Visoka kola za usluni biznis

Seminarski rad: Metode trgovanja na berzama

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE BANJA LUKA

Fakultet: Primjenjena ekonomija

Studijski program: Menadment i marketing

Seminarski rad iz: Berze i berzansko poslovanje

Tema: Metode trgovanja na berzama

Mentor: prof.dr Jovan Sejmenovi Nejra Kanli III-1752/13Istono Sarajevo, april 2015.god.Sadraj: - 2 -1UVOD

- 3 -2Pojam berzi i trgovanje berzanskim materijalom

- 3 -2.1Trgovanje berzanskim materijalom na berzi

- 5 -2.2Trgovina na kratko

- 6 -2.3Trgovina na margini

- 7 -3Metode trgovanja na berzi

- 7 -3.1Metod preovlaujue cijene

- 9 -3.2Metod kontinuiranog trgovanja

- 11 -3.3Metod minimalne cijene

- 12 -3.4Metod blok trgovanja

- 15 -4Zakljuak

- 17 -5Literatura

1 UVOD

Radi potpunog razumijevanja trita kapitala potrebno je prethodno definisati pojam kapitala. Kapital se moe definisati sa vie aspekata. Sa aspekta kompanije kapital (engl. capital) se moe definisati kao proizvodni inilac koji je dio ljudi, odnosno u uem smislu, kapital ine sredstva za rad (kapitalna dobra) i predmeti rada, odnosno ukupnost kapitalnih dobara kojim raspolae odreena kompanija ili privreda. U raunovodstvenom smislu kapital se moe posmatrati kao viak imovine u odnosu na obaveze. Sa stanovita finansijkih trita pod kapitalom se podrazumijevaju razliiti oblici dugoronih finansijskih instrumenata, odnosno ukupan iznos odlone novane potronje na rok dui od jedne godine. Trite kapitala se moe podeliti na trite obveznica, trite hipoteka i trite akcija. Trite kapitala dijeli se i prema tome da li se finansijski instrumenti koji su predmet finansijskih transakcija prvi put nalaze na tritu ili ne, odnosno da je jedan od uesnika na finansijskom tritu originalni vlasnih finansijskog instrumenta (emitent) ili je rije o preprodaji finansijskog instrumenta sa kojim se ve trgovalo. Sa ovog aspekta trite kapitala se dijeli na primarno i sekundarno. Primarno trite kapitala (engl. Primary capital market) predstavlja promet finansijskih instrumenata izmeu originalnog vlasnika (emitenta) i prvog investitora. Sekundarno trite kapitala (engl. Secondary Capital Market) obuhvata sve kasnije kupoprodaje ve emitovanih finansijskih instrumenata i predstavlja dalji ivot hartija od vrijednosti sa kojim, sem svojih obaveza prema vlasniku hartija od vrijednosti, originalni emitent nema direktne veze. Sekundarno trite kapitalapredstavlja milje na kome se trguje dugoronim finansijskim instrumentima. Primarno trite kapitala predstavlja ono trite na kome ekonomski subjekti mobiliu kapital izdavanjem dugoronih finansijskih instrumenata. U nastavku ovog seminarskog rada emo pojasniti poslovanje berze, napraviti mali uvod u nain trgovanja i upoznati se sa materijalijama te ire pojasniti metode koje se koriste prilikom trgovanja.

2 Pojam berzi i trgovanje berzanskim materijalom Sekundarno trite kapitala moe biti organizovano kao berza ili kao. Razvoj finansijskih trita i razvoj informacionih tehnologija doprinio je da veliki investitori obavljaju trgovinu neposredno, koja se nakon toga u cilju registrovanja ponude i tranje prijavljuje berzi. Ovaj oblik trgovanja esto se naziva etvrto trite. U literaturi se esto sree naziv drugo trite koje oznaava berze na kojima se trguje hartijama od vrijednosti ekonomski manje snanih subjekata, kao i naziv tree trite koje oznaava altersko trite za promet finansijskih instrumenata novih, tehnoloki savremenih manjih subjekata. Berzanski posrednici su trgovci koji trguju na berzi. Oni mogu biti drutva brokerskog ili dilerskog tipa.Berza predstavlja organizovano trite, na kojem ovlaeni berzanski posrednici trguju standardizovanim trinim materijalom, po unapred poznatim pravilima, i na osnovu standardizovane dokumentacije. Berza, jednostavno reeno, reprezentuje, tano odreeno mesto na kojem se susreu ponuda i tranja za robom, novcem, kapitalom, finansijskim derivatima itd.

Uloga berze sastoji se, izmedju ostalog, i u obezbeenju uslova i naina utvrivanja objektivne cene akcija, to ne znai da cene akcija utvruju zaposleni na berzi, ve da se na berzi obezbeuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tranje za odreenom akcijom, po unapred propisanim pravilima i nainima vaeim za sve subjekte.

Na berzi se trguje trinim materijalom koji predstavlja sve vrste hartija od vrijednosti kojima se trguje na berzi. Berza, kao mjesto susretanja ponude i potranje u savremenim uslovima ne predstavlja fiziko mjesto gdje se obavlja trgovina, ve ona predstavlja komunikacijski milje za koji su propisana odreena pravila ponaanja i trgovanja kao i kontrola tih pravila, a sve u cilju ostvarenja sigurnog i pouzdanog trita.

