Ekonomika hotelsko turističkih preduzeća - 180 ECTS (Ekonomika … · 2020. 3. 23. ·...

•Ekonomika hotelsko – turističkih preduzeća -180 ECTS

(Ekonomika preduzeća – 240 ECTS)

• Godina/semestar: I/II

•Šifra: 11/II

•Bodova (kredita): 4 ECTS

•Ispit: pismeno i/ili usmeno

•Literatura:1. Ekonomika preduzeća,Berberović,Šunjić-Beus, Stavrić,2000.

2. Ekonomika hotelsko-turističkog preduzeća, Prof. dr Milimir Lojović, Visoka škola za

turizam i hotelijerstvo Trebinje,2015.

3. Primjena teorije ekonomike u poslovanju hotelsko-turističkog preduzeća, Prof. dr

Milimir Lojović Visoka školaza turizam i hotelijerstvo Trebinje, 2015.

•Odg. nastavnik: Pred. dr Andrijana Mrkaić Ateljević

•OPŠTI PRISTUP HOTELIJERSTVU

•Pojmovi hotelijerstvo i ugostiteljstvo potiču od latinske riječihospital, hospitalis (gostinki, gostoljubiv), hospitalitas (gostoprimstvo) odnosno francuske riječi hote koja znači gostoprimac-domaćin.

•Ugostiteljstvo i hotelijerstvo je uslužna privredna djelatnost, i da je hotelijerstvo sastavni dio ugostiteljske djelatnosti.

•Hotelijerstvo je sastavni dio ugostiteljstva ,koje pored uslužnog ima i proizvodni karakter.

•Hotelijerstvo je uslužno-proizvodna privredna djelatnost.

• Djelatnost hotelijerstva

• Ugostiteljski sektor smještaja – pojam

• Ugostiteljski sektor smještaja obuhvata: osnovni i komplementarni smještaj

• Hotelijerstvo možemo definisati kao privrednu djelatnost u okviru ugostiteljstva koja prostorno i funkcionalno objedinjuje usluge smještaja sa uslugama ishrane uključujući i prateće usluge koje njima gravitiraju.

• Turistički “proizvod” se upotrebljava kao jedan zajednički pojam koji uvažava složenost, raznovrsnost i međuzavisnost komponenti u turističkoj ponudi.

• U praksi često postoji opredjeljenje da se značenje termina hotelijerski proizvod smatra kao hotelijerske usluge, hotelske usluge, hotelski produkt ili uslužni proizvod, koji se u teoretskoj i praktičnoj upotrebi čini najprikladnijim.

• Turizam raznovrsna privredna djelatnost, koja se sastoji odrazličitih privrednih i neprivrednih djelatnosti koje zajednosačinjavaju turističku privredu i učestvuju u zadovoljavanjuturističkih potreba.

• Turističku privredu sačinjava:

- ugostiteljstvo (hotelijerstvo i restoraterstvo),

- saobraćaj,

- turističke i putničke agencije,

- trgovina na malo,

- zanatstvo i razne vrste komunalnih djelatnosti.

Od neprivrednih djelatnosti koje na direktan ili indirektan način učestvuju u zadovoljenju turističkih potreba najznačajnije su:

- kulturno-umjetničke djelatnosti,

- sportske djelatnosti,

- rekreacione i dr. djelatnosti.

• Hotelijerstvo je materijalna osnova turizma...

• 50% ukupne turističke potrošnje realizuje se kroz ugostiteljske usluge/proizvode u hotelijerstvu.

• Usluge u hotelijerstvu

• Usluge u hotelijerstvu su:

• - osnovne (imaju ugostiteljski karakter i predstavljaju osnovnu djelatnost hotelijerstva),

• - dodatne (imaju neugostiteljski karakter i mogu egzistirati izvana hotelijerstva).

• Osnovna obilježja usluga u hotelijerstvu :

- neopipljivost,

- nedjeljivost,

- nepostojanost,i

- prolaznost.

Karakteristike uslužnog proizvoda su:

- „Kompaktna materijalna forma u proizvodnom sektoru ishrane, kao parcijalna komponenta produkta pretežno nematerijalna suština,

- heterogenst,

- neopipljivost,

- individualizovan način rada,

- nastanak u prisustvu potrošača,

- istovremenost nastanka i realizacije,

- ne može se uskladištiti,

- posredna (indirektna) prezentacija putem propagandnih sredstava,

- ne može se preprodavati“ (Lj.Kosar).

Položaj hotelijerstva na turističkom tržištu

• Hotelsko-turistička preduzeća posluju pod relativno težim uslovima od preduzeća ostalih djelatnosti. Razlog tome su:

- velike sezonske koncentracije turističke potražnje koje uslovljavaju sezonsko poslovanje brojnih smještajnih kapaciteta,

- velika vrijednost osnivnih sredstava a istovremeno nedovoljno korištenje uslužno-proizvodnih kapaciteta,

- dominantan udio „ živog“ rada.

• Neekonomske funkcije hotelijerstva su:

- Rekreativna funkcija

- Zdravstvena funkcija

- Humanitarna funkcija

- Politička funkcija

- Kulturološka funkcija

• Ekonomske funkcije hotelijerstva su:

- uslužna,

- proizvodna,

- prihodovna,

- izvozna,

- podsticajna, i

- funkcija zapošljavanja.

• EKONOMIKA PREDUZEĆA KAO NAUČNA DISCIPLINA

• Ekonomske nauke su društvene nauke koje proučavaju odnose

među ljudima u procesu proizvodnje, raspodjele, razmjene i

potrošnje materijalnih dobara i usluga.

• Naziv ekonomika dolazi od grčke riječi oikos, što znači kuća i

nomos što znači zakon. Pojednostavljeno, ekonomika bi se mogla

tumačiti kao upravljanje, gazdovanje kućom. Ekonomika se

sadržajno može izjednačiti sa riječju gospodarstvo.

• Podjela ekonomike

• Opšta ekonomika kao naučna disciplina istražuje i objašnjava opšte

ekonomske zakonitosti koje vladaju u nacionalnoj privredi kao

cjelini.

• Posebne ekonomike kao naučne discipline istražuju i objašnjavaju

ekonomske zakonitosti koje vladaju u privrednim granama ili

djelatnostima nacionalne privrede.

• Osim navedena podjele, ekonomika se može podijelitina:

- opštu ili makroekonomiku, i

- mikroekonomiku ili ekonomiku preduzeća.

• Neki autori opštu ekonomiku dijele na :

• makroekonomiku,

• mezoekonomiku , i

• mikroekonomiku.

• EKONOMIKA HOTELSKO –TURISTIČKIH PREDUZEĆA

• Ekonomika hotelsko-turističkih preduzeća je dio posebne ekonomike koja istražuje i objašnjava ekonomske zakonitosti, odnosno ekonomsku stvarnost preduzeća kao osnovnog nosioca tržišnog poslovanja u hoteliejerstvu.

• Struktura ekonomske stvarnosti hotelsko-turističkih preduzeća kao materijalno-organizacionih sistema manifestuje se, kao:

- ulaganja elemenata u uslužno – proizvodni proces reprodukcije,

- rezultati uslužno-proizvodnog procesa,

- faktori koji uslovljavaju ulaganja u uslužno-proizvodni proces,

- izraz kvaliteta uslužno-proizvodnog procesa reprodukcije.

Specifičnosti ekonomske stvarnosti hotelsko-turističkih preduzeća,

koju čine:

- ulaganja u uslužno – proizvodni proces,

- rezultati uslužno – proizvodnog procesa,

- odnosi između ulaganja u uslužno-proizvodni proces i rezultata,

- kvalitet faktora ulaganja u uslužno-proizvodni proces.

Preduzeće kao sistem ima glavni cilj da ostvari maksimalne

rezultate reprodukcije uz minimalna ulaganju u reprodukciju, što

predstavlja opšti princip ekonomske teorije.

• METODE IZUČAVANJA EKONOMIKE

- racionalne

- tehničke

• Racionalne metode ili metode istraživanja su opšti racionalni postupci koji se zasnivaju na logici. To su metode:

- analize,

- sinteze,

- indukacije,

- dedukacije,

- komparacije.

• Tehničke metode u ekonomici hotelsko-turističkih preduzeća su:

- posmatranje,

- ispitivanje i

- eksperiment.

VRSTE HOTELSKO-TURISTIČKIH PREDUZEĆA

- Prednosti i nedostaci -

- dioničarsko društveno (akcionarsko društvo; a.d.),

- društvo sa ograničenom odgovornošću ( d.o.o),

- komanditno društvo,

- ortačko društvo (javno trgovinsko društvo).

• Nedostaci u poslovanju malih i srednjih hotelsko-turističkih

preduzeća su:

- nedostatak relevantnih informacija,

- neodgovarajuće menadžersko iskustvo,

- problemi finansiranja, propisane formalnosti,

- kadrovski problemi, osjetljivost na inflaciju,

- inovacije.

Faktori-potencijali koji uslovljavaju funkcionisanje preduzeća

- prirodni potencijal,

- tehnički potencijal,

- tržišni potencijal,

- uslovi društvene ekonomije,

- kadrovski potencijal,

- finansijski potencijal,

- organizacioni potencijal,

- vrste i karakteristike objekata hotelijerstva.

• POSLOVNA SREDSTVA HOTELSKO-TURISTIČKIH

PREDUZEĆA

• Prema suštinskim karakteristikama u procesu rada poslovna

sredstva hotelsko-turističkih preduzeća mogu se pojaviti u

naturalnom i vrijednosnom (ekonomskom) obliku.

• Naturalni pojavni oblici poslovnih sredstava su: sredstva rada i

predmeti rada izraženi u fizičkim jedinicama. Vrijednosni

(ekonomski) pojavni oblici poslovnih sredstava su:

- osnovna sredstva, i

- obrtna stredstva.

• Osnovna sredstva

• Osnovna sredstva hotelsko-turističkih preduzeća su ona sredstva

koja se u preduzću upotrebljavaju duže od jedne godine, i u tom

vremenu upotrebe osnovna sredstva se troše i postepeno prenose

svoju vrijednost na uslužni proizvod.

Osnovne karakteristike osnovnih sredstava

- u procesu rada stalno zadržavaju svoj osnovni pojavni oblik,

- dio svoje vrijednosti prenose na prodajnu cijenu u obliku

amortizacije,

- koriste se u velikom broju radnih ciklusa, i

- vijek trajanja im je duži od jedne godine.

• Struktura osnovnih sredstava

• Osnovna sredstva hotelsko-turističkih preduzeća se mogu

podijeliti prema dva osnovna kriterija:

- prema pojavnom obliku,

- prema poziciji u uslužno-proizvodnom procesu reprodukcije.

• Prema pojavnom obliku osnovna sredstva možemo razvrstati na

slijedeće četiri grupe:

- nematerijalna sredstva,

- materijalna sredstva,

- finansijska sredstva,

- potraživanja.

• Nematerijalna osnovna sredstva sačinjavaju: osnivačka ulaganja, izdaci za istraživanje i razvoj, patenti, licence, koncesije, zaštitni znaci pravo na žig, pravo na uzorak i ostala slična prava, brend, goodwill.

• Materijalna osnovna sredstva sačinjavaju: zemljišta, građevinski objekti, postrojenja,oprema, šume, alati, pogonski i kancelarijski inventar, namještaj i transportni uređaji, avansi za materijalna sredstva, materijalna sredstva u pripremi .

• Finansijska sredstva, kao osnovna sredstva su: udjeli u povezanim preduzećima, zajmovi u povezanim preduzećima, ulaganja u vrijednosne papire, plasirani krediti, depoziti, kaucije, obavezna dugoročna ulaganja, otkup vlastitih dionica i, ostala dugoročna ulaganja.

• Potraživanja, kao osnovna sredstva su: potraživanja po osnovu osnovnih sredstava od povezanih preduzeća, potraživanja po osnovu prodaje na kredit i ostala potraživanja koja će se naknadno naplatiti a nastala su u vezi s različitim transakcijama na osnovnim sredstvima i imaju dugoročni karakter.

Prema poziciji u uslužno-proizvodnom procesu reprodukcije

osnovna sredstva mogu se podijeliti na:

- osnovna sredstva u funkciji,

- osnovna sredstva izvan funkcije, i

- osnovna sredstva u pripremi.

• Efikasnost korištenja osnovnih sredstava (nekretnina i opreme),

kao fiksne imovine, pokazuje koeficijent obrta fiksne imovine koji

se može izračunati stavljanjem u odnos ukupnog prihoda i

prosječnog stanja fiksne imovine:

• Vrijednost osnovnih sredstava

Razlikujemo tri vrijednosti osnovnih sredstava hotelsko-turističkih

preduzeća:

- nabavnu vrijednost,

- sdašnju vrijednost, i

- revalorizovanu vrijednost (ispravku vrijednosti).

