogu 1, tabelama 1 i 2. U tabeli 2 date su srednje vrijednosti ukupnog alkaliteta i pH.

Tabela 2 Koncentracije ukupnog alkaliteta

Profil ukupni alkalitet (gCaCO3 m-3) pH vrijednost

srednje vrijednosti sa standardnim devijacijama u zagradi

Bočac 169(22) 8.12(0.34)

Vrbas 188(10) 8.13(0.30)

n 2 2

xsr 178 8.12

Izmjerene vrijednosti pH vode, u 25% ispitivanih slučajeva nalaze se u dijapazonu od 6.50 do 8.00. Minimalna vrijednost iznosila je 7.62 i zabilježena je na profilu akumulacija Bočac nizvodno od brane u septembru 2012. Maksimalna vrijednost pH zabilježena je na profilu Vrbas nizvodno od brane, u februaru 2012. i iznosila je 8.47.

Vrijednosti alkaliteta ne variraju značajno u okviru četiri serije ispitivanja.



3.1.2 Suspendovane i organske materije

Pojedinačni rezultati suspendovanih materija, hemijske i biohemijske potrošnje kiseonika dati su u Prilogu 1, tabelama 1i 2, a prosječne vrijednosti ovih parametara prikazane su u tabeli 3.

U tabeli 4 su prikazani procenti vrijednosti suspendovanih materija, HPK (dihromatna metoda) i BPK5 koji zadovoljavaju granične vrijednosti za pojedine klase voda.

Iz Tabele 4 se vidi da su vrijednosti hemijske potrošnje kiseonika i biohemijske potrošnje kiseonika, na svim ispitivanim profilima zadovoljile uslove propisane za prvu i drugu klasu vodotoka. Vrijednosti za suspendovane materije u 87.5% slučajevima zadovoljavaju uslove propisane za prvu i drugu klasu, dok u 12.5% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za treću klasu vodotoka.

Tabela 3 Prosječne vrijednosti suspendovanih materija, HPK i BPK5

Mjerni profil suspendovane materije,g/m3

HPK, g/m3 BPK5, g/m3

Bočac 3.3 1.8 2.3

Vrbas 2.8 5.5 1.4

Tabela 4 Procenat pripadnosti klasama suspendovanih materija, HPK-dihromatni i BPK5

Parametri kvaliteta

% vrijednosti koje zadovoljavaju uslove klasa vode vodotoka

1. klasa 2. klasa 3. klasa 4. klasa 5. klasa

Suspendovane materije

25.0 62.5 12.5 0.0 0.0

HPK dihromatna metoda

100.0 0.0 0.0 0.0 0.0

BPK550.0 50.0 0.0 0.0 0.0



3.1.3 Makronutrijenti

U tabeli 5 prikazane su prosječne koncentracije sa standardnim devijacijama amonijačnog, nitritnog i nitratnog azota i ukupnog fosfora, za ispitivane profile akumulacije Bočac i rijeke Vrbas nizvodno od brane za ispitivanja obavljena 2012. godine.

Tabela 5 Prosječne koncentracije sa standardnim devijacijama amonijačnog, nitritnog i nitratnog azota i ukupnog fosfora

Mjerni profilAmonijačni azot,g/m3

Nitritni azot, g/m3 Nitratni azot, g/m3

Ukupni fosfor, g/m3

xsr s xsr s xsr s xsr s

Bočac 0.06 0.04 0.005 0.002 0.83 1.23 0.025 0.009

Vrbas 0.06 0.07 0.009 0.008 0.92 1.29 0.032 0.012

Najveća koncentracija amonijačnog azota je izmjerena na profilu Vrbas nizvodno od brane pri mjerenju izvršenom u junu i iznosila je 0.16g/m3. Na istom profilu su izmjerene i maksimalne koncentracije nitritnog i nitratnog azota i iznosile su 0.02g/m3, odnosno 2.84 g/m3.

Najveća koncentracija ukupnog fosfora zabilježena je na profilu Vrbas nizvodno od brane pri ispitivanjima koja su obavljena u junu i ta vrijednost iznosi 0.034 g/m3.



3.1.4 Metali

Analiza metala je, u skladu sa programom radova, vršena četiri puta na oba profila-akumulacija Bočac i rijeka Vrbas nizvodno od brane. Analizirani su sljedeći metali: gvožđe, cink, bakar, hrom, živa, nikl, olovo i kadmijum.

Klasifikacija teških metala je vršena prema tabeli 3, član 14 Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik RS broj 42 od 31.08.2001. godine).

Vrijednosti koncentracija za hrom i živu na svim ispitivanim profilima odgovaraju vrijednostima propisanim za prvu klasu vodotoka.

Vrijednosti koncentracija za gvožđe u 50% slučajeva odgovaraju koncentracijama propisanim za prvu klasu vodotoka, a u 50% slučajeva zadovoljavaju vrijednosti propisane za petu klasu vodotoka.

Koncentracije bakra u 50% slučajeva zadovoljavaju vrijednosti propisane za prvu i drugu klasu, dok u 50% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za petu klasu vodotoka.

Koncentracije nikla u 75% ispitivanih slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za drugu klasu vodotoka, dok u 25% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za treću i četvrtu klasu vodotoka

Vrijednosti koncentracija olova u 62.5% slučajeva zadovoljavaju vrijednosti propisane za prvu i drugu klasu, u 12.5% slučajeva zadovoljavaju vrijednosti propisane za treću klasu, dok u 25% slučajeva vrijednosti odgovaraju vrijednostima propisanim za četvrtu i petu klasu vodotoka.

Koncentracije kadmijuma vrijednosti za prvu i drugu klasu zadovoljavaju u 75% slučajeva, dok u 25% slučajeva zadovoljavaju vrijednosti propisane za četvrtu i petu klasu vodotoka.

U tabeli 6 je prikazan procenat pripadnosti klasama za ispitivane metale u 2012. godini

Tabela 6 Procenat pripadnosti klasama za metale za ispitivanja u 2012. godini

Parametri kvaliteta

Godina ispitivanja

% vrijednosti koje zadovoljavaju uslove klasa vode vodotoka

1. klasa 2. klasa 3. klasa 4. klasa 5. klasa

Gvožđe

2012.

50 0.0 0.0 0.0 50

Bakar 25 25 0.0 0.0 50

Hrom 100 0.0 0.0 0.0 0

Živa 100 0.0 0.0 0.0 0

Nikl 0.0 75 12.5 12.5 0

Olovo 37.5 25 12.5 12.5 12.5

Kadmijum 50 25 0.0 12.5 12.5



3.1.5 Providnost vode u jezeru Bočac

Usljed nemogućnosti direktnog mjerenja slabljenja prodiranja svjetla u dubinu vode, kao grubi,ali vrlo često korišćeni pokazatelj podvodne osvjetljenosti koristi se određivanje dubine na kojoj se gubi vidljivost seki-diska.

Rezultati ispitivanja providnosti vode prikazani su u tabeli 7.

Tabela 7 Providnost vode mjerena seki - diskom u metrima

Serije ispitivanja

Profil

Bočac

09.05.2012. 4.10

27.06.2012. 4.20

13.09.2012. 4.50

x 4.27

s 0.21

c 4.88

Ovaj parametar normiran je Uredbom o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Tabela 4 Granične vrijednosti pokazatelja stepena trofije jezera i akumulacija).

Prema srednjoj vrijednosti seki diska, koja iznosi 4.27 m, stepen trofije u akumulaciji prema Članu 16 navedene Uredbe zadovoljava uslove treće klase, što odgovara umjereno eutrofnom statusu.



3.1.6 Ocjena trofičnosti jezera Bočac

Za praćenje i prognozu procesa eutrofikcije razvijen je veliki broj imitacionih modela i usložnjavanja limnoloških ispitivanja. Najčešće korišteni kriterijumi, koji su ujedno i najjednostavniji za ispitivanje, zasnivaju se na parametrima providnosti vode mjerenim seki-diskom, kao i koncentracijama ukupnog fosfora i hlorofila, kao i sistemu poentiranja ovih parametara.

Zbog svoje jednostavnosti i široke i dugotrajne primjene, često se primjenjuje Carlson-ov indeks koji je dovoljno provjeren u praksi. Veliki broj parametara koji su bili korišteni, a i danas se koriste, uslovio je primjenu višeparametarskog indeksa, sistema koji je bio ograničene primjene zato što je zahtjevao opsežna ispitivanja čije su ocjene stanja kvaliteta često bile kontradiktorne.

Carlson-ov sistem se zasniva na mjerenju providnosti vode pomoću seki diska, kao i određivanju koncentracije ukupnog fosfora i hlorofila. Na osnovu ovih mjerenja izračunavaju se TSI indeksi za svaki parametar prema datim jednačinama.

TSI indeks <40 kvalitet vode pripada oligotrofnom statusu TSI indeks između 40 i 50 kvalitet vode pripada mezotrofnom statusu TSI indeks >50 kvalitet vode pripada eutrofnom statusu

Providnost vode akumulacije Bočac određivana je pri svim ispitivanjima. Koncentracije ukupnog fosfora i hlorofila određivani su u svim serijama kada su uzimani uzorci za hemijske analize.

Analiza rezultata u tabelama 8, 9 i 10 pokazuje da akumulacija u pogledu srednje vrijednosti TSI indeksa za providnost i ukupni fosfor ima oligotrofan statu, dok za hlorofil ima mezotrofan status. Ukupne srednje vrijednosti indeksa za sva tri parametra, ne razlikuju se značajno. Ukupna srednja vrijednost svih TSI indeksa koji se odnose na seki-disk, koncentracije hlorofila i ukupnog fosfora iznosi 40.37. Od 11 izračunata indeksa samo 5 (45.5%) imaju vrijednosti iznad 40 (mezotrofan status) i to hlorofil tri puta i ukupni fosfor jedan put.

Tabela 8 Ocjena trofičnog statusa prema TSI indeksu koji se odnosi na vrijednosti seki – diska

SerijaProfil

Bočac

09.05.2012. 39.64

27.06.2012. 39.29

13.09.2012. 38.30

n 3

x 39.08

s 0.70

c 1.78

TSI < 40 oligotrofan status ; TSI između 40 i 50 mezotrofan status; TSI >50 eutrofan stat

Tabela 9 Ocjena trofičnog statusa prema TSI indeksu Carlson-a (ukupni fosfor)



SerijaProfil

Bočac

27.02.2012. 19.99

09.05.2012. 37.36

27.06.2012. 50.00

13.09.2012. 41.15

n 4

x 37.13

s 12.59

c 33.91

TSI < 40 oligotrofan status ; TSI između 40 i 50 mezotrofan status; TSI >50 eutrofan status

Tabela 10 Ocjena trofičnog statusa prema TSI indeksu Carlson-a (hlorofil)

SerijaProfil

Bočac

27.02.2012. 35.80

09.05.2012. 46.83

27.06.2012. 44.14

13.09.2012. 51.57

n 4

x 44.59

s 6.62

c 14.84

TSI < 40 oligotrofan status ; TSI između 40 i 50 mezotrofan status; TSI >50 eutrofan status



Statistički model kvaliteta vode OECD-a propisuje granične vrijednosti pet indeksa kvaliteta (tabela 11) u okviru kog je moguće odrediti pet gradacija trofičkog statusa i odgovarajuće vjerovatnoće pojave.

Tabela 11 Granične vrijednosti za ocjenu trofičnog stanja jezera i akumulacija (OECD. 1982)

trofično stanje

srednja konc.fosf

ora; mg/m3

srednja konc.

hlorofila; mg/m3

maksimalna konc.hlorofila;

mg/m3

seki disk

srednja godišnja; m

min.godišnja; m

ultraoligotrof. <4 < 1.0 < 2.5 >12 >6

oligotrofno 4 - 10 1 - 2.5 2.5 - 8.0 12 - 6.0 3 - 6

mezotrofno 10 - 35 2.5 -8.0 8.0 - 25 6.0 - 3.0 3 - 1.5

eutrofno 35 - 100 8.0 - 25 25 - 75 3.0 -1.5 1.5 - 0.7

hipertrofno >100 >25 >75 <1.5 < 0.7

vrijednosti u akumulaciji

Bočac12.5 4.86 8.51 4.27 4.10

Iz tabele se može zaključiti da akumulacija i prema OECD modelu ima mezotrofan status za sve indekse kvaliteta, osim za seki disk za koji ima oligotrofan status.

U službenom glasniku Republike Srpske (član 16) u tabeli 4 date su granične vrijednosti pokazatelja trofije jezera i akumulacija.



trof

ičan

sta

tus

parametar

Prozirnost vode merena SD (m)

Rastvoreni kiseonik (% sadržaja)Ukupni fosfor

(mg/m3)

hlorofil ”a”

(mg/m3)

min. godišnja

(m)

srednja godišnja

(m)

zasićenje epilimniona

Prezasićenje epilimniona

zasićenje hipolimniona

srednja godišnja

srednja godišnja

mak. godišnja

oligotrofan >6 12 90-110 - 90-70 <4 <1.0 <2.5

mezotrofan 6-3 12-6 90-70 110-120 70-50 4-10 1-2.5 2.5-8.0

umereno eutrofan 3-1.5 6-3 70-50 120-130 50-30 10-35 2.5-8.0 8.0-25

eutrofan 1.5-0.7 3-1.5 50-30 130-150 30-10 35-100 8.0-25 2-75

hipertrofan <0.7 <1.5 <30 >150 <10 >100 >25 >75

vrednosti u akum. Bočac

4.10 4.27 / / / 12.5 4.86 8.51

Akumulacija prema jednom pokazatelju kao što je providnost vode ima mezotrofan status, dok prema fosforu i srednoj godišnjoj vrijednosti hlorolfila ima umjereno eutrofan. Prema maksimalnoj godišnjoj koncentraciji hlorofila akumulacija ima eutrofan status.