2.1 Trgovanje berzanskim materijalom na berzi

Trgovanje u najoptijem smislu podrazumijeva sueljavanje i realizaciju ponude i potranje. To u stvari znai da bi se proces trgovanja realizovao moraju postojati klijenti prodavci i klijenti kupci. Radi realizacije trgovanja na berzi pored klijenata prodavaca i kupaca moraju postojati i berzanski posrednici.Berza po svojoj vokaciji predstavlja trgovinsku instituciju na kojoj se trguje strogo standardizovanim i specijalizovanim materijalom. Zbog toga dvije u naelu suprotne strane klijenti kupci i klijenti prodavci moraju biti strogo profilisani, a izmeu njih nalazi se cjelokupno berzansko poslovanje i funkcija berzanskih posrednika.Berzanski posrednici imaju funkciju da zastupaju ili kupce ili prodavce ili istovremeno i kupce i prodavce ili trgovinu obavljaju u svoje ime i za svoj raun. Kada berzanski posrednici obavljaju trgovinu u svoje ime i za svoj raun onda oni nisu motivisani vrstom i kvalitetom berzanskog materijala ve su motivisani sa dobiti koju e ostvariti kupoprodajom odreenog trinog materijala. Kupo - prodaja trinog materijala bilo sa ciljem prikupljanja nedostajuih sredstava (prodaja) ili sa ciljem investiranja (kupovina) na berzanskom ili nekom drugom tritu ne moe da postoji ako ne postoji bez razvijene privrede u cjelini. Ukoliko privredni sektor ne bio bio razvijen, ne bi postojale hartije od vrijednosti koje bi bile atraktivne za trgovinu, ne bi bilo mogunosti za emitovanje dugovnih hartija od vrijednosti kako od strane dravnih organa (jer onda drava ne bi imala mogunosti da prikupi sredstva za vraanje pozajmljenih sredstava) tako i od drugih privrednih subjekata. U takvim uslovima berzansko trgovanje ne bi imalo nikakvog smisla.Na robnim berzama trguje se primarnim proizvodima. Primarni proizvai imaju veoma velike interese da svoje proizvode prodaju na robnim berzama. Njihovi interesi kreu se od mogunosti da neposredno utiu na javnost u procesu berzanke trgovine, zatim da direktno utiu na cijenu ili prema nioj cijeni (putanjem u opticaj dodatnih koliina roba) ili u pravcu povienja cijena (povlaenjem roba sa trita). Trgovinom velikim koliinama i velikim brojem proizvoda na jednom mjestu bez prisustva roba na tom mjestu evidentno donosi i mnoge utede koje su vezane za transportne trokove, marketing i slino. Prodaja roba na terminskom tritu obezbjeuje kontinuirano pribavljanje sredtava za osnovnu djelatnost.Terminska kupovina obezbjeuje ravnomjeran priliv sirovina ili poluproizvoda za proizvodnju ili za dalju trgovinu, najee izvoz. Iskustvo je pokazalo da su za privredne subjekte esto vezane odreene odreene oscilacije kako u proizvodnji koliina roba i njihovih cijena tako i u vrijednosti njihove aktive. Budui da privredni subjekti predstavljaju berzansko okruenje, koje ima znaajni uticaj na rad i poslovanje berze, a berza ima zadatak da takoe utie na privredne subjekte i da ih zatiti od prevelikih netrinih oscilacija. Ove oscilacije mogu biti uzrokovane raznim klimatskim poremeajima, vremenskim nepogodama ili neke druge vie sile. Zbog toga berza ograniava oscilacije u cijenama berzanskog materijala tako da postavlja donje i gornje limite.Berza obezbjeuje da se kupovina obavlja onda kada se obavlja i prodaja i na taj nain se cijene uvaju od prevelikog pada ili da se prodaje kada ima kupaca i na taj nain se uvaju cijene od prevelikog rasta.Za berzansko trgovanje zanaajno je ukljuivanje posebnih berzanskih posrednika specijalista ili market mejkera. Oni imaju ulogu da pospjeuju berzansko trgovanje tako to istovremeno istiu i kupovnu i prodajnu cijenu iste hartije od vrijednosti. Drava kao subjekt koji potencijalno poseduje veliku vrijednost berzanskog trinog materijala takoe ima veoma veliku ulogu u berzanskom poslovanju, odnosno trgovanju. Naime, draava sa svojim trinim materijalom moe veoma znaajno da podstakne berzansku aktivnost, kako po obimu trgovine, tako i u pravcu povienja ili snienja cijena berzanskoh materijala. Meutim, veoma je znaajno da se drava u berzansku trgovinu ukljuuje po pravilima koje propisuje berza, a ne na njen samovoljan i administrativni nain. Drava na berzi uestvuje preko svojih kompanija u kojima je vlasnik ili preko onih kompanija u kojima je veinski ili manjinski vlasnik ili preko svojih agencija.Drava se na berzi ponaa kao svaki drugi privredni subjekat, kupuje kad su nie cijene, a prodaje kada su cijene vie i na taj nain zarauje. Na taj nain drava stie dodatne prihode bez optereanja privrednih subjekata kroz poreze i druge oblike dravnih prihoda.Berzansko trgovanje na najefikasniji nain (uz najmanje trokove) povezuje robne i novane tokove, vri smirivanje potencijalnih cijenovnih i kursnih oscilacija, obezbjeuje ravnopravnost svih uesnika, obezbjeuje sigurnost transakcija, veoma brzo mobilie novana sredstva, podstie primarnu proizvodnju i trgovinu, odnosno najkrae reeno veoma mono i sadrajno utie na razvoj i funkcionisanje finansijskih i drugih trita.2.2 Trgovina na kratkoSutina svake transakcije je da se prodaja obavi po veoj cijeni od cijene po kojoj je obavljena kupovina, odnosno da se kupi po nioj cijeni od cijene po kojoj je obavljena prodaja.Ako se radi o kratkoronim poslovima koji su vezani za kupovinu i prodaju u razliitim vremenima, onda se radi o pekulativnim poslovima. Meutim, ako se radi o kupovini i prodaji na razliitim trinim segmentioma, onda se radi o arbitranim poslovima. Prema tome, pekulativni poslovi podrazumjevaju razliku u cijeni istog finansijskog instrumenta u razliitim vremenskim periodima, a arbirani poslovi podrazumjevaju razlike u cijeni finansijskih instrumenata na razliitim tritima. I jedan i drugi vid poslova obavlja se iskljuivo iz linog interesa transaktora, ali istovremeno on zadovoljava i opti interes i doprinosi efikasnosti trita. Zbog toga pekulativni i arbitrani poslovi u berzanskom poslovanju nemaju negativnu konotaciju, ve oni predstavljaju poslove koji su motivisani ostvarivanjem dobiti po osnovu razlike izmeu kupovne i prodajne cijene.