• Nabavna vrijednost osnovnih sredstava obuhvata: fakturnu

vrijednost osnovnog sredstva, troškove prevoza, troškove osiguranja

u prevozu i troškove montaže, a kada je u pitanju uvozna oprema

onda u nabavnu cijenu se uračunava i carina.

• Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće je nabavilo 2010. godine opremu čija je fakturna vrijdnost 100.000 KM. Troškovi transporta opreme 10.000 KM, troškovi montaže 15.000 KM troškovi osiguranja u transportu 5.000 KM. Izračunati nabavnu vrijednost opreme osnovnog sredstva?

Izrada:

Fv = 100.000 KM

Troškovi transporta =10.000 KM

Troškovi montaže =15.000 KM

Troškovi osiguranja u transportu = 5.000 KM

Ztn =10.000 + 15.000 + 5.000 = 30.000 KM

Nv = Fv + Ztn = 100.000 + 10.000 + 15.000 + 5.000 = 130.000 KM

Sadašnja vrijednost osnovnog sredstva dobije se kada se od nabavne vrijednosti oduzme dio vrijednosti osnovnog sredstva koji je utrošen u procesu rada (amortizacija).

• Otpisana vrjednost osnovnih sredstava je utrošena vrijednost osnovnih sredstava u procesu rada a predstavlja razliku između nabavne vrijednosti i sadašnje vrijednosti tih sredstava.

• *Osnovica amortizacije = nabavna vrijednost osnovnog sredstva + investiciono održavanje.

• Odnos osnovnih sredstava i sredstava rada

Sredstva rada i osnovna sredstva su najvećim dijelom istovjetna. Ipak, između njih postoje i neke razlike. Tako u osnovna sredstva spadaju patenti, licence i druga prava, te novčani dio osnovnih sredstava, što se ne ubraja u sredstva rada. Nasuprot tome, u sredstva rada se ubrajaju sitan inventar i alat, koji ne spadaju u osnovna sredstva.

• Postoji razlika između predmeta rada i obrtnih sredstava.Predmeti rada su uži pojam od obrtnih sredstava, jer sva obrtna sredstva nisu predmeti rada. U pojedinim slučajevima neki pojavni oblici obrtnih sredstava nisu predmeti rada kao npr., novčana sredstva, devizni računi, potraživanja po raznim osnovama i sl.

• Iskorištenost kapaciteta hotelsko-turističkih preduzeća

• Hotelsko-turistička preduzeća imaju za cilj da postignu optimalan stepen iskorištenosti kapaciteta, jer time ne samo da se povećava prihod od prodaje uslužnog proizvoda nego se smanjuju fiksni troškovi po jedinici.

Korištenje kapaciteta prati se pomoću pokazatelja pojedinih vrsta kapaciteta u hotelsko-turističkim preduzećima, i može se izražavati u fizičkim jedinicama: brojem ležaja (kreveta), broj mjesta u restoranu, broj obroka koje je moguće pripremiti u tehničko-proizvodnom dijelu.

U praktičnoj analizi iskorištenosti kapaciteta hotelsko-turističkih preduzeća razlikujemo četiri vrste kapaciteta:

- maksimalni (potencijalni),

- planirani,

- ostvareni,

- optimalni.

Stepen korištenja smještajnih kapaciteta hotelsko-turističkih preduzećakoji posluju tokom cijele godine može se izračunati stavljanjem u odnos broja ostvarenih noćenja i ukupnog broja kreveta:

Broj dana korištenja kapaciteta tokom godine izračunava se po formuli:

Stepen iskorištenosti kapaciteta često puta u praksi se izražavapokazateljem: broj dana pune zaposlenosti.

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće raspolaže sa smještajnim

kapacitetom 100 kreveta. U toku godine preduzeće ostvari 18.000

noćenja. Izračunati stepen korištenja smještajnog kapaciteta na

godišnjem nivou, broj dana korištenja i dane pune zaposlenosti

smještajnog kapaciteta.

Izrada:

U hotelsko-turističkim preduzećima (hotelima) koji posluju sezonskistepen korištenja smještajnih kapaciteta može se izračunati pomiću formule:

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće (hotel) koji raspolaže sa100 kreveta, posluje sezonski u periodu koji traje 210 dana i ostvari18.000 noćenja. Koliki je stepen iskorištenosti smještajnogkapaciteta u sezonskom periodu poslovanja?

Izrada:

Stepen korištenja kapaciteta proizvodnog dijela preduzeća (kuhinja) i uslužnog dijela (restoran, kafana) hotelsko-turističkog preduzeća, koji pružaju usluge ishrane i pića, može se izračunati pomoću formule:

Amortizacija osnovnih sredstava

Vrijednosni izraz trošenja osnovnih sredstava i odvajanje sredstava za njihovo obnavljanje naziva se amortizacijom.

U ekonomskoj praksi često puta susrećemo pojam otpisivanje, kao zamjenu za pojam amortizacije. Ustvari, to su dva različita pojma obzirom da otpisivanje nije ekonomski pojam nego knjigovodstveni.

Amortizacija ima dvojak karakter: smanjenje vrijednosti osnovnih sredstava i njihovo transformisanje u novčana sredstva amortizacije.

Trošenje osnovnih sredstava ima dvojak karakter,

- fizičko trošenje,

- ekonomsko trošenje.

Metode obračuna amortizacije

Za obračun amortizacije osnovnih sredstava primjenjuju se dvije

osnovne metode:

- metod vremenske amortizacije, i

- metod funkcionalne amortizacije.

Vremenska amortizacija može se obračunavati pomoću tri metode:

- linearne,

- progresivne, i

- degresivne.

Po linearnoj (proporcionalnoj) metodi, za obračun amortizacije

potrebno je utvrditi godišnju stopu (%a) i godišnji iznos

amortizacije (A).

Primjer: Vijek trajanja osnovnog sredstva je 5 godina. Izračunati

stopu amortizacije i godišnji iznos amortizacije, ako nabavna

vrijednost osnovnog sredstva iznosi 20.000 KM.

Izrada:

Primjer: Stopa amortizacije (%a) za osnovno sredstvo iznosi 20%, a godišnji iznos amortizacije (A) iznosi 20.000KM.

Izračunati:

a) nabavnu vrijednost (Nv)

b) vijek trajanja (Vt)

Izrada:

Funkcionalni metod obračuna amortizacije zasniva se na pretpostavci da se

osnovna sredstva troše u zavisnosti od intenziteta njihovog korištenja pa se u skladu

s tim vrši obračun i amortizacije.

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće je nabavilo turistički autobus od 300.000

KM. Planirani vijek trajanja je 900.000 km. Izračunati amortizaciju po jednom

kilometru, te ukupnu amortizaciju za pređenih 200.000 km, kao i iznos neotpisane

vrijednosti autobusa, te procenat sadašnje vrijednosti i procenat otpisane vrijednosti

osnovnog sredstva.

Izrada:

A= 200.000 km x 0,33 = 66.000 KM

Sadašnja vrijednost (Sv) = Nv – A = 300.000 - 66.000 = 234.000 KM

Otpisana vrijednost (Ov) = Nv - Sv = 300.000 – 234.000 = 66.000 KM

Obrtna sredstva

Obrtna sredstva predstavljaju imovinu kojom raspolažu hotelsko-turistička preduzeća, a koja traju manje od jedne godine i u uslužno-proizvodnom procesu mijenjaju svoj oblik, te posle završenog ciklusa rada ponovo se pojavljuju u prvobitnom obliku.

Obrtna srdstva se pojavljuju u sljedećim oblicima:

- u obliku novca (novac u blagajni, novac na žiro računu, devize, akreditivi, mjenice, čekovi, novac na izdvojenim računima za tekuće potrebe),

- u obliku stvari (materijalni oblik: životne namirnice, pića, nedovršena proizvodnja - jela u pripremi, gotov i proizvodi (gotova jela), zalihe gotovih jela i namirnica, zalihe trgovinske robe, sitan inventar, ambalaža i sl.),

- u obliku prava: potraživanja od kupaca po osnovu realizovanih uslužnih proizvoda, potraživanja po osnovu datih kredita do godinu dana, potraživanja od dobavljača po osnovu avansa, kratkoročni plasmani u vrijednosne papire blagajnički zapisi, čekovi,mjenice i sl., dionice, kratkoročna potraživanja po osnovu participacije.

Kružno kretanje obrtnih sredstava

N - Up - N’

N - Us - N’

N-R-P-R’-N’.

Koeficijent obrta

Koeficijent obrta pokazuje koliko se puta obrtna sredstva u

preduzeću obrnu u toku jednog obračunskog perioda, godine dana.

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće je u toku 2010.

godine ostvarilo ukupan prihod u iznosu od 18.000.000 KM.

Prosječno raspoloživa obrtna sredstva bila su 3.000.000 KM.

Izračunati koeficijent obrta.

Izrada:

Primjer: Koeficijent obrta obrtnih sredstava u hotelsko-

turističkom preduzeću je 6. Izračunati vrijeme trajanja obrta

(dane vezivanja).

Izrada:

Primjer: Vrijeme trajanja obrta u hotelsko-turističkom preduzeću

je 60 dana. Izračunati koeficijent obrta.

Ako su poznate dvije veličine od navedenih, moguće je izračunati treću

veličinu koristeći sledeću formulu:

Vo × UP = ObS × 360.

Primjer: Koliki je koeficijent obrta (Ko) i vrijeme trajanja obrta (Vo) ako je

hotelsko – turističko preduzeće ostvarilo ukupan prihod (UP) u jednoj godini od

120.000 KM uz obrtna sredstva (ObS) od 20.000 KM.

Izrada:

Vo x UP = ObS x 360

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće ima obrtna sredstva

(ObS)u iznosu od 30.000 KM i ostvaruje ukupan prihod (UP)

od 300.000 KM. Izračunati vrijeme trajanja obrta (Vo) i

koeficijent obrta (Ko).

Izrada:

Vo x UP = ObS x 360

Primjer: Vrijeme obrta (Vo) je 60 dana i ukupan prihod

(UP) u iznosu od 180.000 KM. Izračunati kolika su potrebna

obrtna sredstva (ObS) i koliki je koeficijent obrta (Ko) u

hotelsko-turističkom preduzeću.

Izrada:

Vo x UP = ObS x 360

Rezultat iz primjera pokazuje da su potrebna obrtna

sredstva u iznosu od 30.000 KM, i da je koeficijent obrta 6.

Procjena potrebnih obrtnih sredstava

Na veličinu potrebnih obrtnih sredstava utiče niz faktora:

- planirani prihod,

- trajanje uslužno-proizvodnog procesa rada,

- uslovi tržišta na kojem se vrši nabava i plaćanje potrebnih materijala,

- uslovi tržišta u kojima se obavlja prodaja i naplata potraživanja,

- veličina sredstava amortizacije,

- doprinosi,

- porezi,

- plate zaposlenih i td.

Izvori poslovnih sredstava hotelsko-turističkog preduzeća dijele

se na:

- vlastite,

- dopunske (tuđe).

Vlastiti izvori poslovnih sredstava su oni koje hotelsko-turistička

preduzeća formiraju iz vlastite dobiti.

Dopunski izvori (tuđi) poslovnih sredstava se koriste kada hotelsko-

turistička preduzeća nemaju dovoljno sredstava iz vlastitih izvora.

Početna poslovna sredstva prilikom osnivanja hotelsko-turističkih

preduzeća obezbjeđuje osnivač, koja mogu biti:

- dugoročni krediti,

- osnivački ulozi u obliku trajnih uloga,

- dioničarski kapital,

- kapital privatnog inokosnog vlasnika, i sl.

U procesu poslovanja izvori poslovnih sredstava mogu biti:

- izdvajanje iz dobiti,

- kreditna sredstva s obavezom vraćanja,

- dobivena sredstva bez obaveze vraćanja, i

- kratkoročne obaveze.

Kapital i obaveze

Strukturu izvora poslovnih sredstava u hotelsko-turističkim

preduzećima sačinjava: kapital i obaveze.

Kapital predstavlja trajne izvore sredstava koja su trajno unešena

u hotelsko-turističko preduzeće.

Vrijednost imovine (osnovnih i obrtnih sredstava) koja pripada

vlasnicima naziva se kapital ili vlasnička glavnica.

Trajni osnivački i akcionarski (dioničarski) kapital predstavlja izvor

koji je dobiven od osnivača ili kupaca akcija, bez obaveze vraćanja.