4. SAGLASNOST UTVRĐENOG KVALITETA VODA U 2012. GODINI SA PROPISANIM VRIJEDNOSTIMA



Na dijagramu 1 prikazane su ocjene klase kvaliteta na akumulaciji Bočac i rijeci Vrbas u odnosu na propisanu kategorizaciju vodotoka i klasifikaciju voda.

Prema tabeli 7. u Članu 28 Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik broj 42 od 31.08.2001. godine) svi ispitivani profili, treba da zadovoljavaju uslove propisane za II klasu.

Klasifikacija za fosfor je prema navedenoj Uredbi vršena za profil na Vrbasu nizvodno od brane i u 75% slučajeva slučajeva zadovoljava vrijednosti propisane za prvu i drugu klasu vodotoka, dok u 25% slučajeva vrijednosti odgovaraju vrijednostima propisanim za treću klasu vodotoka. Rastvoreni kiseonik u svakoj seriji ispitivanja zadovoljava vrijednosti propisane za prvu klasu vodotoka, dok procenat zasićenja kiseonikom u 38% slučajeva odgovara vrijednostima propisanim za treću i četvrtu klasu vodotoka.

Vrijednosti koncentracija ukupnog alakliteta u 88% slučajeva odgovaraju vrijednostima popisanim za prvu i drugu klasu, dok u 12% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za treću klasu vodotoka.

Koncentracije suspendovanih materija prvu i drugu klasu zadovoljavaju u 88% slučajeva, dok vrijednosti za treću klasu zadovoljavaju u 12% slučajeva.

Vrijednosti sljedećih parametara: pH, elektroprovodljivost, HPK, BPK5, amonijačnog, nitratnog i nitritnog azota zadovoljavaju Uredbom propisane vrijednosti za prvu i drugu klasu vodotoka.

Koncentracije hroma i žive u svim slučajevima zadovoljavaju vrijednosti propisane za prvu klasu vodotoka.

Vrijednosti koncentracija za gvožđe u 50% isipitivanja zadovoljavaju vrijednosti za prvu klasu, dok u preostalih 50% isipitivanja odgovaraju vrijednostima propisanim za petu klasu vodotoka.

Vrijednosti koncentracija za nikl u 75% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za drugu klasu, a u 25% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za treću i četvrtu klasu vodotoka.

Koncentracije olova su veće od propisanih vrijednosti u 37.5% slučajeva.

Vrijednosti koncentracija za bakar u 50% slučajeva zadovoljavaju vrijednosti propisane za prvu i drugu klasu, dok u 50% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za petu klasu vodotoka.

Koncentracije kadmijuma u 75% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za prvu i drugu klasu, a u 25% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za četvrtu i petu klasu vodotoka.

U tabeli 12 dat je prikaz distribucije frekvencija svih normiranih hemijskih parametara po pojedinim klasama kvaliteta uzimajući sve ispitivane profile.

Od ukupno 148 izvršenih mjerenja, 127 parametara zadovoljava Uredbom propisane vrijednosti za prvu i drugu klasu vodotoka. Znači, pri ispitivanju u 2012. godini propisane vrijednosti za prvu i drugu klasu vodotoka zadovoljava 86 % svih određivanih parametara.



Dijagram 1 Ocjena klase kvaliteta prema Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik RS broj 42/01)



Tabela 12 Distribucija frekvencija pripadnosti normiranih parametara kvaliteta pojedinim klasama površinskih voda

Klasa vode

pH alkalitetelektro-

provodljivost

suspendovane materije

rastvoreni O2

% zasićenja sa O2

BPK5HPK –

K2 Cr2O7NH4-N NO2-N

prva 8 4 6 2 8 2 4 8 7 7

druga 0 3 2 5 0 3 4 0 1 1

treća 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0

četvrta 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0

peta 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0

ukupno 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8

Klasa vode

NO3-N ukupni fosfor Fe Cu Cr Hg Ni Pb Cd

prva 6 1 4 2 8 8 0 3 4

druga 2 2 0 2 0 0 6 2 2

treća 0 1 0 0 0 0 1 1 0

četvrta 0 0 0 0 0 0 1 1 1

peta 0 0 4 4 0 0 0 1 1

ukupno 8 4 8 8 8 8 8 8 8



5. REZULTATI ODREĐIVANJA KONCENTRACIJE HLOROFILA-A



5.1 Značaj hlorofila u živom svetu

Zelena biljka zasad predstavlja jedini sistem pomoću kog se usvaja ugljen-dioksid iz vazduha i koji sunčev zrak, neuhvatljiv za čoveka i životinju, transformiše u energiju organskih jedinjenja. Fotosinteza, proces bez koga je nezamislivo održanje života na Zemlji, odvija se samo u prisustvu određenih pigmenata, među kojima se kao osnovni javljaju pigmenti iz grupe hlorofila.

Osim hlorofila, alge imaju i pigmente iz grupe karotena, ksantofila i fikobilina (biliproteina). U biljkama je otkriveno 4 vrste hlorofila koji su označen i slovima a, b, c i d. Hlorofil se nalazi kod svih algi i viših biljaka. Modrozelene lage (Cyanobacteria) od drugih biljaka razlikuju se po tome što u svojim ćelijama imaju od hlorofila samo hlorofil- a. Sve ostale biljke, osim ovog tipa hlorofila, imaju i neki drugi.

Zastupljenost tipova hlorofila kod različitih biljnih grupa. (Iz Blaženčić, J., Sistematika algi)

Hlorofil a a, Cyanobacteriophyta

Hlorofil b ab, Euglenophyta, Charophyta,

Chlorophyta, više biljke

Hlorofil c ac, Phaeophyta, Pyrrophyta,

Bacillariophyta, Chrysophyta, Xanthophyta

Hlorofil d ad Rhodophyta

Karotini i ksantofili, poznati pod zajedničkim nazivom – karotenoidi, nalaze se u ćelijama svih algi, a fikobilini kod modrozelenih, crvenih i pojedinih predstavnika vatrenih algi. U odnosu na hlorofill, ovi pigmenti su pomoćni jer apsorbovanu svjetlost samo prenose do fotosintetički aktivnog hlorofila-a i tako se posredno koriste u fotosintezi.

Jedna od značajnih osobina fotosintetičkih pigmenata je da maksimum apsorpcije svjetlosti imaju u različitim zonama vidljivog dela spektra. Maksimum apsorpcije hlorofila je u plavom i crvenom delu spektra, karotenoida u ljubičastom i plavom, fikobilina u zelenom i žutom (fikoeritrin) i žutom i narandžastom (fikocijanin).

Značaj pomoćnih fotosintetičkih pigmenata je u tome što su sposobni da apsorbuju svjetlost one talasne dužine koju ne mogu hlorofili. Na taj način se proširuje opsege dejstva fotosintetičkog aparata. Zahvaljujući ovom svojstvu, mnogi organizmi koji vrše fotosintezu, mogu da žive i u svjetlosnim uslovima u kojima nedovoljno ima ili čak nema svjetlosne energije crvenog dijela spektra.

To su prije svega dubinske modrozelene i crvene alge do kojih ne dopiru svjetlosni zraci ovih talasnih dužina, jer se apsorbuju u gornjim slojevima vode.Od kvalitativnog sastava i količine pigmenta u ćelijama algi zavisi i njihova boja. Alge su zelene boje, ako hlorofil nije maskiran drugim pigmentima. Zavisno od toga koji pigmenta maskira zelenu boju hlorofila, boja algi može da bude svijetlo ili tamno žuta, mrka, crvena, modrozelena ili neka druga.



5.2 Fotosintetički aparat

Fotosintetički aparat kod alge je raznovrstan i po pravilu karakterističnih svojstava za alge pojedinih razdjela.

U citoplazmi ćelija modrozelenih algi, pretežno u njenom perifernom delu, lokalizovani su tilakoidi (grč.tilakoides - meškolik). U membranama tilakoida nalaze se pigmenti hlorofil i karotnoidi, a na površini membrane su dopunski pigmeni iz grupe fikobilina, u vidu granula.

Tilakoidi kod modrozelenih algi su pojedinačni, nemaju oko sebe nikakav omotač koji bi ih razdvajao od citoplazme i po tome se razlikuju od pravih hloroplasta eukaritoskih lagi.

U ćelijama eukaritoskih algi nalaze se jasno uočljive organele različitog oblika i boje koje se nazivaju hloroplasti ili hromatofori. Izgled, broj i raspored hloroplasta u ćeliji je različit, varira od razdela do razdela, ima determinacioni karakter.(Slike 7. i 8.)

Slika 7 Građa fotosintetičkog aparata. Slika 8 Spiralno uvijen hloroplast kod roda

Spirogyra (Chlorophyta, foto:I.Zarić

5.3 Strukturna građa i osobine hlorofila

Kao što je već navedeno postoji više vrsta hlorofila i svaki od njih ima specifične spektre apsorpcije. Najzastupljeniji su hlorofil-a i hlorofil-b.(Slika9)Hlorofil-a – C55H72O5N4Mg, molekulske mase 893 i hlorofil-b - C55H70O6N4Mg, molekulske mase 907.Oba hlorofila su složeni estri dikarbokslne kiseline – hlorofilina, gde je vodonik u jednoj karboskilnoj grupi zamenjen ostatkom metil-alkohola (CH3OH), a u drugoj ostatkom alkohola fitola.Najvažniji deo molekula hlorofila je centar, koji sam po sebi predstavlja ostatak dikarbonske kiseline hlorofilina. Centar hlorofilina je izgrađen od 4 pirolova petočlana prstena (Slika 9).Prsteni pirola su međusobno vezani mostićima ugljenika, tako da obrazuju tzv. veći prsten porfirina, gde su atomi azota u samom prstenu.

Osim toga atomi azota su vezani s atomom magnezijuma, koji se nalazi u centru molekula, što čini da se hlorofil razlikuje od derivata porfirina, koji se sreće u životinjskom svetu, a u čijem centru se nalazi gvožđe, (Fe).



Slika 9 Strukturna građa chl-a i chl-b.

5.4 Rezultati ispitivanja

Uzorkovanje, transport i rukovanje uzorcima za određivanje koncentracije hlorofila obavljeno u skladu sa zahtjevima serije standarda BAS ISO 5667. Ispitivanja su obavljena na mjernim profilima uključenim u program ispitivanja kvaliteta vode na mjernim profilima na rijeci Vrbas i akumulaciji Bočac.

Prema ISO 10 260:1992, varijanta B, sakupljanje algi i drugih suspendovanih materija iz vode vrši se filtracijom. Ekstrakcija pigmenta iz suspendovanog materijala zadržanog na filtru vrši se vrelim etanolom. Spektrofotometrijsko određivanje koncentracije hlorofila-a obavlja se u ekstraktu. Ocjena koncentracije hlorofila-a i koncentracije feopigmenta vrši se na osnovu razlike u apsorbansi pri 665 nm pre i posle acidifikacije ekstrakta.Prisustvo hlorofila je u direktnoj vezi sa brojem, odnosno masom algalnih ćelija, obzirom da on čini 1-2% suve mase planktonskih algi. Iz tog razloga je koncentracija hlorofila prhvaćena kao indirektni pokazatelj količine algalne biomase i inteziteta primarne produkcije.Analitička kontrola kvaliteta rezultata ispitivanja za chlorophyll-a je sprovedena kroz program Qualco Duna, Vituki, Budimpešta, Mađarska.Klasifikacija voda na osnovu koncentracije hlorofila-a vršena je prema kategorizaciji po Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka, Službeni glasnik Republike Srpske, br.42/01, str.857.Dobijene vrijednosti za koncentraciju hlorofila-a na akumulaciji variraju u zavisnosti od mjeseca uzorkovanja. Najveće koncentracije hlorofila-a registrovane su u maju i septembru mjesecu 2012.godine.Na profilu nizvodno od brane na rijeci Vrbas dobijene vrijednosti ne prelaze granice propisane za I klasu vodotoka. Koncentracija hlorofila a nalazila se u opsegu od 0.74 do 3.25 mg/m3 (prilog 2, tabele 1 i 2)



6. REZULTATI ISPITIVANJA FITOPLANKTONA



6.1 Uvod

Termin „plankton“ se odnosi na one mikroskopske akvatične oblike koje pokazuju mali ili nikakav otpor ka strujanju vode, odnosno na one koji slobodno plivaju i lebde u prirodnim vodama.

Fitoplankton (mikroalge) se javljaju kao jednoćelijske, kolonijalne ili končaste forme. Mnoge su fotosintetičke i služe kao hrana zooplanktonu i ostalim vodenim organizmima. Alge su široko rasprostranjeni organizmi, kako u vodi tako i van nje, značajni činioci osnovnih bioloških procesa kao što su kruženje materije i proticanje energije. Osnovni su producenti organske materije u vodenim ekosistemima, što predstavlja primarnu produkciju koja je materijalna i energetska osnova svih produkcionih odnosa. Kao organizmi koji vrše fotosintezu neiscrpni su izvor kiseonika kojim se obogaćuje atmosfera.

Značajno mesto u grupi azotofiksatora zauzimaju modrozelene alge. Pored toga aktivno učestvuju u procesima samoprečišćavanja voda zahvaljujući osobini da se mogu i heterotrofno hraniti.

6.2 Karakteristike i značaj

Plankton, naročito fitoplankton se dugo vremena koristio kao indikator kvaliteta voda. Neke vrste cvjetaju u visoko eutrofnim vodama, dok su druge jako osetljive na pojavu organskog i hemijskog zagađenja.

