Zdravko Rakočević: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89

ZDRAVKO RAKOEVI: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89.

www.vijesti.me Objavljeno: 20.01.2013

U avgustu 2012. objavili smo feljton istoriara Radovana Perovia koji se bavio uzrocima tzv. Antibirokratske revolucije 1988-89. sa naglaskom na deavanjima u Nikiu; sada donosimo tekst jo jednog mladog istoriara koji te burne dogaaje posmatra iz titogradske perspektive

Socijalno raslojavanje i bujanje nacionalizma

PREDGOVOR

Smjena crnogorskog rukovodstva januara 1989, je nedovoljno istraena tema novije crnogorske istorije. Iako je od tada prolo dvadeset tri godine i dalje postoje razliita tumaenja ovih dogaaja - da li su bila zaista tipian crnogorski izum, ili su podsticana sa strane u okviru Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije. Motiv da se bavim ovom zaista intrigantnom i nimalo jednostavnom temom jesu dvije rijei: radoznalost i izazov. Prva rije, jer sam elio da saznam koji su to faktori uticali da crnogorsko rukovodstvo doe u situaciju da nema kontrolu od ljeta 1988. do nove 1989. A druga, zato to sam smatrao da s obzirom da se odreeni broj autora bavio ovom temom, pokuam dati odgovore i prezentovati nova saznanja o ovom dogaaju. Autori koji su se bavili ovom temom, a ije sam publikacije koristio kao osnovni vid saznanja, uglavnom nijesu istoriari po profesiji. To naravno ne umanjuje njihov doprinos na razobliavanju burnih dogaaja 1988/89. Ali se mora imati u vidu da svoju ocjenu o ovom, sad ve istorijskom dogaaju moraju dati ljudi od profesije, jer se to od njih i oekuje. Takoe mi je bilo vano da objektivno sagledam i dam ocjenu ove teme, da je objavim na jednom mjestu i dam mogunost provjere i upuivanja na bibliografiju. Naravno ovaj rad je zahtijevao prilian napor, odnosno iitavanje cjelokupne dostupne literature. Trudio sam se da potujem hronoloki slijed dogaaja koji su prethodili tzv.

AB revoluciji u tadanjem Titogradu (Podgorici) sve do smjene dravnog i partijskog vrha Crne Gore. Ovaj rad sam podijelio na poglavlja, odnosno u svakom poglavlju sam pristupio sistematino i analitino sa jasnom namjerom da, kao to sam rekao, dam odgovore na brojna pitanja ali i da otvorim nova, potujui jedno od glavnih postulata istorijske nauke, a to je da nema konanih odgovora. U prvom poglavlju sam se bavio socio-ekonomskim i politikim prilikama u tadanjem Titogradu pred prvi miting navodne podrke solidarnosti Srbima i Crnogorcima sa Kosova. Drugo poglavlje govori o pripremi mitinga u gradu, njegovom toku, i reakciji partijskog i dravnog rukovodstva Tree poglavlje govori o pokuaju oktobarskog prevrata, odgovornosti i ulozi radnikog kolektiva Radoje Daki u oktobarskom mitingu, kao i dogaajima izmeu oktobarskog i januarskog mitinga. etvrto poglavlje govori o padu crnogorskog rukovodstva u januaru 1989. i dolasku nove politike garniture na vlast. Koristim ovu priliku da kaem da sam pri prikupljanju grae imao polovian uspjeh, i da uprkos mojoj upornosti nijesam bio u mogunosti da realizujem svoje namjere. Namjera mi je bila da pokuam doi do zapisnika sa sjednica OK Titograda vezanog za temu kojom se bavim i zapisnika republikog i partijskog rukovodstva Crne Gore. Posjetio sam lokalni arhiv Podgorice, meutim osoblje me je uputilo u zgradu stare vlade gdje se i uvaju posebna dokumenta. Tom prilikom sam saznao da se pomenuta graa tu nalazi. Zatim sam poao u Istorijski institut Crne Gore gdje sam u razgovoru sa pomonicom direktora gospoom Jadrankom Selhanovi dobio odgovor da graa koju traim nije dostupna jer mora da proe trideset godina od tada. Nijesam imao sree ni sa intervjuima koje sam na savjet mog mentora prof. dr erba Rastodera bio u obavezi da odradim. jer te ljude nijesam mogao nai. Bez obzira na to ovaj rad, nadam se, opravdae svoju svrhu raznovrsnim brojem priloga. to se tie novina, koristio sam se lancima iz Pobjede, Informatora, radnog kolektiva Radoje Daki, te lista Liberal, i nedjeljnika Monitor. to se tie priloga, koristio sam pomenute novine odnosno lanke koje su govorile o aktuelnim dogaajima prevashodno sa oktobarskog i januarskog mitinga, ali i sa zborova radnika Radoje Daki.

UVOD

Smjena crnogorske vlasti u Podgorici u tzv. dogaanju naroda je dogaaj novije crnogorske istorije kojim treba da se bave budui istraivai. Naravno da za ovaj period nije samo vana godina kada se i desio taj pu, ve i dogaaji koji su prethodili toj pojavi u Crnoj Gori, kao Republici u sastavu SFRJ. Jugoslavija je 1979. zapala u veliku ekonomsku krizu. Njen trgovinski deficit iznosio je 7,2 milijardi dolara. Deficit platnog bilansa 3,7 milijardi dolara, a spoljni dug 12,3 milijardi dolara. Inflacija je premaila 20 odsto, to je vladu primoralo da uvede program tednje i stabilizacije. Donijeta je odluka o zamrzavanju cijena i smanjivanju cijena uvoza robe iroke potronje.

Nepovoljna ekonomska i drutvena kretanja imala su direktnog uticaja na politiko-bezbjednosnu situaciju u Republici i zemlji. Sve vie se naime, produbljavala ekonomska i drutvena kriza. Dolo je do pada ivotnog standarda velikog broja ljudi i sve dubljeg socijalnog raslojavanja. Zaotren je i problem nezaposlenosti i sve otrije su se javljale slabosti u funkcionisanju politikog sistema. Problemi su nastajali i u sporazumijevanju i u funkcionisanju dogovorene politike na relaciji Republika - Federacija, to je imalo nepovoljnog odraza na privredne subjekte u naoj Republici. Ni interne mjere preduzimane u pojedinim organizacijama radi boljeg korienja raspoloivih kapaciteta, nijesu bile adekvatne i dovoljne da bi dale rezultate koji su se objektivno mogli ostvariti. Tokom 1986. godine i dalje je bio prisutan snaan generator inflacije, a bilo je i mnogo pritisaka na poveanje cijena koji nijesu bili ekonomski opravdani. Dio inflacije bio je, ne samo kao rezultat ponaanja pojedinih republika i njihovih odreenih subjekata (koji su imali u nadlenosti poveanje cijena), ve i zbog toga to su ti subjekti nastojali da sauvaju poloaj u primarnoj raspodjeli. S tog stanovita u najnepovoljnijem poloaju bili su nedovoljno razvijeni, meu kojima su svakako bili Republika Crna Gora i Pokrajina Kosovo. Takvo stanje odgovaralo je otvorenijem djelovanju tehnokratskih, antisocijalistikih, a naroito nacionalistikih snaga. Iako razliitih programa i idejnih opredjeljenja, zajedniko im je bilo, unoenje nemira i haosa u drutvo i na tim osnovama ruenje ustavnog poretka zemlje. (Ekonomsko stanje na Kosovu koje je bilo izuzetno teko, koristili su albanski nacionalisti, kojima je to bio povod da direktno istupaju sa kontrarevolucionarnih i separatistikih pozicija. Uporedo sa albanskim, djelovali su i drugi nacionalisti irom zemlje, posebno srpski i slovenaki. Slovenaki nacionalisti su stvarali atmosferu za sopstvenu suverenu dravu, a srpski, za Veliku Srbiju i obnovu Duanovog carstva.)

Miloevi kao realizator Memoranduma SANU

Objavljeno: 21.01.2013

Ideoloka zaslijepljenost starog rukovodstva i naivno vjerovanje u slabost narastajueg nacionalizma, kako u jugoslovenskom tako i u rukovodstvima drugih republika u SFRJ, objektivno su ili na ruku tim snagama.

Razliita gledanja, uz to, u Savezu komunista Crne Gore, na ispoljavanje velikosrpskog nacionalizma u Crnoj Gori, minimiziranje ili njegovo negiranje, podsticala su i olakavala njegovo djelovanje. Razni emisari tih krugova iz Srbije, preteno Crnogorci ili porijeklom iz Crne Gore, vrljali su po Crnoj Gori, stvarali organizacije i veze, dok su drugi imali ulogu podrivanja institucija sistema iznutra. Njihovo djelovanje je pojaano od dolaska Slobodana Miloevia na elo CK SK Srbije (Vojii Branko, V. Koprivica, Prevrat 89, Liberalni savez, Podgorica, 1994., str.8). Pojava memoranduma Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU), 1986. godine, kao dokumenta sa velikim nacionalistikim nabojem, u poetku je doekana utanjem. inilo se da zbog velikog drutvenog autoriteta njegovih tvoraca niko ne nalazi snage da polemie sa tezama plasiranim u njemu. Tekst tog dokumenta umnoavan je kao povjerljiv materijal sa kojima su se upoznavali samo lanovi ueg rukovodstva SK Sosijalistike Federativne Republike Jugoslavije. (Prvi put je javnost o tome neto saznala iz komentara objavljenog uVeernjim Novostima 24. septembra 1986. godine. O ovom dokumentu je raspravljalo i predsjednitvo CK SK Crne Gore koje je osudilo taj memorandum. O tome se ne bi ni raspravljalo da se u Pljevljima nakon njegovog izlaska nije pojavila peticija o podrci Memorandumu sa 52 potpisnika, meu kojima je bilo i 12 lanova Saveza komunista Crne Gore.) Kakav je odnos prema Crnoj Gori i crnogorskoj kulturi u Memorandumu SANU, najbolje se vidi iz citata sa strane 65: Dok se slovenaka, hrvatska, makedonska i crnogorska kultura i knjievnost danas integriu, srpska se jedina sistemski dezintegrie. Ideoloki je legitimno i samoupravno da se slobodno vri odvajanje i rasturanje srpske knjievnosti na vojvoanske, crnogorske ili bosansko-hercegovake pisce (isto, str. 8). Generator svih tih zbivanja bio je nacionalizam obuen u perfidnu oblandu suivota. I to posebno treba naglasiti, ekstremni nacionalizam. Iako se ispoljavao kroz djelovanje pojedinaca i grupa, institucija i organizacija, njegovi korijeni su bili dublji u samim centrima politike i ekonomske moi i odluivanja gdje nije postojao interes da se Jugoslavija transformie u demokratsku zajednicu graana i drava. To se pokazuje time to je nacionalizam tih godina postao vodea ideologija u gotovo svim republikama pri emu se najinspirativnije i najdramatinije manifestovao u Srbiji (Vladimir Kekovi, Grke godine, Podgorica, 2010, str. 20). Slijedi VIII sjednica CK SK Srbije i izbor Slobodana Miloevia za predsjednika srpskih komunista i budueg realizatora Memoranduma to e imati tragine i dalekosene posljedice, pored ostalog i za Crnu Goru (isto, str. 22). Miloevia su tada podrali lanovi predsjednitva CK SKJ iz Crne Gore (Marko Orlandi i Vidoje arkovi) raunajui da je on bolje kadrovsko rjeenje od Ivana Stambolia. Svoju zabludu e kasno uvidjeti i otkazati mu podrku. Kako je Miloeviu trebao etvrti glas da bi mogao blokirati odluke na nivou federacije, usmjerio je vozove nacionalizma na Crnu Goru preko kojih je oborio crnogorsko rukovodstvo i instalirao njemu odanu vlast (isto, str. 22). Od jedinstvene partije kao glavnog integrativnog faktora, Savez Komunista Jugoslavije (SKJ) e prerastati u koaliciju republikih partija. U periodu kada se evropa spremala za promjene, Jugoslavija kao vienacionalna drava, nije bila kadra da definie razloge zajednikog ivljenja jugoslovenskih naroda. Ona nije imala kohezionog faktora i nije

mogla da preivi, odnosno prihvati, ravnopravnost republika naroda i graana. Vee republike su za sebe trile vea prava (ivko Andrijaevi, erbo Rastoder, Istorija Crne Gore od najstarijih vremena do 2003, Podgorica 2006, str. 482). Dogaaji vezani za Kosovo otvorili su pitanje statusa ove pokrajine i njene perspektive, poloaja Srba i Crnogoraca u kontekstu esto isticane injenice da se od 1961. do 1981. iz ove pokrajine iselilo 42,2 % Srba i 63,3 % Crnogoraca. Otvoreno je pitanje revizije ustavno - pravnog poloaja pokrajina koje su formalno bile u sastavu Srbije i zapoeo je proces nacionalne mobilizacije. (Ranije su izbile demonstracije kosovskih Albanaca 11. marta 1981, i koje su uguene vojno-policijskim snagama zbog isticanja zahtjeva za republiku.) Stanje na Kosovu je zaista bilo teko, ali ne toliko koliko je to isticala Miloevieva propaganda. Od 1981. do kraja 1988. godine se iselilo 25.661 pripadnika srpske i crnogorske nacionalnosti, a vratilo se 4.151. No, akcije kosovskih i saveznih organa protiv albanskog nacionalizma su bile odlune. Savezni SUP (Sekretarijat unutranjih poslova) je otkrio 94 ilegalne ilegalne nacionalistike organizacije (Dragutin Papovi, Nacionalistiki mitinzi, nedjeljnik Monitor, broj 1079, str. 63).

