Download pdf - Zdravko Rakočević: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89

ZDRAVKO RAKOČEVIĆ: Antibirokratska revolucija u Podgorici 1988-89.

• www.vijesti.me • Objavljeno: 20.01.2013

U avgustu 2012. objavili smo feljton istoričara Radovana Perovića koji se bavio uzrocima tzv. Antibirokratske revolucije 1988-89. sa naglaskom na dešavanjima u Nikšiću; sada donosimo tekst još jednog mladog istoričara koji te burne dogañaje posmatra iz titogradske perspektive

Socijalno raslojavanje i bujanje nacionalizma

PREDGOVOR

Smjena crnogorskog rukovodstva januara 1989, je nedovoljno istražena tema novije crnogorske istorije. Iako je od tada prošlo dvadeset tri godine i dalje postoje različita tumačenja ovih dogañaja - da li su bila zaista tipičan crnogorski izum, ili su podsticana sa strane u okviru Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Motiv da se bavim ovom zaista intrigantnom i nimalo jednostavnom temom jesu dvije riječi: radoznalost i izazov. Prva riječ, jer sam želio da saznam koji su to faktori uticali da crnogorsko rukovodstvo doñe u situaciju da nema kontrolu od ljeta 1988. do nove 1989. A druga, zato što sam smatrao da s obzirom da se odreñeni broj autora bavio ovom temom, pokušam dati odgovore i prezentovati nova saznanja o ovom dogañaju. Autori koji su se bavili ovom temom, a čije sam publikacije koristio kao osnovni vid saznanja, uglavnom nijesu istoričari po profesiji. To naravno ne umanjuje njihov doprinos na razobličavanju burnih dogañaja 1988/89. Ali se mora imati u vidu da svoju ocjenu o ovom, sad već istorijskom dogañaju moraju dati ljudi od profesije, jer se to od njih i očekuje. Takoñe mi je bilo važno da objektivno sagledam i dam ocjenu ove teme, da je objavim na jednom mjestu i dam mogućnost provjere i upućivanja na bibliografiju. Naravno ovaj rad je zahtijevao priličan napor, odnosno iščitavanje cjelokupne dostupne literature. Trudio sam se da poštujem hronološki slijed dogañaja koji su prethodili tzv.

AB revoluciji u tadašnjem Titogradu (Podgorici) sve do smjene državnog i partijskog vrha Crne Gore. Ovaj rad sam podijelio na poglavlja, odnosno u svakom poglavlju sam pristupio sistematično i analitično sa jasnom namjerom da, kao što sam rekao, dam odgovore na brojna pitanja ali i da otvorim nova, poštujući jedno od glavnih postulata istorijske nauke, a to je da nema konačnih odgovora. U prvom poglavlju sam se bavio socio-ekonomskim i političkim prilikama u tadašnjem Titogradu pred prvi miting navodne podrške solidarnosti Srbima i Crnogorcima sa Kosova. Drugo poglavlje govori o pripremi mitinga u gradu, njegovom toku, i reakciji partijskog i državnog rukovodstva Treće poglavlje govori o pokušaju oktobarskog prevrata, odgovornosti i ulozi radničkog kolektiva “Radoje Dakić” u oktobarskom mitingu, kao i dogañajima izmeñu oktobarskog i januarskog mitinga. Četvrto poglavlje govori o padu crnogorskog rukovodstva u januaru 1989. i dolasku nove političke garniture na vlast. Koristim ovu priliku da kažem da sam pri prikupljanju grañe imao polovičan uspjeh, i da uprkos mojoj upornosti nijesam bio u mogućnosti da realizujem svoje namjere. Namjera mi je bila da pokušam doći do zapisnika sa sjednica OK Titograda vezanog za temu kojom se bavim i zapisnika republičkog i partijskog rukovodstva Crne Gore. Posjetio sam lokalni arhiv Podgorice, meñutim osoblje me je uputilo u zgradu stare vlade gdje se i čuvaju posebna dokumenta. Tom prilikom sam saznao da se pomenuta graña tu nalazi. Zatim sam pošao u Istorijski institut Crne Gore gdje sam u razgovoru sa pomoćnicom direktora gospoñom Jadrankom Selhanović dobio odgovor da graña koju tražim nije dostupna jer mora da proñe trideset godina od tada. Nijesam imao sreće ni sa intervjuima koje sam na savjet mog mentora prof. dr Šerba Rastodera bio u obavezi da odradim. jer te ljude nijesam mogao naći. Bez obzira na to ovaj rad, nadam se, opravdaće svoju svrhu raznovrsnim brojem priloga. Što se tiče novina, koristio sam se člancima iz “Pobjede”, “Informatora”, radnog kolektiva “Radoje Dakić”, te lista “Liberal”, i nedjeljnika “Monitor”. Što se tiče priloga, koristio sam pomenute novine odnosno članke koje su govorile o aktuelnim dogañajima prevashodno sa oktobarskog i januarskog mitinga, ali i sa zborova radnika “Radoje Dakić”.

UVOD

Smjena crnogorske vlasti u Podgorici u tzv. dogañanju naroda je dogañaj novije crnogorske istorije kojim treba da se bave budući istraživači. Naravno da za ovaj period nije samo važna godina kada se i desio taj puč, već i dogañaji koji su prethodili toj pojavi u Crnoj Gori, kao Republici u sastavu SFRJ. Jugoslavija je 1979. zapala u veliku ekonomsku krizu. Njen trgovinski deficit iznosio je 7,2 milijardi dolara. Deficit platnog bilansa 3,7 milijardi dolara, a spoljni dug 12,3 milijardi dolara. Inflacija je premašila 20 odsto, što je vladu primoralo da uvede program štednje i stabilizacije. Donijeta je odluka o zamrzavanju cijena i smanjivanju cijena uvoza robe široke potrošnje.