Izvori ovog kapitala mogu biti:

- dioničarske akcije,

- povećane vrijednosti akcija (premije),

- trajni ulozi domaćih lica trajni ulozi stranih lica, i

- trajni ulog inokosnog vlasnika.

Dugoročne obaveze mogu nastati na slijedeće načine:

- dugoročni krediti,

- obaveze na osnovu dugoročnih ulaganja, i

- dugoročna razgraničenja.

Kratkoročne obaveze hotelsko-turističkih preduzeća često se

nazivaju tekuće obaveze, obzirom da im je rok dospjeća do godine

dana. Kratkoročne obaveze mogu nastati na osnovu:

- kratkoročnih kredita,

- obaveza prema dobavljačima,

- obaveza po izdatim čekovima, mjenicama i sl.,

- obaveze prema radnicima (plate i sl.),

- obaveze za poreze i doprinose,

- kratkoročna razgraničenja,

- obračunati a neuplaćeni rashodi,

- unaprijed naplaćeni i odloženi prihodi, i

- kratkoročne obaveze.

U izvore poslovnih sredstava koji imaju isti tretman kao i vlastiti

kapital ulazi i rezervni kapital i dugoročna rezervisanja.

RASHODI

U širem smislu, rashodi su svako smanjenje vrijednosti imovine preduzeća nezavisno od razloga smanjenja. U užem smislu rashodi su smanjenje vrijednosti hotelsko-turističkih preduzeća koje nastaje neplanirano, nepredviđeno i nisu namjenjeni stvaranju novog uslužnog proizvoda.

Rashodi u širem smislu mogu biti:

- redovni, i

- vanredni.

Redovni rashodi su troškovi koji su namjenjeni stvaranju novog uslužnog proizvoda (to je ulkakulisani trošak).

Vanredni rashodi nisu povezani sa stvaranjem novog uslužnogproizvoda, (usluga/proizvoda) kao npr. razne vrste manjkova, štete uzrokovane višom silom i sl. Dakle, rashodi su pojam koji se koriste u širem smislu od pojma troškova, jer obuhvataju neke rashode koji nisu ukalkulisani u cijenu koštanja kao trošak, odnosno rashode koji nisu vezani za redovni proces rada, a nisu planirani i imaju vanredni karakter.

Troškovi

Trošenje elemenata u uslužno-proizvodnom procesu je tehničkiproces čiji se obim može izraziti fizičkim jedinicama mjere, ali iekonomski proces čiji se obim izražava vrijednosno u novcu.

Osim trošenja elemenata u uslužno-proizvodnom procesu, u ukupne troškove uračunava se i vrijednost tuđih usluga, plaćene obaveze prema državi.

Ako se troškovi izkazuju u naturalnim fizičkim jedinicama onda to trošenje nazivamo utrošak. Znači, utrošci predstavljaju fizički izraz trošenja pojedinih elemenata u uslužno-proizvodnom procesu rada.

Suprotno utrošcima, troškovi predstavljaju novčani izraz (izdatak) utrošaka pojedinih elemenata u uslužno-proizvodnom procesa.

Dakle, troškovi su u novcu izraženi utrošci predmeta rada, sredstava rada i „živog“ rada, koji su neophodni za uslužno-proizvodni proces u hotelsko-turističkim preduzećima.

Iz definicije troškova proizilazi da se troškovi utrošci izraženi u vrijednosnom obliku:

- predmete rada,

- sredstava za rad,

- živog rada,

- tuđih usluga,

- drugih materijala,

- energije.

Pojmu troškova odgovara pojam poslovni rashodi.

Podjela troškova prema različitim kriterijima

Glavni kriteriji podjele troškova su:

- prema elementima procesa rada (sredstava za rad, predmeti rada i

troškovi rada),

- prema mjestima nastanka troškova (troškovi pojedinih

organizaciono-poslovnih jedinica),

- prema nosiocima troškova (torškovi po jedinici uslužnog proizvoda,

usluge/proizvoda),

- prema načinu obračuna po nosiocima troškova (direktni i

indirektni troškovi), i

- prema zavisnosti od iskorištenosti kapaciteta (fiksni i varijabilni

troškovi).

Podjela troškova prema elementima procesa rada

Da bi se „proizveo“ novi uslužni proizvod potrebno je u uslužno-proizvodni proces rada unijeti slijedeće elemente, koji u vrijednosnom obliku predstavljaju troškove:

- sredstva za rad,

- predmeta rada,i

- rada.

Troškovi sredstava rada

Troškove sredstava za rad sačinjavaju:

- amortizacija,

- troškovi investicionog održavanja,

- troškovi tekućeg održavanja,

- troškovi osiguranja osnovnih sredstava,

- kamate na kredite za nabavku osnovnih sredstava, i

- ostali troškovi koji su povezani za ovu kategoriju sredstava.

Na visinu troškova sredstava rada utiču brojni faktori, a

najvažniji su:

- cijena i uslovi nabavke sredstava rada,

- visina amortizacije,

- investiciono održavanje,

- tekuće održavanje,

- premije osiguranja, i

- visina kamate na kredite za nabavku osnovnih sredstava.

Troškovi predmeta rada

Troškovi predmeta rada (troškovi materijala) u hotelsko-turističkim

preduzećima najviše proizilaze iz osnovne djelatnosti pružanja

usluga smještaja i ishrane.

Prosječna zastupljenost troškova predmeta rada u ukupnim

troškovima poslovanja hotelsko-turističkih preduzeća kreće se u

rasponu između 30 do 40 %, dok preduzeća čija tehnologija radnog

procesa zahtijeva sektor ishrane u kome je dominantna proizvodna

funkcija reprodukcionog procesa, sa učešćem životnih namirnica i

pića kao troškova materijala za izradu učestvuju u strukturi

ukupnih troškova sa 50 do 60%.

U hotelsko-turističkim preduzećima troškovi predmeta rada kao

materijalni troškovi predstavljaju značajnu stavku u ukupnim

troškovima. Na visinu ovih troškova u značajnoj mjeri utiču faktori:

- cijene materijala

- kvalitet materijala, i

- racionalno trošenje materijala.

Troškovi rada (radne snage)

Troškovi rada predstavljaju bruto-zarade (naknade) zaposlenih u

hotelsko-turističkim preduzećima koje obuhvataju neto-zarade

zaposlenih po osnovu utrošenog i minulog rada, doprinose i poreze

koje su preduzeća u zakonskoj obavezi da nadoknađuju prema

državi.

Troškovi živog rada u hotelima koji posluju tokom cijele godine u

zavisnosti od tipa, kategorije i kapaciteta hotela učestvuju u

strukturi ukupnih troškova sa 20-25%, dok u hotelima koji imaju

sezonski karakter poslovanja učešće troškova zarada su nešto niži .

U hotelsko-turističkim preduzećima rad (radna snaga) je najvažniji

elemenat uslužno-proizvodnog procesa. Rad predstavlja svjesnu i

svrsishodnu aktivnost radnika na pružanju ugostiteljskih usluga radi

zadovoljenja potreba potrošača, odnosno kupaca.

Uslužni karakter podrazumijeva individualizaciju rada na svakom

radnom mjestu u preduzeću.

Podjela troškova prema mjestima nastanka

Razvrstavanje troškova po mjestu njihovog nastanka je

neophodno radi razvrstavanja i kontrole troškova prema

njihovim nosiocima.

U širem smislu riječi mjesta troškova u hotelskim objektima

predstavljaju pojedine ekonomsko-organizacione jedinice kao

što su kuhinja, recepcija, restoran, aperitiv bar, garaže,

praonice i sl., a u administraciji službe: računovodstva,

marketinga, opštih i zajedničkih poslova i sl.

Prema mjestu nastanka troškova troškove možemo dodatno razvrstati i na:

- glavna mjesta troškova,

- pomoćna mjesta troškova,

- zajednička mjesta troškova.

Glavna mjesta troškova u hotelsko-turističkim preduzećima su pojedine organizaciono-radne jedinice u kojima se obavlja osnovna djelatnost preduzeća (kuhinja, restoran, hotelska soba, točionica pića).

Pomoćna mjesta troškova predstavljaju organizaciono-radne jedinice u kojima se obavlja sporedna djelatnost preduzeća (praonica, garaža, pekara i sl.).

Zajednička mjesta troškova obuhvata ona radna mjesta u kojima se obavljaju zajednički poslovi u okviru zajedničkih službi koje čine uprava i administracija.

Podjela troškova prema načinu obračuna po nosiocima

Prema ovoj identifikaciji troškove možemo podijeliti na:

- direktne troškove,

- indirektne troškove.

Direktni troškovi su oni troškovi koji se direktno odnose na

konkretnog nosioca troškova, odnosno na uslužni proizvod.

Indirektni troškovi su troškovi koji se ne mogu direktno evidentirati

na mjestu njihovog nastanka kao ni na određenom nosiocu ili grupu

nosilaca troškova, a nazivaju se još opštim, režijskim, i zajedničkim

troškovima.

Procenat raspodjele indirektnih troškova (formula):

U hotelsko-turističkim preduzećima u zavisnosti o tome gdje

troškovi nastaju indirektni troškovi mogu se podijeliti na:

- Troškove uslužno-proizvodne režije,

- Troškove opšte uprave i prodaje (troškovi zajedničkih službi).

Primjer: Raspoređivanje indirektnih troškova prema nosiocima:

U hotelsko-turističkom preduzeću razlikuju se tri kategorije soba.

Ukupni indirektni troškovi su 49.500 KM. Direktni troškovi

kategorija soba: I- 20.000, II- 15.000, III- 10.000 KM.

Kategorije

Direktno

troškovi

Koeficijent

raspodjele

Indirektni

troškovi

I kategorija 20.000 1,10 22.000

II kategorija 15.000 1,10 16.500

III katrgorija 10.000 1,10 11.500

UKUPNO 45.000 49.500

Pomoću koeficijenta rasporediti indirektne troškove na pojedine kategorije

soba kao nosioce.

Podjela troškova u zavisnosti od stepena iskorištenosti kapaciteta

Ukupni troškovi u hotelsko-turističkim preduzećima na osnovu kriterijanjihove zavisnosti od stepena iskorištenosti kapaciteta dijele se na dvijegrupe.

1. Fiksne troškove.

2. Varijabilne troškove.

Fiksni troškovi dijele se na:

a) Apsolutno fiksne, i

b) Relativno fiksne.

Varijabilni troškovi dijele se na:

a) Proporcionalne,

b) Progresivne, i

c) Degresivne.

Elastičnost troškova (koeficijent reagibilnosti)

Jedna od mjera kretanja troškova u odnosu na promjenu obima prometa(iskorištenosti kapaciteta) je koeficijent elastičnosti ili reagibilnostitroškova (ET) koji pokazuje za koliko će se procenata povećati ilismanjiti troškovi ako se obim prometa poveća za jedan procenat iobrnuto.

Stepen reagibilnosti troškova predstavlja kvantitativni odnos promjena troškova i promjena obima prometa.

Primjer: Izračunati koeficijent elastičnosti troškova ako se obimprometa poveća sa 40.000 na 60.000 noćenja, a ukupni troškovi se povećaju sa 12.000 na 36.000 KM. Šta znači dobijeni rezultat?

Koeficijent elastičnosti troškova pokazuje da za svaki jedan procenatpovećanja prometa ukupni troškovi će porasti za 4%; što predstavljaprogresiju troškova.

Fiksni troškovi

Fiksni (stalni, konstantni) troškovi u ukupnom iznosu ostaju

nepromijenjeni bez obzira na stepen iskorištenosti kapaciteta. Ovi

troškovi nastaju i u uslovima kad se kapaciteti preduzeća ne koriste,

pa ih još nazivamo troškovima kapaciteta ili vremenskim

troškovima.

Hotelsko-turistička preduzeća (hoteli) koji sezonski posluju

posebno su osjetljivi na ovu vrstu troškova. U hotelijerstvu fiksni

troškovi učestvuju od 70-80% u strukturi ukupnih troškova.

Odnos fiksnih troškova i ukupnih troškova predstavlja koeficijent

fiksnih troškova.

Primjer: Ako su ukupni troškovi u hotelsko-turističkom preduzeću200.000 KM a ukupni fiksni troškovi 160.000 KM, koliki je koeficijent fiksnih troškova:

Izrada:

Koeficijent fiksnih troškova u navedenom primjeru pokazuje dafiksni troškovi u strukturi ukupnih troškova u hotelsko-turističkompreduzeću učestvuju sa 80%.

Apsolutno fiksni troškovi

Apsolutno fiksni troškovi su nepromjenjljivi (stalni, konstantni) nezavisno od promjene stepena iskorištenosti kapaciteta ipredstavljaju tipične troškove kapaciteta.