Testiranje odanosti crnogorskog rukovodstva


Uz parole OJ Srbijo iz tri dela, uskoro e biti cela i tzv. antibirokratsku revoluciju, odnosno organizovana dogaanja naroda, krenulo se u ruenje politike infrastrukture uspostavljene ustavom iz 1974, koji je zbog davanja vee samostalnosti republikama i pokrajinama u odnosu na prethodni centralistiki dravni sistem, oznaen kao glavni uzronik politike krize i navodno nepovoljnog poloaja Srbije (. Andrijaevi, . Rastoder, Istorija Crne Gore.., str. 483.) Ustav SFRJ je donesen 21. II 1974. godine, a ustav SR Crne Gore 25. II 1974. godine. Istovremeno sa mitingovanjem kosovskih Srba i Crnogoraca, slovenaki nacionalisti i neke opozicione grupacije Slovenije sve otvorenije su ispoljavali nezadovoljstvo zajednitvom u jugoslovenskoj federaciji i elju za secesijom ove republike. Pokret za otcjepljenje poprimao je sve vei zamah, pa da bi obezbijedili prohodnost secesiji, najdirektnije su napadali Jugoslovensku narodnu armiju (JNA), kako se smatralo, glavnog garanta stabilnosti SFRJ (Blao Orlandi, Sjeanja i dokumenta (1978-1999), Podgorica 2002, 101).

Dok su u Hrvatskoj sve vie dolazili do izraaja zagovornici konfederalne ili separatistike opcije, u politici srpskih komunista i njihovom zalaganju za snanu i saveznu dravu slovenaki i hrvatski komunisti vidjeli su centralizam i povratak velikosrpskom hegemonizmu, dok su u njihovim zahtjevima za poveanje ovlaenje republika srpski komunisti vidjeli separatizam (. Andrijaevi, . Rastoder, Crna Gora od najstarijih vremena do 2003, 483-484) Nacionalistika euforija dostie vrhunac 1988-89. godine, prerastajui iz jogurt revolucije u balvan revoluciju i trei srpski ustanak. Srpski ratni nacionalizam, organizovan od najmonijih funkcionera u vlasti Srbije, na elu sa Slobodanom Miloeviem, postao je dravna politika iza koje su snano stale sve republike institucije Srbije: SANU, Srpska pravoslavna crkva, Udruenje knjievnika Srbije, poznati stari i novi srpski nacionalisti, i mnogi komunisti sa snanom logistikom podrkom sredstava javnog informisanja, sve u cilju rjeavanja srpskog pitanja za sva vremena (V. Kekovi, Grke godine, str. 22). Srpski nacionalisti u realizaciji svojih ciljeva krenuli su preko Srba i Crnogoraca sa Kosova organizujui ih u protestna okupljanja, na kojima su izraavali svoje nezadovoljstvo sa stanjem na Kosovu i mjerama koje su donosile i preduzimale savezne institucije. Ta okupljanja su poela u Beogradu ispred federalnih institucija, a zatim po gradovima Vojvodine, Crne Gore, Bosne i Hrvatske, a s namjerom i u Sloveniji (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta (1978-1999), str.103). Miloevi je nastavio sa svojim konceptom, napustio je sistem dogovaranja sa predstavnicima pokrajina oko izmjena Ustava Srbije i jednostrano proglasio Nacrt ustavnih amandmana, kojima su se smjenjivale nadlenosti pokrajina. Kada su predstavnici Vojvodine i Kosova odbili da private ovaj Nacrt, Miloevi se okrenuo mitinzima. Pod izgovorom da PK SK Vojvodine nema dobar stav prema situaciji na Kosovu u Novom Sadu je 9. jula 1988. godine odran prvi miting (D. Papovi, Nacionalistiki mitinzi, Monitor, br. 1079). U mjesecu junu, a posebno krajem jula 1988. godine, politika situacija u zemlji se sve vie zaotravala, a tom stanju su doprinosile namjere kosovskih Srba i Crnogoraca da odravaju protestne mitinge u raznim mjestima Jugoslavije, meu kojima i u Crnoj Gori. Iz tog razloga, iako u vrijeme tek otpoetih godinjih odmora, Predsjednitvo SR Crne Gore se sastalo 1. avgusta da razmotri Aktuelnu politiku situaciju u Republici i zauzme stavove i odredi mjere za njeno sprovoenje. Na politike prilike u Republici, po ocjeni predsjednitva, najdirektnije se negativno odraavaju i nepovoljna ekonomska i drutvena kretanja u zemlji, nejedinstvo u SKJ, posebno u partijskom i dravnom vrhu i ire u drutvu, razlike koje se ispoljavaju u vezi sa promjenama u politikom i privrednom sistemu, sporo mijenjenje stanja na Kosovu, napadi na JNA i sl. (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta.., 104-105). Sluba dravne bezbjednosti Crne Gore moda vie i od samih politikih struktura onog vremena, toga je bila svjesna i po ovom osnovu pratila djelovanje sa nacionalistikih velikosrpskih pozicija i pozicija graanske desnice (V. Kekovi, Vrijeme metea 1988-89, KPZ Podgorica, Podgorica, 2003, str. 56). Javni skupovi nijesu zasluivali veu drutvenu panju sem sa stanovita odravanja javnog reda i mira sve dok su njeni organizatori poprimili karakter ruenja ustavnog poretka zemlje i osnova socijalistikog sistema (tekovina NOB-a, AVNOJ-a, osnova

teritorijalne integracije i suvereniteta zemlje, podrivanje ekonomskih osnovica sistema i sl). Obustave rada javljaju se kao jedan oblik tih okupljanja, u poetku bezazleno, motivisani neredovnom isplatom linih dohodaka, padom radnikog standarda, nerijeenih socijalno - stambenih pitanja. Pokazae se kasnije da e oni biti dobra inicijativa, signal za reakciju u velikim radnikim sredinama gdje je standard radnika bio daleko bolji (Radoje Daki, Kombinat aluminijuma, eljezara Boris Kidri, Pivara Trebjesa i dr). U 1987/88. u Crnoj Gori je bilo 35 ovakvih radnikih reagovanja. U ljeto 1988. godine prije najave mitinga za podrku Srbima i Crnogorcima na Kosovu, crnogorsko rukovodstvo je u vie navrata stavljano na probu odanosti srpskom rukovodstvu. Kao primjer takvog djelovanja je i pokuaj organizovanja politikih zborova radnika u Crnoj Gori radi podrke srpskom rukovodstvu. Poto se u tome nije uspjelo, traeno je da se takvi zborovi organizuju u djelovima preduzea ija su matina sjedita na podruju Srbije. Energino suzbijanje i tog pokuaja bio je jo jedan minus na raun crnogorskog rukovodstva.

U predvorju politikog i privrednog ambisa


Predsjednitvo CK SK Crne Gore je trailo od optinskih komiteta Saveza Komunista da takve politike akcije sa daljinskim upravljaem iz Beograda ne dozvole na svom podruju, ime su pali u nemilost (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, Liberalni savez, Podgorica, 1994, 12). S druge strane, Miloevi je od Crnogoraca traio etvrti glas za kontrolu odluivanja u federaciji. Srbija je imala jedan glas, pokrajine po jedan, uz crnogorski, to je bilo etiri, dakle koliko i svi ostali, mogla se blokirati svaka odluka! Ali kako je crnogorsko rukovodstvo nastojalo da u federaciji djeluje nezavisno i ravnopravno, rjeenje je bilo instaliranje marionetske garniture, poto su prethodno sreene pokrajine, Kosovo vanrednim stanjem, Vojvodina Jogurt revolucijom (isto, str. 12). Iako su u kasnijim politiko - bezbjednosnim istorijsko-socijalnim i ekonomskim analizama svih ovih zbivanja kao njihovi primarni uzroci isticani teki socijalno

ekonomski poloaj radnika, nagomilane i nerjeive protivurjenosti socijalizma kao sistema, pa tek onda ekstremne nacionalistike pojave, primat svakako pripada nacionalistiko ostraenim projektima i planovima njihovih protagonista i mentora a da je s druge strane socijalno ekonomski poloaj radnike klase korien kao povod za ruenje Jugoslavije i socijalizma. DRUTVENO-POLITIKA I PRIVREDNA SITUACIJA U PODGORICI - MITINZI KAO BUENJE NARODA I SREDSTVO PRITISKA Drutveno-ekonomski i privredni ivot Crne Gore osamdesetih godina prolog vijeka je postepeno poeo da stagnira nakon velikog, prije svega, industrijskog i privrednog zamaha od 1945 godine. U 1986. godini drutveno - ekonomski i privredni ivot Crne Gore, za tadanje uslove i kriterije, i pored stalnog rasta drutvenog proizvoda, ocjenjivan je negativno i kao posljedica nagomilanih problema u zemlji. Tako je ocjenjivano zaostajanje i stagniranje rasta drutvenog proizvoda u Jugoslaviji u periodu od 1968. do 1985. godine. Nelikvidnost privrede i banaka, kako se ocjenjivalo, dobijali su ozbiljne razmjere, ime je ugroavano odvijanje procesa reprodukcije sa realnim izgledima da doe do blokade privrednog i ekonomskog ivota u Republici. Blokada iro rauna, nedostajua obrtna sredstva, visoki gubici u jednom broju preduzea, drastian pad investicija, porast dugovanja, finansijska nedisciplina, problem u funkcionisanju drutvenih djelatnosti, samo su neki od problema u poslovanju i odvijanju procesa rada u preduzeima. Istina, mjere na planu finansijske konsolidacije, koje su preduzimane zadnjih godina u Republici u nekoliko preduzea, davale su rezultate. Uspijevalo se uz dosta tekoa, da se odri proces reprodukcije i da i proizvodnja odri relativno visok nivo (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta..., str. 90-91). U toj godini, rast drutvenog proizvoda bio je 4 %, industrijska proizvodnja 4,8 %, poljoprivredna proizvodnja 5,0 %, obima saobraajnih usluga 11,0 % i turistikog prometa 4,0 %. Meutim iako su bili postignuti odlini rezultati, preduzete mjere nijesu doprinijele popravljanju nepovoljnog stanja u privredi, prije svega, rjeavanja problema nelikvidnosti zbog ogranienih sredstava (isto, str. 91). Dok je u periodu 1947-1990, industrijska proizvodnja u Jugoslaviji poveana 27 puta, u Crnoj Gori je to poveanje bilo 123 puta, ili 11,6 % godinje (. Andrijaevi, . Rastoder, Crna Gora od najstarijih vremena..., 469-470). Titograd (Podgorica) kao glavni grad Crne Gore sa najveim brojem stanovnika je takoe imao drutveno - ekonomski i privredni zamah do poetka osamdesetih godina prolog vijeka koji se prepoznavao po ubrzanoj industrijalizaciji u kontekstu izgradnje fabrikih postrojenja. To su prije svega bila znaajna fabrika postrojenja - Kombinat aluminijuma Titograd (1968-1971) i Fabrika Radoje Daki koja je od 1960. godine zapoela proizvodnju samohodnih hidraulinih maina. Ove pozitivne trendove je pratio i brzi razvoj prosvjete u glavnom gradu. U Podgorici je otvoren Ekonomski fakultet, zatim Elektrotehniki (1961), Mainski (1970), Pravni (1972), Metalurki (1973), Graevinski (1980). Muzika akademija je osnovana 1980. god. Univerzitet Crne Gore je osnovan 1974. godine (od 1975. do 1992. Univerzitet Veljko Vlahovi) i obuhvatie sve visokokolske institucije u Crnoj Gori, kao i naune institute.

Politike i socijalne prilike su poprimile zabrinjavajue razmjere. Kriza je bila najee pominjana rije. Politiari su umjesto izraza kriza, radije ee koristili svoju bezlinu kovanicu - situacija je veoma uslonjena. Jugoslavija je nakon etiri decenije uspjene socijalistike izgradnje, sve bre tonula u privredni i politiki ambis! U komentaru TV Titograd (emitovanom 7. maja 1988) analiziraju se najnoviji izbori za kljune funkcije u Republici i optinama i konstatuje: Bez obzira na to to je najee rije o nastavku ve zapoetog mandata, nakon prethodnog izbora izmeu vie kandidata, iako nije bilo bitnijih reakcija, najnoviji izbori nijesu sa oduevljenjem prihvaeni u javnosti. Isticanje samo po jednog kandidata na svaku funkciju, liilo je vie na izborni formalizam, a manje na demokratsku proceduru za koju se lanstvo SK i dobar dio javnosti sve energinije zalae - konstatuje se u tom komentaru (autor: Branko Vojii, odgovorni urednik Informativno - politikog programa TV Titograd). Predsjednitvo SR Crne Gore je bilo izabrano na sjednici Skuptine SR Crne Gore 6. maja 1986. godine. Predsjednitvo se sastojalo od sedam lanova, est izbornih, a sedmi po poloaju, predsjednik CK SK Crne Gore. Stanje nije bilo na zadovoljavajuem nivou ni u jednom od najveih i najznaajnijih industrijskih fabrikih postrojenja u Podgorici, Radoju Dakiu.

Sve poinje olevievim telefonskim zahtjevom


Najvie panje na sjednici Radnikog savjeta RO (Radne organizacije) od 11. jula, posveeno je izvjetaju o izvrenju plana proizvodnje i likvidnosti radne organizacije. Veoma iva diskusija voena je i o predlozima pravilnika o organizaciji i sistematizaciji poslova i radnih zadataka radnih zajednica - Tehniki poslovi, Ekonomski poslovi i opti poslovi. Planom proizvodnje za tu godinu predviena je finalizacija 465 osnovnih maina, od ega 285 u prvom polugoditu. Meutim proizvedeno je u periodu januar-jun 160 maina, odnosno polugodinji plan je ispunjen za 56 odsto. U julu se oekuje finalizacija 40 maina. Glavni razlog za ovakvo stanje u proizvodnji je nedostatak deviza, odnosno nemogunost obezbjeenja uvoznih komponenti. Ali, i da je uvoz stigao na vrijeme, pozicije iz sopstvene proizvodnje bi kasnile, reeno je na sjednici (Informator - list radne organizacije industrije maina i opreme Radoje Daki, broj 236-237, 20. jul 1988).