„Cvetanjem“ koje je škodljivo, izazivaju pojavu neprijatnog mirisa i ukus vode, takođe dolazi do stvaranja toksične sredine i do pada količine kiseonika u vodi – anoksična sredina, što dalje rezultuje trovanjem životinja i bolesti kod čovjeka.

Zahvaljujući tome što posjeduju kratke životne cikluse vrste koje sačinjavaju plankton mogu brzo da reaguju na promene okruženja. Zajednica planktonskih orgnaizama ima vrlo jak uticaj na određene abiotičke parametre kvaliteta vode (npr. pH, boja, ukus, miris), tako da praktično predstavljaju dio kvaliteta vode.

Pojedini taksoni se često koriste u određivanju porijekla ili skorije istorije ispitivane vodene mase (vodnog tijela). Ograničenja koja postoje, a tiču se upotrebljivosti planktona kao parametra kvaliteta voda jesu sezonska priroda pojavljivanja i nejednaka raspoređenost zajednice. Podatke vezane za plankton kao indikator kvaliteta vode najbolje je tumačiti zajedno sa podacima o fizičko-hemijskoj analizi i ostalim biološkim parametrima.

Alge su u prirodi široko rasprostranjena i značajna grupa organizama. Njihova uloga posebno dolazi do izražaja u opštem ciklusu kruženja materije u kojem se javljaju kao primarni organski producenti. U morfološkom pogledu alge se odlikuju specifično građenim vegetativnim tijelom koje se naziva talus, različite veličine. U svojim ćelijama imaju hlorofil, sposobne su da vrše fotosintezu. Sistematika i taksonomija algi zasniva se na opšte prihvaćenim principima filogenetske sistematike.

Sistematika koja je korišćena u izveštaju i analizi rezultata fitoplanktona prema Jeleni Blaženčić (Sistematika algi). Prema tom sistemu klasifikacije alge se svrstavaju u 10 razdela i to: Cyanobacteriophyta (modrozelene alge), Rhodophyta (crvene alge), Pyrrophyta (vatrene alge), Xanthophyta (žuto-zelene alge), Chrysophyta (zlatne alge), Bacilariophyta (silikatne alge), Pheophyta (mrke alge), Euglenophyta, Chlorophyta (zelene alge) i Charophyta (pršljenčice).



6.3 Uzorkovanje planktona, obrada uzorka, određivanje brojnosti i tumačenje rezultata

Mjesto uzorkovanja treba da sadrži sve reprezentativne karakteristike i da ukuljuči sve vertikalne, horinzontalne i vremenske varijacije. Treba biti precizno definisano u skladu sa opštim preporukama datim u BAS ISO 5667-1 i BAS ISO 5667-2, uzimajući u obzir dodatne aspekte specifične za fitoplankton.

Uzorci iz površinskog sloja vodotoka za kvalitativnu i kvantitativnu analizu fitoplankona na ispitivanim profilim uzeti su planktonskom mrežicom, EFE and GB nets, izrađena od Monodur Nytal (Nylon), promera pora od 20 µ (slika 10).

Uzorci su uzimani uporedo sa uzorcima za fizičko-hemijsku analizu. Uzorkovanje, transport, sigurno rukovanje i konzervacija uzoraka urađena prema zahtjevima serije ISO 5667.

Koncentrisanje uzorka (površina, do 1m dubine) za određivanje sastava i relativne brojnosti planktona urađeno centrifugiranjem 10 minuta na 1500 obrtaja, prema preporukama MSZ 12756:1998. Identifikacija i tumačenje rezultata analize urađeni prema zahtjevima metode (tabela 1) i dostupnim ključevima za determinaciju datim u spisku literature.

Indeks saprobnosti je određen prema Pantle-Buck-u, 1955 i preporukama MSZ 12756, određivanjem relativne brojnosti (šestostepena skala, 1, 2, 3, 5, 7, 9) i korišćenjem liste indikatorskih taksona Wegl, 1983.

Slika 10 Planktonska mrežica http://www.gbnets-uk.com

Indeks saprobnosti (Pantle-Buck, 1955) se određuje na osnovu kvalitativne i kvantitativne analize po sledećoj formuli:

Gdje je: = izračunata vrednost za indeks saprobnosti = relativna učestalost = indikatorska vrednost svake vste (indikatorska tablična vrednost, zabeležena u tablicama

(Wegl, 1983.), dobijena nakon dužih opsežnih ekloških istraživanja velikog broja ekosistema. Indikatorske vrednosti se kreću u opsegu 1 do 4.


http://www.gbnets-uk.com/


Slika 11 Crossline micrometar, 10:100, d=26mm, Slika 12 Okularna mrežica,12.5x12.5; 10/26 mm, Carl Zeiss 10x10 polja,Carl Zeiss.

Analitička kontrola kvaliteta rezultata ispitivanja za fitoplankton (sastav zajednice, indeks saprobnosti S) sprovedena kroz program Qualco Duna, Vituki, Budimpešta, Mađarska.


6.4.1 Mjerni profil na akumulaciji Bočac B-4, kod brane

Istraživanja obavljena u okviru 4 serije uzorkovanja i analiza zajednice fitoplanktona.

Dijagram 2 Kvalitativni sastav zajednice fitoplanktona na akumulaciji Bočac,profil B-4, kod brane, istraživanja u 2012.godini.



Sastav i brojnost zajednice fitoplanktona varira prema periodu u kome je izvršeno uzorkovanje, obzirom da je obuhvaćen zimski, proljećni i ljetnji apsekt na akumulaciji. U osnovi fitoplankton čini 5 razdela algi sa svojim karakterističnim predstavnicima:

1. Modrozelene alge (Cyanobacteria), 2 vrsta, 2 roda, 5%2. Zlatne alge (Chrysophyta), 1 vrsta, 1 rod, 3%3. Silikatne alge (Bacillariophyta), 14 vrsta iz 10 rodova, 39%4. Vatrene alge (Pyrrophyta), 3 vrste iz 2 roda, 8%5. Zelene alge (Chlorophyta), 15 vrsta iz 11 rodova, 42%.(dijagram 2)

Ciklus istraživanja koji je obavljen u februaru mjesecu 2012. godine karakteriše dominantno prisustvo silikatnih algi. Raspodjela brojnosti, tj. učešće u ukupnoj biomasi fitoplanktona je takva da osnovu zajednice čine taksoni Asterionella formosa i Synedra ulna, pokazatelji II klase voda. Ostali takosni su pojedinačno prisutni.

Prisustvo i brojnost razdjela silikatnih algi nije neuobičajno za hladniji dio godine, pogotovu na akumulaciji kakva je Bočac sa izraženom stratifikacijom vodenog stuba i sezonskom dinamikom koja je karakterisitčna za fitoplankton kao važnu komponentu kiseoničnog režima voda i sistema ishrane. Značaj silikatnih algi u prirodi se ispoljava prije svega što se javljaju kao osnovni primarni producenti, često su prva karika u lancu ishrane mnogih vodenih beskičmenjaka i kičmenjaka, izuzetne su po svojim hemijskim svojstvima jer sadrže vitamine, bjelančevine i masti. Osjetljive su na promjenu hemizma vodene sredine, pa su značajni biološki indikatori, a takođe učestvuju i u procesu prečišćavanja voda.Ukupna brojnost individua silikatnih algi je ispod granice potrebne za validno dobijanje indeksa saprobnosti S, što je u tabeli 13 i tabelama u prilogu 3 označeno zvijezdicom. (prilog 3, tabela 1)

Promjena godišnjih doba, odnosno zagrijevanje vode, dovodi do promjene uslova sredine u akumulaciji, pa samim tim i sastava fitoplanktona.U maju, još uvijek imamo dominantno prisustvo silikatnih algi, međutim jun i septembar karakteriše prisutvo modrozelenih, vatrenih i zelenih algi. Najveća raznovrsnost zajednice fitoplanktona utvrđena je u septembru mjesecu.

Kao dominantne taksone izdavajamo - Dynobrion divergens (Chrysophyta), Asterionella formosa, Fragillaria crotonensis, Synedra acus, Synedra ulna (Bacillariophyta), Ceratium hirundinella (Pyrrophyta). Predstavnici zelenih algi Chloropyta, iako vrlo raznovrsni, imaju pojedinačno učešće prema relativnoj zastupljenosti.

Predstavnici modrozelenih, zlatnih, vatrenih i zelenih algi karakteriše razvijanje u masi, kada grade vodeni “cvijet”, prilikom čega znatno mijenjaju hemizam vode, ugrožavajući ostale članove akvatičnih ekosistema. Modrozelene alge luče i posebnu grupi toksina – cijanotoksini, koji mogu dovesti do pomora ribe, trovanja stoke. (prilog 3, tabela 1)

Izračunate vrijednosti za indeks saprobnosti S (Pantle-Buck, 1955), definišu mjerni profil na akumulaciji granicama II klase vodotoka. (tabela 13)



6.4.2 Mjerni profil na Vrbasu, neposredno posle brane

Istraživanja obavljena u okviru 4 serije uzorkovanja i analiza zajednice fitoplanktona.

Dijagram 3 Kvalitativni sastav zajednice fitoplanktona na Vrbasu, profil neposredno posle brane, istraživanja 2012.godina.

U svim serijama ispitivanja na datom mjernom profilu utvrđeno je prisutvo svih 5 razdela algi. Razlike postoje u diverzitetu i brojnosti pojedinih razdela, a vezane su za različita godišnja doba u kojima se vršilo uzokovanje i ispitivanje fitoplanktona. Takođe postoji povezanost i uticaj koji akumulacija Bočac ima na mjerni profil na Vrbasu.

1. Modrozelene alge (Cyanobacteria), 7 vrsta, 6 rodova, 15%2. Zlatne alge (Chrysophyta), 2 vrste, 2 roda, 4%3. Silikatne alge (Bacillariophyta), 24 vrsta iz 17 rodova, 51%4. Vatrene alge (Pyrrophyta), 5 vrsta iz 3 roda, 11%5. Zelene alge (Chlorophyta), 9 vrsta iz 8 rodova, 19%.(dijagram 4)

Uzorkovanje u februaru 2011. karakteriše mala brojnost prisutnih vrsta. Dominiraju silikatne alge Asterionella formosa i Diatoma vulgare. (prilog 3, tabela 2)

Istraživanja u maju, junu i septembru 2012. godine pokazala su veliku raznovrsnot u okviru svih 5 razdela algi. Ukupno je konstatovano 23 vrsta. Posebno se izdvajaju ciklusi istraživanja u junu i septembru mjesecu. Kao dominantne taksone u okviru silikatnih algi izdvajamo – Asterionella formosa, Fragillaria crotonensis, tipično planktonske vrste, koje su obično prisutne u vodama II klase boniteta.

Subdominantno se javljaju rodovi Gomphonema, Diatoma, Nitzschia, Navicula, Melosira, Synedra. U okviru vatrenih algi posebno mjesto prema brojnosti zauzima Ceratium hirundinella, ali se takođe javlja i rod Peridinium. Predstavnici modrozelenih i zelenih algi takođe imaju znatan udio u formiranju zajednice fitoplanktonskih organizama. (prilog 3, tabela 2)Izračunate vrijednosti za indeks saprobnosti S (Pantle-Buck, 1955) pokazuju da se kvalitet vode na mjernom profilu kretao u granicama II klase vodotoka. (tabela 13)



Tabela 13 Vrijednosti za indeks saprobnosti S (Pantle-Buck, 1955), na osnovu sastava fitoplantona, istraživanja u 2012. na akumuaciji Bočac i rijeci Vrbas.

Redni broj

Vodotok

Ciklus uzorkovanja

I II III IV

SKategorija vodotoka




1Bočac, kod

brane1.84* II 1.68 II 1.69 II 1.82 II

2Vrbas,

nizvodno od brane

1.86* II 1.93 II 1.85 II 1.77 II

Slika 13 Predstavnici razdela Pyrrophyta i Cyanobacteria foto: Irena Zarić

Slika 14 Predstavnici razdela Bacillariophyta, Pyrrophyta i Cyanobacteria foto: Irena Zarić



7. REZULTATI ISPITIVANJA MAKROINVERTEBRATA (fauna dna)



7.1 Opšti podaci

Životinje koje naseljavaju sediment, odnosno žive na ili u drugim supstratima dna slatkovodnih, estaurskih i morskih ekosistema nazivaju se bentosni makroinvertebrati (ili beskičmenjaci dna).

Ovi organizmi tokom čitavog ili dijela svog životnog ciklusa grade kućice, cjevčice ili mreže, na ili u kojima žive; slobodno lutaju preko kamenja, organske materije u raspadu i drugih substrata; ili se zakopavaju u substrat.

Iako njihova veličina varira od sitnijih formi koje se ne mogu vidjeti bez nekog uveličanja, do onih koje su dovoljno velike da se mogu vidjeti golim okom, makroinvertebrate su se kroz istoriju po definiciji smatrali organizmima koji su vidljivi golim okom.Glavne grupe beskičmenjaka u slatkovodnim eksistemima su: pljosnati crvi, anelide, mekušci, rakovi i insekti. Sastav vrsta i gustina populacija ili vrsta (broj individua po jedinici površine) zajednica makroinvertebrata u vodotocima, jezerima, estaurima i morima u uslovima neporemećene spoljašnje sredine može biti uniforman dugi niz godina. Međutim, dinamika životnih ciklusa stvara prostorno ili vremenski promjenljivost u sastavu i abundanci vrsta.

Većina vodenih staništa, naročito vodotoci sa zadovoljavajućim kvalitetom vode i stanja supstrata (dna), omogućavaju različitost zajednica beskičmenjaka dna, u kojima je umjereno uravnotežen raspored vrsta u okviru ukupnog broja prisutnih individua.Ovakve zajednice reaguju na promjene uslova staništa i kvaliteta vode promjenama u sastavu zajednice (abundanca i sastav beskičmenjaka). Međutim mnoga staništa, naročita ona pod raznim uticajima, karakterišu se dominacijom samo nekoliko vrsta.