U apsolutno fiksne troškove u hotelsko-turističkim preduzećimaspadaju:

- amortizacija (vremenska),

- kamate na kredite,

- premije osiguranja,

- zakupnine,

- investiciono održavanje ukalkulisano u cijenu koštanja,

- plate radnika (ako nisu vezane za učinak),

- ostali troškovi fiksnog karaktera.

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće (hotel) ima ukupne fiksne troškoveu iznosu od 4.000 KM:

- amortizacija 2.500 KM

- osiguranje 1.000 KM

- troškove zakupnine 500 KM. Izračunati ukupne fiksne troškove i

prikazati tabelarno i grafički:

a) kretanje apsolutno fiksnih troškova,

b) kretanje apsolutno fiksnih troškova po jedinici prometa

Obim prometa (ostvareni

broj pansiona)Ukupni apsolutno fiksni

troškovi

Apsolutno fiksni troškovi

po jedinici prometa

4 4.000 1.000

8 4.000 500

16 4.000 250

24 4.000 166

32 4.000 125

40 4.000 100

48 4.000 83

56 4.000 71

Grafički prikaz apsolutno fiksnih troškova

0 10 20 30 40 50 OBIM PROM ETA(ost. br. pans.)

8; 500

16; 250

24; 16632; 125

40; 10048; 8356; 71

0 20 40 60 80 OBIM PROMETA(ost. br. pans.)

AFT PO JEDINICI

Relativno fiksni troškovi

Relativno fiksni troškovi se pojavljuju prilikom prelaska iz jedne zone (stepena) u drugu zonu iskorištenosti kapaciteta. Kada hotelsko-turistička preduzeća povećavaju iskorištenost kapaciteta dolazi do naglog povećanja fiksnih troškova koji izazivaju nagli porast ukupnih fiksnih troškova, a posljedica je odluka preduzeća za povećanjem obima prometa.

Relativno fiksni troškovi su:

- plate sezonskih radnika,

- troškovi tekućeg održavanja,

- troškovi vode, energije, goriva,

- razne društvene obaveze,

- doprinosi komorama i udruženjima,

- otpis sitnog inventara,

- reprezentacije, propagande, reklame,

- dodatna amortizacija i sl.

Primjer: Ukupni fiksni troškovi (UFT) u hotelsko-turističkom

preduzeću iznose 24.000 KM, a planirani obim prodaje iznosi 12.000

KM. Ukupni fiksni troškovi po jedinici prometa (uft) iznose 2 KM

(24000:12000).

Ako preduzeće ostvari promet od 10.000 KM, onda je iskorišteno

ukupno 20.000 KM fiksnih troškova (10.000 x 2), a to znači da je

ostalo 4.000 KM neiskorištenih fiksnih troškova zbog neostvarenja

planiranog obima prodaje.

Tabelarni prikaz kretanja ukupnih relevantno fiksnih troškova i

relativno fiksnih troškova po jedinici prometa.

Obim prometa (ostvareni broj

pansiona)

Ukupni relativni fiksni troškovi Relativno fiksni troškovi po

jedinici prometa

20 8.000 400

40 8.000 200

60 8.000 133

80 8.000 100

80 12.000 150

100 12.000 120

120 12.000 100

120 16.000 133

140 16.000 114

160 16.000 100

Grafički prikaz relativno fiksnih troškova po jedinici prometa400

110100

0 50 100 150 OBIM PROM ETA(ost. br. pans.)

• Grafički prikaz kretanja ukupnih relativno fiksnih troškova za

različite obime prometa

20 40 60 80 100 120 140 OBIM PROM ETA(ost. br. pans.)

ZONA I

ZONA II

ZONA IIIUrFT

Varijabilni (promjenljivi) troškovi

Varijabilni ili promjenljivi troškovi su oni troškovi koji se mijenjaju

u zavisnosti o promjeni stepena iskorištenosti kapaciteta (obima

prometa).

U varijabilne troškove hotelsko-turističkih preduzeća spadaju:

- namirnice i pića,

- ostali materijali,

- nabavna vrijednost trgovačke robe,

- provizije putničkim agencijama,

- porez na promet,

- ostali troškovi koji se mijenjaju s promjenom stepena

iskorištenosti kapaciteta.

Proporcionalno-varijabilni troškovi

Ukoliko se troškovi mijenjaju proporcionalno u odnosu na kretanje

prometa nazivaju se proporcionalni troškovi, odnosno, oni prate

kretanje stepena korištenja kapaciteta.

Kao najznačajniji proporcionalno-varijabilni troškovi u hotelsko-

turističkim preduzećima su: utrošena vrijednost sirovina i

materijala namirnica i pića, a mogu biti i troškovi ambalaže,

parkiranja, napitaka i sl.

Tabelarni prikaz kretanja ukupnih proporcionalno-varijabilnih

troškova i proporcionalno-varijabilnih troškova po jedinici prometa.

Obim prometa

(ostvareni broj

pansiona)

Ukupni proporcionalno

varijabilni troškovi

Proporcionalno

varijabilni troškovi po

jedinici prometa

200 3.000 15

220 3.300 15

240 3.600 15

260 3.900 15

280 4.200 15

Grafički prikaz ukupnih proporcionalno-varijabilnih troškova troškova

Grafički prikaz proporcionalno - varijabilnih troškova po jedinici

220 240 260 280 OBIM PROM ETA(ost. br. pans.)

Primjer: Na osnovu pokazatelja iz prethodne tabele izračunati

koeficijent reagibilnosti proporcionalno-varijabilnih troškova ako se

broj pansiona poveća sa 260 na 280, a troškovi sa 3.900 na 4.200

Primjer: P1......260 pan. T1.....3.900 KM ΔP ΔT

P2......280 pan. T2.....4.200 KM 20 300

Progresivno-varijabilni troškovi

Progresivno kretanje varijabilnih troškova karakteriše njihov bržirast u odnosu na rast obima prometa.

Progresivno kretanje varijabilnih troškova je nepovoljno zaposlovanje hotelsko-turističkih preduzeća i može se pojavitiprilikom nekvalitetne, ili nepovoljnih uslova nabavke materijala, kao i povećanog rastura, kvara i loma, i sl.

Tabelarni prikaz kretanja progresivno-varijabilnih troškova iprogresivno-varijabilnih troškova po jedinici.

Obim predmeta

(ostvareni broj

pansiona)

Ukupni progresivno

– varijabilni troškovi

Progresivno-

po jedinici prometa

200 400.000 2.000

400 820.000 2.050

600 1.300.000 2.166

800 1.760.000 2.200

1000 2.500.000 2.500

Grafički prikaz kretanja progresivno-varijabilnih troškova

Grafički prikaz kretanja progresivno-varijabilnih troškova pojedinici

0 200 400 600 800 1000

hiljad

OBIM PROM ETA(ost. br. pans.)

20002050

2166 2200

0 200 400 600 800 1000 OBIM PROM ETA(ost. br. noćenja)

Primjer: Izračunati koeficijent reagibilnosti progresivno-varijabilnihtroškova kada se obim prometa poveća sa 800 na 1.000 noćenja, a troškovi sa 1.760.000 na 2.500.000 KM.

P1…….800 noć. T1…..1.760.000 ΔP ΔT

P2…….1.000 noć. T2…...2.500.000 200 740.000

Koeficijent reagibilnosti progresivno-varijabilnih troškova pokazuje

da su troškovi u progresiji jer je K > 1 (1,68).

Degresivno kretanje pokazuju uglavnom troškovi pomoćnih

materijala koji se koriste u pripremanju hrane, troškovi pogonske

energije, putni troškovi i drugi troškovi.

Tabelarni prikaz kretanja degresivno-varijabilnih troškova i

degresivno-varijabilnih troškova po jedinici prometa.

Obim prometa

(ostvareni broj

noćenja)

Ukupni degresivno –

Degresivno-

po jedinici prometa

50 100.000 2.000

100 190.000 1.900

150 240.000 1.600

200 250.000 1.250

250 275.000 1.100

Grafički prikaz kretanja ukupnih degresivno-varijabilnih troškova

100.000

190.000

240.000250.000

275.000

100.000

150.000

200.000

250.000

UDV TUDT

0 50 100 150 200 250 OBIM PROM ETA(ostvareni br. noćenja)

Grafički prikaz degresivno-varijabilnih troškova po jedinici prometa

20001900

0 50 100 150 200 250 OBIM PROM ETA(ostvareni br. noćenja)

Primjer: Izračunati koeficijent reagibilnosti degresivno-varijabilnih troškova za obim prometa od P1 = 200 i P2 = 250 noćenja, a troškovi sa 250.000 na 275.000 KM.

P1……200 noć. T1…..250.000 KM ΔP ΔT

P2…….250 noć. T2……275.000 KM 50 25.000

Koeficijent reagibilnosti degresivno-varijabilnih troškova je manji

od 1 i iznosi 0,4 što pokazuje da su troškovi u degresiji.

Kretanje troškova u odnosu na promet

UT = FT + VT

Ukupni troškovi se različito ponašaju u odnosu na obim prometa,

pri različitim nivoima korištenja kapaciteta pokazuju različite

stepene elastičnosti (reagibilnosti) od nule do maksimalnog

stepena korištenja kapaciteta.

U hotelsko-turističkim preduzećima varijabilni troškovi najvećim

dijelom proporcionalni (namirnice, pića, sirovine i materijali),

porastom prometa imaju stalnu tendenciju rasta, što predstavlja

progresivno kretanje troškova.

Fiksni troškovi s porastom prometa djeluju degresivno, a varijabilni

troškovi djeluju progresivno na kretanje ukupnih troškova u

hotelsko-turističkim preduzeću.

Najveći uticaj na kretanje troškova po jedinici prometa imaju:

- fiksni, i

- proporcionalno-varijabilni troškovi.

Zone troškova

U zavisnosti od odnosa između uticaja pojedinih vrsta troškova i

obima prometa mogu se razlikovati slijedeće zone troškova:

- Zona degresije,

- Zona progresije,

- Zona optimalnosti.

Zona degresije

Zona degresije troškova polazi od nultog stepena iskorištenostikapaciteta do granice degresije troškova koja se prosječno nalaziiznad ¾ kapaciteta.

Zona progresije

Zona progresije troškova se nalazi između zone optimalnosti imaksimalnog stepena iskorištenosti kapaciteta. U ovoj zoni troškovidobivaju progresivan karakter, zbog preopterećenosti kapaciteta pa troškovi rastu brže od rasta prometa kako u apsolutnom iznosu.

Zona optimalnosti

Analizirajući dinamiku troškova i iskorištenosti kapaciteta može se zaključiti da se najbolja rentabilnost preduzeća postiže u zonioptimalnosti.

Optimalni stepen iskorištenosti kapaciteta u korelativnoj je veziizmeđu odnosa obima prometa i ukupnih troškova po jediniciuslužnog proizvoda. Optimalan stepen iskorištenosti kapacitetaostvaruje se kada se izjednače ukupni i granični troškovi po jediniciuslužnog proizvoda, odnosno prosječnih graničnih troškova.

U zoni optimalnosti troškovi dobijaju proporcionalni karakter, štoznači da su po jedinici uslužnog proizvoda nepromjenljivi, zbogčega hotelsko-turistička preduzeća u zoni optimalnosti(proporcionalnosti) ostvaruju najveći profit s aspekta rentabilnosti.

Grafički prikaz kretanja ukupnih troškova po zonama

OBIM FIZIČKOGPROMETA

ZONA DEGRESIJE

ZONA OPTIMALNOSTI

ZONAPROGRESIJE

Prosječni troškovi

Za uspješno vođenje poslovne politike hotelsko-turističkih

preduzeća neophodno je poznavanje kretanje troškova po jedinici

fizčkog obima prometa, odnosno kretanje prosječnih troškova po

zonama korištenja kapaciteta (obima prometa).