Problemi sa kojima se suoava Radna organizacija u ovom trenutku: nelikvidnost - prispjela a neplaena potraivanja 33,4 milijarde dinara, velika neuposlenost - kapaciteti se koriste ispod 50 odsto, zatvorenost trita zbog dugogodinjeg pada investicione izgradnje - proizvodni program doveden u pitanje, neblagovremena a na trenutke i skeptina pomo drutvene zajednice programu finansijske konsolidacije radne organizacije, bili su tema Konferencija Saveza komunista Radne organizacije- prve u ovom sazivu odrane 19. jula. Takoe na Konfereciji SK Radne organizacije, Drago ofranac - predsjednik poslovodnog odbora apostrofirao je tada dva kljuna problema: strukturu proizvodnog programa i razrjeenje odnosa drutvene zajednice prema Radoju Dakiu. ofranac je tada izjavio: U pitanju je prije svega, struktura proizvodnog programa koji se u uslovima naglog pada investicione izgradnje javlja kao osnovni ograniavajui faktor vieg stepena uposlenosti, vee proizvodnje i veeg dohotka. Mi smo ovaj problem markirali kao osnovno arite ekonomske nestabilnosti i finansijske krize u kojoj se Radna organizacija nalazi due vremena. (List Informator, br. 236-237). Iz tog uvodnog izlaganja ofranac je dalje rekao: Ve sa sigurnou moe se rei da emo do kraja ove godine doi do nekih novih proizvoda, koji treba da predstavljaju znaajnu dopunu postojeeg proizvodnog asortimana i u narednoj 1989. godini doprinesu potpunijem upoljavanju proizvodnih kapaciteta. Pomenuu inski bager, zatim rudarski utovariva iji prototipski komad treba da uradimo u kooperaciji sa poljskom firmom Fadroma iz Vroclava do kraja ove godine. Privode se kraju takoe ispitivanja novoosvojenih sklopova za namjensku proizvodnju, to treba da predstavlja novu osnovu za proirenje saradnje sa Jugoslovenskom narodnom armijom. Stanje u ovom periodu nije bilo bolje ni za druge radne kolektive u Podgorici i Crnoj Gori, meutim desie se velike turbulencije u ovom gradu u kontekstu organizacije mitinga navodne podrke Srbima i Crnogorcima na Kosovu. Nepovoljna ekonomska i drutvena kretanja e biti samo pogonsko gorivo za predstojea politika previranja u tadanjem Titogradu i Crnoj Gori. Televizija je pored starog crnogorskog dravnog i partijskog rukovodstva, ve od prvog mitinga odranog na centralnom trgu u Titogradu 20. avgusta, kao tobonjoj solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu, postala kljuna meta napada Miloevieve propagandne mainerije, estoko potpomognute od niza agentura i mitingakih centara iz Crne Gore, kao i rukovodstva crnogorskih kljunih radnih organizacija (Radoje Daki, TO, eljezara), koje su buno i predano, a unaprijed pripremljene, djelovale po uputstvima iz Beograda (V. Kekovi, Grke godine, 2010, str. 28). Brojni drutveni slojevi, posebno dio inteligencije zalagao se i teio demokratskim promjenama u svim sferama ivota, a posebno u ekonomiji, politici, kulturi, tranziciji drutva i irim integracijama. Ali u tome nee uspjeti, jer su bili u manjini, pa e se integrisatisa snagama koje su ruile Crnu Goru (isto, str. 30). Na mitinzima solidarnosti radnika, studentska i omladinska populacija animirana je na mogue najgori nain: velikosrpstvom, kosovskim mitom, etnitvom. Emocije su nadvladale nad razumom. Preovladao je rezon: ovako vie ne valja, gore ne moe biti. (V. Kekovi, Vrijeme metea 1988-89, 2003, str. 82) Ovi mitinzi su presudni za dogaaje koji e uslijediti. Vie nita nee biti kao to je do tada bilo. Populistiko - iracionalni pokret vie nije bilo mogue zaustaviti.

MITING SOLIDARNOSTI U TITOGRADU - PRVA OPOMENA Za odravanje protestnog skupa kosovskih Srba i Crnogoraca u Titogradu prvi put je, telefonski, zatraio od Optinske konferencije Socijalistikog saveza radnog naroda Titograda Miroslav olevi 15. avgusta 1988. godine, radi, kako je rekao posjete grupe Srba i Crnogoraca sa Kosova u Titogradu. olevi je svoje obraanje motivisao da ima brojne pozive iz Crne Gore s ocjenom da nijeste preduzimljivi, ne radite nita efikasno na rjeavanju sutinskih problema na Kosovu, mnogo utite (B.Orlandi, Sjeanja i dokumenta.., 106). Sluba dravne bezbjednosti Crne Gore bila je u toku scenarija po kojem je organizovan i ovaj miting! Prema njenim saznanjima, Miroslav olevi, Kosta Bulatovi, Mio paravalo, Vlajko uki i Moo Odalovi, istaknuti lanovi Organizacionog odbora za odlazak Srba i Crnogoraca na protestne mitinge van Kosova, vie dana su boravili u mjestima u kojima e se odrati mitinzi solidarnosti. Oni su posredno ili neposredno radili na stvaranju punktova i uporita ne samo u cilju organizovanja graana i radnih ljudi radi solidarisanja sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova, nego i zbog irenja svojih istina o stanju u veim crnogorskim kolektivima, i uopte o prilikama u Crnoj Gori (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, 1994, 18).

Neuspjeli kontakt sa glavnim organizatorom


Poslije telefonskih kontakata sa predstavnicima Optinske konferencije SSRN (Socijalistiki savez radnog naroda), Odbor je na Konferenciji uputio teleks: Odbor je dobio veliki broj pismenih, telefonskih i linih zahtjeva od graana Crne Gore da se u njenom glavnom gradu odri miting solidarnosti. Predstavnici Odbora sjutra dolaze na dogovor oko organizovanja ovog skupa (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, 1994, 18). Ovakvo ponaanje Odbora i njegovih elnika razumljivo je jer je iza njegovog djelovanja stajalo politiko i dravno rukovodstvo Srbije sa kojim je imalo stalne kontakte i instrukcije za dalje akcije (V. Kekovi, Vrijeme metea..., str. 72). Istog dana (15. avgusta) po prijemu teleksa, u popodnevnim satima, odrane su konsultacije cjelokupnog optinskog rukovodstva (predstavnici svih drutveno - politikih organizacija i skuptine optine Titograd) sa republikim elnicima. Sastanku su prisustvovali dr Miljan Radovi, predsjednik predsjednitva CK SK Crne Gore, Mlaen Kovaevi, izvrni sekretar u predsjednitvu CK SK Crne Gore i predstavnik RSUP-a (Republiki sekretarijat unutranjih poslova). Miljan Radovi je u svom govoru duem od sat vremena, pokuavao da demantuje napade na politiku rukovodstva Crne Gore o Kosovu, dok su ostali uglavnom procjenjivali da najavljeni miting moe da bude upotrijebljen i za vaninstitucionalno ruenje legalne vlasti. Naglaeno je da mimo usvojenih partijskih stavova i Jugoslovenskog programa o Kosovu nema i ne moe biti druge platforme za politiko djelovanje.

Istaknuto je da je doprinos organa i organizacija Crne Gore i predstavnika Republike u svim organima i organizacijama na nivou Federacije u rjeavanju goruih problema na Kosovu bio znaajan. Shodno zakljucima 16. sjednice CK SKJ o Kosovu, zauzet je stav da treba uraditi sve da se Organizacioni odbor odvrati od organizovanja mitinga (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str.18-19; esnaesta sjednica CK SKJ je bila odrana 29. jula 1988. Godine, kada je bila usvojena odluka o zabrani mitinga van Srbije). Do prvog razgovora dolo je 18. avgusta. U ime Odbora pregovarali su Miroslav olevi, Kosta Bulatovi, Slobodan Aleksi i Milorad Radulovi. Dnevni list Pobjeda je ovako opisao taj razgovor: Na dananjem sastanku Rukovodstva drutveno - politikih organizacija i skuptina optine Titograd sa predstavnicima odbora za organizaciju odlaska Srba i Crnogoraca sa Kosova na protestne mitinge van pokrajine dogovoreno je da se ovaj vid manifestovanja nezadovoljstva sporim rjeavanjem problema nealbanskog ivlja u Pokrajini, odri u glavnom gradu Crne Gore u subotu, 20. avgusta, na trgu Ivana Milutinovia u 12 asova. Na ovom skupu, kako je reeno, govorie u ime Srba i Crnogoraca sa Kosova Stevan Marinkovi, a u ime optine i republike po jedan predstavnik SSRN-a, SUBNOR-a (Savez udruenja boraca Narodnooslobodilakog rata) i organa drutveno-politikih organizacija Republike. U razgovoru je naglaeno da politiki subjekti grada ne prihvataju organizaciju mitinga solidarnosti jer bi to bilo u suprotnosti sa stavovima i zakljucima utvrenim na esnaestoj sjednici Centralnog komiteta Jugoslavije, ali oni koji dou sa Kosova nee naii, kako je rekao predsjednik skuptine optine Titograd Ratko Ivanovi, ni na kakve blokade (Pobjeda, broj 8156, 19.8.1988, str.3). Na sastanku je traeno od predstavnika Odbora da se najavljeni dolazak otkae, odloi ili da se umjesto masovnog skupa organizuju drugi odgovarajui oblici aktivnosti i meusobne saradnje - javne tribine, meusobne posjete, razmjena delegacija i sl. (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str.108). Suoeni sa sasvim novim nainom djelovanja van institucija politikog sistema, s jedne, a stavovima i zakljucima CK SKJ s druge strane, neophodno je, kae Vida Kneevi, predsjednica OK SSRN Titograda, jasno rei ta se eli ovakvim protestnim zborovima ili mitinzima solidarnosti. Neophodno je smatra ona, voditi rauna i u kakvoj se ekonomskoj i socijalnoj, pa i politikoj situaciji takvi zborovi odravaju i kakve sve posljedice mogu izazvati. Naglasila je da su graani Titograda i Crne Gore uznemireni stanjem na Kosovu, jer im je jasno da bez mira u ovoj Pokrajini nema ni stabilnosti u Jugoslaviji, ali se postavlja pitanje mogu li se krupniji problem u bilo kojem dijelu zemlje rjeavati zborovima i mitinzima? (Pobjeda, 19.8.1988, str. 3). Predsjednik Optinskog komiteta CK Titograda Borivoje Draki smatra da samo puno jedinstvo na svim nivoima, a prvenstveno u rukovodstvima moe dovesti do stabilizacije prilika na Kosovu. Partijska organizacija grada i Republike uvijek je nastojala da dosljedno sprovodi stavove CKSKJ i CKSK Crne Gore, a u skladu sa tim ponaala su se i njena rukovodstva, pa se zato ne moe dovoditi u pitanje odnos prema zakljucima esnaeste sjednice CK SKJ. Draki je tada predloio da se sa zborom u Titogradu saeka do naredne sjednice CK SKJ i izvjetaja ta je od odreenih zadataka izvreno, pa je predloio da se organizuje tribina na kojoj bi uestvovali svi zainteresovani uz prisustvo predstavnika optine i Republike.

Poto do dogovora o promjeni odluke Odbora nije moglo doi, dogovoreno je ko e na mitingu govoriti, njihov redosljed i termin odravanja 12 asova, a ne 18 asova kako je to odbor zahtijevao. Istog dana odrana je i proirena sjednica Predsjednitva centralnog Komiteta SK Crne Gore sa predsjednitvima optinskih komiteta SK i sjednica Predsjednitva Republike konferencije SSRN, gdje se ovim, posebno negativnim, aspektima odravanja mitinga raspravljalo i dogovorili se o mjerama koje treba preduzeti (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 109). Dan ranije (17. avgusta) na zatvorenoj sjednici crnogorski elnici su zakljuili da miting moe imati ozbiljne politike implikacije na politiko-bezbjednosnu situaciju u Titogradu, i Crnoj Gori. Predsjednik predsjednitva CK SK Crne Gore dr Miljan Radovi obavijestio je prisutne da je pokuao da stupi u kontakt sa glavnim organizatorom protesta - Slobodanom Miloeviem kako bi ga ubijedio da sprijei okupljanje u Podgorici (V. Koprivica, Demonstriranje velikosrpskog nacionalizma, nedjeljnik Monitor, broj 930, str. 24-25).