Odgovori zajednice makroinvertebrata na pomjene uslova sredine su jako korisni u procjeni uticaja komunalnih, industrijskih, naftnih i poljoprivrednih otpada, kao i uticaja ostalih upotreba zemljišta na površinske vodotoke.Postoji četiri osnovna tipa promjena spoljašnje sredine za koje je dokumentovan profil strukturnih promjena zajednice makroinvertebrata i to:

- povećana količina neorganskih nutrijenata- povećan organski unos- promjene substrata- zagađenost toksičnim hemikalijama

Neorganski nutrijenti i ozbiljno organsko opterećenje obično izazivaju nestanak mnogih makroinvertebrata, pa opstaju samo najtolerantnije vrste koje ujedno beleže porast u gustini jedinki, a sve ovo je praćeno i niskom koncentracijom rastvorenog kiseonika.

U nekim slučajevima teško organsko zagađenje, zamuljavanje ili toksično-hemijsko zagađenje mogu da redukuju, ili čak u potpunosti isključe čitavu zajednicu makroinvertebrata iz površine koja je zahvaćena zagađenjem.Procjena uticaja izvora zagađenja generalno uključuje poređenje zajednica makroinvertebrata i njihovih staništa na mjernim tačkama koje su pod uticajem zagađenja sa onim koje su prikupljene na susjednim mjernim tačkama koje su van uticaja zagađivača.



7.2 Karakteristike ispitivanih grupa makroinvertebrata

Tip Plathelminthes obuhvata pljosnate, trepljaste, parenhimatične crve kod kojih nema zadnjeg creva ni analnog otvora. Na prednjem kraju tijela vidi se koncentracija nervnih ćelija i čulnih organa, tj. uočava se početak cefalizacije. Od organskih sistema, pored crevnog, razvijeni su mišićni, ekskretorni, nervni, hermafroditni, a nema krvnog niti respiratornog sistema. Kod njih se javlja spiralna determinativna segmentacija. Nemaju nikakvih skeletnih tvorevina izuzev nekih kutukularnih zadebljanja u obliku kukica i trnova.

Klasa Turbellaria su pljosnati crvi dorzoventralno jako spljošteni. Uglavnom žive u morima a ima ih i u slatkim vodama. Dužine su od 1 mm pa do nekoliko cm, mada ima i manji broj krupnijih vrsta. One su karnivorne, hrane se sitnijim organizmima kao što su Rotatoria, sitne Nematode, račići i sl. Obično žive na dnu, ispod kamenja, gdje puze pomoću adhezivnih žlijezda i kontrakcijom kožno-mišićnog sloja, a mogu i da plivaju trepljama. Mnoge vrste su karakteristične za tekuće i stajaće vode, pri čemu nijedna od njih nije strogo ograničena na jedno područje. Imaju veliku moć regeneracije, tako da i delovi tela mogu regenerisati cijelu životinju.

Tip Annelida su segmentisani crvi, kojih je do sada opisano oko 8000 vrsta. Njihova najuočljivija karakteristika je da im je telo građeno od međusobno sličnih, sukcesivno raspoređenih dijelova ili segmenata, a za takvu segmentaciju kaže se da je homonimna. U kopnenim vodama uglavnom se nalaze predstavnici klase Oligochaeta i klase Hiridinea.

Klasa Oligochaeta je vrlo dobro zastupljena u svim tipovima kopnenih voda kako brojem vrsta tako i gustinom populacija. Guste populacije nekih vrsta Oligochaeta javljaju se i u organski zagađenim vodama gde je onemogućen opstanak drugih životinjskih vrsta. Veličina im se kreće od 0.5 mm do vrsta dužih i od 2 m. Kreću se naizmjeničnim kontrakcijama kružno i uzdužno raspoređenih mišića, izduživanjem i skraćivanjem tela. Većina se hrani detritusom, tj. ostacima biljnog i životinjskog porijekla, dok su neke vodene vrste predatori sitnih životinja. Hermafroditne su, ali se kopulacija kod većine obavlja uvjek između jedinki. Žive u jezerima, barama i rijekama i to na svim dubinama, ali ih najviše ima u plićacima.

Klasa Hirudinea se od prethodnih razlikuje po prisustvu prianjaljki na prednjem i zadnjem kraju tela. Telo je dorzoventrallno spljošteno, nešto suženo na krajevima i građeno od 33 prstena koji se teško mogu razlikovati. Osim toga , svaki prsten je spolja podjeljen na više sekundarnih prstena (3-14) . One su hemafroditne i za razliku od Oligochaeta ne razmnožavaju se bespolno. Većina živi u slatkoj vodi i uglavnom su noćne životinje koje žive ispod kamenja. Češće su u sporotekućim vodama i žive pričvršćene prianjalkama za podlogu. Hrane se drugim beskičmenjacima ili žive kao spoljašnji paraziti na vodenim životinjama sišući krv i tjelesne tečnosti. Ima ih oko 300 vrsta i mogu podnijeti jače organsko zagađenje.

Tip Mollusca obuhvata veliku grupu životinja koju karakteriše mekano, nesegmentisano, bilateralno simetrično (školjke) ili sekundarno asimetrično telo (puževi).Nemaju unutrašnj skelet već spoljašnju ljusku koja služi kao potpora i zaštita. Ljusku koja je izgrađena od krečnjaka, izgrađuje ivica plašta tokom cijelog života. Njenu debljinu određuje količina krečnjaka u okolini, tako da su u sredinama sa malo krečnjaka ljuske tanke krhke. Na njima su vidljive zone rasta u obliku koncentričnih linija. Ima ih oko 100 000 vrsta, a veličina im se kreće od 0.5 mm pa do nekoliko metara .

Klasa Gastropoda se karakteriše nesimetričnim tijelom i spiralno savijenom kućicom, mada su neki bez nje. Slatkovodni puževi su prilično aktivne životinje, koje se kreću pomoću mišićavog stopala po kamenju i bilju hraneći se uglavnom prevlakama zelenih algi koje prekrivaju te predmete. Svi glavni organi, srce, sistem za disanje, gonade, nalaze se u dijelu tijela uvučenom u kućicu. Oblik kućice može biti vrlo raznolik. Postoje dve potklase Prosobranchia i Pulmonata. Prve dišu škrgama i dolaze u tekućim vodama sa puno kiseonika. Razdvojenih su polova. Druge uglavnom preferiraju stajaće ili slabo tekuće vode, a neke su prilično otporne na



zagađenje. To je zato što udišu atmosferski vazduh, iz koga u delu plaštane šupljine pomoću mreže krvnih sudova izdvajaju kiseonik. Dvopolne su.

Klasa Bivalvia obuhvata oko 10 000 vrsta i uglavnom su morske, dok ih u kopnenim vodama ima relativno malo. Telo im je bočno jako spljošteno, bilateralno simetrično i zatvoreno u dvokapku ljušturu, koja je proizvod ivice plašta. Na leđnoj strani kapci ljušture su spojeni elastičnim ligamentima. Uglavnom se hrane filtriranjem vode posebno prilagođenim listastim škrgama, koje imaju dvostruku ulogu: disanje i prehrana. Sve odrasle školjke žive na dnu i zbog filtracijskog načina ishrane imaju ulogu u održavanju kvaliteta vode, tj. mogu značajno pročišćavati vodu. Nemaju glavu.

Tip Arthropoda je najbrojnija grupa životinjskog sveta, na koju otpada više od ¾ svih vrsta. Njihova najvažnija karakteristika je poseban kožni sistem, čija kutikula ima ulogu spoljašnjeg skeleta. On onemogućava rast, pa se isti vrši između različitog broja periodičnih presvlačenja. Tako se efikasnije sprečava gubitak vode, pa najveći broj ovih organizama živi na kopnu. Posebna osobina ove grupe su člankovite noge kao parni ekstremiteti na svakom ili samo nekim segmentima tela, koji omogućavaju kretanje. Za razliku od Annelida imaju heteronomnu segmentaciju, a unutrašnja segmentacija je dosta redukovana.

Klasa Crustacea uglavnom žive u vodenom biotopu, a samo mali broj vrsta naseljava kopno. Imaju oko 35000 vrsta. Kod većine oblika razlikujemo glavene, grudne i abdominalne segmente. Oko čitavog tela epidermis luči hitinsku kutikulu koja je često kalcifikovana i čini jak spoljašnji skelet, egzoskelet, na kojem često rastu dlake, četine ili bodlje. Najveći broj vrsta živi na dnu, ali ima i dosta planktonskih vrsta, koje su glavna hrana ribama i drugim životinjama. U stajaćim vodama dolazi veliki broj vrsta, a u tekućim broj karakterističnih vrsta je mali.

Klasa Insecta ima oko milion vrsta što predstavlja oko 2/3 od ukupnog broja svih vrsta životinja. Zbog svoje brojnosti i rasprostranjenosti spadaju u najvažnije članove mnogih životnih zajednica. To su prvenstveno kopnene životinje, a samo mali broj vrsta je vezan za vodu, i to najčešće samo njihove larve. Svi su razdvojenih polova, ali se mnogi mogu razmnožavati različitim tipovima partenogeneze. Karakterišu se time što im je tijelo podjeljeno na tri jasno odvojena regiona: glavu, trbuh i abdomen. Imaju šest nogu, koje se nalaze na grudima gdje se, kod većine, nalazi jedan ili dva para krila. Njihova veličina varira i kreće se od 0.25 mm pa do 30 cm.

7.3 Uzorkovanje makroinvertebrata obrada uzorka, određivanje brojnosti, tumačenje rezultata

Glavni problem u upotrebi zajednica makroinvertebrata kao pokazatelje kvaliteta voda su neodvojive prirodne razlike u strukturi zajednice, koje su izazvane faktorima koji nisu vezani za kvalitet vode, npr. brzina vodene struje i priroda supstrata (podloge – tabela 30).

Rjekama planinskog kraja, brzaci predstavljaju pogodna mjesta za uzorkovanje koja se mogu porediti, a razlike u kvalitetu vode se mogu biološki odrediti. U nizijskim rijekama, pogodni brzaci mogu biti nedostupni, a u slučaju velikih dubokih rijeka mogu potpuno i odsustvovati. U prilog tome, metode koje su pogodne za plitke vode, nisu primenjive u dubokim vodama, pa se stoga moraju primjeniti druge, alternativne metode.Stoga, iako je poželjno u svrhe poređenja, nije moguće usvojiti standardnu metodu uzorkovanja bentosa u rijekama svih tipova.Sortiranje, izdvajanje i identifikacija prisutnih taksona urađena je prema zahtjevima metode (tabela 1) i dostupnim ključevima za determinaciju datim u spisku literature.



U određivanju klasifikacije nekog vodotoka koriste se različiti indeksi koji specifičnim načinima izračunavanja daju određene matematičke vrednosti. Na osnovu njih različiti vodotoci se svrstavaju u različite kategorija boniteta ili klase. Indeksi koji se koriste u ovim ispitivanjima su:

- Indeks saprobnosti, Pantle, Buck, 1955.- Trent Biotic index, Woodwiss, 1964. ili Trent biotički indeks- Biological monitoring working party,Armitage et al., 1983. ili BMWP indeks- Average score per takson, Armitage et al., 1983. Ili ASPT indeks- Zelinka, Marvan, 1961. saprobni indeks- Shannon, Weawer, 1948. indeks- Belgian biotic index, Flanders, 1990.-2010. ili BB indeks

Indeks saprobnosti, Pantle, Buck, 1955

Indeks saprobnosti/Saprobic Index (SI) je biološki indikator statusa voda koji se koristi za ocenu nivoa organskog zagađenja. Stepen saprobnosti reflektuje intenzitet procesa degradacije

organske supstance u ekosistemu. Indeks saprobnosti može koristiti različite grupe vodenih organizama kao indikatore.

Direktiva o vodama EU (20 00/60/EC) preporučuje definisanje graničnih vrednosti indeksa saprobnosti za tip ili grupu tipova voda.Indeks saprobnosti (SI) se određuje korišćenjem formule

gde je: SI - indeks saprobnosti, si - saprobna vrednost i - te vrste i ai - relativna abundanca.

Kao indikatorski organizmi koriste se sve grupe vodenih organizama - alge, vodene makrofite, zooplankton, mikrozoobentos, vodeni makrobeskičmenjaci i ribe.Relativna abundanca određuje se preko sledeće skale:

od % do % abundanca

0 1 1

1 4 2

4 11 3

11 21 5

21 41 7

41 100 9

Klasifikacija voda prema vrednostima saprobnog indeksa vrši se na sledeći način:- oligosaprobne vode SI 1 - 1,5- betamezosaprobne vode SI 1,5- 2,5- alfamezosaprobne vode SI 2,5 - 3,5- polisaprobne vode SI 3,5 - 4



Indikator se izražava brojčano ili prikazuje u vidu klase kvaliteta.

Trent Biotic indeks, Woodwiss, 1964

Jednostavna, brza i dosta pouzdana metoda procjene stanja jednog vodotoka je Trent biotički indeks.

Ovu metodu je prvi put primjenio Woodwis na reci Trent u Engleskoj, ali je njena primjena moguća i na drugim manjim vodotocima, jer se rezultati dobijeni ovim načinom rada u velikoj mjeri poklapaju sa hemijskim analizama vode.