Nepovoljna ekonomska i društvena kretanja imala su direktnog uticaja na političko-bezbjednosnu situaciju u Republici i zemlji. Sve više se naime, produbljavala ekonomska i društvena kriza. Došlo je do pada životnog standarda velikog broja ljudi i sve dubljeg socijalnog raslojavanja. Zaoštren je i problem nezaposlenosti i sve oštrije su se javljale slabosti u funkcionisanju političkog sistema. Problemi su nastajali i u sporazumijevanju i u funkcionisanju dogovorene politike na relaciji Republika - Federacija, što je imalo nepovoljnog odraza na privredne subjekte u našoj Republici. Ni interne mjere preduzimane u pojedinim organizacijama radi boljeg korišćenja raspoloživih kapaciteta, nijesu bile adekvatne i dovoljne da bi dale rezultate koji su se objektivno mogli ostvariti. Tokom 1986. godine i dalje je bio prisutan snažan generator inflacije, a bilo je i mnogo pritisaka na povećanje cijena koji nijesu bili ekonomski opravdani. Dio inflacije bio je, ne samo kao rezultat ponašanja pojedinih republika i njihovih odreñenih subjekata (koji su imali u nadležnosti povećanje cijena), već i zbog toga što su ti subjekti nastojali da sačuvaju položaj u primarnoj raspodjeli. S tog stanovišta u najnepovoljnijem položaju bili su nedovoljno razvijeni, meñu kojima su svakako bili Republika Crna Gora i Pokrajina Kosovo. Takvo stanje odgovaralo je otvorenijem djelovanju tehnokratskih, antisocijalističkih, a naročito nacionalističkih snaga. Iako različitih programa i idejnih opredjeljenja, zajedničko im je bilo, unošenje nemira i haosa u društvo i na tim osnovama rušenje ustavnog poretka zemlje. (Ekonomsko stanje na Kosovu koje je bilo izuzetno teško, koristili su albanski nacionalisti, kojima je to bio povod da direktno istupaju sa kontrarevolucionarnih i separatističkih pozicija. Uporedo sa albanskim, djelovali su i drugi nacionalisti širom zemlje, posebno srpski i slovenački. Slovenački nacionalisti su stvarali atmosferu za sopstvenu suverenu državu, a srpski, za Veliku Srbiju i obnovu Dušanovog carstva.)

Milošević kao realizator Memoranduma SANU

• Objavljeno: 21.01.2013

Ideološka zaslijepljenost starog rukovodstva i naivno vjerovanje u slabost narastajućeg nacionalizma, kako u jugoslovenskom tako i u rukovodstvima drugih republika u SFRJ, objektivno su išli na ruku tim snagama.

Različita gledanja, uz to, u Savezu komunista Crne Gore, na ispoljavanje velikosrpskog nacionalizma u Crnoj Gori, minimiziranje ili njegovo negiranje, podsticala su i olakšavala njegovo djelovanje. Razni emisari tih krugova iz Srbije, pretežno Crnogorci ili porijeklom iz Crne Gore, vršljali su po Crnoj Gori, stvarali organizacije i veze, dok su drugi imali ulogu podrivanja institucija sistema iznutra. Njihovo djelovanje je pojačano od dolaska Slobodana Miloševića na čelo CK SK Srbije (Vojičić Branko, V. Koprivica, Prevrat ‘89, Liberalni savez, Podgorica, 1994., str.8). Pojava memoranduma Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU), 1986. godine, kao dokumenta sa velikim nacionalističkim nabojem, u početku je dočekana ćutanjem. Činilo se da zbog velikog društvenog autoriteta njegovih tvoraca niko ne nalazi snage da polemiše sa tezama plasiranim u njemu. Tekst tog dokumenta umnožavan je kao povjerljiv materijal sa kojima su se upoznavali samo članovi užeg rukovodstva SK Sosijalističke Federativne Republike Jugoslavije. (Prvi put je javnost o tome nešto saznala iz komentara objavljenog u”Večernjim Novostima” 24. septembra 1986. godine. O ovom dokumentu je raspravljalo i predsjedništvo CK SK Crne Gore koje je osudilo taj memorandum. O tome se ne bi ni raspravljalo da se u Pljevljima nakon njegovog izlaska nije pojavila peticija o podršci Memorandumu sa 52 potpisnika, meñu kojima je bilo i 12 članova Saveza komunista Crne Gore.) Kakav je odnos prema Crnoj Gori i crnogorskoj kulturi u Memorandumu SANU, najbolje se vidi iz citata sa strane 65: “Dok se slovenačka, hrvatska, makedonska i crnogorska kultura i književnost danas integrišu, srpska se jedina sistemski dezintegriše. Ideološki je legitimno i samoupravno da se slobodno vrši odvajanje i rasturanje srpske književnosti na vojvoñanske, crnogorske ili bosansko-hercegovačke pisce” (isto, str. 8). Generator svih tih zbivanja bio je nacionalizam obučen u perfidnu oblandu suživota. I što posebno treba naglasiti, ekstremni nacionalizam. Iako se ispoljavao kroz djelovanje pojedinaca i grupa, institucija i organizacija, njegovi korijeni su bili dublji u samim centrima političke i ekonomske moći i odlučivanja gdje nije postojao interes da se Jugoslavija transformiše u demokratsku zajednicu grañana i država. To se pokazuje time što je nacionalizam tih godina postao vodeća ideologija u gotovo svim republikama pri čemu se najinspirativnije i najdramatičnije manifestovao u Srbiji (Vladimir Keković, Grke godine, Podgorica, 2010, str. 20). Slijedi VIII sjednica CK SK Srbije i izbor Slobodana Miloševića za predsjednika srpskih komunista i budućeg realizatora Memoranduma što će imati tragične i dalekosežne posljedice, pored ostalog i za Crnu Goru (isto, str. 22). Miloševića su tada podržali članovi predsjedništva CK SKJ iz Crne Gore (Marko Orlandić i Vidoje Žarković) računajući da je on bolje kadrovsko rješenje od Ivana Stambolića. Svoju zabludu će kasno uvidjeti i otkazati mu podršku. Kako je Miloševiću trebao četvrti glas da bi mogao blokirati odluke na nivou federacije, usmjerio je vozove nacionalizma na Crnu Goru preko kojih je oborio crnogorsko rukovodstvo i instalirao njemu odanu vlast (isto, str. 22). Od jedinstvene partije kao glavnog integrativnog faktora, Savez Komunista Jugoslavije (SKJ) će prerastati u koaliciju republičkih partija. U periodu kada se evropa spremala za promjene, Jugoslavija kao višenacionalna država, nije bila kadra da definiše razloge zajedničkog življenja jugoslovenskih naroda. Ona nije imala kohezionog faktora i nije

mogla da preživi, odnosno prihvati, ravnopravnost republika naroda i grañana. Veće republike su za sebe tržile veća prava (Živko Andrijašević, Šerbo Rastoder, Istorija Crne Gore od najstarijih vremena do 2003, Podgorica 2006, str. 482). Dogañaji vezani za Kosovo otvorili su pitanje statusa ove pokrajine i njene perspektive, položaja Srba i Crnogoraca u kontekstu često isticane činjenice da se od 1961. do 1981. iz ove pokrajine iselilo 42,2 % Srba i 63,3 % Crnogoraca. Otvoreno je pitanje revizije ustavno - pravnog položaja pokrajina koje su formalno bile u sastavu Srbije i započeo je proces nacionalne mobilizacije. (Ranije su izbile demonstracije kosovskih Albanaca 11. marta 1981, i koje su ugušene vojno-policijskim snagama zbog isticanja zahtjeva za republiku.) Stanje na Kosovu je zaista bilo teško, ali ne toliko koliko je to isticala Miloševićeva propaganda. Od 1981. do kraja 1988. godine se iselilo 25.661 pripadnika srpske i crnogorske nacionalnosti, a vratilo se 4.151. No, akcije kosovskih i saveznih organa protiv albanskog nacionalizma su bile odlučne. Savezni SUP (Sekretarijat unutrašnjih poslova) je otkrio 94 ilegalne ilegalne nacionalističke organizacije (Dragutin Papović, Nacionalistički mitinzi, nedjeljnik Monitor, broj 1079, str. 63).