Kolone vozila ule su u grad sa svih strana


Jo u ranim jutarnjim asovima u Titograd su poeli da pristiu graani srpske i crnogorske nacionalnosti sa Kosova. Doputovali su autobusima, vozom i sa vie od 200 putnikih automobila. Po procjenama bilo ih je oko 2000. Istovremeno dolazili su i graani iz drugih krajeva Crne Gore, a registrovan je i dolazak desetak putnikih automobila iz Trebinja. Kolona titogradskih taksista otila je na Bioe, u susret kosovskim Srbima i Crnogorcima. Tu su im priredili srdaan doek i potom se uz jeku sirena, dugaka kolona vozila slila u Titograd. Kolona vozila je oko 9 sati prola titogradskim ulicama izazivajui simpatije i blagonaklonost graana. Zaustavili su se kod hotela Crna Gora i odatle pjeke, takoe u koloni, proli glavnom titogradskom ulicom. Zanimljivo je da se na samom elu kolone nalazilo i jedno sveteno lice. Skandiralo se: Mi smo vaa braa, ivot damo- Kosovo ne damo, Kosovo je Srbija... Mnogi prolaznici su bili istinski ganuti, bilo je i suza (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 27). Povodom organizovanja mitinga u Titogradu (20. avgusta) eksponirala su se i druga bezbjednosno interesantna lica sa strane, a posebno Matija Bekovi, knjievnik iz

Beograda i Vido Vujovi, advokat iz Pei (osuivan u vezi Barskog kongresa) koji su kontaktirali svoje veze u Budvi, Kolainu i Titogradu, traei od njih da se angauju kako bi protestni skupovi bili to masovniji. Neki su se neposredno ukljuivali i angaovali u organizovanje mitinga. Tako je Ilija ivkovi iz Vrca predloio da na mitinge sa sobom treba nositi sav materijal za pisanje parola i transparenata. Knjievnik Vuk Drakovi, koji je prisustvovao mitingu isticao je da je jedino rjeenje kosovske drame uzimanje oruja u ruke, te da se Srbija ponovo stvara kao to je nekad bila, da je Crna Gora dragulj srpske krune i da je dobro to su se Crnogorci probudili i to pljuju na svoje rukovodstvo (Vladimir Kekovi, Vrijeme metea, str. 73). Dnevni list Pobjeda, je takoe prenio atmosferu sa ovog mitinga u Titogradu: U prisustvu, prema procjenama, oko 30.000 graana glavnog, i drugih gradova Crne Gore, te oko 1000 Srba i Crnogoraca sa Kosova, danas je na trgu Ivana Milutinovia u Titogradu, u koloritu jugoslovenskih zastava i parola koje su najveim dijelom izraavale podrku jedinstvu SFRJ I SKJ, odran miting solidarnosti sa zahtjevima Srba i Crnogoraca na Kosovu za bre i efikasnije rjeavanje ve godinama poznatog problema (Pobjeda, 21.8.1988, str. 3). Oko 11 sati Trg Ivana Milutinovia bio je tijesan da primi sve one koji su ovim skupom eljeli da se solidariu sa obespravljenim stanovnicima Kosova, kao i znatieljnike. Tano u najavljeno vrijeme, uesnike mitinga pozdravila je Vida Kneevi, predsjednica Optinske konferencije SSRN. Njen izlazak na tribinu, doekan je zviducima i uzvicima negodovanja: Niko te ne slua ,Idi kuvaj ruak Revoltirani to ih nije pozdravio neki funkcioner vieg ranga, uesnici mitinga time su izrazili svoje nezadovoljstvo i upisali jo jednu do tada nezamislivu inovaciju u ustaljenom odnosu masa prema funkcionerima. Djelovi njenog izlaganja koji su se odnosili na dosadanje napore za prevazilaenje nepovoljnog stanja na Kosovu, propraeni su uzvicima: Neemo da sluamo lai, Okrenimo lea, Hoemo Batria. (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 27-28). Slino je bilo i dok je govorio Branislav Kovaevi, lan predsjednitva Republike konferencije SSRN. Za vrijeme njegovog govora izraavano je negodovanje uzvicima: Niko te ne slua, Okrenimo lea, Dosta nam je prie, Neemo da sluamo lai, Hoemo oruje, Hoemo Tempa, Dolje foteljai, Igrale se delije, Srpska se truba sa Kosova uje i sl. (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta.., str. 112). Transparenti noeni na mitingu, privukli su posebnu panju. Njihove poruke bile su svojevrsna ilustracija raspoloenja i iznad svega novina kakvu posebno mlae generacije nijesu imale priliku da vide od 1968. godine, iz vremena studentskih demonstracija, izuzimajui televizijska svjedoanstva sa ovakvih dostojanstvenih zborova odranih u Novom Sadu, Panevu, Novoj Pazovi i drugim gradovima Srbije. (B. Vojii Branko, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 30). Na jednoj paroli pisalo je: arkoviu, e ti je baza. Poznati viegodinji funkcioner, lan Predsjednitva CK SKJ, politikog tijela od uticaja na prilike u zemlji, bio je javno prozvan jednim sarkastinim sloganom! Po hroniarima ovdanjih zbivanja to je bio poetak kraja jedne dugogodinje garniture crnogorskih politiara i njihove viedecenijske politike upravljanja. (Na transparentima, a bilo ih je oko pedesetak raznih poruka, pisalo je: Zato u 12? Ve je minut do 12!, Traimo miran san srpskoj i crnogorskoj djeci na Kosovu!, Dolje

birokratija, ivjela radnika klasa, Za stabilnu Jugoslaviju, jednakost svih i svuda pred zakonom, Hoemo li dozvoliti da odemo sa vjekovnih ognjita, Hoemo nepodijeljenu Srbiju, Od Kanjie do Prizrena, Srbija je jedna zemlja. Uzvikivane su parole: Dolje birokratija, Dolje izdajnici, Hoemo slobodu, Crna Gora-Srbija, Slobo, slobodo.... Pjevalo se: Crna Gora u boj kree, Ko to kae, ko to lae, Srbija je mala, nije mala, nije mala triput ratovala i opet e ako bude sree, i Idemo na Kosovo, Ovo je Srbija). U ime Odbora za odlazak, kosovskih Srba i Crnogoraca na protestne mitinge van Pokrajine, prisutnima su se obratili Svetomir Arsi Basara, akademski slikar i dobitnik nagrade AVNOJ-a (Antifaistiko vijee narodnog osloboenja Jugoslavije) i Miroslav olevi (Pobjeda, 21.8.1988, str. 1). Miting u Titogradu osim na Trgu Ivana Milutinovia nastavljen je i ispred Hotela Crna Gora gdje je samozvano govorio Batri Jovanovi i Miroslav olevi, istiui: Da je narod iz Crne Gore oprao mrlje sa svog obraza.

Prvi jasni signali da vlasti gube kontrolu


olevi je dodao da je Srbin, a mislim da se i vi tako osjeate naglaavajui da su trokovi putovanja ogromni ali da novca nee nedostajati, a ako sve ovo ne pomogne ponovo e se oglasiti i okupiti komandosi (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 74). Istog dana mitingai su otputovali za Kolain gdje je u poslijepodnevnim asovima, mada neprijavljen, odran drugi miting na kome je ispred Srba i Crnogoraca sa Kosova govorio Momilo Pumpalovi koji je za teko stanje u zemlji optuio vodee politike linosti u Federaciji, meu njima i Vidoja arkovia. olevi je u Kolainu najavio ponovni dolazak u Crnu Goru i miting u Nikiu za 18. septembar i po tome je bilo ve jasno da vlasti u Crnoj Gori ne vladaju situacijom i gube kontrolu dozvoljavajui neobuzdano vrljanje po njoj samozvanim mitingakim liderima. (Mitingae je sa Kosova doekalo oko 2.000 do 3.000 Kolainaca, a ovaj skup je bio odran na inicijativu grupe mjetana, u organizaciji Odbora za protestne skupove sa Kosova.) Reprize mitinga iz Titograda i Kolaina odrane su 18. septembra u Nikiu i Cetinju u organizaciji optinskih konferencija SSRN ovih mjesta. Za odravanje ovih mitinga Organizacioni odbor kosovskih Srba i Crnogoraca nije uopte kontaktirao sa republikim

politikim i dravnim institucijama, stavljajui time do znanja da ignorie sve njihove stavove i zakljuke date u pogledu necjelishodnosti odravanja navedenih skupova. Jednostavno mitinge su najavljivali i zakazivali preko sredstava informisanja, a za njihovo odravanje imali su i dosta pristalica u Nikiu i Cetinju, a i drugim mjestima u Crnoj Gori (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str.118-119). olevi koji je odranije bio povezan s pojedincima iz Nikia, sada tek stvara i povezuje iroku mreu aktivista koji su se angaovali na pripremi mitinga - izbor i ispisivanje parola, organizovanje grupnih dolazaka i nastup, priprema i redigovanje govora i sl. (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 76) Bez obzira na to to republiki organi i organizacije nijesu bili ukljueni u organizaciju odravanja ovih mitinga, Republika je preko Republikog sekretarijata unutranjih poslova preduzimala opsene bezbjednosne mjere da se mitinzi ne zloupotrijebe i ne izazovu mogui ekscesi (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 119). Te mjere posebno su preduzete u Nikiu, jer se skup odravao na dan osloboenja grada, a odigravala se i utakmica izmeu Sutjeske i Pritine, to je sa bezbjednosnog aspekta bilo osnova za preduzimanje opsenih mjera. (Na mitinzima u Nikiu i Cetinju govorilo je vie lica. Sadraj govora, parola i transparenata na ovim dobro posjeenim mitinzima - u Nikiu 50.000, a u Cetinju 20.000 - bio je identian onim odranim u Titogradu i Kolainu, ak se moe rei ekstremniji po istupima govornika, posebno Koste Bulatovia u Nikiu, a bilo je dosta pogrdnih i nacionalistikih obojenih parola i transparenata. Posebno su se isticale grupe mladia iz Paneva, koji su svojim ponaanjem skretali panju na sebe, kako odjevenou, tako i sa pjesmama i povicima. Tako je jedna grupa bila odjevena u sivo-zelena odijela, sa crnim izmama, ajkaama i dugim bradama, a druga sa crnim kouljama i dugim bradama koja je nosila transparent Crna Gora je srpska Sparta.) Predsjednitva OK SK i OK SSRN Titograda 23. avgusta odrala su zajedniku sjednicu na kojoj su usvojene ocjene i stavovi povodom dolaska graana srpske i crnogorske nacionalnosti sa Kosova u Titograd i mitinga solidarnosti odranog 20. avgusta 1988. godine (Vlado Strugar, Velika buna Crne Gore 1888-1989, NIP Knjievne novine, Beograd, 1990, str. 246). Tok mitinga, iako se istrajalo na dogovoru izmeu predstavnika DPO (Drutveno-politika organizacija) i odbora pokuali su da promijene pojedinci meu kojima se posebno isticao Batri Jovanovi, koji su mimo dogovorenog scenarija, poto-poto htjeli za govornicu, to nijesu prihvatili predstavnici DPO grada niti predstavnici odbora sa kojima su voeni razgovori u Titogradu. Dva predsjednitva jo jednom istiu da se ove pojave ne mogu smatrati preovlaujuem, ali ih u politikoj analizi ne treba zaobii, jer predstavljaju tamniju stranu dobro organizovanog skupa sa visokom svijeu i odgovornou najveeg broja uesnika (Pobjeda, 24. 8. 1988, str. 3). Predsjednitvo CK SK Crne Gore na sjednici u proirenom sastavu, odranoj 24. avgusta 1988. godine, razmotrilo je situaciju povodom dolaska Srba i Crnogoraca i mitinga solidarnosti u Titogradu i Kolainu, analiziralo protekle manifestacije i u vezi s tim dalo politike ocjene. Na sjednici Predsjednitva je istaknuto da je dolazak Srba i Crnogoraca u Titograd motivisan tekim stanjem na Kosovu i opravdanim revoltom zbog sporog i neefikasnog rjeavanja problema u pokrajini, a posebno zbog ozbiljnog zaostajanja u izvravanju stavova 13. kongresa SKJ, zakljuaka 9. i 16. Sjednice CK SKJ i jugoslovenskog

programa o Kosovu. Predsjednitvo ocjenjuje pozitivnim ukupne politike organizacione i tehnike pripreme koje su drutveno-politike organizacije i nadleni organi i slube obavili povodom i u vrijeme odravanja mitinga u Titogradu. Predsjednitvo dalje konstatuje da se Organizacioni odbor kosovsko-metohijskih Srba i Crnogoraca za protestne skupove van SAP (Socijalistika autonomna pokrajina) Kosova pojavljuje kao partner institucijama politikog sistema, da primjenjuje metod pritisaka, ultimativnih zahtjeva i politike svrenog ina. Predsjednitvo zamjera Odboru zbog naruavanja i nepotovanja principa demokratskog centralizma, i negativne pojave zbora u Titogradu, posebno apostrofira uzvikivanje parole Hoemo oruje i Crna Gora je Srbija. Predsjednitvo odluno osuuje sadrinu tih parola i odbacuje njihove poruke, koje su kako istie, direktno suprotne jednoj od osnovnih tekovina naeg drutva - bratstvu i jedinstvu, podstiu antialbansko raspoloenje, u osnovi predstavljaju poziv na graanski rat i negiraju crnogorsku naciju i Crnu Goru kao ravnopravnu socijalistiku republiku u Jugoslaviji (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 45-46).

Organizaciona uporita za upravljanje mitinzima


Pored navedenih u Crnoj Gori je odran i miting u Andrijevici 25. septembra 1988. g. na kome pored mjetana ovih krajeva (Berane, Bijelo Polje, Prijepolje, Kolain) dolo je i oko 2000 Srba i Crnogoraca sa Kosova. Jasno je da su lanovi Odbora sa Kosova neposredno i posredno nastojali i uspijevali da stvore svoja uporita za organizovanje radnih ljudi i graana iz nae sredine na liniji izraavanja solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu i za sprovoenje odreenih aktivnosti usmjerenih na plasiranje idejno politikih stavova i poruka. Punktove su stvarali u Titogradu u Radoju Dakiu iji je organizator bio Pavle Mili i grupa lica okupljenih oko njega. Mili je bio inenjer i svojevremeno je boravio u Pritini, gdje je imao dosta poznanika. Pavle Mili potie iz porodice koja je za vrijeme rata bila na strani NOR- a. Predmet interesovanja SDB je od poetka 1987. godine zbog veza sa licem indiciranim za podrivanje ekonomskih osnova drutva. U vezi je i sa M. oleviem. Nije utvreno preko koga je uspostavljena ova veza, od kada ona datira, koliko povjerenja olevi ima u Milia i dr. (www.montenegrina.net).