Prednost ove metode je u brzoj i jednostavnoj obradi materijala, determinacija se izvodi do nivoa roda a ponekad i familije.Determinacija do vrste se izvodi samo za najkarakterističnije predstavnike makrozoobentosa i oni su svrstani u 16 grupa koje pripadaju različitim sistematskim kategorijama: svaka familija Trichoptera, svaka familija Coleoptera, svaka familija Annelida, Oligochaeta izuzev roda Nais, rod Nais, familja Simulidae, familija Chironomidae izuzev Chironomus thummi, vrsta Chironomus thummi, svaki rod Plecoptera, svaki rod Ephemeroptera izuzev Baetis rhodani, Baetis rhodani, svaka vrsta Plathelminthes, svaka vrsta Hirudinea, svaka vrsta Mollusca, svaka vrsta Crustacea, svaka vrsta Megaloptera, svaka vrsta Hydracarina.

Od 16 navedeih grupa njih 6 su veoma osjetljive na organsko opterećenje, imaju status ključnih grupa i iščezavaju sledećim redosledom: Plecoptera, Ephemeroptera, Trichoptera, Gammarus, Asellus i Tubicidae/Chironomidae.Navedene ključne grupe mogu dobiti različit biotički indeks, zavisno od raznovrsnosti zajednice makrozoobentosa. Svako zagađenje za posledicu ima redukciju broja grupa u zajednici faune dna.Upravo zbog toga je osnova za određivanje Trent-biotičkog indeksa uzeto prisustvo ili odsustvo nekih ključnih grupa i raznovrsnost čitave zajednice dna. Sakupljeni uzorci se obrađuju na terenu ili u laboratoriji. Determinacija se radi do grupa datih u gore navedenom spisku. Utvrdi se broj prisutnih grupa za svaki uzorak, odrede se ključne grupe i njihova raznovrsnost. 1978. godine urađena je proširena verzija računanja ovog indeksa sa većim brojem grupa i širom klasifikacijom na osnovu njih.

Trent-biotic index, tabela za očitavanje

Grupe Br. vrsta Σ of present species

0-1 2-5 6-10 11-15 16+

Plecoptera>1 - VII VII IX X

1 - VI VII VIII IX

Ephemeroptera >1 - VI VII VIII IX

withouth Baetis 1 - V VI VII VIII

Trichoptera ili >1 - V VI VII VIII

Baetis 1 IV IV V VI VII

Gammarus All upper groups absent III IV V VI VII

Asellus All upper groups absent II III IV V VI



Tubificidae i/ili crven Chironomus

All upper groups absent I II III IV -

All upper groups absent Only organisms that do not need O2, like Eristalis tenax

- I II - -



Biological monitoring working party (BMWP) i Average score per takson (ASPT), Armitage et al., 1983

Biological monitoring working party (BMWP) je procedura određivanja kvaliteta vode korišćenjem vrsta makroinvertebrata kao bioloških indikatora.

Ovaj metod je zasnovan na principu da različite grupe vodenih makroinvertebrata imaju različitu toleranciju na prisustvo zagađenja. Prisustvo Plecoptera ili Ephemeroptera npr. određuje najčistiju vodu i ima tolerantnu vrijednost 10. Najnižu vrijednost imaju Oligochaeta -1.

Broj različitih makroinvertebrata je takođe vrlo važan faktor,jer je bolji kvalitet vode predpostavljen većom raznovrsnošću ili višim biološkim diverzitetom.BMWP vrednost odgovara sumi tolerantnih vrijednosti svih familija makroinvertebrata u uzorku. Veća BMWP vrednost odražava viši kvalitet datog vodotoka.

Takođe, može se izračunati i Average Score Per Taxon (ASPT) . ASPT indeks predstavlja prosek tolerantnih vrijedosti pronađenih familija makroinvertebrata u okviru 0-10. Osnovna razlika između ova dva indeksa je u tome što ASPT indeks ne zavisi od broja familija makroinvertebrata.

BMWP Score tabela

Grupe Familije score

Mayflies, Stoneflies, Riverbug,Caddisflies or Sedgeflies

Siphlonuridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Ephemerellidae, Potamanthidae, Ephemeridae, Taeniopterygidae, Leuctridae,Caprniidae, Perlodidae, Perlidae, Chloroperlidae, Aphelocheridae, Phryganeidae, Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae,Goeridae, Lepidostomatidae, Brachycentridae, Sericostomatidae

10

Crayfish, DragonfliesAstacidae, Lestidae, Agriidae, Gomphidae, Cordulegasteridae, Aeshnidae, Corduliidae, Libelluiidae

8

Mayflies, Stoneflies, Caddisflies or Sedge flies

Caenidae, Nemouridae, Rhyacophilidae, Polycentropidae, Limnephilidae 7

Snails, Caddisflies or Sedge flies,Mussels, Gammarids, Dragonflies

Neritidae, Viviparidae, Ancylidae, Hydroptilidae, Unionidae, Corophiidae, Gammaridae, Platycnemididae, Coenagriidae

6

Bugs,[disambiguation needed] Beetles, Caddisflies or Sedgeflies,Craneflies/Blackflies, Flatworms

Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae, Corixidae, Haliplidae, Hygrobiidae, Dytiscidae,Gyrinidae, Hydrophilidae, Clambidae, Helodidae, Dryopidae, Elmidae, Chrysomelidae, Curculionidae, Hydropsychidae, Tipulidae,Simuliidae, Planariidae, Dendrocoelida

5

Mayflies, Alderflies, Leeches Baetidae, Sialidae, Piscicolidae 4

Snails, Cockles, Leeches, Hog louse

Valvatidae, Hydrobiidae, Lymnaeidae, Physidae, Planorbidae, Sphaeriidae, Glossiphoniidae, Hirudidae, Erpobdellidae, Asellidae

3

Midges Chironomidae 2

Worms Oligochaeta (whole class) 1

ASTP value Water Quality Assessment:

>6 Clean Water / Čista voda5-6 Doubtful quality / Sumnjiva4-5 Probable moderate pollution / Verovatno pod uticajem zagađenja<4 Probable severe pollution / Verovatno pod jakim uticajem zagađenja.

Zelinka, Marvan, saprobni indeks, 1961


http://en.wikipedia.org/wiki/Oligochaeta

http://en.wikipedia.org/wiki/Worm

http://en.wikipedia.org/wiki/Chironomidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Midge

http://en.wikipedia.org/wiki/Asellidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Erpobdellidae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hirudidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Glossiphoniidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Sphaeriidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Sphaeriidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Planorbidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Physidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Lymnaeidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Hydrobiidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Valvatidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Hog_louse

http://en.wikipedia.org/wiki/Hog_louse

http://en.wikipedia.org/wiki/Cockle_(bivalve)

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Piscicolidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Sialidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Baetidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Leech

http://en.wikipedia.org/wiki/Alderflies

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dendrocoelida&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dendrocoelida&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Planariidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Simuliidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Tipulidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Hydropsychidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Curculionidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Chrysomelidae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Elmidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Dryopidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Helodidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Clambidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Hydrophilidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Hydrophilidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Gyrinidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Dytiscidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Hygrobiidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Haliplidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Corixidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Pleidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Notonectidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Notonectidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Naucoridae

http://en.wikipedia.org/wiki/Nepidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Gerridae

http://en.wikipedia.org/wiki/Hydrometridae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Mesoveliidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Flatworm

http://en.wikipedia.org/wiki/Blackflies

http://en.wikipedia.org/wiki/Craneflies

http://en.wikipedia.org/wiki/Beetle

http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WikiProject_Disambiguation/Fixing_links

http://en.wikipedia.org/wiki/Bug_(zoology)

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Coenagriidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Platycnemididae

http://en.wikipedia.org/wiki/Gammaridae

http://en.wikipedia.org/wiki/Corophiidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Unionidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Hydroptilidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Ancylidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Viviparidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Neritidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Dragonflies

http://en.wikipedia.org/wiki/Mussel

http://en.wikipedia.org/wiki/Snail

http://en.wikipedia.org/wiki/Limnephilidae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Polycentropidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Rhyacophilidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Nemouridae

http://en.wikipedia.org/wiki/Caenidae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Libelluiidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Corduliidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Aeshnidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Aeshnidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Cordulegasteridae

http://en.wikipedia.org/wiki/Gomphidae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Agriidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Lestidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Astacidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Dragonflies

http://en.wikipedia.org/wiki/Crayfish

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sericostomatidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Brachycentridae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Lepidostomatidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Goeridae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Leptoceridae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Odontoceridae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Beraeidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Molannidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Molannidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Phryganeidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Aphelocheridae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Chloroperlidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Perlidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Perlodidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Perlodidae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Caprniidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Leuctridae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Taeniopterygidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Ephemeridae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Potamanthidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Potamanthidae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Ephemerellidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Leptophlebiidae

http://en.wikipedia.org/wiki/Heptageniidae

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Siphlonuridae&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Sedgeflies&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Caddisflies

http://en.wikipedia.org/wiki/Caddisflies

http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Riverbug&action=edit&redlink=1

http://en.wikipedia.org/wiki/Stoneflies

http://en.wikipedia.org/wiki/Mayflies


Izračunavanje indeksa saprobnosti (SI) na osnovu metoda koji su razvili Zelinka i Marvan vrši se po sledećoj formuli:

SI= ƩSi*Ai*Gi/ ƩAi*Gi

gde je:

Ai - abundaca taksona,Gi – indikatorska težina taksona,Si – saprobna vrednost taksona i n – ukupan broj taksona.

Shannon, Weawer, Index ili Šenon-Viverov indeks diverziteta, 1948

Indeks diverziteta je kvantitativna mera koja odslikava koliko različitih tipova (kao npr.vrsta) postoji u datom uzorku a istovremeno uzima u obzir koliko su ravnomerno distribuirani osnovni entiteti ili jedinice među tim tipovima. Vrednost indeksa diverziteta povećava se i kada broj vrsta raste i kada se ujednačenost povećava. Za dati broj vrsta, vrednost indeksa diverziteta se povećava kada su sve vrste podjednako u izobilju.

Indeks diverziteta pokazuje biološku raznolikost na datom profilu.Šenon-Viverov indeks diverziteta (H’) se računa koristeći sledeću formulu:

H' = - Σ (ni/N)log2(ni/Ni)

gde je:

H' = Shannon - Weaverov index raznolikosti (bita/jedinki),

ni = brojnost vrste i u uzorku,

N = ukupna brojnost u uzorku i

s = broj vrsta.

Vrednosti ovog indeksa veće od 3 karakterišu čiste vodotoke ili I klasu. II klasi pripadaju vrednosti od 2-3 a III od 1-2.Za veličine manje od 1 određuje se jako zagađena voda.

Belgian biotic index, Flanders, ili belgijski biotički indeks, 1990-2010

Ovaj indeks se bazi na prisustvu ili odsustvu akvatičnih makroinvertebrata na datom profilu. Koristi se za biološku procenu kvaliteta voda. BBi je definisan relativnom osetljivošću specifičnih indikatorskih vrsta na prisustvo zagađenja i njihovom raznolikošću tj.biodiverzitetom.

Vrednosti indeksa kreću se od 0 (ekstremno loš kvalitet) do 10 (ekstremno dobar kvalitet). Na osnovu njih vrši se klasifikacija u jednu od četiri klase vodotoka.



7.3.1 Ručna mreža

Uzorkovanje u cilju kvalitativne analize se vrši ručnom mrežom i daje nam informacije o sastavu zajednice makroinvertebrata, koja je prisutna na datom mestu.

Ručna mreža je vjerovatno najprilagodljiviji uređaj za uzorkovanje makroinveretebrata dna i može se upotrebiti na velikom broju razlitčitih tipova plićih vodotoka.Uzorkovanje ručnom mrežom je prikladno u slučaju kada su potrebni kvalitativni rezultati. Metode uzorkovanja ručnom mrežom ne daju apsolutne podatke (npr. broj individua različitih vrsta po jedinici površine dna rijeke). Za uzimanje uzoraka korišćena je ručna mreža, veličine okaca 250µ.Međutim, često je moguće pružiti neke naznake vezane za relativnu brojnost taksona u okviru uzorka, ali se ovakvi rezultati moraju oprezno tumačiti. Sortiranje, izdvajanje i identifikacija prisutnih taksona urađena je prema zahtjevima metode (tabela 1) i dostupnim ključevima za determinaciju datim u spisku literature. Indeks saprobnosti određen prema Pantle-Buck-u, 1955, određivanjem relativne brojnosti i korišćenjem liste indikatorskih taksona prema Wegl-u, 1983.

.Slika 15 Ručna mreža za uzorkovanje Slika 16 Ekman-Birge-ov bager, http://www.kc-denmark.dk makroinvertebrata , http://www.kc-denmark.dk

Slika 17 Dredža za uzorkovanje.

Tabela 14 Preporučene veličine otvora pora na ručnoj mreži.



Cilj istraživanjaMaksimalna veličina

otvora

Preporučena minimalna dužina

(dubina) mrežice, dKomentar

Opšti/rutinski biološki monitoring

0.5 do 0.75 400Možda neće zadržati sitnije

stadijume bentosa

Nadzor sa kompletnijim prebrojavanjem prisutnih

taksona0.5 450

Možda neće zadržati rane stadijume razvića mnogih

insekata

Kod posebnih istraživanja koja zahtevaju kompletnu

listu taksona0.25 550

Osigurava hvatanje prvih stadijuma razvića veoma malih

organizama što se može pokazati kroz procenu

determinacije kvaliteta vode

7.3.2 Prirodnjačka dredža (naturalists dredge)

Prirodnjačka dredža poseduje snažan četvorougaoni ili trougaoni okvir (slika 41), (manja verzija tipične veličine 46 cm x 19 cm i težine od 9 kg; veća verzija 61 cm x 20 cm i težine od 15 kg) na koji je pričvršćena mreža za sakupljanje od 35 cm dužine. Otvor okaca na mrežici može da se menja kako bi se prilagodio svrsi ispitivanja.