Testiranje „odanosti” crnogorskog rukovodstva


Uz parole “OJ Srbijo iz tri dela, uskoro ćeš biti cela” i tzv. antibirokratsku revoluciju, odnosno organizovana dogañanja naroda, krenulo se u rušenje političke infrastrukture uspostavljene ustavom iz 1974, koji je zbog davanja veće samostalnosti republikama i pokrajinama u odnosu na prethodni centralistički državni sistem, označen kao glavni uzročnik političke krize i navodno nepovoljnog položaja Srbije (Ž. Andrijašević, Š. Rastoder, Istorija Crne Gore.., str. 483.) Ustav SFRJ je donesen 21. II 1974. godine, a ustav SR Crne Gore 25. II 1974. godine. Istovremeno sa mitingovanjem kosovskih Srba i Crnogoraca, slovenački nacionalisti i neke opozicione grupacije Slovenije sve otvorenije su ispoljavali nezadovoljstvo zajedništvom u jugoslovenskoj federaciji i želju za secesijom ove republike. Pokret za otcjepljenje poprimao je sve veći zamah, pa da bi obezbijedili prohodnost secesiji, najdirektnije su napadali Jugoslovensku narodnu armiju (JNA), kako se smatralo, glavnog garanta stabilnosti SFRJ (Blažo Orlandić, Sjećanja i dokumenta (1978-1999), Podgorica 2002, 101).

Dok su u Hrvatskoj sve više dolazili do izražaja zagovornici konfederalne ili separatističke opcije, u politici srpskih komunista i njihovom zalaganju za snažnu i saveznu državu slovenački i hrvatski komunisti vidjeli su centralizam i povratak velikosrpskom hegemonizmu, dok su u njihovim zahtjevima za povećanje ovlašćenje republika srpski komunisti vidjeli separatizam (Ž. Andrijašević, Š. Rastoder, Crna Gora od najstarijih vremena do 2003, 483-484) Nacionalistička euforija dostiže vrhunac 1988-89. godine, prerastajući iz “jogurt revolucije u “balvan revoluciju” i “treći srpski ustanak”. Srpski ratni nacionalizam, organizovan od najmoćnijih funkcionera u vlasti Srbije, na čelu sa Slobodanom Miloševićem, postao je državna politika iza koje su snažno stale sve republičke institucije Srbije: SANU, Srpska pravoslavna crkva, Udruženje književnika Srbije, poznati stari i novi srpski nacionalisti, i mnogi komunisti sa snažnom logističkom podrškom sredstava javnog informisanja, sve u cilju rješavanja srpskog pitanja “za sva vremena” (V. Keković, Grke godine, str. 22). Srpski nacionalisti u realizaciji svojih ciljeva krenuli su preko Srba i Crnogoraca sa Kosova organizujući ih u protestna okupljanja, na kojima su izražavali svoje nezadovoljstvo sa stanjem na Kosovu i mjerama koje su donosile i preduzimale savezne institucije. Ta okupljanja su počela u Beogradu ispred federalnih institucija, a zatim po gradovima Vojvodine, Crne Gore, Bosne i Hrvatske, a s namjerom i u Sloveniji (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta (1978-1999), str.103). Milošević je nastavio sa svojim konceptom, napustio je sistem dogovaranja sa predstavnicima pokrajina oko izmjena Ustava Srbije i jednostrano proglasio Nacrt ustavnih amandmana, kojima su se smjenjivale nadležnosti pokrajina. Kada su predstavnici Vojvodine i Kosova odbili da private ovaj Nacrt, Milošević se okrenuo mitinzima. Pod izgovorom da PK SK Vojvodine nema dobar stav prema situaciji na Kosovu u Novom Sadu je 9. jula 1988. godine održan prvi miting (D. Papović, Nacionalistički mitinzi, Monitor, br. 1079). U mjesecu junu, a posebno krajem jula 1988. godine, politička situacija u zemlji se sve više zaoštravala, a tom stanju su doprinosile namjere kosovskih Srba i Crnogoraca da održavaju protestne mitinge u raznim mjestima Jugoslavije, meñu kojima i u Crnoj Gori. Iz tog razloga, iako u vrijeme tek otpočetih godišnjih odmora, Predsjedništvo SR Crne Gore se sastalo 1. avgusta da razmotri “Aktuelnu političku situaciju u Republici” i zauzme stavove i odredi mjere za njeno sprovoñenje. Na političke prilike u Republici, po ocjeni predsjedništva, najdirektnije se negativno odražavaju i nepovoljna ekonomska i društvena kretanja u zemlji, nejedinstvo u SKJ, posebno u partijskom i državnom vrhu i šire u društvu, razlike koje se ispoljavaju u vezi sa promjenama u političkom i privrednom sistemu, sporo mijenjenje stanja na Kosovu, napadi na JNA i sl. (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta.., 104-105). Služba državne bezbjednosti Crne Gore možda više i od samih političkih struktura onog vremena, toga je bila svjesna i po ovom osnovu pratila djelovanje sa nacionalističkih velikosrpskih pozicija i pozicija grañanske desnice (V. Keković, Vrijeme meteža 1988-89, KPZ Podgorica, Podgorica, 2003, str. 56). Javni skupovi nijesu zasluživali veću društvenu pažnju sem sa stanovišta održavanja javnog reda i mira sve dok su njeni organizatori poprimili karakter rušenja ustavnog poretka zemlje i osnova socijalističkog sistema (tekovina NOB-a, AVNOJ-a, osnova

teritorijalne integracije i suvereniteta zemlje, podrivanje ekonomskih osnovica sistema i sl). Obustave rada javljaju se kao jedan oblik tih okupljanja, u početku bezazleno, motivisani neredovnom isplatom ličnih dohodaka, padom radničkog standarda, neriješenih socijalno - stambenih pitanja. Pokazaće se kasnije da će oni biti dobra inicijativa, signal za reakciju u velikim radničkim sredinama gdje je standard radnika bio daleko bolji (“Radoje Dakić”, “Kombinat aluminijuma”, Željezara “Boris Kidrič”, Pivara “Trebjesa” i dr). U 1987/88. u Crnoj Gori je bilo 35 ovakvih radničkih reagovanja. U ljeto 1988. godine prije najave mitinga za podršku Srbima i Crnogorcima na Kosovu, crnogorsko rukovodstvo je u više navrata stavljano na probu odanosti srpskom rukovodstvu. Kao primjer takvog djelovanja je i pokušaj organizovanja političkih zborova radnika u Crnoj Gori radi podrške srpskom rukovodstvu. Pošto se u tome nije uspjelo, traženo je da se takvi zborovi organizuju u djelovima preduzeća čija su matična sjedišta na području Srbije. Energično suzbijanje i tog pokušaja bio je još jedan minus na račun crnogorskog rukovodstva.