Drugi punkt je bio u Kombinatu aluminijuma iji je koordinator bio Sreten etkovi koji se do tada nije eksponirao sa bilo kojih pozicija. Grupu lica okupljao je Luka Vujoevi iz Titograda. U Titogradu je nosilac jednog od punktova bila i Nada Lazarevi Jovovi, sa jednim brojem njoj bliskih lica. Uareni aktivista TO (eljezniko - transportno preduzee) bio je njegov direktor Drago Vuini (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 80). Ovi mitinzi su presudni za dogaaje koji e uslijediti. Vie nita nee biti kao to je do tada bilo. Populistiko-nacionalistiki pokret vie nije bilo mogue zaustaviti. Jugoslovenski mediji pratili su titogradski miting u skladu sa politikom svoje republike. Jedni su ovaj skup doivjeli kao nov nain narodnog iskazivanja, a drugi kao jo jednu opasnost, koja vodi tekim ekscesima, trei su pisali ironino, pa i krajne uvredljivo. Novosadski Dnevnik konstatuje da su i u Titogradu ponovljene rijei Stipe uvara (predsjednika Predsjednitva SKJ) da nema Jugoslavije bez Kosova, ni Kosova bez Jugoslavije, koje je izgovorio na 16. sjednici CK SKJ. One su u punoj mjeri jo jednom potvrdile koliko je ova veza potpuna i koliko kosovska drama sve vie potresa Jugoslaviju. Televizija Pritina objavila je 22. avgusta 1988. uvee komentar u kojem je reeno i ovo: Rukovodstvo Kosova ne moe prekinuti ova okupljanja niti preduzeti mjere prema njihovim organizatorima, jer na nivou zemlje nije postojalo politiko mnjenje o karakteru i profilu ovih okupljanja kao i zbog neshvatanja i otpora prema upozorenjima i direktnim kvalifikacijama SK Kosova na ova okupljanja i njihove organizatore. Povodom titogradskog mitinga, zagrebaki Vjesnik istie: Samozvanom odboru za iseljavanje Srba i Crnogoraca s Kosova nije vie funkcija samo organizovanje odlazaka na protestne mitinge, ve se sve vie nastoji nametnuti kao organ paralelan legitimnim institucijama sistema. Crnogorska glasila - Pobjeda, Radio, Televizija, Komunist, Omladinski pokret - posvetila su znatan prostor mitingu solidarnosti u Titogradu i objektivno prikazala ta se dogaalo na Trgu i ispred Hotela Crna Gora. (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 56-58). Prvo javno reagovanje u Crnoj Gori na miting solidarnosti bio je komentar zamjenika odgovornog urednika Informativno-politikog programa TV Titograd Esada Koana. (Komentar je objavljen u nedjeljnom dnevniku 21. avgusta 1988. godine i iao je u cijelu mreu na srpskohrvatskom jezikom podruju, jer je toga dana titogradski studio bio deurni za JRT - Jugoslovenska radio televiziju.) Nakon mitinga u Titogradu, Kolainu, Cetinju i Andrijevici, mnogima nije bilo jasno da to nijesu samo skupovi solidarnosti sa kosovskim Srbima i Crnogorcima. Jedni su tvrdili da je to osvjeivanje narodnih masa i njihova odlunost da nepristajanjem na marginalnost u politikom ivotu uu u taj ivot na iroka vrata, kao subjekt mimo kojeg se vie ne mogu donositi politike odluke. Drugi su u ovim gibanjima vidjeli smiljeno manipulisanje narodom i njegovim nezadovoljstvom, s tim to u pozadini svega toga stoji borba za vlast i nacionalnu prevlast. No, ovakva upozorenja nijesu imala veliki domet. (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 45).

POKUAJ OKTOBARSKOG PREVRATA ULOGA RADNIKOG KOLEKTIVA RADOJE DAKI- RADNICI NA ULICI Poslije odranih mitinga kosovskih Srba i Crnogoraca po Crnoj Gori, sve vie se stvarala atmosfera nezadovoljstva radnika veeg broja kolektiva u Crnoj Gori navodno zbog neredovnih i malih linih dohodaka, od kojih se kako su isticali ne moe ivjeti. U izraavanju nezadovoljstva prednjaili su radnici Radoja Dakia, KAT-a (Kombinat aluminijuma Titograd), Titeksa,Trebjese, eljezare i Luke Bar, koji su prijetili da e obustaviti rad i trajkovati. Tih obustava rada i najava trajkovanja, pod istovjetnim motivima, bilo je i u drugim kolektivima po Crnoj Gori. U stvaranju takve atmosfere meu radnicima, veliku ulogu su imali brojni emisari, koji su svoje aktivnosti usmjeravali na plasiranju idejno-politiki neprihvatljivih stavova i miljenja. Najekstremniji u tome su bili nosioci srpskog nacionalizma, koji su koristili tezu da je drutvo pred raspadom i da mu treba samo zadati udarac (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 122). Ve 4. oktobra 1988. godine pred Skuptinom SFRJ oko 3.000 radnika iz Rakovice odrali su protestni miting traei da se to prije sprovedu reforme u privredi, politikog sistema i SKJ (V. Kekovi, Vrijeme metea, str.83).

Zahtjev iz Rakovice stie u Radoje Daki


Dnevni list Pobjeda je o ovom dogaaju ovako izvjetavao: U raspravi o ustavnim promjenama, koja je danas (4. oktobar) zapoela u radnim tijelima Saveznog vijea, mimo utvrenog plana rada i uhodane procedure, uestvovali su i radnici Rakovice. Oko tri hiljade radnika stiglo je pred skuptinu Jugoslavije oko podne traei odgovore na pitanja koja su prije petnaest dana pismeno postavili najviim dravnim i partijskim organima (izdanje od 5.10.1988). U vezi sa atmosferom koja se stvarala u Crnoj Gori oko nezadovoljstva radnika, predsjednitvo SR Crne Gore je svakodnevno raspravljalo i dogovaralo se o mjerama koje treba preduzeti kako bi se preduprijedilo svako eventualno javno okupljanje radnika i graana (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 122-123). Mitinzi solidarnosti odrani u Crnoj Gori, bili su na dnevnom redu sjednice Predsjednitva RK SSRN Crne Gore 3. oktobra 1988. godine. Na masovnim zborovima u

Crnoj Gori s pravom je izraeno nezadovoljstvo sadanjim rezultatima u rjeavanju kosovske drame i ostalih problema u zemlji. Nema potrebe da se odravaju novi mitinzi. Veina transparenata i parola bila je u znaku podrke politici SKJ, bratstvu i jedinstvu, ali bilo je i neprihvatljivih koje su odluno osuene i odbaene - sutinske su ocjene ove rasprave (B.Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 45). Da radnici pripremaju zborovanja u krugu svojih preduzea, o tome je Predsjednitvo bilo informisano, ali da okupljanja mogu biti van kolektiva, posebno pred skuptinom SR Crne Gore, o tome nije bilo saznanja niti bilo kakvih nagovjetaja. Predsjednitvo je bilo u saznanju da su radnici Luke Bar u dvije smjene stupili u trajk, izraavajui time nezadovoljstvo, navodno zbog odluke Radnikog savjeta o nainu obrauna norma sata. I radnici Radoja Dakia pripremali su zbor za 6. oktobar ali, kako smo informisani da je isti odloen zbog prisustva ruske poslovne delegacije, te da bi trebalo da se odri 12. istog mjeseca. Takoe i komunisti KAT-a su odrali zbor 6. oktobra u Domu omladine na kome je prisustvovala Radna grupa Centralnog komiteta SK Crne Gore, u kojoj je, pored veeg broja lanova Centralnog komiteta i Optinskog komiteta SK Titograd, bio i lan Predsjednitva SR Crne Gore Radivoje Brajovi (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 123). Medijski rat u zemlji rasplamsao se do nesluenih razmjera. Sve je kljualo. Atmosfera je bila toliko zapaljiva i napeta da je bio dovoljan i najmanji povod da bukne vatra. Takav poar se javio najprije u Novom Sadu 6. oktobra kada je palo vojvoansko rukovodstvo. Bilo je jasno da slogan Oj Srbijo iz tri dela uskoro e biti cela nije samo bio proizvod neije mitingake mate ve dio memorandumskog cilja koji se ostvarivao (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 84). Sluba DB (Dravne bezbjednosti) Crne Gore od poetka je bila potpuno svjesna svih ovih dogaaja, njihovih inspiratora i kretanja, pa je u skladu sa svojim zakonskim ovlaenjima nastojala da pronikne u pozadinu, ciljeve i metode takvog nastojanja o emu je redovno i clelovito informisala najvie politiko i dravno rukovodstvo Republike i Savezni sekretarijat za unutranje poslove (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 84). Protestnom mitingu u Titogradu 7. i 8. oktobra 1988. godine prethodilo je nekoliko dogaaja: U srijedu 5. oktobra na adresu Predsjednika Saveza sindikata Radoja Dakia stiglo je pismo od predsjednika Saveza sindikata optine Rakovica u kome se izmeu ostalog trai da radnici Radoja Dakia podre opravdane zahtjeve radnike klase Rakovice iznijete u skuptini SFRJ. Predstavnici organizacije saveza sindikata i Akcione konferencije saveza komunista u Radoju Dakiu 6. oktobra zatraili su od Poslovodnog odbora, da se istoga dana, ispred upravne zgrade, organizuje miting solidarnosti sa zahtjevima radnika Rakovice. Budui da je 6. i 7. oktobra u Radoju Dakiu boravila privredna delegacija iz SSSR- a, radi zakljuivanja jednog znaajnog poslovnog angamana, dogovoreno je da se takav miting odloi i odri 12. oktobra. Istog dana odran je zbor komunista Kombinata aluminijuma Titograd na kome su bili prisutni predstavnici DPO Optine i Republike i sredstava javnog informisanja.

Uporedo sa ovim dogaajima raslo je i nezadovoljstvo radnika Radoje Dakia. Oni su preko sindikalne organizacije uputili zahtjeve Poslovodnom odboru za poveanje linih dohodaka ali taj zahtjev nije bio prihvaen (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 85). Poelo je ovako: radnici Pogona bravarije obustavili su rad, jer se proulo da nee biti poveanja plate i oko 10,30 asova izali u krug fabrike. Uputili su se pred upravnu zgradu i na platou ispred kapije I u 11 asova bili su okupljeni skoro svi radnici iz drugih pogona i radnih zajednica. Okupljenim radnicima obratio se zamjenik predsjednika Poslovodnog odbora Momilo Babi i predsjednik Konferencije Sindikata Svetozar Vukevi. Radnici su dali pitanja za raspravu traei da se zbor ipak odri, pa je dogovoreno da se obezbijedi ozvuenje i u 13,30 asova da se radnici okupe na kapiji II. U meuvremenu je stigao u fabriku i predsjednik Poslovodnog odbora Drago ofranac (Informator - list radne organizacije industrije maina i opremeRadoje Daki, br. 239). U Radoju Dakiu su u meuvremenu vrene pripreme za zakazani zbor. Instalirano je ozvuenje a u magacinu pogona Bravarske obrade ispisivani su transparent Radnici Rakovice sa vama smo, Dalje ruke od plitkog radnikog depa, Kai stee proizvodnju. Transparente je pisao Joki Milorad, firmopisac radnik Radoja Dakia. Zboru u Radoju Dakiu pridruuju se studenti


Pavle Mili se zajedno sa Jokiem, slubenim kolima, neposredno pred zbor, odvezao svojoj kui i otuda donio transparente ivjelo srpsko rukovodstvo, Nije narod ono to miljaste, Podrka Slobodanu Miloeviu, to pogani od ljudi inite, Dolje Kruni, Vlasi, Vrhovec i Kuan, Dolje prozvani rukovodioci iz Crne Gore, Je li vas sramota radnika klasa je gladna, i dr (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 87). Zbor u 13,30 asova otvorio je Svetozar Vukevi i proitao pitanja za raspravu koja su prisutni prihvatili. Prvo, upoznavanje radnika sa pismom iz Rakovice i drugo, zahtjevi radnika OOUR (Osnovna organizacija udruenog rada) fabrike maina i djelova izloeni u osam taaka. Ti zahtjevi su se odnosili na: 1. Poveanje linog dohotka za 100 odsto, 2. Okonanje aktivnosti na sistematizaciji poslova i zadataka, 3. Aktivnosti na obezbjeenju zimnice pod povoljnim uslovima, 4. Kako radi Poslovodni odbor, 5. Stambena problematika,