Grafički prikaz kretanja prosječnih troškova po zonama

OBIM FIZIČKOGPROMETA

ZONA DEGRESIJE

ZONA OPTIMALNOSTI

ZONAPROGRESIJE

Ako su ukupni troškovi zbir ukupnih fiksnih i ukupnih varijabilnihtroškova (UT = FT + VT) onda: ukupni prosječni troškovi predstavljajuzbir prosječnih fiksnih (ft) i prosječnih varijabilnih troškova (vt):

Prosječni troškovi = prosječni fiksni troškovi + prosječni varijabilnitroškovi

ut = ft + vt

Kretanje ukupnih i prosječnih troškova

Kretanje ukupnih i prosječnih troškova uslovljeno je strukturomtroškova (odnosom fiksih i varijabilnih troškova) i stepenom korištenjakapaciteta.

fizičkog

prometa

Fiksni

troškovi

Varijabilni

troškovi

Ukupni

troškovi

Prosječni

troškovi po

jedinici prometa

0 200 0 200 -

10 200 300 500 50

20 200 500 700 35

30 200 700 900 30

40 200 900 1.100 27.5

50 200 1.100 1.300 26

60 200 1.300 1.500 25

70 200 1.500 1.700 24.3

80 200 1.700 1.900 23.8

90 200 1.900 2.100 23.3

Grafički prikaz ukupnih troškova

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 FIZIČKI OBIM PROMETA

Grafički prikaz prosječnih troškova po jedinici fizičkog obimaprometa

3027,5

26 25 24,3 23,8 23,3

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Granični (marginalni) troškovi

Granični troškovi u hotelsko-turističkim preduzećima predstavljajudodatne prosječne troškove za dodatni fizički obim prometa, odnosno, oni su prosječni troškovi između dva nivoa fizičkog obima prometa.

Granični ili marginalni troškovi obuhvataju dodatne troškove zadodatni fizički obim prometa pri postojećem stepenu korištenjakapaciteta. Odnosno, granični troškovi su promjena ukupnih troškova, zbog promjene fizičkog obima prometa za jednu jedinicu:

U hotelsko-turističkim preduzećima najčešća primjena graničnih ilimarginalnih troškova je u vezi sa donošenjem odluka o produženjuturističke sezone poslovanja i određivanju visine prodajne cijene, povećanja obima prometa u vremenskom periodu produženja sezoneposlovanja.

GT = granični troškovi

ΔUT = promjena ukupnih troškova

ΔP = promjena fizičkog obima prometa.

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće ima ukupne troškove 4.200 KM zafizički obim prometa od 8 noćenja, a ukupne troškove u iznosu od 5.800 KM za fizički obim prometa od 9 noćenja. Koliko iznose granični(maginarni) troškovi?

Izrada:

UT = 4.200 KM – (za 8 noćenja)

UT = 5.800 KM – (za 9 noćenja)

Oportunitetni troškovi

• Oportunitetni troškovi (eng. Oportunity Cost) predstavljaju vrijednostkoja je mogla biti ostvarena da su resursi bili uloženi na najbolji način, tj. pokazuje vrijednost koja je izgubljena zato što resursi nisu uloženi u najbolju upotrebnu varijantu.

Remanencija troškova je pojava kada ukupni troškovi opadaju sporijenego što opada obim prometa,odnosno iskorištenost kapaciteta.

Metode raščlanjivanja ukupnih troškova

U strukturi ukupnih troškova preduzeća kao sistema pojavljuju se tri komponente troškova:

- fiksni troškovi,

- relativno fiksni troškovi, i

-proporcionalno-varijabilni troškovi.

Kada se ukupni troškovi analiziraju u okviru jedne organizaciono-poslovne jedinice preduzeća, u tom slučaju se uočavaju dvijekomponente ukupnih troškova, i to:

- proporcionalno-varijabilni troškovi, i

- fiksni troškovi.

Metode utvrđivanja fiksne komponente u ukupnimtroškovima

U praksi hotelsko-turističkih preduzeća pojavljuju se tri komponente troškova: fiksni, proporcionalno-varijbilni i relativno-fiksni troškovi

Raščlanjivanje, odnosno odvajanje fiksne komponente odproporcionalno-varijabilne komponente najčešće se vrši primjenomslijedećih metoda:

1. metoda knjigovodstvenog odvajanja fiksne komponente,

2. metoda interpolacije, i

3. metoda linije trenda.

Metoda linije trenda

Utvrđivanje fiksne komponente pomoću metode linije trenda vrši se na dva načina:

a. grafički, i

b. metodom najmanjih kvadrata

Metoda najmanjih kvadrata je najpouzdanija metoda za utvrđivanjeiznosa varijabilne i fiksne komponente u strukturi ukupnihtroškova. Izračunavanje ovih komponenti troškova zasniva se najednačini linearne funkcije:

Y = a + bx

Odnosno:

UT = FT + pvt x Q

- UT - ukupni troškovi

- FT - fiksni troškovi

- Pvt - proporcionalno-varijabilni troškovi po jedinici prometa

- Q - obim prometa.

POJAVNI OBLICI REZULTATA POSLOVANJA

HOTELSKO-TURISTIČKIH PREDUZEĆA

Rezultati poslovanja hotelsko-turističih preduzeća su efekti (učinci)

koje preduzeća ostvaruju u određenom vremenskom periodu. Oni se

ispoljavaju kao rezultati transformacije ekonomskih elemenata

ulaza (inputa) u izlaze (outpute) kroz uslužno-proizvodni proces.

Rezultati poslovanja hotelsko-turističkih preduzeća su kvantitativna

i kvalitativna mjerila uspjeha poslovanja, najčešće preko:

- ukupnog prihoda.

- fizičkog obima ostvarenih rezultata.

Ukupan prihod kao rezultat poslovanja

Svrha poslovanja hotelsko-turističkih preduzeća je da se prodajom uslužnog proizvoda na tržištu ostvare prihodi iz kojih će se podmirivati troškovi i obaveze nastale poslovanjem i proširenjem materijalne osnove rada.

Ukupan prihod zavisi od:

- fizičkog obima prometa,

- prodaje i

- tržišta.

Prema Međunarodnim računovodstvenim standardima (MRS) prihodi su svrstani prema slijedećim grupama:

- prihodi od prodaje robe,

- prihodi od prodaje proizvoda i usluga,

- prihodi od aktiviranja učinaka i robe,

- promjena vrijednosti zaliha učinaka,

- prihodi od premija,

- prihodi od subvencija,

- prihodi od dotacija,

- prihodi od donacija i td.,

- drugi poslovni prihodi,

- finansijski prihodi,

- ostali prihodi

- prihodi od usklađivanja vrijednosti imovine,

- vanredni prihodi i prenos prihoda.

Prihodi u hotelsko-turističkim preduzećima sastoje se od:

- prihoda od smještaja,

- prihoda od usluga hrane i pića na domaćem i stranom tržištu,

- zajedničkih prihoda po osnovu ugovora na domaćem i stranom tržištu,

- prihoda po osnovu raznih donacija, i sl.

- ostalih prihoda.

U hotelsko-turističkim preduzećima sa sezonskim poslovanjem

karakteristična je struktura prihoda:

- prihodi od pansiona (pansionski prihodi),

- vanpansionski prihodi: hrana, piće, trgovina od suvenira i sl.,

- ostali prihodi (zakupnine, prihodi od kamata, vanredni prihodi i

Ukupan prihod se može definisati kao ukupno realizovana količina

proizvoda i usluga, ili ukupna suma novca, koju preduzeće ostvaruje

prodajom proizvoda i usluga.

Ukupan prihod se izračunava kao proizvod ukupne količine

usluga/proizvoda i cijene po jedinici.

UP = Q x c

UP - ukupan prihod

Q - količina (usluga/proizvoda) uslužnog proizvoda

C - cijena po jedinici uslužnog proizvoda

Prosječan prihod

Prosječan prihod predstavlja prihod po jedinici uslužnog proizvoda:

ØPr – prosječan prihod

UP – ukupan prihod

Q – količina (usluga/proizvoda) uslužnog proizvoda

Granični prihod (marginalni)

Marginalni prihod (MPr) predstavlja promjenu ukupnog prihoda kojanastaje zbog prodaje jedne dodatne jedinice uslužnog proizvoda.

ΔUP – promjena ukupnog prihoda

ΔQ – promjena količine uslužnog proizvoda

Struktura prihoda

Redovni prihodi u hotelsko-turističkim preduzećima predstavljaju

prihode od pružanja osnovnih i dodatnih usluga, kao npr:

-prihodi od pružanja usluga smještaja,

- prihodi od pružanja usluga hrane i pića,

- prihodi od pružanja raznovrsnih dodatnih usluga (ostali

prihodi).

U osnovne grupe prihoda koje se realizuju u hotelsko-

turističkim preduzećima ubrajaju se:

- prihodi koji nastaju iz osnovnog poslovanja,

- prihodi koji nastaju iz ulaganja,

- finansijski prihodi,

- ostali prihodi,

- vanredni prihodi.

Na obim prihoda iz osnovne djelatnosti utiču dvije grupefaktora:

- vanjski faktori,

- unutrašnji faktori.

U unutrašnje faktore spadaju:

1. Struktura i veličina ulaganja u uslužno-proizvodni ciklus.

2. Elementi marketinga:

- hotelske usluge/proizvod (uslužni proizvod)

- promocija,

- cijene,

- plasman,

- prodaja.

Ostali elementi menadžment funkcije:

- planiranje,

- istraživanje tržišta,

- organizacija poslovanja,

- kadrovska struktura.

Vanjski faktori koji utiču na visinu prihoda su:

1. Tržište

2. Konkurencija

3. Privredni sistem

4. Turistička potražnja

Prihodi koji proizilaze iz ulaganja sa drugim poslovnimsubjektima, čine finansijske prihode, a to su:

- kamate po osnovu datih kredita i zajmova i kamate ostvareneplasmanom obveznica i komercijalnih zapisa,

- kamate po osnovu potražnje od kupaca,

- dividenda i u udjelu u dobiti, dobiti od prodaje akcija i poslovnihudjela,

- ostali prihodi po osnovu ostalih plasmana i finansijskih transakcija.

U ostale prihode spadaju:

- prihodi od dotacija, subvencija, regresa i kompenzacija,

- prihodi od otpisanih obaveza,

- viškovi,

- vrijednost prodanog materijala,

- vrijednost prodanih osnovnih sredstava,

- prihodi od penala, kazna i nagrada,

- naplaćena otpisana potraživanja,

- ostali prihodi (vrijednost vlastitih usluga za promociju,

reprezentaciju, prihodi od odobrenih popusta, rabata i kasaskonta).

Vanredni prihodi su oni prihodi koje hotelsko-turistička preduzeća

ostvaruju u neplaniranim, vanrednim okolnostima i koji se

povremeno pojavljuju.

U računovodstvenoj praksi hotelsko-turistička preduzeća

prihodi se obračunavaju kao:

- fakturisana realizacija, i

- naplaćena realizacija.

Fakturisanu realizaciju predstavljaju prihodi koji su fakturisani, bez

obzira da li je izvršena naplata ili nije.

Naplaćena realizacija kao prihod je ona realizacija koja je

naplaćena. Ovim pristupom iz prihoda se isključuje realizacija koja

nije naplaćena, iako ne postoji rizik naplate.

UTVRĐIVANJE REZULTATA POSLOVANJA

Poslovni ili finansijski rezultat predstavlja razliku između ukupnih prihoda i ukupnih rashoda, koji može biti pozitivan, negativan ili jednak nuli.

Ako je:

UP >UR (finansijski rezultat je pozitivan – dobitak)

UP < UR (finansijski rezultat je negativan – gubitak)

UP = UR (finansijski rezultat jednak je nuli).

Ukupni rashodi

Ukupni rashodi se dijele na dvije grupe:

- redovne rashode, i

- vanredne rashode,

Redovni rashodi su oni rashodi koji nastaju redovnim poslovanjem

hotelsko-turističkih preduzeća, odnosno oni predstavljaju troškove

koji se mogu predvidjeti, planirati i ukalkulisati u cijenu koštanja,

uslužnog proizvoda, a to su:

- troškovi realizovanih usluga proizvoda (uslužnog proizvoda),

- vremenski troškovi (amortizacija i indirektni opšti troškovi),

- troškovi materijala,

- troškovi osnovnih sredstava,

- troškovi finansiranja (kamate),

- negativne kursne razlike i sl.

Vanredni rashodi su rashodi koji nisu u direktnoj vezi sa uslužno-

proizvodnim procesom rada u hotelsko-turističkim preduzećima, ali

koji se moraju nadoknaditi.

Oni se pojavljuju povremeno i neplanirano, kao npr:

- negativni efekti revalorizacije,

- nenaplaćena potraživanja,

- rashodi otpisanih i rashodovanih osnovnih sredstava,

- manjkovi na zalihama,

- plaćene kazne i penali,

- otpisi zaliha,

- razne štete prouzrokovane objektivnim ili subjektivnim faktorima i

Ukupni prihodi

Ukupni prihodi su u novcu izražena vrijednost svih prihoda, kao

redovnih i vanrednih, koje hotelsko-turistička preduzeća ostvaruju u

određenom obračunskom periodu, npr.: godini dana.