U predvorju političkog i privrednog ambisa


Predsjedništvo CK SK Crne Gore je tražilo od opštinskih komiteta Saveza Komunista da takve političke akcije sa daljinskim upravljačem iz Beograda ne dozvole na svom području, čime su pali u nemilost (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, Liberalni savez, Podgorica, 1994, 12). S druge strane, Milošević je od Crnogoraca tražio četvrti “glas” za kontrolu odlučivanja u federaciji. Srbija je imala jedan glas, pokrajine po jedan, uz crnogorski, to je bilo četiri, dakle koliko i svi ostali, mogla se blokirati svaka odluka! Ali kako je crnogorsko rukovodstvo nastojalo da u federaciji djeluje nezavisno i ravnopravno, rješenje je bilo instaliranje marionetske garniture, pošto su prethodno sreñene pokrajine, Kosovo vanrednim stanjem, Vojvodina “Jogurt revolucijom” (isto, str. 12). Iako su u kasnijim političko - bezbjednosnim istorijsko-socijalnim i ekonomskim analizama svih ovih zbivanja kao njihovi primarni uzroci isticani teški socijalno

ekonomski položaj radnika, nagomilane i nerješive protivurječnosti socijalizma kao sistema, pa tek onda ekstremne nacionalističke pojave, primat svakako pripada nacionalističko ostrašćenim projektima i planovima njihovih protagonista i mentora a da je s druge strane socijalno ekonomski položaj radničke klase korišćen kao povod za rušenje Jugoslavije i socijalizma. DRUŠTVENO-POLITIČKA I PRIVREDNA SITUACIJA U PODGORICI - MITINZI KAO “BUðENJE NARODA” I SREDSTVO PRITISKA Društveno-ekonomski i privredni život Crne Gore osamdesetih godina prošlog vijeka je postepeno počeo da stagnira nakon velikog, prije svega, industrijskog i privrednog zamaha od 1945 godine. U 1986. godini društveno - ekonomski i privredni život Crne Gore, za tadašnje uslove i kriterije, i pored stalnog rasta društvenog proizvoda, ocjenjivan je negativno i kao posljedica nagomilanih problema u zemlji. Tako je ocjenjivano zaostajanje i stagniranje rasta društvenog proizvoda u Jugoslaviji u periodu od 1968. do 1985. godine. Nelikvidnost privrede i banaka, kako se ocjenjivalo, dobijali su ozbiljne razmjere, čime je ugrožavano odvijanje procesa reprodukcije sa realnim izgledima da doñe do blokade privrednog i ekonomskog života u Republici. Blokada žiro računa, nedostajuća obrtna sredstva, visoki gubici u jednom broju preduzeća, drastičan pad investicija, porast dugovanja, finansijska nedisciplina, problem u funkcionisanju društvenih djelatnosti, samo su neki od problema u poslovanju i odvijanju procesa rada u preduzećima. Istina, mjere na planu finansijske konsolidacije, koje su preduzimane zadnjih godina u Republici u nekoliko preduzeća, davale su rezultate. Uspijevalo se uz dosta teškoća, da se održi proces reprodukcije i da i proizvodnja održi relativno visok nivo (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta..., str. 90-91). U toj godini, rast društvenog proizvoda bio je 4 %, industrijska proizvodnja 4,8 %, poljoprivredna proizvodnja 5,0 %, obima saobraćajnih usluga 11,0 % i turističkog prometa 4,0 %. Meñutim iako su bili postignuti odlični rezultati, preduzete mjere nijesu doprinijele popravljanju nepovoljnog stanja u privredi, prije svega, rješavanja problema nelikvidnosti zbog ograničenih sredstava (isto, str. 91). Dok je u periodu 1947-1990, industrijska proizvodnja u Jugoslaviji povećana 27 puta, u Crnoj Gori je to povećanje bilo 123 puta, ili 11,6 % godišnje (Ž. Andrijašević, Š. Rastoder, Crna Gora od najstarijih vremena..., 469-470). Titograd (Podgorica) kao glavni grad Crne Gore sa najvećim brojem stanovnika je takoñe imao društveno - ekonomski i privredni zamah do početka osamdesetih godina prošlog vijeka koji se prepoznavao po ubrzanoj industrijalizaciji u kontekstu izgradnje fabričkih postrojenja. To su prije svega bila značajna fabrička postrojenja - Kombinat aluminijuma Titograd (1968-1971) i Fabrika Radoje Dakić koja je od 1960. godine započela proizvodnju samohodnih hidrauličnih mašina. Ove pozitivne trendove je pratio i brzi razvoj prosvjete u glavnom gradu. U Podgorici je otvoren Ekonomski fakultet, zatim Elektrotehnički (1961), Mašinski (1970), Pravni (1972), Metalurški (1973), Grañevinski (1980). Muzička akademija je osnovana 1980. god. Univerzitet Crne Gore je osnovan 1974. godine (od 1975. do 1992. “Univerzitet Veljko Vlahović”) i obuhvatiće sve visokoškolske institucije u Crnoj Gori, kao i naučne institute.

Političke i socijalne prilike su poprimile zabrinjavajuće razmjere. Kriza je bila najčešće pominjana riječ. Političari su umjesto izraza “kriza”, radije češće koristili svoju bezličnu kovanicu - “situacija je veoma usložnjena”. Jugoslavija je nakon četiri decenije uspješne socijalističke izgradnje, sve brže tonula u privredni i politički ambis! U komentaru TV Titograd (emitovanom 7. maja 1988) analiziraju se najnoviji izbori za ključne funkcije u Republici i opštinama i konstatuje: “Bez obzira na to što je najčešće riječ o nastavku već započetog mandata, nakon prethodnog izbora izmeñu više kandidata, iako nije bilo bitnijih reakcija, “najnoviji izbori” nijesu sa oduševljenjem prihvaćeni u javnosti. Isticanje samo po jednog kandidata na svaku funkciju, ličilo je više na izborni formalizam, a manje na demokratsku proceduru za koju se članstvo SK i dobar dio javnosti sve energčinije zalaže” - konstatuje se u tom komentaru (autor: Branko Vojičić, odgovorni urednik Informativno - političkog programa TV Titograd). Predsjedništvo SR Crne Gore je bilo izabrano na sjednici Skupštine SR Crne Gore 6. maja 1986. godine. Predsjedništvo se sastojalo od sedam članova, šest izbornih, a sedmi po položaju, predsjednik CK SK Crne Gore. Stanje nije bilo na zadovoljavajućem nivou ni u jednom od najvećih i najznačajnijih industrijskih fabričkih postrojenja u Podgorici, “Radoju Dakiću”.