6. Rastereenje privrede, 7. Javnost rada drutveno-politikih organizacija, 8. Kuda ide novac od zajma za zapoljavanje. Pismo iz Rakovice proitao je Milorad Kavari, a onda se uo buran aplauz i skandiranje: Mi smo sa vama. Svetozar Vukevi je istakao da su zahtjevi radnike klase Rakovice istovjetni kao i dakievaca da se omogui radniku da ivi od svog rada, da radnika klasa Jugoslavije bude jedinstvena. U vezi zahtjeva za poveanje linog dohotka, Vukevi je dao rije predsjedniku Poslovodnog odbora Dragu ofrancu, koji je esto prekidan aplauzima i odobravanjem. Naglasio je da nije prilika da govorimo o sveukupnim problemima koji pritiskaju kolektiv. Ima ih dosta: kadrovskih, razvojnih, finansijskih. Svi oni su vam odavno poznati. Lini dohoci su niski, ne moe se preivjeti sa njima. (Skandiranje: Hoemo hljeba!). Od mene nijeste nikada bili obmanuti (buran aplauz). Sve to sam vam obeao, maksimalno sam se trudio da ispunim. U potpunosti shvatam vau teku materijalnu situaciju, vai su zahtjevi da se lini dohoci poveaju opravdani (List Informator od 26.10.1988). Dok je zbor bio bio u toku do kapije br. 2 dotrao je Bogojevi Milorad, referent smjetaja u studentskom domu i uzviknuo: Otvorite kapije, dolaze vam studenti u pomo. Ubrzo se na kapiji pojavilo 40-50 studenata koje su radnici doekali aplauzima i uzvike Pustite ih unutra. Portiri su otvorili kapije (sluba DB je raspolagala podatkom da je 6. oktobra u veernjim satima u ugostiteljskom objektu pored kluba Radoja Dakia nekoliko studenata razgovaralo sa grupom radnika ovog preduzea gdje se govorilo o mogunosti ispoljavanja nezadovoljstva koje bi se manifestovalo narednog dana). Studenti su nosili improvizovani transparent Radnici, studenti su sa vama, nosili zastavu SFRJ i Titovu sliku. Organizaciju ovog prikljuivanja preuzeo je aktiv SSO (Savez socijalistike omladine) studentskog doma i njegov predsjednik (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 88). Na ovom zboru bili su i predsjednik Optinskog komiteta SK Borivoje Draki, Dragan Mijajlovi, potpredsjednik SO (Skuptine optine), Miomir Grbovi, predsjednik Optinskog vijea Saveza sindikata, Vuko Darmanovi, predsjednik Optinskog komiteta za Optenarodnu odbranu i Drutvenu samozatitu i Mirko Nilevi i Milentije urovi - izvrni sekretari Optinskog komiteta SK (List Informator, broj 239). Ubrzo potom, pri samom zavretku zbora, pred kapiju Radoja Dakia, pristie grupa titogradskih studenata! Nosili su transparent: Radnici - studenti su sa vama. To je bio prelomni momenat. Njihovo klicanje Mi smo sa vai sinovi, do suza je ganulo mnoge radnike. Nastalo je grljenje i ljubljenje. Bilo je oigledno, da se zbor nee tek tako zavriti, a dolazak studenata potvrdio je prie o tome da e se i oni, navodno nezadovoljni sopstvenim standardom i optom situacijom u drutvu, prikljuiti mitingu radnika planiranom za 12. oktobar. Radnicima se obraa i Drago ofranac, generalni direktor Dakia, pozivajui ih da se vrate na posao, a da e njihovim zahtjevima biti koliko-toliko udovoljeno. Nastala je neizvjesnost. U tom momentu Komnen Kljaji, tehniar, zaposlen kao kontrolor kvaliteta, uzviknuo je: Idemo pred skuptinu! Nastala je tiina, a onda je Kljaji ponovio uzvik. Podralo ga je svega dvadesetak radnika i studenata. Kljaji je potom i trei put pozvao okupljenje da se ide pred skuptinu, nakon ega se vea grupa radnika i studenata uputila prema kapiji i izala na ulicu. Ostali su bili

neodluni, ali poslije novih poziva da im se i oni prikljue, kolona je omasovljena i zaputila se prema gradu (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 69). Oko 14,30 asova blizu 500 radnika izalo je iz kruga preduzea Radoje Daki i uputilo se prema gradu nosei Titovu sliku, jugoslovenske, crnogorske, i partijske zastave i vei broj transparenata. Ovo okupljanje, izlazak radnika van kapija preduzea i koordinacija sa studentima, potpuno je iznenadilo sve drutveno-politike strukture Optine i Republike i istovremeno pokazalo da je to sve dobro bilo isplanirano. Takoe, rukovodstvo Republike nije imalo saznanja ni indicija o eventualnom postojanju nekog organizacionog tijela u Republici, koje podstie i usmjerava nezadovoljstvo radnika, niti sastav i cilj tog tijela. A pokazalo se da je isto postojalo, to je bilo vidljivo u ponovljenom mitingu u januaru mjesecu 1989. godine, navodno formirano na samom mitingu (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 124). Uzvikivali su: Dolje lopovi, Nije narod ono to miljaste, Imamo povjerenja u CK SKJ, Hoemo Batria. Sve brojnija i bunija kolona primicala se zgradi skuptine. Prikljuivali su se radnici iz drugih kolektiva, graani, radoznalci. Iz Titeksa i susjednog Duvanskog kombinata nije im priao niko!

Pred Skuptinom se brzo okupilo 10.000 ljudi


Graani ih pozdravljaju. Kolona je pred Skuptinu stigla pjevajui himnu SFRJ. Na stepenitu su pridole radnike i studente saekali predsjednik Skuptine Crne Gore Velisav Vuksanovi, lan republikog Predsjednitva SK Budimir Barjaktarevi, predsjednik Vijea saveza sindikata Crne Gore Milo urovi i predsjednik Optinskog komiteta SK Titograda Borivoje Draki (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 70). Na inicijativu Radoja Dakia formiran je Odbor koji je trebalo da se stara o daljoj organizaciji mitinga. Sainjavali su ga Drago ofranac, Pavle Mili, Veselin Klikovac, Dragan Boovi, Vule Radoevi, Ismet Hadrijusovi. Oko 15 asova pred Skuptinom SR Crne Gore okupilo se oko 5.000 lica. Poslije sat vremena masa se poveala na preko 10.000 ljudi. Na zahtjev radnika njima se ispred ulaznih vrata Skuptine obratio preko mikrofona Drago ofranac: Sve ovo to se danas deava nije nikakvo iznenaenje. Odavno je jasno da je ovakvo stanje neodrivo, da se problemi ekonomski, socijalni i politiki - maksimalno zaotravaju, da se sve tee ivi. Trpjeli smo dosta, izdraemo i ovo, moramo izdrati, ali

da bismo izdrali moraju se uvaiti zahtjevi radnike klase, ne samo metalaca Radoja Dakia, nego radnike klase Jugoslavije (List Informator od 26.10.1988). Kako je miting odmicao, tenzije su sve vie rasle. Atmosfera se sve vie zagrijavala prijetei da se izlije u nekontrolisano divljanje do bijelog usijanja, to e se kasnije i dogoditi. Paljivo analizom odmah pada u oi da se s ekonomsko klasnih socijalnih zahtjeva postepeno sve vie prelazilo na nacionalistiko velikosrpske parole koje su se ule i bile dominantne jo na mitinzima solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 90-91). Govornici je potom pristupio Pavle Mili, koji je prenio zahtjev radnika za poveanje linih dohodaka 100 odsto, obezbjeivanje zimnice u najkraem roku i pod to povoljnijim uslovima. Rekao je, takoe da je radnika klasa ogorena radom Optinskog komiteta i ljudi iz vrha Republike. Izuzev Orlandiu, Radonjiu i Buinu, rekao je: Nikome vie ne vjerujemo. Zatraio je zato ostavke, izraavajui uvjerenje radnika da su tekom stanju u Jugoslaviji doprinijeli i rukovodioci iz Crne Gore. Radnik mainske obrade Radoja Dakia - Dragoslav Markovi zahtijevao je da delegati iz Crne Gore u CKSKJ otvoreno kau svim smoleima, kuanima, kolj irokama, azemima i slinim da oni od danas nijesu nai drugovi (Pobjeda od 8. 10. 1988). Okupljenom narodu pokuava da se obrati Vuko Vukadinovi, predsjednik Izvrnog vijea Crne Gore. Doekuju ga zviduci i negodovanja! uje se: Izdao si studente!. Na uzvike lopovi, lopovi, Vukadinovi vidno uzbuen, odgovara da e se utvrditi i njegova i odgovornost Republikog izvrnog vijea, ali ne zato to je on lopov, nego zato to je normalno da se utvruje svaija odgovornost (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 71). U meuvremenu atmosfera pred Skuptinom se sve vie zagrijavala, poprimajui elemente neorganizovane rulje i stampeda. Tome je uveliko doprinijelo uivanje alkhohola koji se iz flaa konzumirao na licu mjesta, dok su hotel Crna Gora i drugi lokali i prodavnice u kojima se alkohol mogao kupiti, bili stalno otvoreni. Za govornicom su se neorganizovano, stihijski smjenjivali govornici kako je ko htio i o emu da govori. Sve je to raspaljivalo i onako vruu atmosferu, to je uticalo da se pojedine grupe sve bunije oglaavaju neprijateljskim parolama i istupima. Bilo je i pokuaja, u vie navrata, da masa prodre u Skuptinu, to je pojaanim mjerama obezbjeenja onemogueno. tab akcije za bezbjednosno praenje ovog mitinga u RSUP (republiki sekretarijat unutranjih poslova) bio je u stalnom zasjedanju. Njegovi operativni radnici i pozicije bili su na mjestu dogaaja i kontinuirano informisali (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 92). to je vrijeme vie odmicalo, miting je sve vie gubio karakter izraavanja nezadovoljstva tekim ekonomskim i socijalnim stanjem i ubrzo prerastao u otvorenu politiku demonstraciju. Stalno su pristizale nove grupe s parolama i transparentima, a Radio i Televizija Titograd revnosno su izvjetavali sa mitinga i time faktiki bili u funkciji odravanja mitinga, jer su svojim izvjetavanjem, posredno, pozivali graane da mu prisustvuju (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str.125). Predsjednik sindikalne organizacije Radoja Dakia Svetozar Vukevi i radnik Ismet Jusufovi dopunili su zahtjeve radnika, dok je Jusufovi zatraio i ostavke svih lanova optinskog rukovodstva, koji su po njegovim rijeima bili protiv mitinga solidarnosti u

Titogradu sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova, odnosno svih onih koji se ponaaju oportunistiki i karijeristiki. Solidarnost s radnicima u ime studenata, izrazio je potom Aleksandar ukanovi. U meuvremenu, okupljeni radnici i graani su informisani da e im se na njihov zahtjev obratiti i Radovan Radonji. Njegov dolazak pred Skuptinu Crne Gore, okupljeni radnici i graani propratili su gromkim aplauzom i pjesmom: Radovane, nae rosno cvijee, cio narod za tobom se kree. Uz povremeno skandiranje, u znak podrke Radonjievim rijeima, paljivo su ga sasluali, ali su se ipak ogluili o njegov poziv na kraju da se raziu i saekaju razmatranje i sprovoenje njihovih zahtjeva. Okupljenima se potom obratio predsjednik Optinskog komiteta SK Titograda Borivoje Draki i u kratkoj izjavi ponudio ostavku, ali ne zato to sam lopov ili izdajnik, jer to nijesam, rekao je Draki (Pobjeda od 8. 10. 1988). Iza svega bila dobro organizovana mrea


Za govornicom se smjenjuju predstavnik Studeksa Miko uki, Slavko Ivanovi, (radnik Oboda), Slavica Milutinovi profesor marksizma, Nataa ukovi, Duan Jakovljevi iz eljezare, Vukman ejovi koji se predstavio kao student, i drugi (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 93). Oko 18 asova pristiglo je nekoliko titogradskih srednjokolaca, radnika iz INIS-a Marko Radovi i drugih kolektiva, a neto kasnije (TV Titograd je sve vrijeme od kada su se dakievci uputili prema Skuptini emitovala vijesti i specijalne emisije, a u dnevnicima posredstvom ve postavljenih reportanih kola i ukljuenja uivo), poeli su da pristiu radnici iz eljezare, grupa studenata iz Nikia, radnici iz Bijelog Polja, Ivangrada (Berana). Neto kasnije stigla su tri autobusa pomoi sa Kosova, Srbije, Skoplja. U 19 asova u Titograd su iz Beograda stigli Marko Orlandi (lan Predsjednitva CK SKJ), i Nenad Buin (lan Predsjednitva Savezne konferencije SSRN). Neto iza 19 asova iza mikrofona je stao Marko Orlandi (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 73).