Ukupni prihodi se dijele u dvije grupe:

- redovni prihodi, i

- vanredni prihodi

Redovni prihodi:

- prihodi od osnovne djelatnosti,

- prihodi od ulaganja,

- prihodi od finansiranja, i

- ostali prihodi.

Vanredni prihodi su oni koji nastaju neplanirano i povremeno, i koji utiču na povećanје poslovnog rezultata preduzeća. U vanredne prihode spadaju:

- prihodi od dotacija,

- prihodi od subvencija, regresa i kompenzacija,

- prihodi od viškova zaliha, proizvoda,

- prihodi novca i vrijednosnih papira,

- prihodi od naplaćenih otpisanih potraživanja,

- prihodi od zateznih kamata, nagrada i sl.,

- prihodi od pozitivnih efekata rvalorizacije,

- prihodi od pozitivnih kursnih razlika,

- ostali vanredni prihodi.

Šema formiranja ukupnog prihoda:

Redovni prihodi Vanredni prihodi

Ukupni prihodi

Dobitak

- Dobitak je pozitivna finansijska razlika između ukupnih prihoda i

ukupnih rashoda, odnosno kada je UP > UR.

*Dobitak (D) = Ukupni prihodi (UP) – Ukupni rashodi (UR)

- Dobitak kao pozitivan finansijski rezultat ima presudan značaj za

poslovanje hotelsko-turističkih preduzeća, obzirom da je dobit cilj,

svrha i pokretač rasta i razvoja preduzeća, odnosno:

- Dobit je osnovni cilj poslovanja preduzeća;

- Dobit je svrha postojanja preduzeća;

- Dobit je pokretač svih poslovnih aktivnosti, razvoja i rasta

preduzeća.

Bruto-dobit predstavlja ukupnu pozitivnu finansijsku razliku koja u

sebi sadrži obaveze prema državi (porez na dobit i doprinos). Kada

se od bruto- dobiti oduzmu obaveze prema državi dobije se neto-

dobit.

* Neto - dobit = bruto dobit - (porez + doprinos na dobit).

Dobit kao ekonomsko-finansijski pokazatelj je usko povezana sa

ekonomičnosti i rentabilnosti.

Neto-dobitak (čisti dobitak), kao čisti finansijski rezultat u

preduzeću raspoređuje se prema zakonskim i internim propisima.

Šema raspodjele bruto – dobiti

- Dio neto dobiti po osnovu rada

- Dio neto-dobiti po osnovu kapitala

- Neraspoređeni dio neto dobiti

Ukupni prihodi

Ukupni rashodi Bruto dobit

Porez i dopri.

Neto dobit

Šema raspodjele neraspoređenog dijela dobiti

• Gubitak

Gubitak je negativni finansijski rezultat poslovanja hotelsko-turističkih

preduzeća, odnosno, kada su ukupni prihodi manji od ukupnih rashoda,

što pokazuje da ukupani prihodi ne mogu pokriti ukupne rashode

poslovanja preduzeća.

Neraspoređeni dio dobiti

- dio za povećanje kapitala

- dio za povećanje uloga

- dio za stvaranje rezervi

- dio za naknade akcionarima

dividenda

Gubitak kao negativna ekonomska pojava dovodi do smanjenjasredstava preduzeća.

Pokriće gubitka u poslovanju hotelsko-turističkih preduzeća vrši se na teret sredstava:

- vlastitog kapitala,

- rezervi,

- donacija bez obaveze vraćanja.

Pokrivanje gubitka u poslovanju preduzeća predstavlja nadoknadusredstava, koje može biti:

- suštinsko pokriće gubitka,

- formalno pokriće gubitka.

Suštinsko pokriće gubitka predstavlja nadoknadu sredstava preduzeća

u visini gubitka koje preduzeće može dobiti u obliku donacija

poslovnih i drugih partnera bez obaveze vraćanja, na teret vlastitog

kapitala, ili na teret sredstava rezervi.

Šema pokrića gubitka:

Formalno pokriće gubitka predstavlja:

- dobivanje sanacionog kredita kojim se privremeno nadoknađujusredstva preduzeća koja su smanjena ostvarenjem gubitka, obziromda se sanacioni kredit vraća kreditoru uz cijenu kapitala (kamatu),

- pokrivanje gubitka iz vlastitih sredstava (rezervni fond i sl.), štopredstavlja usklađivanje visine sredstava sa izvorima u bilansu stanjapreduzeća, a u suštini ne predstavlja nadoknadu izgubljenihsredstava u visini gubitka koji je ostvaren u poslovanju preduzeća.

Ukupni rashodi

Gubitak Ukupni prihodi

- sredstva rezervi

- vlastiti kapital

- donacije bez obaveze vraćanja

Kalkulacije cijena

Kalkulativnim metodama (postupcima) se omogućava:

izračunavanje troškova (cijene koštanja), prodajne cijene, analiza i

kontrola poslovanja, finansijsko planiranje i utvrđivanje rezultata

poslovanja.

U zavisnosti od cilja kalkulacija, one se mogu podijeliti na:

- kalkulacije troškova, (cijene koštanja),

- kalkulacije prodajnih cijena,

- kalkulacije poslovnog rezultata.

Kalkulacija troškova obuhvata sve troškove raspoređenim povrstama, mjestima i nosiocima.

Kalkulacija cijena je postupak utvrđivanja elemenata na osnovukojih će se donijeti odluka o prodaji.

Kalkulacija poslovnog rezultata omogućava sagledavanjeekonomičnosti i rentabilnosti poslovanja.

Kalkulcija kao postupak zadanih veličina mora se zasnivati naodređenim načelima (pravilima):

- načelo tačnosti, (tačan obuhvat troškova),

- načelo dokumentovanosti (za svaki trošak mora postojati određenidokumenat),

- načelo potpunosti (da se u kalkulaciji obuhvate svi troškovi),

- načelo diferenciranosti, razvrstavanje troškova po mjestimanastanka i nosiocima),

- načelo prilagodljivosti (podrazumijeva prilagođavanje kalkulacijeuslužno-proizvodnom procesu)

- načelo preglednosti (traži da je kalkulacija pregledna po strukturii sadržaju),

- načelo uporedivosti (podrazumijeva usporedbu sa ranijimkalkulacijama),

- načelo blagovremenosti (podrazumijeva ažurnost, izradakalkulacije na vrijeme,

- načelo ekonomičnosti (kalkulacija ne može koštat nego koristiti).

Metode kalkulacija cijene koštanja

U hotelsko-turističkim preduzećima najviše se koriste tri

metode kalkulacija, za utvrđivanje cijene koštanja, i to:

- diviziona ili djelidbena metoda,

- djelidbena metoda sa ekvivalentnim brojevima, i

- dodatna ili adiciona metoda

Diviziona ili djelidbena metoda kalkulacije primjenjuje se na taj

način da se ukupni troškovi nezavisno o karakteru pojedinačnih

troškova saberu sa, razlikom između troškova i prodajne cijene, a

zatim podijele sa brojem usluga/proizvida (broj učinaka), pri čemu

se koristi formula:

- Postupak ove kalkulacije zasniva se na utvrđivanju ukupnog iznosa

troškova koji nastaju na određenom mjestu troškova i njihovim dijeljenjem

sa količinom istovrsnih učinaka (npr.: broj noćenja). Primjena ove metode

ne zahtijeva podijelu troškova na direktne i indirektne. Ova metoda

podrazumijeva homogenost odnosno istovrsnost uslužnog proizvoda.

Djelidbena metoda kalkulacija sa ekvivalentnim brojevima primjenjuje se

u uslovima raznovrsnog asortimana, odnosno kad učinci (rezultati) nisu

istovrsni.

- Ekvivalentni brojevi predstavljaju srazmjerno učešće srodnih pojedinih

vrsta usluga/proizvoda u ukupnim indirektnim troškovima. Metoda

kalkulacije ekvivalentnih brojeva sastoji se u tome što se različito srodne

usluge/proizvodi svedu na uslovne jedinice. Iznos indirektnih troškova po

uslovnoj jedinici se dobije kada se ukupni indirektni troškovi podijele sa

zbirom uslovnih jedinica.

- Ekvivalentni brojevi održavaju relativne odnose između troškova

pojedinih usluga/proizvoda koje su komponente integralnog

uslužnog proizvoda.

Primjer djeldbene metode sa ekvivalentnim brojevima (hotel):

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće (hotel) kapaciteta 100

kreveta na godišnjem nivou ostvari ukupne troškove u iznosu od

359.100 KM. Iskorištenost kapaciteta na godišnjem nivou je 80%,

odnosno 29.200 noćenja.

Usluge/noćenje Broj jedinica

Relativni

odnos troškova

Ekvivalentni

brojevi

Sobe A 100 1,0 100

Sobe B 150 1,2 180

Sobe C 200 1,3 260

450 540

Izračunati cijene usluga noćenja u sobama: A, B, C,

primjenom djelidbene metode kalkulacije sa ekvivalentnim

brojevima.

- troškovi usluge A = 100 x 665 = 66500 : 100 = 665 KM/1 noćenju (A)

- troškovi usluge B = 180 x 665 = 119700 : 150 = 798 KM/noćenju (B)

- troškovi usluga C = 260 x 665 = 172900 : 200 = 864,50 KM/noćenju (C)

Dodatna ili adiciona metoda sastoji se u tome da se na direktnetroškove dodaju u određenom procentu, po ključu indirektni troškovi iplanirana razlika u cijeni marža, pa se jedinična cijena dobiva poformuli:

- Ova metoda izrade kalkulacija primjenjuje se kod većeg asortimana

učinaka što je karakteristika hotelsko-turističkih preduzeća koja pružaju

usluge jela i pića.

- Metode koje se najčešće koriste u formiranju prodajnih cijena u

hotelsko-turističkim preduzećima su:

- troškovi plus dobit;

- direktni troškovi plus marža;

- marginalna metoda;

- metoda donje tačke pokrića troškova;

- metoda pariteta lidera na tržištu;

- metoda pariteta konkurencije;

- metoda ponude i potražnje;

- metoda povrata uloženih sredstava;

- metoda formiranja cijena “unazad”;

- metoda formiranja cijena na osnovi ciljnog profita (Hubbartovaformula);

- metoda intuicije;

- skimming metoda.

Metoda troškovi plus dobit

Metoda troškovi plus dobit zasniva se na tome da na ukupne troškove

svake pojedinačne cijene uslužnog proizvoda kao nosilaca troškova doda

planirana dobit koja je objektivno realna ili potrebna.

Kalkulacija prodajne cijene po metodi troškovi plus dobit:

1. direktni troškovi

2. ostali troškovi i amortizacija

3. opšti troškovi uprave i prodaje

4. ukupni troškovi (1+2+3)

5. dobit

6. prodajna cijena (4+5)

Formiranje prodajnih cijena u hotelsko-turističkim preduzećima

kalkulativnom metodom sa primjenom marže sastoji se u tome da se

procenat marže dodaje na nabavnu cijenu.

Kalkulacija prodajne cijene po metodi direktni troškovi plus

marža ima slijedeći oblik:

1. direktni troškovi;

2. marža;

3. prodajna cijena (1+2).

Metoda donje tačke pokrića troškova

- Metoda donje tačke pokrića troškova predstavlja formiranje visine

prodajne cijene koja omogućava izjednačavanje ukupnih prihoda sa

ukupnim troškovima, odnosno kad je finansijski rezultat jednak nuli.

- Donja tačka pokrića troškova izračunava se pomoću formule:

Grafički prikaz donje tačke pokrića troškova

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 BROJ NOĆENJA

DOBITAK

GUBITAK

Metoda povrata uloženih sredstava

- Metoda povrata uloženih sredstava je klasična metoda

formiranja cijena na osnovu odnosa uloženih sredstava i dobiti.

- Metoda sadrži elemente:

1. Visina investicionog kapitala

2. Povrat investicionog kapitala (planirani)

3. Broj gostiju (procjena)

4. Prosječna potrošnja (procjena)

5. Ostvareni prihod (3 x 4)

6. Varijabilni troškovi (procjena)

7. Bruto – dobit ( 5 - 6)

8. Fiksni troškovi (procjena)

9. Neto – dobit (7 - 8)

10. Procjena (da li neto-dobit predstavlja planiranu stopu povrata uloženih sredstava).

Hubbartova formula (formiranje cijena na osnovu ciljnog profita –dobiti)

- Hubbartova formula se počela primjenjivati polovinom XX vijeka za potrebe Američkog hotelskog udruženja, kao kvantitativni metod za određivanje prosječne cijene usluga smještaja (soba). Formulu je razvio Roy Hubbart 1952. godine, koja polazi od:

1. Procjene ukupnog ulaganja,

2. Procjene stope povrata uslužnog kapitala,

3. Procjene administrativnih troškova, troškova promocija, troškova grijanja, električne energije i tekućeg održavanja,

4. Planirani bruto-prihod (2+3),

5. Procjene ostvarenog profita po radnim jedinicama, osim radne jedi-nice smještaja,

6. Planiranog profita od poslovne jedinice smještaja,

7. Procjene troškova poslovne jedinice smještaja,

8. Planirani prihod od smještaja (6+7),

9. Procjena broja noćenja po godinama,

10. Planirana prosječna cijena sobe (8+9).

Metoda pariteta konkurencije

- Metoda pariteta konkurencije zasnovana je na tržišnim cijenama i analizi cijena konkurenata, pri čemu se zanemaruju troškovi, potražnja, kao i kvalitet ponude između konkurenata na tržištu.