Sve počinje Šolevićevim telefonskim zahtjevom


Najviše pažnje na sjednici Radničkog savjeta RO (Radne organizacije) od 11. jula, posvećeno je izvještaju o izvršenju plana proizvodnje i likvidnosti radne organizacije. Veoma živa diskusija voñena je i o predlozima pravilnika o organizaciji i sistematizaciji poslova i radnih zadataka radnih zajednica - Tehnički poslovi, Ekonomski poslovi i opšti poslovi. Planom proizvodnje za tu godinu predviñena je finalizacija 465 osnovnih mašina, od čega 285 u prvom polugodištu. Meñutim proizvedeno je u periodu januar-jun 160 mašina, odnosno polugodišnji plan je ispunjen za 56 odsto. U julu se očekuje finalizacija 40 mašina. Glavni razlog za ovakvo stanje u proizvodnji je nedostatak deviza, odnosno nemogućnost obezbjeñenja uvoznih komponenti. Ali, i da je uvoz stigao na vrijeme, pozicije iz sopstvene proizvodnje bi kasnile, rečeno je na sjednici (Informator - list radne organizacije industrije mašina i opreme “Radoje Dakić“, broj 236-237, 20. jul 1988).

Problemi sa kojima se suočava Radna organizacija u ovom trenutku: nelikvidnost - prispjela a neplaćena potraživanja 33,4 milijarde dinara, velika neuposlenost - kapaciteti se koriste ispod 50 odsto, zatvorenost tržišta zbog dugogodišnjeg pada investicione izgradnje - proizvodni program doveden u pitanje, neblagovremena a na trenutke i skeptična pomoć društvene zajednice programu finansijske konsolidacije radne organizacije, bili su tema Konferencija Saveza komunista Radne organizacije- prve u ovom sazivu održane 19. jula. Takoñe na Konfereciji SK Radne organizacije, Drago Šofranac - predsjednik poslovodnog odbora apostrofirao je tada dva ključna problema: strukturu proizvodnog programa i razrješenje odnosa društvene zajednice prema “Radoju Dakiću”. Šofranac je tada izjavio: “U pitanju je prije svega, struktura proizvodnog programa koji se u uslovima naglog pada investicione izgradnje javlja kao osnovni ograničavajući faktor višeg stepena uposlenosti, veće proizvodnje i većeg dohotka. Mi smo ovaj problem markirali kao osnovno žarište ekonomske nestabilnosti i finansijske krize u kojoj se Radna organizacija nalazi duže vremena.” (List Informator, br. 236-237). Iz tog uvodnog izlaganja Šofranac je dalje rekao: “Već sa sigurnošću može se reći da ćemo do kraja ove godine doći do nekih novih proizvoda, koji treba da predstavljaju značajnu dopunu postojećeg proizvodnog asortimana i u narednoj 1989. godini doprinesu potpunijem upošljavanju proizvodnih kapaciteta. Pomenuću šinski bager, zatim rudarski utovarivač čiji prototipski komad treba da uradimo u kooperaciji sa poljskom firmom “Fadroma” iz Vroclava do kraja ove godine. Privode se kraju takoñe ispitivanja novoosvojenih sklopova za namjensku proizvodnju, što treba da predstavlja novu osnovu za proširenje saradnje sa Jugoslovenskom narodnom armijom”. Stanje u ovom periodu nije bilo bolje ni za druge radne kolektive u Podgorici i Crnoj Gori, meñutim desiće se velike turbulencije u ovom gradu u kontekstu organizacije mitinga navodne podrške Srbima i Crnogorcima na Kosovu. Nepovoljna ekonomska i društvena kretanja će biti samo pogonsko gorivo za predstojeća politička previranja u tadašnjem Titogradu i Crnoj Gori. Televizija je pored starog crnogorskog državnog i partijskog rukovodstva, već od prvog mitinga održanog na centralnom trgu u Titogradu 20. avgusta, kao tobožnjoj solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu, postala ključna meta napada Miloševićeve propagandne mašinerije, žestoko potpomognute od niza agentura i mitingaških centara iz Crne Gore, kao i rukovodstva crnogorskih ključnih radnih organizacija (“Radoje Dakić”, ŽTO, Željezara), koje su bučno i predano, a unaprijed pripremljene, djelovale po uputstvima iz Beograda (V. Keković, Grke godine, 2010, str. 28). Brojni društveni slojevi, posebno dio inteligencije zalagao se i težio demokratskim promjenama u svim sferama života, a posebno u ekonomiji, politici, kulturi, tranziciji društva i širim integracijama. Ali u tome neće uspjeti, jer su bili u manjini, pa će se “integrisati”sa snagama koje su rušile Crnu Goru (isto, str. 30). Na mitinzima solidarnosti radnička, studentska i omladinska populacija animirana je na moguće najgori način: velikosrpstvom, kosovskim mitom, četništvom. Emocije su nadvladale nad razumom. Preovladao je rezon: ovako više ne valja, gore ne može biti. (V. Keković, Vrijeme meteža 1988-89, 2003, str. 82) Ovi mitinzi su presudni za dogañaje koji će uslijediti. Više ništa neće biti kao što je do tada bilo. Populističko - iracionalni pokret više nije bilo moguće zaustaviti.

MITING SOLIDARNOSTI U TITOGRADU - “PRVA OPOMENA” Za održavanje protestnog skupa kosovskih Srba i Crnogoraca u Titogradu prvi put je, telefonski, zatražio od Opštinske konferencije Socijalističkog saveza radnog naroda Titograda Miroslav Šolević 15. avgusta 1988. godine, radi, kako je rekao ”posjete grupe Srba i Crnogoraca sa Kosova u Titogradu”. Šolević je svoje obraćanje motivisao da ima brojne pozive iz Crne Gore s ocjenom da “nijeste preduzimljivi, ne radite ništa efikasno na rješavanju suštinskih problema na Kosovu, mnogo ćutite” (B.Orlandić, Sjećanja i dokumenta.., 106). Služba državne bezbjednosti Crne Gore bila je u toku scenarija po kojem je organizovan i ovaj miting! Prema njenim saznanjima, Miroslav Šolević, Kosta Bulatović, Mićo Šparavalo, Vlajko Čukić i Mošo Odalović, istaknuti članovi Organizacionog odbora za odlazak Srba i Crnogoraca na protestne mitinge van Kosova, više dana su boravili u mjestima u kojima će se održati mitinzi solidarnosti. Oni su posredno ili neposredno radili na stvaranju punktova i uporišta ne samo u cilju organizovanja grañana i radnih ljudi radi solidarisanja sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova, nego i zbog širenja svojih istina o stanju u većim crnogorskim kolektivima, i uopšte o prilikama u Crnoj Gori (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, 1994, 18).