Ona je pogodna za prikupljanje kvalitativnih uzoraka sa šljunkovitih i kamenitih supstrata (veličina čestica veća od 2 mm), ali ne i za mulj. Velika dredža prikuplja 1.4 do 2 puta više materijala od dredže srednje veličine. Veličina dredže zavisi od namene uzorkovanja.

Dredžom se rukuje najčešće sa broda, ali u nekim slučajevima može biti navođena i sa obale rijeke. Kada je čamac u upotrebi, neophodno je prethodno definisati vučnu razdaljinu, zatim usidriti čamac uzvodno od pozicije na kojoj je dredža. Kad je sve pripremljeno, dredža se može vući ka čamcu. Ova procedura je mnogo jednostavnije od one gde se dredža direktno baca sa čamca, prije svega zbog otpora koji se javlja između dredže i dna rijeke. Dredža puna kamenja je efikasnija kočnica od bilo kog sidra koji se koriste za male brodove, čamce.

Daljina sa koje se vuče može biti standardizovana upotrebom konopca. Vučna razdaljina zavisi od prirode riječnog korita, npr. kad je u pitanju fini šljunak (sitni), mrežica se može napuniti posle samo 1 m, dok kada je u pitanju veliko kamenje, preko kojeg dredža može i da odskače, moramo je vući i više od 5 m pre nego se prikupi reprezentativni uzorak.

Kako bi se spriječilo podizanje dredže prilikom prevlačenja korita rijeke, preporučuje se da ugao između vučnog konopca i korita rijeke mora biti ispod ili oko 25o. Uzorak se posle prikupljanja iz mreže prenese u posebnu posudu, vodeći računa da se sve zaostale životinjice prenesu iz mreže. Višak vode se prije fiksiranje i odlaganja odlije iz uzorka.

7.3.3 Birge – Ekman bager



Predstavlja kutiju sa otvorenim krajem (standardno 15 cm x 15 cm x 15 cm, pa je površina uzorkovanja 225 cm2), dvije „čeljusti“ opterećene oprugom, pokreću se mehanizmom koji se ručno aktivira.

Dvije spojene, okačene ploče na vrhu kutije redukuju udarni talas, prilikom približavanja bagera dnu, tako što dozvoljavaju protok vode kroz kutiju i takođe redukuju gubitak materijala prilikom podizanja bagera naviše. Verzija kojom se rukuje pomoću šipke dozvoljava veću kontrolu i prodiranje bagera od one verzije sa konopcem, ali se može koristiti samo u vodam čija je dubina manja do 3 m.Oblik uzroka koji se uzima bagerom je otprilike kocka kada je u pitanju mulj i približno polucilindričan kada je u pitanju šljunak, pa je stoga uređaj posebno pogodan za prikupljanje organizam koji borave na površini šljunka.

Bager po Birge-Ekman-u, kojim se upravlja pomoću šipke, pogodan je za uzimanje kavlitativnih i kvantitativnih uzoraka sa dna gdje dominira mulj i šljunak. Bager se podešava povlačenjem „čeljusti“, njihovim fiksiranje i na kraju oslobađanjem mehanizma.

Uređaj je potrebno tada lagano spustiti na dno rijeke, kako bi se spriječilo uzburkavanje supstrata, posle čega se bager snažno gurne ka podlozi, na poziciju za uzorkovanje. Uređaj se pokreće tako što se aktivira mehanizam za oslobađanje, posle čega se „čeljusti“ bagera čvrsto zatvore. Nakon ovoga bager se istog trenutka izvlači iz vode.Uzorak se posle prikupljanja iz mreže prenese u posebnu posudu, vodeći računa da se sve zaostale životinjice prenesu iz bagera. Višak vode se pre fiksiranje i odlaganja odlije iz uzorka.Deo ulova može biti i izgubljen u slučaju kada se sitno kamenje ili šljunak zaglave i spreče kompletno zatvaranje bagera. Kada se ovo ipak dogodi, uzeti uzorak se odbacuje, kao nereprezentativan, a pristupa se uzimanju drugog.

Ukoliko je dno reke previše kamenito (kamenje veće od 16 mm dužine), potrebno je upotrebiti drugi tip uređaja za uzorkovanje.

Tabela 15 Kratak pregled kvalitativnih i kvantiativnih uređaja za uzorkovanje koji su pogodni za upotrebu na različitim tipovima supstrata dubokih reka

Supstrat (podloga) MuljFini

šljunak

Fini šljunak i malo

kamenje

Malo kamenje

Veliko kamenje

Veoma veliko kamenje

Veličina čestica supstrata

<0.1 0.5 do 4 0.5 do 32 16 do 32 64 do 128 >128

Kvalitativni uređajiza uzorkovanje

Ponar bager + + +Birge-Ekman-ov bager + +FVelika dredža + + + + +FDredža srednje veličine

+ + + + +F

Kvantitativni uređaji za uzorkovanje

Ponar bager + + +Birge-Ekman-ov bager + +FFBA air-lif sempler1 + + + + ++ označava da uređaj može biti upotrebljen na konkretnom supstratu (podlozi)F: označava da može doći do zakazivanja uređaja u nekim sličajevima, npr. bager se nije propisno zatvorio.1)Air-lif sempler se koristi na protoku vazduha od >200l/min.




Uzimanje uzoraka makroinvertebrata vršeno je u 3 serije. Prva je bila u februaru, druga u julu i treća u septembru. Obuhvaćena su dva mjerna profila, jedan na samoj akumulaciji Bočac, B-4 i drugi na Vrbasu, neposredno posle brane.

Profili na kojima je izvršeno uzorkovanje određeni su unapred od strane naručioca istraživanja. (prilog 4).

7.4.1 Mjerni profil na akumulaciji Bočac B-4, kod brane

Ukupno je pronađeno 5 različitih taksona sa 4 roda iz 2 tipa beskičmenjaka. To su sledeći tipovi: Mollusca i Arthropoda.

1. Mollusca - 3 taksona iz 3 roda,2. Arthropoda - 2 taksona iz 1 roda.

Dijagram 4 Kvalitativni sastav i zastupljenost karakterističnih grupa makroinvertebrata, Bočac (B-4), 2012.

Imamo 2 tipa beskičmenjaka, čija je niska brojnost indikatorsih taksona. Prisutne vrste iz tipa Mollusca (Lymanea sp., Sphaerium sp. i Valvata piscinalis) i tipa Arthropoda klase Insecta (Chironomus sp.) pokazatelji su vrlo zagađenih voda i anoksične sredine, opterećene organskim i drugim tipovima zagađenja.

Ovo je vrlo česta slika kod akumulacija s obzirom na slivno područje koje zahvataju i stepen zagađenja kojem su izložene.

Izračunati indeksi idu u prilog navedenim tezama, jer se prema njima voda akumulacije na mjernom profilu klasifikuje u vode III, odnosno IV kategorije, tj. vode koje su veoma zagađene i verovatno pod velikim uticajem čoveka. (tabele 16-21)



Slika 18 Dominantna vrsta: Chironomus sp. Tip Arthropoda red Diptera



7.4.2 Mjerni profil na Vrbasu, neposredno posle brane

Ukupno je pronađeno 6 različitih taksona sa 6 rodova iz 3 tipa beskičmenjaka. To su sledeći tipovi: Annelida, Mollusca i Arthropoda.

1. Annelida - 2 taksona sa 2 roda,2. Mollusca - 2 taksona iz 2 roda,3. Arthropoda - 2 taksona sa 2 rodova.

Dijagram 5 Kvalitativni sastav i zastupljenost karakterističnih grupa makroinvertebrata, Vrbas-nizvodno od brane, 2012.

Slično profilu na akumualciji i ovde imamo relativno mali broj identiikovanih taksona. Prisutni taksoni u okviru sva tri tipa beksičmenjaka indikatori su voda opterećenih organskim i drugim tipovima zagađenja na koje su ovi organizmi vrlo osjetljivi.

Sastav zajednice sa grupama i karakterističnim indikatorskim vrstama - Oligochaeta (Erpobdella octoculata, Helobdella stagnalis), Gastropoda (Bythinia tentaculata, Lymnea stagnalis), Diptera (Chironomus sp.), indikatori III, odnosno IV klase vodotoka.

Najbolje stanje bilo je u julskom ili drugom ciklusu uzorkovanja, kad su konstatovane jedinke roda Baetis sp. reda Ephemeroptera. Slično je i za drugi ciklus.U trećem ciklusu voda je niskog kvaliteta.

Izračunate vrijednosti indeksa kvaliteta koje kvantifikuju nivo zagađenja akvatičnih ekosistema, potvrđuju postojanje uticaja i zagađenja. Najveći udeo u ovom zagađenju je organsko zagađenje. (tabele 16-21)



Slika 19 Prisutna vrsta (jul): Baetis sp. tip Arthropoda red Ephemeroptera

Tabela 16 Izračunate vrijednosti za indek saprobnosti S (Pantle-Buck, 1955) , prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i Vrbasu, istraživanja 2012.

Redni broj

Vodotok

Ciklus uzorkovanja

I II III

S Kategorija vodotoka S Kategorija vodotoka SKategorija vodotoka

1Bočac, kod

brane3.30 IV 2.84 III 2.93 III

2Vrbas,

nizvodno od brane

2.42 III 2.34 III 2.65 III

Tabela 17 Izračunate vrijednosti za BMWP , prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i Vrbasu, istraživanja 2012.

Redni broj

Vodotok

Ciklus uzorkovanja

I II III

BMWP Kategorija vodotoka BMWP Kategorija vodotoka BMWPKategorija vodotoka

1Bočac, kod

brane2 V 10 V 7 V

2Vrbas,

nizvodno od brane

16 IV 16 IV 12 IV



Tabela 18 Izračunate vrijednosti za ASPT , prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i Vrbasu, istraživanja 2012.

Redni broj

Vodotok

Ciklus uzorkovanja

I II III

ASPT Kategorija vodotoka ASPT Kategorija vodotoka APSTKategorija vodotoka

1Bočac, kod

brane2.00 IV 2.50 IV 2.30 IV

2Vrbas,

nizvodno od brane

3.20 IV 3.20 IV 2.40 IV

Tabela 19 Izračunate vrijednosti za TBI (Woodwise, 1964), prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i vrbasu, istraživanja 2012.

Redni broj

Vodotok

Ciklus uzorkovanja

I II III

TBI Kategorija vodotoka TBI Kategorija vodotoka TBIKategorija vodotoka

1Bočac, kod

braneI van klase II IV II IV

2Vrbas,

nizvodno od brane

IV III IV III II IV

Tabela 20 Izračunate vrijednosti za Šenon-Viverov indeks (Shannon-Weawer, 1949), prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i vrbasu, istraživanja 2012.

Redni broj

Vodotok

Ciklus uzorkovanja

I II III

Shannon-Weawer

Kategorija vodotokaShannon-Weawer

Kategorija vodotokaShannon-Weawer

Kategorija vodotoka

1Bočac, kod

brane- - 1.31 III 1.09 III

2Vrbas,

nizvodno od brane

- - 1.54 III 1.53 III

Tabela 21 Izračunate vrijednosti za Zelinka-Marvan indeks (Zelinka, Marvan, 1961), prema sastavu i brojnosti makroinvertebrata dna na mjernim profilima na akumulaciji Bočac i vrbasu, istraživanja 2012.

Redni broj

Vodotok

Ciklus uzorkovanja

I II III

Zelinka-Marvan

Kategorija vodotokaZelinka-Marvan

Kategorija vodotokaZelinka-Marvan

Kategorija vodotoka

1Bočac, kod

brane- - - - - -

2Vrbas,

nizvodno od brane

- - 2.20 II 2.93 III



8. ZAVRŠNA RAZMATRANJA


Ispitivanje kvaliteta vode akumulacionog jezera Bočac i rijeke Vrbas nizvodno od brane

Za ocjenu stanja kvaliteta voda primjenjeni su propisi iz Uredbe o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Službeni glasnik Republike Srpske br. 42 od 31.08.2001).

U svakom ciklusu ispitivanja obavljena su mjerenja osnovnih fizičko-hemijskih parametara koji se mjere in-situ: temperatura vode, temperatura vazduha, pH, elektroprovodljivost, rastvoreni kiseonik, procenat zasićenja vode kiseonikom i providnost (na akumulaciji).

Uzorkovanje trenutnih uzoraka za analizu hemijskih parametara, kao i način njihovog čuvanja i konzerviranja, je izvršeno prema metodama BAS ISO 5667-2, BAS ISO 5667-3, BAS ISO 5667-6 i BAS ISO 5667-4.

Izmjerene vrijednosti pH vode, u 25% ispitivanih slučajeva nalaze se u dijapazonu od 6.50 do 8.00. Minimalna vrijednost iznosila je 7.62 i zabilježena je na profilu akumulacija Bočac nizvodno od brane u septembru 2012. Maksimalna vrijednost pH zabilježena je na profilu Vrbas nizvodno od brane, u februaru 2012. i iznosila je 8.47.

Vrijednosti hemijske potrošnje kiseonika i biohemijske potrošnje kiseonika, na svim ispitivanim profilima su zadovoljile uslove propisane za prvu i drugu klasu vodotoka. Vrijednosti za suspendovane materije u 87.5% slučajevima zadovoljavaju uslove propisane za prvu i drugu klasu, dok u 12.5% slučajeva odgovaraju vrijednostima propisanim za treću klasu vodotoka.

Najveća koncentracija amonijačnog azota je izmjerena na profilu Vrbas nizvodno od brane pri mjerenju izvršenom u junu i iznosila je 0.16g/m3. Na istom profilu su izmjerene i maksimalne koncentracije nitritnog i nitratnog azota i iznosile su 0.02g/m3, odnosno 2.84 g/m3.