Kao i svaka druga trgovina trgovina na berzi se moe obavljati sopstvenim i pozajmljenim sredstvima.

Transakcije sopstvenim sredstvima su u naelu jednostavne i sigurne transakcije. Kupovni nalozi (buy orders) su motivisani ostvarivanjem kapitalne dobiti. Naime, kada investitor oekuje da e jedna finansijski instrument imati u budeem periodu veu cijenu, on je motivisam za njegovi kupovinu, jer postoji mogunost da ostvari i odreenu zaradu kroz dividendu, s jedne strane i kapitalnu dobit, s druge strane. Prodajni nalozi se izdaju najee iz dva motiva: prvi, elja za prikupljanjem dodatnih sredstava u cilju daljeg irenja delatnosti i pospjeivanja poslovanja i drugi, kada vlasnik odreenog finansijskog instrumenta procijeni da e doi do opadadanja njegove vrijednosti. Ovi nalozi se esto nazivaju nalozi ,,na dugo,, (sell long orders). Prema tome, prodajni nalozi se realizuju da bi se obezbjedilo da ne doe do gubitka ili da bi se ostvario dobitak. Transakcije pozajmljenim sredstvima su znatno sloenije i rizinije transakcije.

Prodaja na kratko je veoma rizina, ali i potencijalno profitabilna. U sluaju prodaje na kratko, ,,kada se prodaje skupo da bi se kupilo jeftino,, investitor u teoretskom smislu moe imati neogranien gubitak jer se ne zna do kojeg nivoa mogu da porastu cijene efekata koje on mora da vrati.

2.3 Trgovina na margini

Pod trgovinoim na margini (margine trading) podrazumjeva se kupovina na margini (buying on margine) i prodaja na kratko na margini (short selling on margine). Kao to je ve reeno kupovina na margini podrazumjeva pozajmljivanje sredstava radi kupovine onih efekata za koje se procijenjuje da e doi do rasta njihovih cijena. Investitor ima namjeru da sa svim raspoloivim sredstvima kupi to vie onih efekata za koje procijenjuje da e doi do rasta njihovih cijena, da bi na taj nain ostvario kapitalnu dobit. Kod prodaje na kratko na margini investitor pozajmljuje sredstva radi garancije da e moi da kupi efekte koje je ranije pozajmio i prodao. U ovom sluaju investior ima namjeru da bez angaovanja sopstvenih sredstava (koje je dao brokeru kao depozit u visini od 50% neto vrijednosti prodatih efekata) obavi prodaju na kratko. Osnovni motiv trgovine na margini je da se sa to manje angaovanih sopstvenih sredstava ostvare to vei pekulativni dobici. Propisi koji se odnose na berzansko poslovanje dozvoljavaju investitoru da se zadui ili kod brokera ili kod banke do odreene granice radi kupovine odreenih efekata. Ove granice predstavljaju incijalne marginske zahtjeve (initial margin requirements). Inicijalni marginski zahtjevi su se kretali razliito tokom prethodnog perioda i iznosili su od 25% (30-tih godina prolog vijeka) do 100% zavisno od berze do berze.

Margina investitora se rauna kao kolinik vrijednosti efekata u svojini investitora i ukupne trine vrednosti efekata.

Vrijednost investitorovog ulaganja

Margina % =----------------------------------------------

Ukupna trina vrijednost efekata

Iz navedene formule vidljivo je da promjena cijena efekata na tritu ima za posledicu promjenu margine investitora. Imajui u vidu da je visina pozajmeljenih sredstava uvijek ista proizilazi da svaka promjena cijene utie na visinu investitorovog ulaganja. Zbog toga i realtivno male promjene cijena utiu na promjenu margine.