Metoda pariteta lidera na tržištu

- Ova metoda formiranja cijena zasniva se na veličini cijena koju ima lider istih usluga na tržištu.

Metod formiranja cijena „unazad“

- Ovom metodom se prvo određuje prihvatljivost cijena od strane potrošača, a zatim se procjenjuju troškovi da li mogu pokrivati prodajnu cijenu.

Metoda ponude i potražnje

- Ova metoda se nastavlja na metodu direktni troškovi plus marža, s tim da se unazad izračunavaju troškovi i marža, koji imaju kontrolni značaj; da li ćemo prihvatiti prodajnu cijenu?

Metoda ima slijedeći oblik:

1. Prodajna cijena;

2. Marža (za pokriće troškova);

3. Dobit (1-2).

Metoda graničnih troškova (marginalna metoda)

- Ova metoda formiranja cijena u hotelsko-turističkim preduzećima

slična je metodi direktni troškovi plus marža, a zasniva se na

pretpostavljenoj činjenici da su direktni troškovi varijabilni, a ostali

troškovi imaju fiksni karakter.

Metoda direktni troškovi plus marža i metoda formiranja cijena po

metodi graničnih troškova nazivaju se „direct costing“ jer se

zasnivaju na podjeli troškova na direktne i indirektne.

- Formiranje cijena pomoću metode graničnih troškova bazira se

samo na varijabilnim troškovima, kojima se dodaje planirana stopa

za pokriće fiksnih troškova, a u nekim slučajevima i dobit.

- Kalkulacija prodajne cijene ovom metodom ima strukturu:

1. Granični troškovi;

2.% pokrića FT i dobiti;

3. Prodajna cijena (1+2).

Metoda intuicije

- Metoda intuicije formiranja cijena zasniva se na procjeni, a ne na

osnovu analize troškova i tržišta. Intuitivna metoda jednostavna je

za primjenu, ali obzirom da apstrahuje troškove, konkurenciju i

potražnju na tržištu vrlo se rijetko primjenjuje u praksi, jer je kao

takva nepouzdana.

Skimming – metoda

- Ova metoda primjenjuje se za formiranje cijena u hotelsko-

turističkim preduzećima u slučajevima kada na tržištu postoji velika

potražnja i kada je konkurencija slaba. Na tržištu se nudi prestižan i

kvalitetan uslužni proizvod uz visoku cijenu. Ova metoda se

primjenjuje u kratkom vremenskom periodu.

POKAZATELJI USPJEŠNOSTI POSLOVANJA

- Na osnovu odnosa između između rezultata i ulaganja u uslužno-proizvodni ciklus konstituišu se tri parcijalna ekonomska principa poslovanja koji predstavljaju kvantitativni izraz osnovnog ekonomskog principa reprodukcije ostvariti maksimalan rezultat uz minimalna ulaganja, a to su:

- produktivnost,

- ekonomičnost i

- rentabilnost.

Produktivnost

- Ekonomski princip produktivnosti podrazumijeva da hotelsko-turistička preduzeća nastoje da ostvare što veći obim prometa sa što manje uložene radne snage.

Povećanje produktivnosti omogućava:

- skraćenje radnog vremena,

- povećanje prometa, smanjenje cijene koštanja, i

- povećanje konkurentske sposobnosti preduzeća.

Na produktivnost utiči brojni i raznovrsni faktori koji se ispoljavaju kao eksterni koji su objektivno uslovljeni i interni faktori.

U interne faktore koji utiču na produktivnost mogu se ubrojati:

- tehnička opremljenost rada (automatizacija i mehanizacija),

- organizacija uslužno-proizvodnog procesa rada,

- stručna osposobljenost zaposlenih,

- kvalifikaciona struktura zaposlenih,

- uslovi rada,

- međuljudski odnosi,

- radna disciplina,

- institucionalni uslovi u kojima hotelsko-turistička preduzeća posluju,

- prirodni uslovi itd.

Produktivnost u hotelsko-turističkim preduzećima možemo

definisati kao „odnos intuta (ulaza) i outputa (izlaza) u određenom

vremenskom razdoblju uz obavezno pridržavanje kvaliteta“

Najčešće se produktivnost rada mjeri kao:

- odnos količine usluga/proizvoda (uslužnih proizvoda) i količine

uloženog rada, i

- odnos količine usluga/proizvoda (uslužnog proizvoda) i uloženih

sredstava.

Za izračunavanje produktivnosti rada (P) u hotelsko-turističkim

preduzećima koristi se formula, koja predstavlja odnos količine

uslužnog proizvoda (Q) i količine utrošenog ljudskog rada (R).

Primjer: U hotelu koji raspolaže sa 100 kreveta u jednoj

godini ostvareno je 20.000 noćenja. Cijena usluge noćenja

sa doručkom iznosi 200 KM. Za pružanje usluga smještaja u

hotelu zaposleno je 10 radnika. Izračunati produktivnost

rada (naturalno-količinski) i vrijednosno (u novcu).

Izrada:

Naturalno izražena produktivnost rada je:

Vrijednosno izražena produktivnost rada je:

Primjer:Ako hotel u jednoj godini ostvari 5.000 noćenja sa 50 radnika, odnosno 100 noćenja po jednom radniku, a u drugoj godini3.000 noćenja sa 25 radnika, odnosno 120 noćenja po radniku. U ovom primjeru produktivnost ima indeks 120, što znači da se produktivnost povećala za 20%, dok je iskorištenost kapacitetasmanjena za 40%.

Ekonomičnost

- Suština principa ekonomičnosti rada sastoji se u interesu hotelsko-turističkih preduzeća da postignu što veći obim prometa uz štomanje ukupne troškove poslovanja. Ekonomski principekonomičnosti podrazumijeva odnos ukupnih poslovnih prihoda iukupnih poslovnih rashoda.

- Ekonomičnost se iskazuje odnosom između količine uslužnogproizvoda (usluga/proizvoda) i utrošenih elemenata uslužno-proizvodnog procesa (troškova rada, troškova predmeta rada itroškova sredstava rada), pomoću formule:

- Tr – troškovi rada

- Tpr – troškovi predmeta rada

- Tsr – troškovi sredstava rada

Ekonomičnost se može mjeriti:

- po stvarnim tekućim (prodajnim) cijenama,

- po stalnim cijenama.

Kada se ekonomičnost mjeri po stvarnim (prodajnim)

cijenama koristi se formula:

Ako se ekonomičnost mjeri po stalnim cijenama koristi se

formula:

3.a. Koeficijent ekonomičnosti (izdašnosti):

E > 1 – poslovanje je ekonomično

E < 1 – poslovanje je neekonomično

E = 1 – poslovanje je na granici ekonomičnosti.

3.b. Koeficijent recipročne ekonomičnosti (štedljivosti):

rE > 1 – poslovanje je neekonomično

rE < 1 – poslovanje je ekonomično

rE = 1 – poslovanje na granici ekonomičnosti.

Primjer: Hotelsko-turističko preduzeće ima slijedeće rezultateposlovanja:

Izračunati koeficijente:

- Ekonomičnosti-izdašnosti (E)

- Recipročne ekonomičnosti štednje - štedljivosti (rE)

Koeficijent ekonomičnosti pokazuje da se na 1 KM troškova

ostvaruje se 1,33 KM prihoda (učinka)

Vremenski period-

mjesec

Ukupni prihodi Ukupni troškovi

I 20.000,00 15.000,00

II 18.000,00 18.000,00

III 16.000,00 16.500,00

- Koeficijent recipročne ekonomičnosti (rE) pokazuje da je

za 1 KM ostvarenja prihoda potrebno uložiti 0,75 KM

troškova.

Parcijalna ekonomičnost

- Ekonomičnost kao ekonomski princip uspješnosti

poslovanja može se posmatrati i parcijalno, kao:

ekonomičnost rada, ekonomičnost predmeta rada i

ekonomičnost sredstava za rad.

Rentabilnost

- Rentabilnost je sveobuhvatni pokazatelj poslovanja uspjehahotelsko-turističkih preduzeća, jer sadrži ostvarene pokazateljeproduktivnosti i ekonomičnosti u istom vremenskom periodu.

- Rentabilnost je parcijalni pokazatelj efikasnosti preuzeća. Izražavase kao odnos između profita (dobiti) i prosječne sume angažovanihsredstava (kapitala).

- Parcijalna rentabilnost se može izraziti kao odnos izmeđuekonomski relevantnih dijelova profita (dobitka), (npr.: bruto-profit, bruto-dobit, neto-profit, neto-dobit i sl.).

Pokazatelji rentabilnosti

Rentabilnost prema formuli (1) se izračunava u procentimakao odnos između dobiti i uloženih poslovnih sredstava(osnovnih i obrtnih).

Rentabilnost prema formuli (2) se izražava u procentima kaoodnos između dobiti i utrošenih sredstava, odnosno troškovauloženih poslovnih sredstava (amortizacija, troškovipredmeta rada, troškova rada i ostalih opštih i zajedničkihtroškova poslovanja).

Renatabilnost kao mjerilo uspješnosti poslovanja hotelsko-turističkih preduzeća predstavlja odnos između ostvarenogdobitka i angažovanih sredstava, i može se izračunati putemformule:

- Za mjerenje rentabilnosti upotrebljava se stopa rentabilnosti, koja se izražava u procentima i pokazuje veličinu ostvarenog dobitka na100 jedinica vrijednosti angažovanih sredstava.

- Kretanje rentabilnosti hotelsko-turističkih preduzeća u tekućemperiodu u odnosu na bazni period izražava se indeksomrentabilnosti.

Ir – indeks rentabilnosti

Rt1 - rentabilnost tekućeg perioda

Rt0 – rentabilnost baznog perioda.

Parcijalni pokazatelji rentabilnosti

- Parcijalnu rentabilnost hotelsko-turističkih preduzeća možemoizračunati pomoću formula, stavljanjem u odnos pojedine elementeposlovnih sredstava:

Prag rentabilnosti (prelomna tačka)

- Prag rentabilnosti (prelomna tačka) je ona tačka iskorištenosti

kapaciteta (prometa) u kojoj su ukupni prihodi jednaki ukupnim

troškovima, tako da posluje bez dobitka i gubitka, što znači da je

finansijski rezultat jednak nuli”.

- Prag rentabilnosti predstavlja obim prometa na kome je ukupan

prihod jednak ukupnim troškovima.

- Pod angažovanim sredstvima podrazumijeva se vrijednost osnovnih

sredstava na koje se obračunava amortizacija i vrijednost

raspoloživih obrtnih sredstava u toku godine a njihova vrijednost je

veća od vrijednosti utrošenih sredstava koja su uložena u uslužno-

reprodukcijski proces u kome se angažovana sredstva samo

djelimično troše.

Izračunavanje praga rentabilnosti

- Primjenom odgovarajuće metodologije moguće je utvrditi (izračunati) granični obim prometa (stepena iskorištenosti kapaciteta) u hotelsko-turističkim preduzećima koji obezbjeđuje poslovanje preduzeća napragu rentabilnosti.

- Za hotelsko-turistička preduzeća značajno je utvrditi uzajamnodjelovanje obima prometa, cijena i troškova, kao i njihov uticaj nakretanje dobiti poslovanja.