Neuspjeli kontakt sa glavnim organizatorom


Poslije telefonskih kontakata sa predstavnicima Opštinske konferencije SSRN (Socijalistički savez radnog naroda), Odbor je na Konferenciji uputio teleks: “Odbor je dobio veliki broj pismenih, telefonskih i ličnih zahtjeva od grañana Crne Gore da se u njenom glavnom gradu održi miting solidarnosti. Predstavnici Odbora sjutra dolaze na dogovor oko organizovanja ovog skupa” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, 1994, 18). Ovakvo ponašanje Odbora i njegovih čelnika razumljivo je jer je iza njegovog djelovanja stajalo političko i državno rukovodstvo Srbije sa kojim je imalo stalne kontakte i instrukcije za dalje akcije (V. Keković, Vrijeme meteža..., str. 72). Istog dana (15. avgusta) po prijemu teleksa, u popodnevnim satima, održane su konsultacije cjelokupnog opštinskog rukovodstva (predstavnici svih društveno - političkih organizacija i skupštine opštine Titograd) sa republičkim čelnicima. Sastanku su prisustvovali dr Miljan Radović, predsjednik predsjedništva CK SK Crne Gore, Mlañen Kovačević, izvršni sekretar u predsjedništvu CK SK Crne Gore i predstavnik RSUP-a (Republički sekretarijat unutrašnjih poslova). Miljan Radović je u svom govoru dužem od sat vremena, pokušavao da demantuje napade na politiku rukovodstva Crne Gore o Kosovu, dok su ostali uglavnom procjenjivali da najavljeni miting može da bude upotrijebljen i za vaninstitucionalno rušenje legalne vlasti. Naglašeno je da mimo usvojenih partijskih stavova i Jugoslovenskog programa o Kosovu nema i ne može biti druge platforme za političko djelovanje.

Istaknuto je da je doprinos organa i organizacija Crne Gore i predstavnika Republike u svim organima i organizacijama “na nivou” Federacije u rješavanju gorućih problema na Kosovu bio značajan. Shodno zaključcima 16. sjednice CK SKJ o Kosovu, zauzet je stav da treba uraditi sve da se Organizacioni odbor odvrati od organizovanja mitinga (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str.18-19; Šesnaesta sjednica CK SKJ je bila održana 29. jula 1988. Godine, kada je bila usvojena odluka o zabrani mitinga van Srbije). Do prvog razgovora došlo je 18. avgusta. U ime Odbora pregovarali su Miroslav Šolević, Kosta Bulatović, Slobodan Aleksić i Milorad Radulović. Dnevni list “Pobjeda” je ovako opisao taj razgovor: “Na današnjem sastanku Rukovodstva društveno - političkih organizacija i skupština opštine Titograd sa predstavnicima odbora za organizaciju odlaska Srba i Crnogoraca sa Kosova na protestne mitinge van pokrajine dogovoreno je da se ovaj vid manifestovanja nezadovoljstva sporim rješavanjem problema nealbanskog življa u Pokrajini, održi u glavnom gradu Crne Gore u subotu, 20. avgusta, na trgu Ivana Milutinovića u 12 časova. Na ovom skupu, kako je rečeno, govoriće u ime Srba i Crnogoraca sa Kosova Stevan Marinković, a u ime opštine i republike po jedan predstavnik SSRN-a, SUBNOR-a (Savez udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata) i organa društveno-političkih organizacija Republike. U razgovoru je naglašeno da politički subjekti grada ne prihvataju organizaciju mitinga solidarnosti jer bi to bilo u suprotnosti sa stavovima i zaključcima utvrñenim na šesnaestoj sjednici Centralnog komiteta Jugoslavije, ali oni koji doñu sa Kosova neće naići, kako je rekao predsjednik skupštine opštine Titograd Ratko Ivanović, ni na kakve blokade” („Pobjeda“, broj 8156, 19.8.1988, str.3). Na sastanku je traženo od predstavnika Odbora da se najavljeni dolazak otkaže, odloži ili da se umjesto masovnog skupa organizuju drugi odgovarajući oblici aktivnosti i meñusobne saradnje - javne tribine, meñusobne posjete, razmjena delegacija i sl. (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str.108). Suočeni sa sasvim novim načinom djelovanja van institucija političkog sistema, s jedne, a stavovima i zaključcima CK SKJ s druge strane, neophodno je, kaže Vida Knežević, predsjednica OK SSRN Titograda, jasno reći šta se želi ovakvim protestnim zborovima ili mitinzima solidarnosti. Neophodno je smatra ona, voditi računa i u kakvoj se ekonomskoj i socijalnoj, pa i političkoj situaciji takvi zborovi održavaju i kakve sve posljedice mogu izazvati. Naglasila je da su grañani Titograda i Crne Gore uznemireni stanjem na Kosovu, jer im je jasno da bez mira u ovoj Pokrajini nema ni stabilnosti u Jugoslaviji, ali se postavlja pitanje mogu li se krupniji problem u bilo kojem dijelu zemlje rješavati zborovima i mitinzima? („Pobjeda“, 19.8.1988, str. 3). Predsjednik Opštinskog komiteta CK Titograda Borivoje Drakić smatra da samo puno jedinstvo na svim nivoima, a prvenstveno u rukovodstvima može dovesti do stabilizacije prilika na Kosovu. Partijska organizacija grada i Republike uvijek je nastojala da dosljedno sprovodi stavove CKSKJ i CKSK Crne Gore, a u skladu sa tim ponašala su se i njena rukovodstva, pa se zato ne može dovoditi u pitanje odnos prema zaključcima Šesnaeste sjednice CK SKJ. Drakić je tada predložio da se sa zborom u Titogradu sačeka do naredne sjednice CK SKJ i izvještaja šta je od odreñenih zadataka izvršeno, pa je predložio da se organizuje tribina na kojoj bi učestvovali svi zainteresovani uz prisustvo predstavnika opštine i Republike.