3 Metode trgovanja na berzi

Ve je reeno da je trgovanje na berzi srce kompletnog berzanskog poslovanja. Da bi trgovanje na berzi bilo sigurno, pouzdano, kontinuirano, da bi se obezbjedila ravnopravnost svih uesnika u trgovanju, da bi se obezbjedila javnost berzanskog poslovanja, svaka berza propisije metode po kojima se trguje na berzi. Pre objanjena metoda trgovanja veoma je vano naglasiti sledee:

1) jedna hartija od vrijednosti moe se nai samo na jednom tritu, odnonso sa njom se moe trgovati samo jednom metodom trgovanja,

2) svako trite moe da posluje sa svojim specifinim pravilima, fazama i vremnenskom rasporedu i moe primenjivati vie metoda trgovanja,

3) svako trite je segmentirano po logikim cijelinama koje su definisane u skladu sa primjenjenim pravilima i metodama trgovanja tzv. Table,

4) svaka tabla moe biti aktivna ili ne, nezavisno, na svakom tritu.U osnovi sve berze primjenjuju sline metode trgovanja. Najpoznatije metode trgovanja koje primjenjuju savremene berze su:1) metod preovlaujue cijene,

2) metod kontinuiranog trovanja,

3) metod minimalne cijene,

4) blok metod.3.1 Metod preovlaujue cijeneMetod preovalaujue cijene predstavlja aukcijsko trgovanje (Call Market). Po ovom metodu nalozi klijenata za kupovinu i prodaju se grupiu i realizuju simultano uz formiranje jedinstvene cijene. Rezultat aukcije je utvreni kurs odreenog efekta. Utvreni kurs je fiksiran i zbog toga se esto ova aukcija naziva fixing. Metod preovlaujue cijene ima sledee faze:1) predotvaranje,

2) aukcija,

3) trgovanje,

4) trgovanje na zatvaranju.Predotvaranje predstavlja vremenski period koji je namjenjen za ispostavljanje naloga za trgovanje. Ova faza sastoji se od dvije pod faze:

1) prijem naloga,

2) random period.Random period predstavlja raspon od 1 do 300 sekundi (neke berze random period definiu kao period od 1 do 500 sekundi) na osnovi sluajnih brojeva koji informatiki sistem berze sam odreuje.U podfazi prijema naloga lanovi berze mogu ispostavljati naloge ukljuujui i naloge za povlaenje.

Podfaza radnom perod je namjenjen prijemu ogranienih broja naloga za trgovanje i prikaz informacija. Naime, u random periodu mogu se ispostavljati nalozi za trgovanje, ali ne i nalozi za povlaenje.U fazi predotvaranje ne vri se utvrivanje preovlaujue cijene niti je dozvoljeno uparivanje naloga, odnosno zakljuivanje transakcija.Primljeni nalozi se unose u knjigu naloga ponude i tranje. Primljeni nalozi se rangiraju po vremenu prijema i dobijaju status aktivni ili neaktivni. Aktivni su oni nalozi koje se mogu upariti imajui u vidu limit i indikativnu cijenu i zonu fluktuacije cijena. Nekativni nalozi su oni nalozi koji su van zone fluktuacije, s obzirom na limit i indikativnu cijenu.Faza akcije ili fixing podrazumjeva vremenski trenutak u kome se na osnovu ispostavljenih naloga utvruje preovlaujua cijena. Preovlaujua cijena se utvruje na osnovu sledeih kriterijuma:1) maksimizacija obima prometa i

2) minimizacija razlike izmeu cijene koju je mogue utvrditi i indikativne cijenePrimjenom ove metode kao preovlaujua cijena proglaava se ona cijena po kojoj se ostaruje najvei obim prometa, mjeren koliinom predmetne hartije od vrijednosti. Ukoliko se najvei obim prometa moe ostvariti po vie cijena za preovlaujuu cijenu se proglaava ona cijena koja je manje udaljena od indikativne cijene. Ako se dogodi sluaj da su dvije cijene jednako udaljene od indikativne cijene za preovlaujuu cijenu se proglaava ona cijena koja je via. Zato? Zbog poveanja obima prometa.Ukoliko se dogodi da su i na strani ponude i na strani traenje ispostavljeni samo trini nalozi za preovlaujui cijenu se proglaava indikativna cijena. Utvrena preovlaujua cijena predstavlja indikativnu cijenu za naredni berzanski sastanak.Ukoliko nije mogue utvrditi preovlaujui cijenu u skladu sa kriterijumima za utvrivanje preovlaujue cijene, inikativna cijena za naredni berzanski sastanak ostaje nepromjenjena.U treoj fazi fazi trgovanja zakljuuju se transakcije, ali samo po utvrenoj preovlaujuoj cijeni. Ukoliko se svi nalozi za trgovanje kojima to dozvoljavaju uslovi cijene iz naloga ne mogu realizovati po utvrenoj preovlaujuoj cijeni, uspostavlju se sledei prioriteti izvrenja naloga:1) trini nalozi,

2) nalozi sa limit cijenom - ,,povoljnijom,, od preovlaujue cijene, odnosno:

a) kod naloga kupovine - nalozi sa cijenom viom od preovlaujue cijene,

b) kod naloga prodaje - nalozi sa cijenom niom od preovlaujue cijene,

3) nalozi sa limit cijenom koja je jednaka preovlaijuoj cijeni.