Orlandi je pozdravljen aplauzima i ovacijama, ali je poslije kraeg govora ispraen negodovanjem zbog zalaganja da se odluke o smjeni najviih funkcionera odloe za kratko, razumno vrijeme (Pobjeda od 8. 10. 1988). I Buin je gromoglasno pozdravljen, ali ni njegov govor nije bio po ukusu mase, te su uslijedili povici: Hoemo ostavke, ekaemo ovdje, Izdao si Slobu, Lopovi napolje, Hoemo Batria, Jedan ustav za sve, Jugoslavija bez republika, Dosta nam je 40 godina socijalizma, Ruiemo rukovodstvo Jugoslavije, Ovo je faizam, Prodani smo, Izlazite napolje, Lopovi, lopovi i slino. (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 128) Radovan Radonji, Buin i Orlandi su u vie navrata pokuali da privole uesnike mitinga da se raziu, ali sve njihove predloge su odbijale militantne grupe, koje su bile opsjele mikrofon i koje su insistirale da se ostane do podnoenja ostavki. (Masa je esto buno skandirala, pjevala i dizala parole. Pjevali su: Ko to kae, ko to lae Srbija je mala, nije mala triput ratovala, i opet e ako bude sree, Slobodane nae rosno cvee, cio narod za tobom se kree, Ko to kae da mi nijesmo Srbi, Sruiemo crnogorsko rukovodstvo, Hajde Slobo, hajde rise, Crnoj Gori navrni se i dr. ) Bez sumnje masa je sve vie dobijala svojstvo lin rulje, koja je bila spremna na sve, nesvjesna svojih postupaka i svoje line odgovornosti. S obzirom na ovakav razvoj dogaaja, odnosno prerastanja protestnih mitinga u politike demonstracije sa ruilakim tendencijama, ocijenjeno je da je nastupilo takvo stanje koje prijeti da paralie funkcionisanje institucija politikog sistema, ugrozi ustavni poredak bezbjednost radnih ljudi i graana i materijalna dobra. Poto su organi unutranjih poslova angaovani na uvanju javnog reda i mira bili optereeni do granice raspoloivih snaga, a s obzirom na eskalaciju demonstracija i najavljene masovne dolaske radnih ljudi i graana iz drugih krajeva republike, postala je realna opasnost da se ne moe garantovati ouvanje javnog reda i mira i bezbjednost ljudi i imovine na podruju titogradske optine (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 94-95). U kasnim veernjim satima 7. oktobra odrana je sjednica dva predsjednitva na kojoj su prisustvovali i savezni funkcioneri Veselin uranovi, Vidoje arkovi, Dobrosav ulafi, Boina Ivanovi. Predsjednik Predsjednitva SR Crne Gore rekao je ovo: Mi smo legalni organi u legalnoj zemlji i legalnoj republici. Treba procijeniti jesu li to zahtjevi naroda ili su to zahtjevi grupe ljudi i pojedinaca. Oito moe se nazrijeti da ima nekih emisara koji govore u ime drugih sredina, da to nije naivno, da je to dobro organizovana mrea koja funkcionie, koja ima politike zahtjeve. Prema tim zahtjevima moramo se odrediti. Veselin uranovi upoznao je sa stavovima Predsjednitvo SFRJ koje je ocijenilo da najnoviji dogaaji u nizu gradova i pojedinim podrujima zemlje ugroavaju funkcionisanje drutvenog sistema i nose u sebi opasnost po ustavni poredak zemlje. Utisak je da je ovo to se deava u Titogradu repriza dogaaja u Novom Sadu, da to nije nastalo spontano, da iza toga stoji dobro smiljena organizacija. Ako zamiljeni scenario uspije u Titogradu to e imati veoma negativne posljedice, jer e poeti da se iri u druge krajeve zemlje. Zabrinjava toliko prisustvo srpskog nacionalizma (Isto, str. 95). Negdje iza ponoi, na stepenite Skuptine pada flaa od kisele vode, pravo meu novinare. Samo to nije zakaila veliki televizijski reflektor iznad njihovih glava. Iz mase je poletjelo nekoliko aa sa jogurtom (obaranje vlasti u Novom Sadu kasnije e biti

prozvano jogurt revolucijom) koje su zajedno sa sendviima dijelili radnici restorana drutvene ishrane Radoja Dakia. Organizacioni odbor mitinga upozorava uesnike na dostojanstveno ponaanje i predlae radnu grupu koja e ispitati odgovornost prozvanih rukovodilaca, to je propraeno aplauzom (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 76). Za to vrijeme i dalje se odravala sjednica dva predsjednitva (Predsjednitvo SR Crne Gore i Predsjednitvo CK SK Crne Gore) na kome je voena rasprava o trenutnoj situaciji u Titogradu. Uesnici u raspravi situaciju su ocijenili krajnje tekom, da su motivacije razliite, od socijalnih do politikih, koje su postale dominantne (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 96).

Borivoje Draki: Ovo je repriza Novog Sada!


Ocijenjeno je da je nastalo takvo stanje koje moe da ugrozi bezbjednost radnih ljudi i graana i materijalna i druga dobra u Crnoj Gori, a posebno u optini Titograd, i prijeti da paralie funkcionisanje institucija politikog sistema i ugroavanje Ustavom utvrenog drutvenog ureenja. U takvim okolnostima Predsjednitvo SR Crne Gore, uz prethodnu konsultaciju Predsjednitva SFRJ, i uz uee predstavnika republikih organa i organizacija i predstavnika Crne Gore u organima Federacije, donijelo je odluku o preduzimanju hitnih mjera za spreavanje nastajanja vanrednih prilika u optini Titograd (V. Strugar, Velika buna Crne Gore, str. 310). Oko est asova za mikrofon je stao dr Boina Ivanovi, predsjednik Predsjednitva SR Crne Gore, da prenese stavove sa upravo zavrene sjednice dva Predsjednitva. Pozdravio ih je sa Dobro jutro Crnogorci, a zatim rekao da su politika rukovodstva prihvatila zahtjeve demonstranata. Obeao je da e se oni to prije razmotriti i rijeiti u odgovarajuim institucijama, a potom je pozvao prisutne da se raziu. Njegov govor je prekidan uzvicima negodovanja, a u jednom momentu predsjednik je ostao bez mikrofona! Kao lan Odbora mitinga Miko uki (predstavio se da je student psihologije), zatraio je i dobio mikrofon od predsjednika Ivanovia, uz obrazloenje da umiri masu (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 80). Ivanovi je ipak poslije ovog incidenta nastavio da govori, i izmeu ostalog rekao: Crnogorci su uvijek znali da sauvaju dostojanstvo u tekim trenucima, stoga apelujem na komuniste, radniku klasu, radne ljude i graane Crne Gore da vjeruju u zakonite

subjekte sistema i socijalistike snage u Republici da e istrajati u borbi za rjeavanje pokrenutih pitanja i jedinstvo SFRJ, i da svi poemo na svoje redovne poslove. Bio je to posljednji pokuaj da se u tim ranim jutarnjim satima smiri napeto stanje i uesnici mitinga privole da se raziu. Kada ni to nije pomoglo, ustavni poredak se po odluci rukovodstva, koje je vijealo na vieasovnoj sjednici u zgradi Predsjednitva SR Crne Gore, morao odbraniti, upotrebom policije (Odluku o uvoenju hitnih mjera za spreavanje vanrednih prilika sjutradan je na TV Titograd obrazloio Blao Orlandi, lan Predsjednitva SR Crne Gore.) U veernjim satima, 7. oktobra, sastao se OK SK Titograda. Sjednici su prisustvovali i predstavnici drutveno-politikih organizacija Titograda, Skuptine optine i Izvrnog odbora. Prvo je bila predloena samo jedna taka dnevnog reda - razmatranje ostavke Borivoja Drakia, predsjednika Predsjednitva Optinskog komiteta, koju je neto ranije obeao uesnicima mitinga, revoltiran njihovim zviducima i uzvicima Lopovi, lopovi. Draki je rekao: Ja podnosim ostavku zbog toga to osjeam da nijesam bio u stanju da danas, kao predsjednik Komiteta, uspostavim kontakt sa narodom, a meni nema mjesta da budem predsjednik Komiteta i osjeam da nemam autoriteta. Draki je upoznao prisutne sa 13 zahtjeva formulisanih na mitingu i dotadanjem toku mitinga: Ovo to se deava u Titogradu je repriza Novog Sada. ista repriza Novog Sada, jer se polo na isti nain kako se polo u Novom Sadu. Dalje je nastavio: Niti smo autonomai, niti je Titograd glavni grad pokrajine Vojvodine, integralni dio Srbije, nego glavni grad Republike Crne Gore, niti smo mi uskratili ljudima sa Kosova i graanima ni struju ni vodu. Dakle, tu postoje bitne razlike (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 81-82). U jednoasovnoj raspravi koja je oko 21 as prekinuta zbog hitnog poziva Drakiu da ide na sastanak dva republika Predsjednitva Draki je informisao Komitet i o tome da su o jutronjim dogaajima i zboru u Radoju Dakiu, u Komitetu saznali tek kada je skup poeo, pa su tako praktino bili dovedeni pred svren in. Nijesu o tim dogaajima obavijeteni ni od predsjednika Akcione konferencije, niti od sekretara OOSK (Osnovna organizacija Saveza komunista) pa ni od lanova Centralnog komiteta iz ovog kolektiva (Pobjeda od 8. 10. 1988). Optinski komitet SK Titograda je na vanrednoj sjednici zavrenoj jue ujutro (8. oktobra) veinom glasova usvojio ostavku svog Predsjednitva. Iz rasprave se, meutim, nametnuo gotovo jedinstven stav, da ako Draki treba da podnese ostavku, onda to treba da uini itavo Predsjednitvo Optinskog komiteta. lanovi Predsjednitva su umjesto rasprave o ponuenoj ostavci predsjednika predloili da Komitet raspravi i usvoji ostavku lanova Predsjednitva. Veinom glasova taj prijedlog je i usvojen (Pobjeda od 9. 10.1988). I pored toga to je protestni miting ispred Skuptine SR CG prekinut, u pojedinim optinskim centrima u Republici dalje su se okupljale grupe graana i spremale za odlazak u Titograd (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 97). U Nikiu je od 8. do 10. oktobra dolo do masovnog protestnog okupljanja na kojima se eksponirao jedan broj bezbjednosno interesantnih lica, i na ovom skupu bilo je parola i pjesama i uzvika neprijateljske i neprihvatljive sadrine: Dolje foteljai, Pala Vlada usred Novog Sada i ova e usred Titograda, Crna Gora i Srbija to je jedna familija, Slobodane samo reci leeemo kao meci i dr.

(Ve 8. oktobra nakon rasturanja mitinga u Titogradu, radnici tree i prve smjene eljezare Boris Kidri su se uputili autobusima za Titograd. Put su na 18. kilometru od Nikia, nakon zaustavljanja autobusa od strane milicije, nastavili pjeice, kada im se u susret uputila jedinica specijalne policije i tada je na mjestu Joviin kuk, poznat kao uta greda, dolo do kontakta specijalaca i radnika.)

Jasno upozorenje na velikosrpski nacionalizam


Devetog oktobra odrano je vie sastanaka u svim crnogorskim optinama, posveenih aktuelnim dogaajima u Republici. Po stavovima i ocjenama o tim zbivanjima, izdvajaju se zajednika vanredna sjednica Konferencije SK i Predsjednitva osnovnih organizacija Sindikata IGM Radoje Daki, Optinskog komiteta Titograda i predsjednitva Konferencije SK, Sindikata i omladine eljezniko-transportne organizacije Titograd. U raspravi na sjednici Konferencije SK i predsjednitva sindikalnih organizacija Radoja Dakia zakljueno je da je krajnje neprihvatljivo ako bi se ponovila greka nastala zbog ishitrenog zbora, koji je prerastao u miting ne samo radnika ove fabrike! Neemo dozvoliti da ovu situaciju iskoriste neprijateljske snage. Moramo da izdrimo i ne dozvolimo da nas drugi remete i rovare, govorio je tada Drago ofranac, generalni direktor Dakia. Rasprava je potvrdila da se u kolektivu znalo za pripremu zbora (uostalom o tome se u gradu ve mnogo ranije prialo), ali da je iznenaenje utoliko to nije odran 12. oktobra (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str. 127-128). U veoma konstruktivnoj diskusiji odran je Zbor radnika 10. oktobra u krugu fabrike (Radoje Daki). Preko 2000 radnika prve i druge smjene okupilo se da izraze nezadovoljstvo svojim poloajem i da iznesu iznevjerena oekivanja, kako je istaknuto u raspravi, od zajednike sjednice dva predsjednitva Crne Gore. I ovaj put su jasno naglaeni ve poznati zahtjevi u 13 taaka i njima dodati novi kojima je data puna podrka. Zbor je poeo poslije osam asova, zavrio se neto prije 12 asova kada su se okupljeni radnici razili na radna mjesta i upalili maine posluavi predsjednika Poslovodnog odbora Draga ofranca. Prvi uesnik u diskusiji Milorad Kavari je istakao: Da je na naem kolektivu ogromna odgovornost za sudbinu fabrike. Zato treba da radimo krajnje odgovorno, da podrimo

sve ono to vue naprijed, a osudimo ono to je negativno. Nijesmo mi nikada htjeli da ruimo institucije ovog sistema, nijesmo ili kao puisti. Milan Vukevi iz RZ Ekonomski poslovi trai rastereenje privrede, poveanje linih dohodaka i uvoenje Vijea udruenog rada u Skuptinu SFRJ. Situacija postaje sve tea, kazao je Radovan Kekovi: Neka se neki drugovi ne ude zato ih narod proziva. Potezi koje vuku su nedovoljni za proces radnike klase. Veselin Miloevi se pitao ko se krije iza radnike klase. Ne mogu biti na elnim pozicijama oni koji ne zastupaju interese naroda. Svetozar Vukevi predsjedavajui Zbora, objasnio je sluaj u vezi Pavla Milia, koji je jedan od organizatora Zbora, kazavi da je preotra ocjena javno izreena na Miliev raun. Pavle Mili je istakao da je uvrijeen privoenjem u SUP zajedno sa huliganima koji su doveli protestni miting do skandaloznih razmjera. Drago ofranac je na ovom zboru izmeu ostalog rekao: Kriza drutva se odrazila na na kolektiv i mi je dobro osjeamo. Radnici su o tome dobro informisani i pokazali svijest za puno razumijevanje. Meutim, problemi su toliko eskalirali da ih treba rjeavati. Moramo odluno odbaciti sve one parole uzvike i pjesme koje su se priile Radoju Dakiu. Na je cilj dalja izgradnja socijalistike Jugoslavije, izgradnja zemlje na AVNOJ- evskim temeljima a ne kakvu to nude neprijatelji. Kada je na kraju najavio ostavku zbog nagomilanih problema, radnici su na to negodovali uzvicima: Sa nama e, Ne damo te! i pozdravili ga dugotrajnim aplauzom (List Informator, broj 239). Ovom Zboru su prisustvovali Miljan Radovi, predsjednik Predsjednitva CK SK Crne Gore, Blao Orlandi, lan Predsjednitva SR Crne Gore, Ratko Ivanovi, predsjednik SO (Skuptine optine) Titograd i predstavnici politikog ivota grada. Predsjednik SO Titograda Ratko Ivanovi obraajui se radnicima Radoja Dakia, rekao je, izmeu ostalog, da se ne moe staviti taka ni na jedan zahtjev koji je ocijenjen kao opravdan. Govorei o zahtjevima radnika Ivanovi je rekao, da su oni u cjelini realni i opravdani, a prihvatljiv mu je i odnos prema odgovornosti. to se tie ostavke predsjednika OK SK Titograda Borivoja Drakia, on smatra da je ona odraz raspoloenja rukovodstva Titograda; i da to nije pojedinaan in. Predsjednitvo OK je odmah podnijelo ostavku, a preispitivanje odgovornosti je u toku. Poslije etvoroasovne rasprave iz koje su se iskristalisali jasni stavovi radnici Radoja Dakia su se na poziv Draga ofranca uputili u hale, uz dogovor da se odradi i nadoknadi proputeno (Pobjeda od 11. 10. 1988). Proirena sjednica dva predsjednitva uz uee Veselina uranovia, Vidoja arkovia i Slobodana Filipovia (Izvrni sekretar CK SKJ) odrana je 10. oktobra. U raspravi je naglaeno da se moraju razgraniiti uzroci optenarodnog gnjeva zbog ekonomsko-socijalne situacije od onih pojedinaca i grupa koje pozivaju na obaranje legitimnih institucija sistema. Vidoje arkovi je rekao da je velikosrpski nacionalizam dobio nesluene i neoekivane razmjere, da usred Crne Gore negira samobitnost crnogorskog naroda zahvaljujui upravo tome to smo zanemarili bitku protiv toga vida nacionalizma.