Pošto do dogovora o promjeni odluke Odbora nije moglo doći, dogovoreno je ko će na mitingu govoriti, njihov redosljed i termin održavanja 12 časova, a ne 18 časova kako je to odbor zahtijevao. Istog dana održana je i proširena sjednica Predsjedništva centralnog Komiteta SK Crne Gore sa predsjedništvima opštinskih komiteta SK i sjednica Predsjedništva Republičke konferencije SSRN, gdje se ovim, posebno negativnim, aspektima održavanja mitinga raspravljalo i dogovorili se o mjerama koje treba preduzeti (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 109). Dan ranije (17. avgusta) na zatvorenoj sjednici crnogorski čelnici su zaključili da miting može imati ozbiljne političke implikacije na političko-bezbjednosnu situaciju u Titogradu, i Crnoj Gori. Predsjednik predsjedništva CK SK Crne Gore dr Miljan Radović obavijestio je prisutne da je pokušao da stupi u kontakt sa glavnim organizatorom protesta - Slobodanom Miloševićem kako bi ga ubijedio da spriječi okupljanje u Podgorici (V. Koprivica, Demonstriranje velikosrpskog nacionalizma, nedjeljnik Monitor, broj 930, str. 24-25).

Kolone vozila ušle su u grad sa svih strana


Još u ranim jutarnjim časovima u Titograd su počeli da pristižu grañani srpske i crnogorske nacionalnosti sa Kosova. Doputovali su autobusima, vozom i sa više od 200 putničkih automobila. Po procjenama bilo ih je oko 2000. Istovremeno dolazili su i grañani iz drugih krajeva Crne Gore, a registrovan je i dolazak desetak putničkih automobila iz Trebinja. Kolona titogradskih taksista otišla je na Bioče, u susret kosovskim Srbima i Crnogorcima. Tu su im priredili srdačan doček i potom se uz jeku sirena, dugačka kolona vozila slila u Titograd. Kolona vozila je oko 9 sati prošla titogradskim ulicama izazivajući simpatije i blagonaklonost grañana. Zaustavili su se kod hotela “Crna Gora” i odatle pješke, takoñe u koloni, prošli glavnom titogradskom ulicom. Zanimljivo je da se na samom čelu kolone nalazilo i jedno svešteno lice. Skandiralo se: ”Mi smo vaša braća”, “Život damo- Kosovo ne damo”, “Kosovo je Srbija”... Mnogi prolaznici su bili istinski ganuti, bilo je i suza (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 27). Povodom organizovanja mitinga u Titogradu (20. avgusta) eksponirala su se i druga bezbjednosno interesantna lica sa strane, a posebno Matija Bećković, književnik iz

Beograda i Vido Vujović, advokat iz Peći (osuñivan u vezi Barskog kongresa) koji su kontaktirali svoje veze u Budvi, Kolašinu i Titogradu, tražeći od njih da se angažuju kako bi protestni skupovi bili što masovniji. Neki su se neposredno uključivali i angažovali u organizovanje mitinga. Tako je Ilija Živković iz Vršca predložio da na mitinge sa sobom treba nositi sav materijal za pisanje parola i transparenata. Književnik Vuk Drašković, koji je prisustvovao mitingu isticao je da je ”jedino rješenje kosovske drame uzimanje oružja u ruke”, te da se “Srbija ponovo stvara kao što je nekad bila”, da je Crna Gora “dragulj srpske krune” i da je dobro što su se “Crnogorci probudili i što pljuju na svoje rukovodstvo” (Vladimir Keković, Vrijeme meteža, str. 73). Dnevni list “ Pobjeda”, je takoñe prenio atmosferu sa ovog mitinga u Titogradu: “U prisustvu, prema procjenama, oko 30.000 grañana glavnog, i drugih gradova Crne Gore, te oko 1000 Srba i Crnogoraca sa Kosova, danas je na trgu Ivana Milutinovića u Titogradu, u koloritu jugoslovenskih zastava i parola koje su najvećim dijelom izražavale podršku jedinstvu SFRJ I SKJ, održan miting solidarnosti sa zahtjevima Srba i Crnogoraca na Kosovu za brže i efikasnije rješavanje već godinama poznatog problema” („Pobjeda“, 21.8.1988, str. 3). Oko 11 sati Trg Ivana Milutinovića bio je tijesan da primi sve one koji su ovim skupom željeli da se solidarišu ”sa obespravljenim stanovnicima Kosova”, kao i znatiželjnike. Tačno u najavljeno vrijeme, učesnike mitinga pozdravila je Vida Knežević, predsjednica Opštinske konferencije SSRN. Njen izlazak na tribinu, dočekan je zvižducima i uzvicima negodovanja: “Niko te ne sluša” ,”Idi kuvaj ručak”… Revoltirani što ih nije pozdravio neki funkcioner višeg ranga, učesnici mitinga time su izrazili svoje nezadovoljstvo i upisali još jednu do tada nezamislivu “inovaciju” u ustaljenom odnosu masa prema funkcionerima. Djelovi njenog izlaganja koji su se odnosili na dosadašnje napore za prevazilaženje nepovoljnog stanja na Kosovu, propraćeni su uzvicima: ”Nećemo da slušamo laži”, ”Okrenimo leña”, “Hoćemo Batrića”. (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 27-28). Slično je bilo i dok je govorio Branislav Kovačević, član predsjedništva Republičke konferencije SSRN. Za vrijeme njegovog govora izražavano je negodovanje uzvicima: ”Niko te ne sluša”, ”Okrenimo leña”, ”Dosta nam je priče”, “Nećemo da slušamo laži”, “Hoćemo oružje”, ”Hoćemo Tempa”, “Dolje foteljaši”, “Igrale se delije”, “Srpska se truba sa Kosova čuje” i sl. (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta.., str. 112). Transparenti nošeni na mitingu, privukli su posebnu pažnju. Njihove poruke bile su svojevrsna ilustracija raspoloženja i iznad svega novina kakvu posebno mlañe generacije nijesu imale priliku da vide od 1968. godine, iz vremena studentskih demonstracija, izuzimajući televizijska svjedočanstva sa ovakvih ”dostojanstvenih” zborova održanih u Novom Sadu, Pančevu, Novoj Pazovi i drugim gradovima Srbije. (B. Vojičić Branko, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 30). Na jednoj paroli pisalo je: “Žarkoviću, ñe ti je baza”. Poznati višegodišnji funkcioner, član Predsjedništva CK SKJ, političkog tijela od uticaja na prilike u zemlji, bio je javno prozvan jednim sarkastičnim sloganom! Po hroničarima ovdašnjih zbivanja to je bio početak kraja jedne dugogodišnje garniture crnogorskih političara i njihove višedecenijske politike upravljanja. (Na transparentima, a bilo ih je oko pedesetak raznih poruka, pisalo je: “Zašto u 12? Već je minut do 12!“, “ Tražimo miran san srpskoj i crnogorskoj djeci na Kosovu!“, “Dolje