- Pretpostavke za izračunavanje praga rentabilnosti (prelomne tačke) matematičkim i grafičkim putem su:

- prodajna cijena (pc) je konstantna (ona se ne mijenja sa promjenomobima prometa),

- ukupni troškovi u okviru određene zone zaposlenosti suproporcionalni (linearni),

- varijabilni troškovi po jedinici (pvt) su konstantni,

- ukupni fiksni troškovi (UFT) su konstantni ( Majcen Ž., Troškovi u teoriji i praksi, Informator, Zagreb, 1971., str.117)

Izračunavanje praga rentabilnosti (prelomne tačke)

matematičkim putem

- Prag rentabilnosti (prelomna tačka) matematičkim putem

izračunava se pomoću dvije metode:

- Metodom jednakosti

- Metodom kontribucione mreže

Metoda jednakosti

- Prag rentabilnosti (prelomna tačka) u naturalnom obliku

izračunava se pomoću formule:

- U praksi se često varijabilni troškovi izražavaju u procentima od

vrijednosti prodaje (ukupnog prihoda). Prag rentabilnosti (prelomna

tačka) u vrijednosnom obliku izračunava se pomoću formule:

Metoda kontribucione marže

- Kontribuciona marža (Km) predstavlja razliku između ukupnogprihoda (prodaje) i varijabilnih troškova.

Km = UP (prodaja) – VT

- Prag rentabilnosti (prelomna tačka) izračunava se metodomkontribucione marže u naturalnim jedinicama putem formule:

- Kontribuciona marža po jedinici izračunava se tako što se od

prodajne cijene oduzmu varijabilni troškovi po jedinici.

Km / jedinici = pc - pvt

- Prag rentabilnosti (prelomna tačka) metodom kontribucione marže

u vrijednosnim jedinicama izračunava se putem formule:

- Stopa kontribucione marže predstavlja odnos između kontribucione

marže i prodaje (prihoda):

Osnovna formula za izračunavanje praga rentabilnosti (prelomnetačke):

Q × pc = UFT + pvt × (Q + D)

Grafikon rentabilnosti

- Grafikon rentabilnosti pokazuje odnos ukupnih prihoda i ukupnihtroškova na raznim nivoima obima prometa. Grafikon rentabilnostine ulazi u analizu rentabilnosti nego samo pokazuje tabelarno iligrafički kretanje troškova i ukupnog prihoda.

- Primjer: Izračunati prag rentabilnosti; (tabelarno i grafičkiprikazati):

- prodajna cijena (pc) = 800 KM

- obim prodaje fizički raste po 500 jedinica,

- ukupni fiksni troškovi (UFT) = 300.000 KM,

- varijabilni troškovi po jedinici (pvt) = 500 KM.

Izračunati:

- Prag rentabilnosti (Q) – (količinski)

- Ukupan prihod i ukupne troškove za svaki nivo obima prometa(vrijednosno)

Izrada:

Prag rentabilnosti (za obim prodaje; Q - količinski):

Rezultat pokazuje da se prag rentabilnosti ostvaruje na količinskomobimu prodaje od 1.000 komada.

- Prag rentabilnosti vrijednosno:

UP = UT

- Rezultat pokazuje da prag rentabilnosti ostvarujemo pri ukupnomprihodu od 800.000 KM.

Grafički prikaz praga rentabilnosti (prelomna tačka,...)

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

0 500 1000 1500

PRAGRENTABILNOSTI

OBIM PROMETA

• Marginalna stopa, stopa sigurnosti i stopa dobit

(pokazatelji racionalnosti poslovanja)

Na osnovu praga rentabilnosti možemo izračunati nekoliko

pokazatelja koji se koriste za ocjenu racionalnosti poslovanja

hotelsko-turističkih preduzeća, a to su:

- marginalana stopa,

- stopa sigurnosti,

- stopa dobiti.

Marginalna stopa (MS)

Marginalna stopa (MS) se koristi za izračunavanje iznosa realizacije

(ukupnog prihoda) na pragu rentabilnosti, pomoću formule:

Stopa sigurnosti (SS)

- Stopa sigurnosti predstavlja razliku između ukupnog prihoda i

ukupnog prihoda koji je ostvaren na pragu rentabilnosti, koja je

podijeljena sa ukupnim prihodom (ukupnom realizacijom).

Primjer:

- prihod (realizacija) = 6.000 KM (na pragu rentabilnosti),

- ukupan prihod (ukupna realizacija) = 9.000 KM.

Izračunati stopu sigurnosti.

Stopa marže sigurnosti

Za ocjenu finansijskog položaja za hotelska-turistička

preduzeća značajna je stopa marže sigurnosti (SS), koja se

izračunava po formuli.

Stopa dobiti (SD)

Stopa dobiti (SD) pokazuje koliko dobiti (D) dolazi na svakih

100 jedinica ukupnog prihoda, a izračunava se pomoću

formule:

SD= ili SD

Stopa dobiti na pragu rentabilnosti je jednaka nuli.

Primjena grafikona rentabilnosti

Primjena grafikona rentabilnosti kao planskog i kontrolnog

instrumenta zasniva se na polaznim pretpostavkama: apsolutno fiksnim

troškovima proporcionalno-varijabilnim troškovima i sl., što

predstavlja teoretske i praktične nedostatke njegove primjene.

I pored toga, grafikon rentabilnosti se može uspješno koristiti u praksi,

naročito u slučajevima:

- u formiranju cijena,

- utvrđivanja marginalne stope, stope sigurnosti i stope dobiti,

- utvrđivanja praga rentabilnosti za različite nivoe cijena i sl.

Takođe, grafikon rentabilnosti se može uspješno koristiti za mjerenje

uticaja promjena pojedinih elemenata: (troškova, cijena, dobiti,

količine prodaje i sl.), kao i za mjerenje uticaja određenih promjena:

Mjerenje uticaja promjene prodajne cijene na:

- obim prodaje, i

- dobit.

Mjerenje uticaja promjene obima prodaje na:

- dobit, i

- prodajnu cijenu

Mjerenje uticaja promjene dobiti na:

- obim prodaje, i

- prodajne cijene.

Mjerenje uticaja promjene fiksnih troškova na:

- dobit,

- prodajnu cijenu, i

- obim prodaje.

Osnovna formula :

Q x pc = UFT +pvt x (Q + D)

Za mjerenje uticaja promjena pojedinih elemenata koriste se slijedeće izvedene formule iz osnovne formule za izračunavanje praga rentabilnosti:

Obim prodaje (Q)

Prodajna cijena (pc)

Varijabini troškovi po jedinici (pvt)

Dobit (D)

D = Q (pc - pvt) – UFT

Profitabilnost

- Profitabilnost se izražava u vrijednosnim pokazateljima kojipokazuju prinos prema angažovanoj ukupnoj imovini, ili premaukupnom prihodu.

- Za izračunavanje parcijalne profitabilnosti kao mjerila uspješnosti

poslovanja hotelsko-turističkih preduzeća koriste se pokazatelji: profitna

marža, povrat na vlasničku glavnicu i povrat na ukupnu imovinu, pomoću

formula

Likvidnost

Likvidnost hotelsko-turističkih preduzeća predstavlja sposobnost

preduzeća da u određenom vremenskom roku izmiri sve dospjele

obaveze plaćanja.

Likvidna sredstva preduzeća sačinjavaju:

- Novac na računima poslovnih banaka (Nb).

- Depozitni novac (dN).

- Hartije od vrijednosti koje se mogu unovčiti (Hv).

- Dospjele obaveze (dO)

Formula za izračunavanje likvidnosti:

Pod brzounovčivom aktivom (imovinom) podrazumijeva se:

- gotovina,

- brzounovčive hartije od vrijednosti, i

- neto-potražnja od kupaca.

Solventnost

Solventnost je važniji pokazatelj uspješnosti poslovanja od

Pokazatelja likvidnosti jer pokazuje dugoročnu finansijsku

poziciju hotelsko-turističkih preduzeća.

Zaduženost

- Zaduženost hotelsko-turističkih preduzeća može se sagledati pomoću

koeficijenta zaduženosti.

- Koeficijent zaduženosti predstavlja odnos između ukupnih obaveza i

investiranog kapitala, a izračunava se pomoću formule:

- Ovaj pokazatelj zaduženosti pokazuje koliko bi puta preduzeće moglo

isplatiti troškove kamata iz svoje dobiti.

- Ostali pokazatelji zaduženosti (koeficijent zaduženosti, koeficijent

vlastitog finansiranja, koeficijent finansiranja):

Koeficijent zaduženosti pokazuje veličinu zaduženja po jednojnovčanoj jedinci ukupnog kapitala (imovine). Ovaj pokazatelj bi u pravilu trebalo biti manji od 50%.

Ovaj pokazatelj pokazuje odnos između tuđeg kapitala, odnosnoobaveza i vlastitog kapitala.

Akumulativna sposobnost

Sagledavanja akumulativnosti pomoću dodatnih pokazatelja:

- koeficijenta akumulativnosti i

- koeficijenta intenziteta korištenja angažovanih sredstava.

Koeficijent akumulativnosti, predstavlja odnos između neto-

finansijskog rezultata i ukupnog prihoda u hotelsko-turističkim

preduzećima.

Koeficijent intenziteta korištenja angažovanih sredstava,

predstavlja odnos između ukupnog prihoda (ostvarene realizacije) i

angažovanih sredstava u hotelsko-turističkim preduzećima.

Kao mjerilo rentabilnosti u hotelsko-turističkim preduzećima koristi

se proizvod koeficijenta akumulativnosti i koeficijenta intenziteta

korištenja angažovanih sredstava.

Akumulativna sposobnost hotelsko-turističkih preduzeća predstavlja

sposobnost ostvarivanja proširene reprodukcije.

Zadržana dobit je dio vlasničke glavnice preduzeća koja je nastala

od dijela ostvarene dobiti iz prethodnih obračunskih perioda ili na

kraju tekućeg obračunskog perioda, a računovodstveno se evidentira

u pasivi bilansa stanja i pokazuje vrijednost kapitala vlasnika

običnih dionica.

Reproduktivna sposobnost

Reproduktivna sposobnost predstavlja sposobnost stalnog

obnavljanja uslužno-proizvodnog procesa.

Reproduktivna sposobnost preduzeća iskazuje se putem formule:

Ekonomika hotelsko turističkih preduzeća - 180 ECTS (Ekonomika … · 2020. 3. 23. ·...

Documents

INFORMACIJSKI PAKET AKADEMSKA GODINA …...mr.sc. Danijel Carev 2 2 6 O UVOD U TURISTIČKO I HOTELSKO POSLOVANJE mr.sc. Damir Pavlović 2 2 6 O EKONOMIKA TURIZMA mr.sc. Ksenija Keča

Ekonomika preduzeća 10

UDC 65 YU ISSN 0353-433 X MAJ - JUN 2009. Ekonomika … · Ekonomika EP preduzeća REČ UREDNIKA vaj broj “Еkonomike preduzeća” započinje referatima koji će biti prezentovani

Ekonomika - Menadzment i ekonomika organizacije -

FAKULTET POLITEHNIČKIH NAUKA TRAVNIK ODSJEK: …iu-travnik.com/wp-content/uploads/2020/06/NPP-Logistika-2019-202… · Transportne osobine robe 3+2 6 5. Ekonomika preduzeća 3+2

Ekonomika preduzeća 14

EKONOMIKA I ORGANIZACIJA POSLOVANJAvssp.edu.rs/wp-content/uploads/2017/03/Skripta.pdf8 I POJAM EKONOMIKE PREDUZEĆA I ODNOSI SA DRUGIM NAUKAMA Ekonomika preduzeća je nauka koja proučava

EKONOMIKA PREDUZEĆA Tema: Sistematizacija i dinamika troškova sedmo predavanje

Opšti podaci o podnosiocu zahteva - Desk ComputersMatični broj preduzeća PIB Datum osnivanja preduzeća / / Naziv preduzeća (pun naziv i pravna forma preduzeća) Opština adrese

Predavanja Ekonomika Preduzeća- Troškovi Pp

Trbović-Radosavljević-Subotić, Ekonomika preduzeća, 30.08.2012

IBAN: HR1623300031100409804 tel: 021/684-769; …Programski modul: Hotelsko poslovanje Hotelsko poslovanje\ Sadržajni objekt (POS)\ Gotovinski računi Dodana akcija za POS ispis Hotelsko

Ekonomika i Organizacija Preduzeća

COMTITION pE pOLICY ANd THE IMpACT OF MARkET · PDF filena profitabilnost preduzeća. EKONOMIKA PREDUZEA 326 economic relations and interactions of economic agents

TELOS.REITVE zmogljivo HOTELSKO WIFI OMREJE

Procena vrednosti preduzeća - ekof.bg.ac.rs · Procena vrednosti preduzeća Trošškovnekovnemetodevrednovanja preduzeća --metoda metoda likvidacionelikvidacionevrednostivrednosti----metoda

EKONOMIKA PREDUZEĆA -SKRIPTA ZA UČENJE

Ekonomika preduzeća

Ekonomika preduzeća kao naučna disciplina

Seminarski Rad Ekonomika Preduzeća-Troškovi i Vrste Troškova- Zavr