U sluaju da postoje nalozi koji su jednaki po cijeni, prednost pri realizaciji imaju ranije ispostavljeni nalozi (vremenski kriterijum).U etvrtoj fazi trgovanja na zatvaranju mogue je zakljuivati transakcije samo i iskljuivo po utvrenoj preovlaujuoj cijeni, odnosno po indikativnoj cijeni ukoliko preovlaujua cijena nije utvrena. U fazi trgovanja na zatvaranju mogu se ispostvljati novi nalozi i to:1) limit nalozi koji sadre cijenu koja je jednaka preovlaujuoj cijeni,

2) naloge za povlaenje.U sekundarnom trgovanju hartijama od vrijednosti utvruje se zona fluktuacije. Zona fluktuacije predstavlja najvee dozvoljeno odstupanje cene od indikativne cijene, odnosno raspon cijena u okviru kojih su zakljuivane transakcije na istom berzanskom sastanku. Ukoliko utvrena preovlaujua cijena izlazi iz okvira zone fluktuacije, po takvoj cijeni nije dozvoljeno trgovanje.3.2 Metod kontinuiranog trgovanjaNajei metod trgovanja koji primjeljuje najvei broj berzi jeste metod kontinuiranog trgovanja. Osnovna razlika izmeu metoda preovlaujue cijene i metoda kontinuiranog trgovanja je u tome to se metodom preovlaujue cijene utvruje jedinstvena cijena za isti hartiju od vrijednosti dok se merodom kontinuiranog trgovanja utvruje bezbroj cijena jedne te iste hatije od vrijednosti.Metod kontinuiranog trgovanja sastoji se od sledeih faza:1) predotvaranje

2) otvaranje,

3) trgovanje na otvaranju,

4) kontinuirano trgovanje,

5) zatvaranje i trgovanje na zatvaranju.Proces trgovanja metodom trgovanja kao i kod trgovanja metodom preovlaujue cijene otpoinje predotvaranjem. Kao i kod trgovanja metodom preovlaujue cijene ova faza sastoji se od dvije pod faze i to: 1) podfaza prijema naloga koja predstavlja vremenski period u kome se primaju nalozi za trgovanje.

2) Podfaza random period u kome je mogue primati naloge za trgovanje ali ne i izvriti njegovo povlaenje.Nakon predotvaranja sledi faza otvaranja. Ova faza predstavlja vremenski trenutak u kojoj se na osnovu ispostavljenih naloga utvruje cijena na otvaranju. Prilikom utvrivanja cijene na otvaranju primjenjuju se kriterijumi kao kod utvrivanja preovlaujue cijene: maksimizacija obima prometa i minimizacija razlike izmeu cijene koju je mogue utvrditi i indikativne cijene. Na osnovu ovih kriterijuma, za cijenu na otvaranju odreuje se cijena po kojoj se ostvaruje najvei obim prometa, mjeren koliinom predmetnih hartija od vrijednosti. Ukoliko se jednak obim prometa moe ostariti po vie cijena, za cijenu na otvaranju se utvruje ona cijena koja je blia indikativnoj cijeni, osim u sluaju prvog trgovanja, kada e se za cijenu na otvaranju utvrditi via cijena.Sledea faza je faza trgovanja na otvaranju. U ovoj fazi trgovanje se obavlja iskljuivo po cijeni na otvaranju. Ukoliko postoji debalans izmeu kupovnih i prodajnih naloga, odnosno ukoliko se svi nalozi, kojima to cijene dozvoljavaju, ne mogu izvriti po preovlaujuoj cijeni, uspostavljaju se sledei prioriteti izvrenja naloga:

1) trini nalozi,

2) nalozi sa limit cijenom ,,povoljnijom od cijene odnosno:

3) kod naloga kupovine nalozi sa cijenom viom od cijene na otvaranju,

4) kod naloga prodaje nalozi sa cijenom niom od cijene na otvaranju,

5) nalozi sa limit cijenom koja je jednaka cijeni na otvaranjuIzmei naloga jednakih po cijeni prioritet u izvravanju imaju nalozi koji su ranije ispostavljeni.Faza kontinuiranog trgovanja predstavalja vremenski period u kome se nalozi mogu kontinuirano ispostavljati ukljuujui i naloge za povlaenje.

U ovoj fazi kontinuirano se uparuju nalozi ponude i tranje. Svi nalozi koji se po cijeni upare odmah se realiziju. Oni nalozi koji se ne mogu upariti upisuju se u kljigu neaktivnih naloga. Kontinuirano trgovanje podrazumjeva kontinuirano uparivanje ranije ispostavljenih naloga sa novoprimljenim i zakljuivanje transakcija ako se oni upare. Nalozi koji ekaju na realizaciju realiziju se prema prioritetu iz naloga, a ukoliko su cijene u dva ili vie naloga iste, prioritet u realizaciji naloga ima nalog koji je ranije ispostavljen (vremenski kriterijum).Ukoliko nakon ispostavljanja trinog naloga ne postoje nalozi za trgovanje sa suprotnom vrstom transakcije trini nalog se upisuje u knjigu aktivnih naloga sa limit cijenom, koja je jednaka cijeni poslednje transakcije. U sluaju da do tog trenutka nije bilo obavljenih transakcija, trini nalog se upisuje u knjigu aktivnih naloga po indikativnoj cijeni.Faza zatvaranja predstavnja vremenski trenutak u kojem se utvruje cijena na zatvaranju. Cijena na zatvaranju utvruje se alternativno kao:1) cijena poslednje transakcije u fazi kontinuiranog trgovanja,

2) prosjena ponderisana cijena specifiranog broja poslednje trgovane jedinice svake od hartije od vrijednosti,

3) prosjena ponderisana cijena poslednje trgovanog specificiranog procenta od ukupno trgovanih jedinica svake od hartije od vrijednosti.