Najveća koncentracija ukupnog fosfora zabilježena je na profilu Vrbas nizvodno od brane pri ispitivanjima koja su obavljena u junu i ta vrijednost iznosi 0.034 g/m3.

Analiza rezultata u tabelama hlorofila, ukupnog fosfora i providnosti vode pokazuje da akumulacija u pogledu srednje vrijednosti TSI indeksa za providnost i ukupni fosfor ima oligotrofan statu, dok za hlorofil ima mezotrofan status.

Prema OECD modeluakumulacija ima mezotrofan status za sve indekse kvaliteta, osim za seki disk za koji ima oligotrofan status.

Od ukupno 148 izvršenih mjerenja, 127 parametara zadovoljava Uredbom propisane vrijednosti za prvu i drugu klasu vodotoka. Znači, pri ispitivanju u 2012. godini propisane vrijednosti za prvu i drugu klasu vodotoka zadovoljava 86 % svih određivanih parametara.

Analiza hlorofila–a pokazuje da dobijene vrijednosti za koncentraciju hlorofila-a na akumulaciji variraju u zavisnosti od mjeseca uzorkovanja. Najveća koncentracija hlorofila a zabilježena u maju i septembru 2012.god. Na profilu nizvodno od brane na rijeci Vrbas dobijene vrijednosti ne prelaze granice propisane za I klasu vodotoka.

Analiza fitoplanktona na mjernim profilima ukazuje na veliku raznovrsnost prisutnih razdela algi (Cyanobacteria, Bacillariophyta, Chrysophyta, Pyrrophyta, Chlorophyta). Dominiraju modrozelene, silikatne, vatrene i zelene alge. Sastav zajednice ukazuje na veliku brojnost i raznovrsnost indikatorskih taksona koji su pokazatelji II, III klase vodotoka. Silikatne alge su dio zajednice tokom cijele godine, sa krakterisitičnom dinamikom koja je vezana za smenu godišnjih doba i promjenu uslova sredine u akumulaciji. Najveća raznovrsnost algi na profilu na akumulaciji utvrđena je u ljetnjem dijelu godine kada osnovu zajednice čine modrozelene, vatrene i zelene alge. Njihova relativna brojnost pokazuje razvoj u masi što je



loš pokazatelj stanja akumulacije. Svaki razvoj algi u velikom broju tzv. „cvijet“, je vrlo loš za hemizam vode akumulacije, pa samim tim i opstanak živog svijeta u njima. Izračunate vrijednosti za indeks saprobnosti ukazuju na kvalitet vode u II klasi boniteta. Profil na Vrbasu, neposredno posle brane pokazuje sličnu dinamiku i sastav zajednice algi kao i na akumulaciji. Indeks saprobnosti za ovaj profil se kretao u granicama propisanim za II klasu voda.

Da bi se sačuvala akumulacija kao vodni potencijal, neophodno je na osnovu rezultata ispitivanja uspostaviti određeni sistem praćenja stanja kvaliteta, obzirom da je evidentan antropogeni uticaj.

Analiza makroinvertebrata – sastav i brojnost indikatrskih taksona u okviru 3 tipa beskičmenjaka (Annelida, Mollusca, Arthropoda) pokazuje da se radi o profilima opterećenim zagađenjem različitog porijekla. Najveći udeo pripisuje se organskom zagađenju. Indikatori postojećeg organskog zagađenja prisutni su na oba profila u sva tri ciklusa uzorkovanja. To su larve roda Chironomus sp. koje žive slobodno u mulju, pesku ili među vodenim biljem.



PRILOG 1REZULTATI FIZIČKO-HEMIJSKE ANALIZE

-tabelarni prikaz-


Prilog 1 Rezultati fizičko-hemijske analize

Tabela 1 Rezultati ispitivanja fizičko-hemijskih parametara akumulacija Bočac

ParametriKoncentracija

Datum Datum Datum Datum

27.02.2012. 09.05.2012. 27.06.2012..

13.09.2012.temperatura vazduha oC 2.0 20.0 24.0 10.0

temperatura vode oC 2.8 17.9 22.0 19.0

rastvoreni kiseonik g/m3 9.40 12.25 14.69 8.5

% zasićenja kiseonikom % 72.4 137.5 173.59 87.9

pH 8.40 8.25 8.22 7.62

elektroprovodljivost µS/cm 428 330 289 350

providnost vode cm / 410 420 450

ukupni alkalitet kao CaCO3 g/m3 200 160 150 165

HPK( O2 bihromatni) g/m3 <5.0 <5.0 <5.0 8.45

BPK5 g/m3 2.36 1.93 0.95 1.77

ukupne suspendovane materije g/m3 4.8 2.2 3.2 2.8

kalcijum g/m3 70.5 58 52 61.4

magnezijum g/m3 13.9 11.6 10 11.7

NH4-N g/m3 0.09 0.03 0.09 <0.01

NO2-N g/m3 0.004 0.006 <0.002 0.006

NO3 -N g/m3 2.67 0.24 0.07 0.33

ukupni fosfor g/m3 <0.003 0.01 0.024 0.013

gvožđe g/m3 20.6 11.16 <0.03 <0.03

cink mg/m3 15.7 16.9 <0.2 17.5

bakar mg/m3 6.89 4.31 <0.2 2.21

hrom mg/m3 1.6 <1.0 <1.0 <1.0

živa mg/m3 <0.04 <0.04 <0.04 <0.04

nikl mg/m3 0.17 <0.1 0.12 0.32

olovo mg/m3 <0.05 0.47 0.14 4.11

kadmijum mg/m3 2.91 <0.03 <0.03 0.26


Prilog 1 Rezultati fizičko-hemijske analize

Tabela 2 Rezultati ispitivanja fizičko-hemijskih parametara Vrbas, nizvodno od brane

ParametriKoncentracija

Datum Datum Datum Datum

27.02.2012. 09.05.2012. 27.06.2012..

13.09.2012.vodostaj cm 225.9 225.9 225.9

temperatura vazduha oC 2.0 20.0 20.0 8.0

temperatura vode oC 3.2 14.0 18.3 17.0

rastvoreni kiseonik g/m3 9.80 13.5 8.05 7.93

% zasićenja kiseonikom % 75.4 134.9 89.9 79.7

pH 8.47 8.08 8.2 7.75

elektroprovodljivost µS/cm 432 349 342 370

ukupni alkalitet kao CaCO3 g/m3 198 175 190 187

HPK( O2 bihromatni) g/m3 6.00 9.2 <5.0 8.91

BPK5 g/m3 2.28 3.47 1.11 3.3

ukupne suspendovane materije g/m3 1.8 1.0 5.8 2.6

kalcijum g/m3 78.5 65 71.3 67.7

magnezijum g/m3 9.9 9.2 7.7 14.7

NH4-N g/m3 0.04 0.03 0.16 0.02

NO2-N g/m3 0.004 0.005 0.005 0.02

NO3 -N g/m3 2.84 0.43 0.28 0.13

ukupni fosfor g/m3 0.006 0.024 0.034 0.029

gvožđe g/m3 20.2 19.29 <0.03 0.03

cink mg/m3 11.5 11.7 <0.2 11.7

bakar mg/m3 10.9 2.29 <0.2 1.46

hrom mg/m3 3.56 <1.0 <1.0 <1.0

živa mg/m3 <0.04 <0.04 <0.04 <0.04

nikl mg/m3 2.11 <0.15 1.43 <0.1

olovo mg/m3 27.4 0.53 <0.05 <0.05

kadmijum mg/m3 14.0 <0.03 0.17 <0.03


Ispitivanje kvaliteta vode akumulacionog jezera Bočac i rijeke Vrbas nizvodno od brane.

PRILOG 2

REZULTATI ISPITIVANJA KONCENTRACIJE HLOROFILA-A-tabelarni prikaz-


Prilog 2 Rezultati ispitivanja koncentracije hlorofila-a

Tabela 1 Rezultati određivanja koncentracije hlorofila-a na profilu akumulacije Bočac, istraživanja u 2012.

Redni broj

Datum IBU Profil JedinicaSadržaj

hlorofila a

1 27.02.2012. 0033-A/12 Bočac, B-4, brana mg/m3 1.705±0.27




Tabela 2 Rezultati određivanja koncentracije hlorofila-a na profilu nizvodno od brane na rijeci Vrbas, istraživanja u 2012.

Redni broj

Datum IBU Profil JedinicaSadržaj

hlorofila aKategorija vodotoka

1 27.02.2012. 0034-V/12Vrbas nizvodno od

branemg/m3 0.74±0.12 I









PRILOG 3

REZULTATI ISPITIVANJA FITOPLANKTONA-tabelarni prikaz-


Prilog 3 Rezultati ispitivanja fitobentosa

Tabela 1 Kvalitativni sastav i relativna brojnost zajednice fitoplanktona na profilu akumulacije Bočac, kod brane, ispitivanja 2012.

TAKSONI

s (saprobna vrijednost

vrste, tablična

vrijednost) Wegl, 1983

Bocac, brana

033-A/12* 0182-V/12 0259-A/12 0423-A/12

27.02.2012 09.05.2012. 27.06.2012. 14.09.2012.Cyanobacteria

Anabaena sp. 2.20 2 3Lyngbia sp. 2.00 1

Chrysophyta Dynobryon divergens Imhof 1.80 7 3 5

Bacillariophyta Asterionella formosa Hassal 1.60 9 9 3 3Aulacoseira ganulata Cocconeis placentula Ehrh. 1.60 2 Cocconeis pediculus 1.70 Cyclotella meneghiniana 2.60 2Cyclotella sp. 2.00 1 Diatoma vulgare Bory 2.20 3 3 Fragilaria crotonensis Kitten 1.70 1 5 9 7Fragilaria sp. 1.40 3 Melosira varians 2.00 1 Navicula sp. 2.00 Nitzschia sigmoidea 2.50 1Synedra acus 1.70 1 5Syendra ulna Kutzing 2.00 7

Pyrrophyta Ceratium hirundinella O.F.Mull. 1.30 5 3Peridinium aciculiferum 1.50 Peridinium cinctum 1.60

Euglenophyta Trachelomonas sp. 2.00 1

Chlorophyta klasa Volvocophyceae

red Volvocales Pandorina morum Bory 2.10

klasa Protococcophyceae red Chlorococcales

Coelastrum asteroideum 2.00 1Coelastrum microporum Naeg. 2.10 2Crucigenia fenestrata 2.10 2Dictyosphaerium sp. 2.00 2 2Franceia droescheri 1Scenedesmus ecornis 1.70 1 2Scenedesmus quadricauda 2.10 1Staurastrum paradoxum 2Staurastrum sp. 1.70 Pediastrum boryanum 1.90 1Pediastrum duplex 2.20 1Oocystis sp. 1.90 1Tetraedron minimum 2.00

klasa Conjugatophyceae red Zygnematales

Mougeotia sp. 1.40 2 5

Ukupan broj jedinki 66 373 302 602Broj taksona 8 5 9 20

Indeks saprobnosti (S) 1.84* 1.68 1.69 1.82


Prilog 3 Rezultati ispitivanja fitobentosa

Tabela 2 Kvalitativni sastav i relativna brojnost zajednice fitoplanktona na profilu rijeke Vrbas nizvodno od brane, ispitivanja 2012.

TAKSONI

s (saprobna vrijednost

vrste, tablična vrijednost) Wegl, 1983

Vrbas, nizvodno od brane

034-V/12* 0183-V/12 0260-V/12 0424-V/12

27.02.2012. 09.05.2012. 27.06.2012. 14.09.2012.

Cyanobacteria Anabaena sp. 2.20 1Microcystis sp. 2.00 Merismopedia punctata 1.90 Oscillatoria limosa 3.10 5 5 2Oscillatoria sp. 2.30 2 2 2Phormidium sp. 2.20 1 1 Lyngbia sp. 2.00 1 1

Chrysophyta Dynobryon divergens Imhof 1.80 5 5Synura uvela 1.90 3

Bacillariophyta Achnanthes sp. 2.00 3 Asterionella formosa Hassal 1.60 9 5 2 3Cocconeis pediculus 1.70 2 Cocconeis placentula Ehrh. 1.60 2Cyclotella menenghiana Kutzing 2.60 1 1 Cymatopleura elliptica (Breb.) 1.80 1Cymatopleura solea (Breb.) W.Smith 2.20 1 Cymbella sp. 1.70 3 1 Diatoma vulgare Bory 2.20 7 5 3 Diploneis sp. 1.50 1 Fragilaria crotonensis Kitten 1.70 2 9 9Gomphonema acuminautm 1.70 Gomphonema sp. 2.20 Gomphonema truncatum 1.90 2Gyrosigma acuminatum (Kg.)Rab. 2.20 1 Gyrosigma attenuatum W.Smith 2.00 1 1Melosira varians 2.00 1 3Navicula cuspidata Kutzing 2.70 1Navicula sp. 2.00 5 2 Nitzschia sp. 2.30 3 1 1Pinnullaria sp. 1.20 Rhoicocosphaenia curvata Grun. 2.00 2 Syendra acus Kutzing 1.70 1 1 2Synedra ulna (Nitzsch) Ehrh. 2.00 1

Pyrrophyta Cryptomonas sp. 1.70 Ceratium hirundinella O.F.Mull. 1.30 5 3Peridinium aciculiferum 1.50 Peridinium cinctum 1.60 Peridinium sp. 1.40 1

Chlorophyta klasa Protococcophyceae

red Chlorococcales Coelastrum microporum Naeg. 2.10 1Scenedesmus ecornis 1.70 Tetraedron minimum 2.00

klasa Conjugatophyceae red Zygnematales

Spyrogira sp. 2.20 3 3 2Staurastrum paradoxum 2Staurastrum sp. 1.70 1Mougeotia sp. 1.40 3Ulotrix sp. 2.00 1

red Desmidiales Cosmarium sp. 1.80 1

Ukupan broj jedinki 20 403 247 372Broj taksona 3 23 13 23

Indeks saprobnosti (S) 1.86* 1.93 1.85 1.77



PRILOG 4

REZULTATI ISPITIVANJA MAKROINVERTEBRATA (fauna dna)

-tabelarni prikaz-


Prilog 5 Rezultati ispitivanja makroinvertebrata dna (fauna dna)

Tabela 1 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Bočac B-4, istraživanja mart 2012.