Marko Orlandi je potencirao da sve ovo to se desilo jasno potvruje da se na crnogorskom primjeru bije bitka za socijalistiku Jugoslaviju, za AVNOJ-evske principe odnosa u Jugoslaviji. Stavovi predsjednitva RK SSO (Republiki komitet Saveza Socijalistie omladine) su u velikoj mjeri saglasni sa veinom opravdanih zahtjeva iznijetih na mitingu u Titogradu rezimirao je dr Ljubia Stankovi. Odrani su i brojni drugi sastanci dravnih i politikih organa u Republici i federaciji (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 102-103).

Prividno smirivanje, na vidiku novi potresi


Politiku situaciju u Crnoj Gori analiziralo je 13. oktobra i Predsjednitvo RK SSRN (Republiki komitet Socijalistikog saveza radnog naroda). Svi opravdani zahtjevi radnika, studenata i graana, izraeni na mitingu u Titogradu, a potom na zborovima radnika eljezare, kao i stavovi nekih drugih crnogorskih kolektiva, dobili su punu podrku Predsjednitva. Ono je istovremeno podralo i zakljuke Predsjednitva SR Crne Gore i Predsjednitva CK SK Crne Gore. Tog 13. oktobra Lazar oi podnosi ostavku na funkciju republikog sekretara za unutranje poslove (B. Vojii, V. Koprivica, Prevrat 89, str.161-162). Dana 14. oktobra, odrana je i sjednica CK SK Crne Gore na kojoj je predsjednitvo postavilo pitanje svog povjerenja. Centralni komitet im je ukazao povjerenje. Veselin uranovi je analizirao protekle dogaaje i za agresivne radnike Radoja Dakia rekao da nijesu imali za cilj ispunjenje radnikih zahtjeva ve ruenje nelegalnim putem legalno izabranih organa u Crnoj Gori (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 104-105). Iako se na prvi pogled bezbjednosna situacija u Crnoj Gori prividno stiavala, osjeao se naboj i prijetei tonovi, a brojni zahtjevi radnika, studenata i omladine bili su usmjereni da se definie odgovornost za donoenje odluka Predsjednitva SR CG o uvoenju hitnih mjera i primjeni prinude od strane organa unutranjih poslova prema uesnicima mitinga uz istrajavanje pri ranije podnijetim zahtjevima. U meuvremenu Skuptina SR Crne Gore je, raspravljajui o aktuelnoj politikoj situaciji u Republici, o njenom trenutnom, politikom, privrednom, ekonomskom i socijalnom trenutku, prvog dana zasijedanja, 25. oktobra, izvrila provjeru mandata lanovima

Predsjednitva SR Crne Gore, Izvrnog vijea, predsjedniku i potpredsjedniku Skuptine i predsjednicima vijea Skuptine SR Crne Gore. Glasajui, delegati su sa velikom veinom glasova, apsolutno povjerenje dali svim lanovima Predsjednitva, predsjedniku, potpredsjedniku i predsjednicima vijea Skuptine i lanovima Izvrnog vijea, sem petorici meu kojima i oiu koji je bio podnio ostavku. Poslije pauze Skuptine u kojoj su obavljene konsultacije u Izvrnom vijeu, Vuko Vukadinovi, predsjednik Vijea, nezadovoljan ishodom glasanja, tretirajui iskazano nepovjerenje petorici lanova Vijea kao nepovjerenje cijelom Vijeu, ponudio je ostavku Vijea (B. Orlandi, Sjeanja i dokumenta, str. 160-161). Tako je situacija postala za kratko mirna, iako su se mogli naslutiti novi politiki potresi u Titogradu. ZATIJE PRED BURU, IZMEU OKTOBARSKOG I JANUARSKOG MITINGA U dogaanjima koji slijede od oktobra do januara lanovi sad ve biveg organizacionog odbora sa Kosova i nosioci velikosrpskog projekta, direktno i indirektno ostaju spona sa punktovima i pojedincima u Crnoj Gori, koji hrabre, podstiu i nude podrku da nastave sa zapoetim aktivnostima, da se ne smiju uplaiti ili posustati, jer je pad i kraj crnogorskog rukovodstva izvjestan i neminovan (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 110). U pripremanju daljih aktivnosti na ruenju crnogorske vlasti glavnu ulogu su kao i ranije imali radniki kolektivi sa jakom logistikom ranije pomenutih lica sa strane i u samom kolektivu. Kolektiv Radoje Daki e i ovaj put uzeti uea u tome uz pomo drugih radnikih kolektiva prije svega eljezniko-transportne organizacije Titograd. U svom djelovanju, u ovom periodu, skoro svakodnevno se kontaktira i komunicira sa Pavlom Miliem, Sretenom etkoviem, Boidarom Booviem, Nadom Jovovi-Lazarevi, Mojaom oroviem, Lukom Vujoeviem, Blaom Papoviem, Dragom Vuiniem i drugim licima ve eksponiranim na mitinzima solidarnosti i protestnim mitinzima koji su odrani u Crnoj Gori. U svim ovim kontaktima izraava se zadovoljstvo onim to je uraeno u Titogradu, osuuje upotreba sile i sugerie da se nastavi sa otporom pa i kompletnim obustavama proizvodnje u Radoju Dakiu, Kombinatu aluminijuma, eljezari Boris Kidri, Luci Bar, Pivari i dr. U tom pravcu postojala je najava da se preko svojih istomiljenika u Beogradu, SAP (Socijalistika autonomna pokrajina) Vojvodine i Kosova i u Crnoj Gori preduzmu intenzivne aktivnosti na organizovanju protestnog mitinga u Titogradu 14. oktobra, u emu je M. olevi podstrekavao radnike i studente na dalje radikalne akcije i proteste (V. Kekovi, Vrijeme metea, str. 110-111). U meuvremenu radniki kolektivi u Titogradu su radili punom parom meu kojima i jedan od najznaajnijih preduzea - Radoje Daki, meutim stanje u ovom preduzeu nije davalo prostor za optimizam. Prilikom posjete Janeza Zemljaria - potpredsjednika SIZ-a (Saveznog

Zdravko Rakočević: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89

Text of Zdravko Rakočević: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89

ZAECI ELEKTROENERGETSKOG SISTEMA CRNE GORE zvezdan folic.pdf · 2011. 6. 20. · Oslobođenje je dočekano sa onesposobljenim električnim centralama u Podgorici, Kolašinu, Nikšiću,

THE ENIGMA OF DARWIN DIAGRAM Miloje M. Rakočevićvixra.org/pdf/1411.0036v2.pdf · THE ENIGMA OF DARWIN DIAGRAM Miloje M. Rakočević Department of Chemistry, Faculty of Science,

ZBIRKA ZADATAKA SA PRIJEMNIH ISPITA NA …casovinovisad.yolasite.com/resources/FTN prijemni.pdf · Milan P. Rakočević, Uvod u arhitektonsko projektovanje, Arhitektonski fakultet

Europass Curriculum Vitae … · Podgorici bio je angažovan na predmetima Osnovi marketinga, Istraživanje marketinga, Marketing menadžment malog biznisa, Marketing u trgovini i

THE ENIGMA OF DARWIN DIAGRAM Miloje M. Rakočevićslobodni-univerzitet-srbije.org/files/enigma-darvina-rakocevic.pdf · Rakočević, 1994, p. 14: “Darwin’s diagram–binary tree,

Dr Vesna Stojković Pravni fakultet u Podgorici

OSNOVNI SUD U PODGORICI - mans.co.me · po~etkom 2004 godine u Podgorici, po prethodnom dogovoru i to optuZena Pavieevic Valentina u svojstvu odgovomog liea • izvr~nog direktora

mag. Slobodan Rakočević

Selena Rakočević Contribution of Ljubica and Danica ... the term ‘kolo’, ... Ministry of Education and published as a separate book in 1928 ... Selena Rakočević Contribution

Prvi Glas Srbije u Podgorici

aktuelno - Entext d.o.o · saradnik na Katedri za zgradarstvo, urbanističko planiranje i nacrtnu geometriju. Osnivanjem arhitektonskog odsjeka Građevinskog fakulteta u Podgorici

RANO OTKRIVANJE RAKA DOJKE U SRBIJIarhivaprojekta.skriningsrbija.rs/sites/default/files/3 Rakocevic septembar.pdf · RANO OTKRIVANJE RAKA DOJKE U SRBIJI Prof.dr Zoran Rakočević

ODLUKU - Podgoricapodgorica.me/.../odluka_o_utvrdivanju_dupa_dahna.pdfNacrt Izmjena i dopuna Detaljnog urbanističkog plana “Dahna” u Podgorici i Izvještaj o strateškoj procjeni

Danilo Radojević - Milan F. Rakočević kao njegošolog

Poreklo i degradacija - PROSVETITELJSTVO · Web viewNapisao: Miloš Bogdanović Recenzenti: Dr Svetozar Sinđelić Dr Miloje Rakočević Lektor: Marija Bogdanović Izdavač: Miloš

REZULTATI9. radaŠiĆ tia srdoČi 3,79 10. kolar dora andrija mohoroviČiĆ matulji 3,79 11. rogoviĆ eleonora srdoČi 3,68 12. rakoČeviĆ dena gelsi 3,5 13. arariĆ anja vladimir

ZBIRKA TESTOVA I REŠENJA SA PRIJEMNIH ISPITAmehanizacija.ftn.uns.ac.rs/wp-content/uploads/2015/05/Zbirka.pdf · Milan P. Rakočević, Uvod u arhitektonsko projektovanje, Arhitektonski

Balsa Brkovic - Paranoja u Podgorici

deponija.medeponija.me/.../02/Ugovor-sanacija-kabastog-otpada.pdf · Naruëioca "DEPONIJA" d.o.o. sa sjedištem u Podgorici, ulica Španskih boraca bb. PIB: 02653907, Broj raèuna:

ODLUKU - Podgoricapodgorica.me/db_files/Urbanizam/PlanskaDokumentacija/... · 2018-12-12 · Sredstva za izradu Detaljnog urbanistickog plana "Tuzi 3". u Podgorici, obezbijedice se

NOVAC U CRNOJ GORI IZLOŽBAcrnogorski jezik na latinici i ćirilično. ISO tablice biće ažurirane u nedjeljama koje slijede", rekao je direktor biblioteke Bogić Rakočević. Ovim

“ROMSKI KRUG” u saradnji sa MIP RCG uz podršku UNDP-kancelarija u Podgorici

· PDF filepostojeéa bazna stanica mobilne telefonije planirano telekomunikaciono okno ... Lokalna studija lokacije 'Tuzi — dio planske zone 19"u Podgorici

Nenad Rakočević - Upravljanje računarskim mrežama.doc

Entry Testing and the Overrepresentation of Romani ......Additional contributions were provided by Eben Friedman, Nataša Kočić-Rakočević, Toby Linden, Anasztázia Nagy, and Mihai

ˆˇ˝˙˚˘ - zuns.me · PDF fileU Podgorici promovisana knjiga „Usmena književnost i savremena crnogorska pripovijetka” dr Vladimira Vojinovića NUŽNO JE NACIONALNO ODREDITI

Novica B. Rakočević~Emerhalis 123

Izmena i dopuna DUP-a Momišići A-dio zone1 u Podgorici...Izmena i dopuna DUP-a "Momišići A-dio zone1" u Podgorici Str.5 U toku vegetacionog perioda (april septembar) prosječna

ODNOS SRBIJE PREMA CRNOJ GORI - PO STAROMmaticacrnogorska.me/files/45/02 ilija despotovic.pdf · 2011-06-20 · nata „Bombaška afera“, i nakon osamdeset godina takozvana Antibirokratska

GENETIC CODE: FOUR DIVERSITY TYPES OF …1 GENETIC CODE: FOUR DIVERSITY TYPES OF PROTEIN AMINO ACIDS Miloje M. Rakočević* Department of Chemistry, Faculty of Science, University

Documents

Zdravko Rakočević: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89

Text of Zdravko Rakočević: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89