4) prosjena ponderisana cijena poslednje trgovane jedinica svake od hartija od vrijednosti u spefificiranom vremenoskom periodu.Na koji nain e se utvrditi cijena na otvaranju definie svaka berza.U fazi trgovanja na zatvaranju trgovanje se moe obavljati samo po cijeni na zatvaranju. Ukoliko cijena na zatvaranju nije utvrena trgovanje se obavlja po indikativnoj cijeni. U fazi trgovanja na zatvaranju mogu se ispostavljati nalozi, ali iskljuivo:1) limit nalozi koji sadre cijenu jednaku utvrenoj preovlaujuoj cijeni,

2) naloge za povlaenjeUkoliko u toku trgovanja metodom kontinuiranog trgovanja nije bilo zakljuenih transakcija cijena na otvaranju i cijena na zatvaranju se ne objavljuje. U tom sluaju indikativna cijena ostaje nepromijenjena za naredni berzanski sastanak.3.3 Metod minimalne cijeneTrgovanje akcijama moe se organizovati i metodom minimalne cijene. Metod minimalne cijene predstavlja aukcijski metod. Ovaj metod najee se koristi kada se prodaju dravne akcije i to ako se prodaje najmalje 10% od ukupnog broja akcija nekog izdavaoca. Prilikim prodaje dravnih akcija putem ovog metoda istovremeno se mogu prodavati i akcije pojedinanih vlasnika iste hatrije od vrijednosti.Zahtjev za trgovanje metodom minimalne cijene berzi se podnosi zahtjev koji sadri podatke o minimalnoj cijeni akcija ija se prodaja prijavljije, koliini akcija ija se prodaja prijavljuje, procenat prijavljenih akcija za prodaju u odnosu na ukupan broj akcija istog izdavaoca, dokaz da je prodaja javno objavljena u sredstvima zavnog informisanja (tampani i elektornski mediji) itd.U sluaju zakazivnja trgovanja metodom minimalne cijene na strani ponude postoji samo jedan nalog kojim je definisana i minimalna cijena. Minimalna cijena je ujedno i poetna cijena za aukciju. Minimalna cijena predstavlja cijenu ispod koje se nee obaviti transakcija.Trgovanje metodom minimalne cijene najee se obavalja 15 dana nakon objavljivanja prodajnog naloga i polaganja kaucije za uee na aukciji.Na strani tranje mogu da uestvuju svi lanovi berze ili ostali berzanski posrednici koji su ovlaeni za berzansko trgovanje ali koji su prethodno ispunili uslove koje je definisao podnosilac naloga prodaje, i koji su podnijeli naloge tranje sa ispunjenim uslovima minimalne cijene i ponuene koliine.Trgovanje metodom minimalne cijene podrazumjeva da se podnose limit nalozi za kupovinu iskljuivo na ukupan broj ponuenih hartija od vrijednosti najmanje po minimalnoj cijeni. Ukoliko se na aukcije na strani tranje ne ispostave nalozi koji podrazumjevaju ukupnu koliinu hartija od vrijednosti i minimalnu cijenu u tom sluaju se aukcija prekida.Ukoliko se na strani tranje pojavi samo jedan nalog (koji je ispostavljen na ukupnu koliinu po minimalnoj cijeni ili vioj cijeni) tada se transakcija odmah realizije po cijeni naloga iz tranje i kupac hartija od vrijednosti postaje podnosilac naloga tranje.Ako se na strani tranje pojavi vie naloga onda se onda se organizuju dva kruga aukcije. U ovom sluaju prvi krug je zavren kada se objave podaci o cijenama svih uesnika na strani trae u prvom krugu. Drugi krug poenje objavljivanjem najvie cijene iz prvog kruga. Najvia cijena iz prvog kruga predstavlja minimalnu cijenu za drugi krug. U drugom krugu mogu uestvovati svi ponuai iz prvog kruga. U drugom krugu se ispostavljaju nalozi koji imaju cijenu koja je jednaka ili via najvioj cijeni iz prvog kruga. Tada se sprovodi postupak licitacije cijene koja raste sve dok na strani tranje ne ostane jedan nalog sa najviom cijenom. Obino se licitiranje po jednoj cijeni obavlja pozivanjem tri puta da uesnici daju dove vie cijene. Ukoliko i posle treeg poziva nema ponude u koja glasi na viu cijenu od poslednje najvie ponuene, aukcija se zakljuuje i kupac hartija od vrijednosti postaje onaj ponua koji je ponudio najviu cijenu. Ukoliko se u postupku akukcije doe do situacije u kojoj dva ili vie naloga imaju istu cijenu za kupca hartija od vrijednosti proglaava se kupac koji je ranije ispostavio nalog.Vrijeme koje se odreuje za podnoenje naloga za prvi i drugi krug je ogranieno i to vrijeme utvruje berza.3.4 Metod blok trgovanjaBlok trgovanje predstavlja metod prethodno dogovorenog trgovanja izmeu ugovornih strana na bileteralnoj osnovi. Metod bolok trgovanja nastao je iz prakse. Kao to smo ve rekli mnoga regulativa berzanskog poslovanja uvedena je na osnovu iskustava trgovanja koja su pretoena u normu. Veoma slikovit primjer kada je prethodno iskustvo pretoenu u berzansku normu jeste blog trgovanje.Blog trgovanje obino obavljaju veliki institucinalni investitori kao to su finansijske institucije, pravna i fizika lica koja ele da trguju velikim brojam hartija od vrijednosti i velikim vrijednostima. Za ovakav nain trgovanja postoji vie razloga kao to su: veliki nalozi mogu da apsorbuju svu likvidnost na suprotnoj strani, u kom sluaju mali nalozi na istoj strani ne mogu biti realizovani,