TAKSONI

s (tablična vrednost)

Bočac B-4

0033-A/12

21.03.2012.

h N

Arthropoda Insecta

Diptera Chironomus sp. 3.30 2 2

S 3.30

BMWP 2

ASPT 2.00

TBI I

Tabela 2 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Vrbas-nizvodno od brane, istraživanja mart 2012.

TAKSONI


Vrbas-nizvodno od brane0034-V/12

21.03.2012.

h N

Annelida

Oligochaeta 2 3

Hirudinea

Erpobdella octoculata 2.90 1 1

Mollusca

Gastropoda

Bithynia tentaculata 2.40 2 2

Arthropoda

Insecta

Ephemeroptera

Baetis sp. 1.70 3 5

Diptera

Chironomus sp. 3.30 2 2

S 2.42

BMWP 16

ASPT 3.20

TBI IV



Tabela 3 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Bočac B-4, istraživanja maj 2012.

TAKSONI


Bočac B-4

0182-A/12

15.05.2012.

h N

Mollusca

Gastropoda

Bithynia tentaculata 2.40 1 1

Lymnaea auricularia 2.30 1 1

Arthropoda

InsectaDiptera

Chironomus thumii 3.50 7 26

S 3.24BMWP 11ASPT 2.75TBI II

Tabela 4 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Vrbas-nizvodno od brane, istraživanja maj 2012.

TAKSONI



15.05.2012.

h N

Annelida

Oligochaeta

Eiseniella tetraedra 2.10 2 2

Mollusca

Gastropoda

Lymnaea auricularia 2.30 3 8

Arthropoda

Insecta

Ephemeroptera

Baetis sp. 1.70 1 1

Diptera


S 2.66

BMWP 10

ASPT 2.50

TBI IV

Tabela 5 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Bočac B-4, istraživanja jun 2012.

TAKSONI s

Bočac B-40259-A/11



27.06.2011.

h N

MolluscaGastropoda

Valvata piscinalis 1.60 2 3Bivalvia

Sphaerium sp. 2.60 3 6Arthropoda

Insecta Diptera

Chironomus thumii 3.50 5 11Chironomus sp. 3.30 2 2


Tabela 6 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Vrbas-nizvodno od brane, istraživanja jun 2012.

TAKSONI



27.06.2012.

h N

AnnelidaOligochaeta 1 1

MolluscaGastropoda

Bithynia tentaculata 2.40 2 2Lymnaea auricularia 2.30 3 6Arthropoda

InsectaEphemeroptera

Baetis sp. 1.70 3 5Diptera


S 2.34BMWP 16ASPT 3.20TBI IV

Tabela 7 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Bočac B-4, istraživanja septembar 2012.

TAKSONI


Bočac B-40423-A/12

13.09.2012.

h N



MolluscaGastropoda

Lymnaea sp. 2.00 2 3Arthropoda

InsectaDiptera

Chironomus thumii 3.50 5 11Chironomus sp. 3.30 2 2


Tabela 8 Kvalitativni sastav i relativna brojnost faune dna, Vrbas-nizvodno od brane, istraživanja septembar 2012.

TAKSONI


Vrbas-nizvodno od brane0424-A/12

13.09.2012.

h N

AnnelidaOligochaeta 2 2

HirudineaErpobdella octoculata 2.90 5 11Helobdella stagnelis 2.80 2 2

ArthropodaInsecta

EphemeropteraBaetis sp. 1.70 1 1

DipteraChironomus sp. 3.30 3 6



Literatura

LITERATURA

1. Williams, D.D. Feltmate, B.W. (1992): Aquatic Insects, CAB International Wallingford, UK2. Nilsson, A. (1996): Aquatic Insects of North Europe- A Taxonomic Handbook, Volume 1,

Apollo Books, Stenstrup, 274 pp. 3. Edington, J.M., Hildrew, A.G. (1995): Caseless caddis larvae of the British Isles. A key

with ecological notes. Freshwater Biological association Scientific Publication No.53.143pp.

4. Hubbard, M.D. (1990): Mayflies of the World. A catalog of the Family and Genus, Group Taxa, Flora and Fauna Handbook 8.

5. Nans Mallcky (1983): Atlas of European Trichoptera, Boston-London.6. Key to Adults of the British Trichoptera, Macan, T.T. Freshwater Bio Assoc, 1973.7. Key to Adults and Nynphs of the British Stoneflies (Plecoptera), Hynes, H.B.N. Freshwater

Bio Assoc, 1977.8. Key to British Fresh and Blackish Water Gastropods, Macan, T.T. Freshwater Bio Assoc,

1977.9. Key to Adult Males of the British Chironomidae (Diptera), Pinder, C.V. Freshwater Bio

Assoc, 1978.10. Key to Nymphs of the British Species of Ephemeroptera with Notes on Their Ecology,

Macan, T.T. Freshwater Bio assoc, 1979.11. How to Know the Freshwater Crustacea, Fitypatries, Joseph P. Wm C Brown, 1982.12. Adults of the British Aquatic Hemiptera Hetcroptera, Savage, A.A. Freshwater Bio assoc,

1989.13. Key to the Case-bearing Caddis Larvae of Britain and Ireland, Wallace, I.D. Freshwater

Bio Assoc, 200314. Biology of Streams Rivers, Giller, 0-19-854977-6, OUP. 15. Ecology of Freshwater Molluscs, Dillon, Robert T. Cambridge UP, 2000.16. Pesticide Environmental Fate: Bridging the Gap Between Laboratory and Sampling,

sample preparation; Stoeppler 17. Ephemeroptera na Makedonija, Sistematika i faunistika, Petar Ikonomov18. Pennak, R.,:Freshwater invertebrates of USA,second edition, A Wailey-Interscience

Publication, New York, 1978,19. Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater, 21st Edition, 2005.20. Službeni glasnik Republike Srpske, br.42/01, str.857.21. Hydobiologicky determinačny atlas, Konzumenty II, Sona Hrabinova a Peter Bitušik,22. Hydobiologicky determinačny atlas, Konzumenty IV, Marta Illyova, Peter Balaži,23. Zbornik z hydrobiologickeho kurzu 2004, Bratislava,24. Zbornik z hydrobiologickeho kurzu 2003, Modra-Harmonia25. Hydobiologicky determinačny atlas, Konzumenty I, Emilia Elexova,26. Monitoring ecological change, Ian F. Spellerberg27. Analysis of Ecological Communities, MCCune, Grace,28. Freshwater biomonitoring and benthic macroinvertebrates, D. Rosenberg, V. Resh,29. Surface water quality monitoring, Jens Bogestrand,30. Hydobiologicky determinačny atlas, Konzumenty III, Peter Balaži a Eva Trijakova 31. British fresh and brackish water gastropods32. Molluscs – A field guide in colour33. Atlas of the lanf and Fresshwater molluscs of Britain and ireland, Michael kerney34. Descriptions of some of the Glochidia of the Unionidae (Mollusca – Bivalvia), Michael

Hoggarth,35. EPA, Rapid Bioassesment Protocols for Use in Streams and Rivers, Benthic

Macroinvertebrate and Fish,36. Water quality Assesments, A guide to the use of biota, sediments and water in envirometal

monitoring,


Literatura

37. EPA, Macroinvertebrate field and laboratory methods for Evaluating the Biological integrity of surface waters.

38. Blaženčić, J. (1990) Sistematika algi. 1 - 298, Naučna knjiga, Beograd.39. Manuilova, E.F. (1964): Vetvistousie rački (Cladocera) fauni SSSR. Zoologičeskij Institut

Akademie nauk SSSR, 1-327, Moskva - Leningrad.40. Rudescu, L. (1960): Rotatoria. Fauna R. i P. Romine. II. Academie R.P. Romine, 1-1192,

Bucuresti.41. SEV (1977): Unificirovanie metodi isledovania kačestva vod III. Metodi biologičeskovo

analiza vod. I. Indikatori saprobnosti. Moskva.42. Standard Methods For the Examination of Water and Wastewater, 2005.43. Petrović,O., Gajin,S., Matavulj,M., Radnović,D., Svirčev, Z. (1998): Mirkobiološko

ispitivanje kvaliteta površinskih voda, Institut za biologiju, Priridno-matematički fakultet, Novi Sad.

44. Sladaček, V. (1973): System of water quality from biological point of view. Arch. Hydrobiol. Erg. Limnol., 7,1-218, Stuttgart.

45. Jemcev, V., Đukić, D. (2000) : Mikrobiologija, Vojno-izdavački zavod, Beograd.46. Kerovec, M. (1986): priručnik za upoynavanje beskralješnjaka naših potoka i rijeka, SNL,

Zagreb.47. Matoničkin, I, Beskralješnjaci – biologija viših avertebrata I i II dio, Školska knjiga, Zagreb,

1981.god.48. Krunić, M., (1994): Zoologija invertebrata, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

Beograd.49. Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka - Službeni glasnik Republike Srpske,

br. 42 / 2001.50. Devai, I (1977): Everzolabu Rakok (Calanoida et Cyclopoida). Vizugyi Hidrobiologia 5.

Alrendjeinek kishatarozoja. Budapest.51. Dussart, B. (1969): Les copepodes des eaux continentales dEurope occidentale. Tome

II.Cyclopoides et biologie, 292pp., N.Boubbe et Cie. Paris.52. Đukić,A., Gajin,S., Matavulj, M., Mandić, L. (2000) : Mikrobiologija voda, Prosveta,

Beograd53. Lazar, J., (1960): Alge Slovenije (seznamslatkovodnih vrst in ključ za določanje). -

Slovenska akademija znanosti in umetnosti, Ljubljana.54. Pujin, V., Grginčević, M.(1998): Hidrobiologija – priručnik za studente i poslediplomce,

Ekološki pokret grada Novog Sada, Novi Sad.55. Cvijan, M., Blaženčić, J., Subakov-Simić, G., Flora algi Srbije 2, Rhodophyta, NNK

Internacional, Beograd, 2003.56. Cvijan, M., Blaženčić, J., Cyanophyita, Naučna knjiga, Beograd, 1996.57. Hindak, F. i saradnici, Sladkovodne Riasy, 58. Krammer, K., Lange_Bertalot, H. (1988) Sϋβwasserflora von Mitteleuropa set

2/1: Bacillariophyccae: Naviculaceae.59. Krammer, K., Lange_Bertalot, H. (1988) Sϋβwasserflora von Mitteleuropa set

2/4: Bacillarioph: Achnanthacese.60. Krammer, K., Lange_Bertalot, H. (1988) Sϋβwasserflora von Mitteleuropa set

2/5: Bacillarioph: English and French translation of the keys61. Krammer, K., Lange_Bertalot, H. (1988) Sϋβwasserflora von Mitteleuropa set 19/1:

Cyanoprokaryota I Chroococcales.62. Krammer, K., Lange_Bertalot, H. (1988) Sϋβwasserflora von Mitteleuropa set 19/2:

Cyanoprokaryota. Oscillatoriales.63. Krammer, K., Lange_Bertalot, H. (1988) Sϋβwasserflora von Mitteleuropa set 10:

Chlorophyta II: Tetrasporales, Chlorococcales, Gloeodendrales.64. Diatoms of Europe, Volume 1: The Genus Pinnularia Kurt Krammer. 703 pages, 217 plates, tabs.

Koeltz Scientific Books Hardcover | 200965. Diatoms of Europe, Volume 2: Navicula Sensu Stricto, 10 Genera Separated from Navicula Sensu

Lato, Frustulia. Edited by Horst Lange-Bertalot. 526 pages, b/w plates.Gantner Verlag. Hardcover | 2001


http://www.nhbs.com/browse.php?pub=7123


Literatura

66. Diatoms of Europe, Volume 3: Diatoms of the European Inland Waters and Comparable Habitats. Edited by Horst Lange. 514 pages, b\w plates, figs, tabs.Koeltz Scientific Books. Hardcover | 2002 |

67. Diatoms of Europe, Volume 4: Cymbopleura, Delicata, Navicymbula, Gomphocymbellopsis, Afrocymbula Supplements to Cymbelloid Taxa. Edited by H Lange-Bertalot.530 pages, 164 b/w plates. Koeltz Scientific Books. Hardcover | 2003 |

68. Diatoms of Europe, Volume 5: Amphora sensu lato. Zlatko Levkov 916 pages, 287 b/w plates. Gantner Verlag. Hardcover | 2009

69. Robert Edward Lee, Phycology70. Algae: Anatomy, Biochemistry, and Biotechnology,Laura Braasanti, Paolo Gaultieri71. Algae (2nd Edition), Linda E. Graham72. Vodno područje rijeke Dunav, Dio B – izvještaj za 2004.god., Bosna i Hercegovina,

Analize zahtijevane članom 5, Aneks II i Ankes III, Pregledi i popisi zahtjevani članom 6, aneks IV Okvirne dirijektive o vodama EU, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrde i šumarstva – Javno preduzeće za “Vodno područje slivova rijeke Save” Sarajevo, Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva Republike Srpske – Republička dirijekcija za vode, Bijeljina, maj 2006.





Documents

Ispitivanje Kvaliteta Vode Akumulacionog Jezera Bocac Final 2012.Final