mali nalozi mogu izgubiti mogunost trgovine,

cijenu akcije po pravilu utvruje veki nalog, te ona u tom sluaju nee biti odreena prema stvarnim trinim uslovima ve prema stavu jednog investitora,

veliki nalog moe biti korien u manipulativne svrhe.Zbog ovih i drugih razloga sve berze svijeta organizuju blok trgovanje tako da veli investitori mogu da trguju, a da ne utiu na cijene.Da bi se blok trgovanje moglo obaviti ono mora da ima odreene karakteristike to su: blog trgovanje se moe obaviti sa akcijama koje se ve nalaze na berzi i kojima se ve trgovalo, odnosno kojima je zakljuena najmanje jedna transakcija,

da trgovanje predmetnim akcijama nije obustavljeno,

blog trgovanje se ne obavlja na zvaninim berzanskim satancima ve na vanberzanskom tritu,

blog trgovina se obavlja izmeu jednog kupca i jednog prodava istog paketa akcija. Prednosti blog trgovanja sastoje se u sigurnosti transakcije, s obzirom da putem berzanske trgovine ne postoji mogunost da jedan dio berzanskog materijala ne bude predat kupcu, zatim sigurnost cijene, bez mogunosti za manipulacijom sa cijenama i naglog povienja cijene.Za blok trgovanje veoma je bitan cijenovni raspon po kojima se mogu zakljuiti transakcije. Cijenovni raspon regulie svaka berza pojedinano zavisno od od cijena postignutih na organizovnom tritu na prethodnih ,,H,, aukcija. Na ovaj nain se obezbjeuje da cijena bloka ne remeti budue trine odnose hartija od vrijednosti koje su predmet bloka.U sutini blok transakcija je dozvoljena transakcija profesionalnih investitora koja se pod odreenim uslovima moe zakljuiti o emu se obavjetava berza. Na tak nain blok transakcija koja je zakljuena van berzanskog tria se samo evidentira na berzi.Ukoliko je predmet blok trgovanja hartija od vrijednosti kojom se trguje metodom preovlaijue cijene potrebno je da se ispune sledei uslovi:1) Najmanje jedna lan berze podnosi u isto vrijeme nalog kupovine i nalog prodaje za istovjetnu hartiju od vrijednosti, po identinoj cijeni i koliini i sa istim datumom saldiranja,

2) Koliina hartija od vrijednosti iz blog transakcije jednaka je najmanje zbiru trgovane koliine datom hartijom od vrijednosti na najee tri berzanaka sastanka (broj berzanskih sastanaka odreuje svaka berza pojedinano).

3) Najvie odstupanje cijene hartija od vrijednosti iz blog transakcije u odnosu na proskjenu ponderisanu preovlaujuu cijenu sa prethodna tri berzanska sastanka je 10%, osim u sluaju kada koliina hartija od vrijednostiu blok transakciji najmanje 20% od ukupnog broja izdatih hartija od vrijednosti iste vrste i iste klase izdavaoca i tada je raspon dozvoljen do 20%.Za saldiranje transakcije obavljene metodom blog trgovanja zaduen je berzanski posrednik koji zastupa prodavca koji dostavlja nalog za odobrenje i registraciju blog transakcije.Kao to je vidljivo za blok transakcije potrebno je ispunjenje dva bitna elemenata, a to su elementi u pogledu cijene i elementi u pogledu koliina. to se tie cijene, poetna cijena na otvaranju blok trgovine ne moe biti nia niti via od ostvarene prosjene ponderisane cijene te akcije sa prethodna, najee tri, berzanska sastanka korigovana za 10%, odnosno za 20%, ako je koliina akcija koja je predmet blok trgovanja najmanje 20% od ukupnog broja izdatih akcija iste vrste i iste klase jednog izdavaoca.Kada je rije o koliini akcija koje su predmet blog trgovine zahtjeva se da ona bu jednaka zbiru kojim se trgovalo na poslednja tri berzanska sastanka. Na ovaj nain obezbejeuju su osnovni postulati blok trgovine, a to su velike koliine i velika vrijednost trgovanja hartijama od vrijednosti. Kada je predmet blog transakcije hartija od vrijednosti kojom se trguje metodom kontinuiranog trgovanja, blok transakcija moe biti zakljuena ako su ispunjeni sledei uslovi:1) Najmanje jedna lan berze podnosi u isto vrijeme nalog kupovine i nalog prodaje za istovjetnu hartiju od vrijednosti, po identinoj cijeni i koliini i sa istim datumom saldiranja,

2) Vrijednost blok transakkcije mora biti najmanje 10% od ukupno izdatog broja hartija od vrijednosti iste vrste, iste klae izdate od strane istog izdavaoca. Neke berze minimalan iznos utvruju u nominalnom iznosu vrijendosti hartija od vriejdnosti.

3) Najvie odstupanje cijene hartija od vrijednosti iz bloh transakcije u odnosu na cijenu na zatvaranju sa prethodnog berzanskog sastanka je 3%.

4 Zakljuak

Trgovanje na berzi je osnovna funkcija berze. Berza kao trina institucija organizuje trgovanje za raun svojih klijenata. Trgovanje ne obavljaju sami klijenti ve to rade za njihov raun berzanski posrednici brokeri i dileri. Da bi se omoguilo trgovanje na berzi potrebno je da berza organizuje prikupljanje naloga (ponude i tranje) da utvrdi pravila trgovanja (metod), da upari naloge ponude i tranje i nakon njihovog uparivanje obezbjedi zakljuivanje transakcija.

Zbog toga svaka berza kreira neophodna dokumenta specifina za berzansko trgovanje. Najea dokumenta koja se koriste u berzanskom poslovanju su: nalog ponude nalog za prodaju, nalog tranje - nalog za kupovinu i zakljunica.

Trgovanje na berzi se obavlja iskljuivo izdavanjem naloga za kupovinu, odnosno naloga za prodaju. Sa stanovita investitora i berze kao organizatora berzanskog poslovanja najznaajnija je podjela naloga sa stanovita cjenovnih ogranienja u koje spadaju trini nalog, limitirani nalog i stop nalog.

Trini nalogom se berzanskom posredniku nalae da kupi ili proda odreene finansijske instrumente po trinim uslovima. To znai da trini nalog nema definisanu cijenu ve izbor najpovoljnije cijene (za kupovinu najnia mogua cijena, a za prodaju najvia mogua cijena) klijent preputa svom berzanskom posredniku.

Limitirani nalog podrazumijeva da je klijent brokeru dao instrukciju da kupi ili proda odreeni finansijski instrument po cijeni koja je nia ili jednaka cijeni koju je odredio klijent za kupovne naloge. Za naloge prodaje limitirani nalog podrazumijeva da je klijent brokeru dao instrukciju da proda finansijski instrument po cijeni koja je via ili jednaka cijeni koju je on utvrdio.

Stop nalog podrazumijeva takvu instrukciju klijenta brokeru kojom nalae da se izvrenje naloga moe obaviti tek kada se trina cijena i stop cijena izjednae. To znai da stop nalog ima elemente limit naloga. U trenutku izjednaavanja trine i stop cijene ovaj nalog se pretvara u trini nalog.

Trgovanje u najoptijem smislu podrazumijeva sueljavanje i realizaciju ponude i potranje. To u stvari znai da bi se proces trgovanja realizovao moraju postojati klijenti prodavci i klijenti kupci. Radi realizacije trgovanja na berzi pored klijenata prodavaca i kupaca moraju postojati i berzanski posrednici. Za berzansko trgovanje zanaajno je ukljuivanje posebnih berzanskih posrednika specijalista ili market mejkera. Oni imaju ulogu da pospjeuju berzansko trgovanje tako to istovremeno istiu i kupovnu i prodajnu cijenu iste hartije od vrijednosti.

Drava, kao subjekt koji potencijalno poseduje veliku vrijednost berzanskog trinog materijala, takoe ima veoma veliku ulogu u berzanskom poslovanju, odnosno trgovanju. Drava na berzi uestvuje preko svojih kompanija u kojima je vlasnik ili preko onih kompanija u kojima je veinski ili manjinski vlasnik ili preko svojih agencija.Ve je reeno da je trgovanje na berzi srce kompletnog berzanskog poslovanja. U osnovi sve berze primjenjuju sline metode trgovanja. Najpoznatije metode trgovanja koje primjenjuju savremene berze su:1) Metod preovlaujue cijene,

2) Metod kontinuiranog trovanja,

3) Metod minimalne cijene,

4) Blok metod.

Bez obzira kojim metodom se trgovalo potncijalne investitore u naelu najvie interesuje promjena cijena i obim trgovanja svakom pojedinanom akcijom. Meutim, kretanje trita u cjelini, njegov usporen ili ubrzan rast, stagnacija ili dinamian pad je u sutini odraz onoga ro se dogaa u privredi odnosne zemlje. Investitori uvijek imaju isti cilj: kupiti to jeftini, a prodati to skuplje. Zbog toga su im potrebni odreeni pokazatelji na osnovu kjih e donositi svoje odluke. Pokazatelji trinih kretanja su berzanski prosjeci i berzanski indeksi. Najpoznatiji berzanski prosjek koji ima i karakteristike indeksa je Dow Jones.5 LiteraturaBERZE I BERZANSKO POSLOVANJE ( Drugo izdanje); dr Jovan Sejmenovi, dr Milan Besla, mr Milomir Amovi, Banja Luka 2012. GodineCENTRALNA BANKA I FINANSIJSKI SISTEM, Djordje Djuki, Ekonomski fakultet, BeogradSKRIPTA ZA STUDENTE, Ivanovi Peria, Fakultet za usluni biznis, Beograd

POSLOVNE FINANSIJE, Vuini Dragan, Univerzitet B. Kari, Beograd, 1993

FINANSIJSKA TRITA I INSTITUCIJE, ivkovi Boko, oki Dejan, Ekonomski Fakultet Beograd, 2006

http://en.wikipedia.org/http://www.google.ba/ Dejan B. oki i Boko ivkovi: Finansijska trita i institucije, Ekonomski fakultet Beograd 2007. godine str. 43.

Branko Vasiljevi: Osnovi finansijskog trita, Zavet 2006. godine, str. 199

Razliiti vremenski period podrazumjeva svaku vremensku razliku u kojoj je pojedinano obavljena kupovina i prodaja.

Dejan oki, Boko ivkovi: Finansijska trita i institucije, Ekonomski fakultet Beograd, 2007. godine, str 544.

U pojedinim sluajevima prema pravilima pojedinanih berzi u toku jednog trgovakog dana moe se utvrditi vie preovlaujuih cijena.