birokratija, živjela radnička klasa“, “Za stabilnu Jugoslaviju, jednakost svih i svuda pred zakonom“, “Hoćemo li dozvoliti da odemo sa vjekovnih ognjišta“, “Hoćemo nepodijeljenu Srbiju“, “Od Kanjiže do Prizrena, Srbija je jedna zemlja“. Uzvikivane su parole: “Dolje birokratija“, “Dolje izdajnici“, “Hoćemo slobodu“, “Crna Gora-Srbija“, “ Slobo, slobodo“.... Pjevalo se: “Crna Gora u boj kreće”, “Ko to kaže, ko to laže, Srbija je mala, nije mala, nije mala triput ratovala i opet će ako bude sreće“, i „Idemo na Kosovo“, “Ovo je Srbija“). U ime Odbora za odlazak, kosovskih Srba i Crnogoraca na protestne mitinge van Pokrajine, prisutnima su se obratili Svetomir Arsić Basara, akademski slikar i dobitnik nagrade AVNOJ-a (Antifašističko vijeće narodnog osloboñenja Jugoslavije) i Miroslav Šolević („Pobjeda“, 21.8.1988, str. 1). Miting u Titogradu osim na Trgu ”Ivana Milutinovića” nastavljen je i ispred Hotela ”Crna Gora” gdje je samozvano govorio Batrić Jovanović i Miroslav Šolević, ističući: “Da je narod iz Crne Gore oprao mrlje sa svog obraza”.

Prvi jasni signali da vlasti gube kontrolu


Šolević je dodao da je “Srbin, a mislim da se i vi tako osjećate” naglašavajući da su troškovi putovanja ogromni ali da novca neće nedostajati, a ako sve ovo ne pomogne ponovo će se oglasiti i okupiti komandosi” (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 74). Istog dana mitingaši su otputovali za Kolašin gdje je u poslijepodnevnim časovima, mada neprijavljen, održan drugi miting na kome je ispred Srba i Crnogoraca sa Kosova govorio Momčilo Pumpalović koji je za teško stanje u zemlji optužio vodeće političke ličnosti u Federaciji, meñu njima i Vidoja Žarkovića. Šolević je u Kolašinu najavio ponovni dolazak u Crnu Goru i miting u Nikšiću za 18. septembar i po tome je bilo već jasno da vlasti u Crnoj Gori ne vladaju situacijom i gube kontrolu dozvoljavajući neobuzdano vršljanje po njoj samozvanim mitingaškim liderima. (Mitingaše je sa Kosova dočekalo oko 2.000 do 3.000 Kolašinaca, a ovaj skup je bio održan na inicijativu grupe mještana, u organizaciji Odbora za protestne skupove sa Kosova.) Reprize mitinga iz Titograda i Kolašina održane su 18. septembra u Nikšiću i Cetinju u organizaciji opštinskih konferencija SSRN ovih mjesta. Za održavanje ovih mitinga Organizacioni odbor kosovskih Srba i Crnogoraca nije uopšte kontaktirao sa republičkim

političkim i državnim institucijama, stavljajući time do znanja da ignoriše sve njihove stavove i zaključke date u pogledu necjelishodnosti održavanja navedenih skupova. Jednostavno mitinge su najavljivali i zakazivali preko sredstava informisanja, a za njihovo održavanje imali su i dosta pristalica u Nikšiću i Cetinju, a i drugim mjestima u Crnoj Gori (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str.118-119). Šolević koji je odranije bio povezan s pojedincima iz Nikšića, sada tek stvara i povezuje široku mrežu aktivista koji su se angažovali na pripremi mitinga - izbor i ispisivanje parola, organizovanje grupnih dolazaka i nastup, priprema i redigovanje govora i sl. (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 76) Bez obzira na to što republički organi i organizacije nijesu bili uključeni u organizaciju održavanja ovih mitinga, Republika je preko Republičkog sekretarijata unutrašnjih poslova preduzimala opsežne bezbjednosne mjere da se mitinzi ne zloupotrijebe i ne izazovu mogući ekscesi (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 119). Te mjere posebno su preduzete u Nikšiću, jer se skup održavao na dan osloboñenja grada, a odigravala se i utakmica izmeñu Sutjeske i Prištine, što je sa bezbjednosnog aspekta bilo osnova za preduzimanje opsežnih mjera. (Na mitinzima u Nikšiću i Cetinju govorilo je više lica. Sadržaj govora, parola i transparenata na ovim dobro posjećenim mitinzima - u Nikšiću 50.000, a u Cetinju 20.000 - bio je identičan onim održanim u Titogradu i Kolašinu, čak se može reći ekstremniji po istupima govornika, posebno Koste Bulatovića u Nikšiću, a bilo je dosta pogrdnih i nacionalističkih obojenih parola i transparenata. Posebno su se isticale grupe mladića iz Pančeva, koji su svojim ponašanjem skretali pažnju na sebe, kako odjevenošću, tako i sa pjesmama i povicima. Tako je jedna grupa bila odjevena u sivo-zelena odijela, sa crnim čizmama, šajkačama i dugim bradama, a druga sa crnim košuljama i dugim bradama koja je nosila transparent „Crna Gora je srpska Sparta“.) Predsjedništva OK SK i OK SSRN Titograda 23. avgusta održala su zajedničku sjednicu na kojoj su usvojene ocjene i stavovi povodom dolaska grañana srpske i crnogorske nacionalnosti sa Kosova u Titograd i mitinga solidarnosti održanog 20. avgusta 1988. godine (Vlado Strugar, Velika buna Crne Gore 1888-1989, NIP Književne novine, Beograd, 1990, str. 246). Tok mitinga, iako se istrajalo na dogovoru izmeñu predstavnika DPO (Društveno-politička organizacija) i odbora pokušali su da promijene pojedinci meñu kojima se posebno isticao Batrić Jovanović, koji su mimo dogovorenog scenarija, pošto-poto htjeli za govornicu, što nijesu prihvatili predstavnici DPO grada niti predstavnici odbora sa kojima su voñeni razgovori u Titogradu. Dva predsjedništva još jednom ističu da se ove pojave ne mogu smatrati preovlañujućem, ali ih u političkoj analizi ne treba zaobići, jer predstavljaju tamniju stranu dobro organizovanog skupa sa visokom sviješću i odgovornošću najvećeg broja učesnika („Pobjeda“, 24. 8. 1988, str. 3). Predsjedništvo CK SK Crne Gore na sjednici u proširenom sastavu, održanoj 24. avgusta 1988. godine, razmotrilo je situaciju povodom dolaska Srba i Crnogoraca i mitinga solidarnosti u Titogradu i Kolašinu, analiziralo protekle manifestacije i u vezi s tim dalo političke ocjene. Na sjednici Predsjedništva je istaknuto da je dolazak Srba i Crnogoraca u Titograd motivisan teškim stanjem na Kosovu i opravdanim revoltom zbog sporog i neefikasnog rješavanja problema u pokrajini, a posebno zbog ozbiljnog zaostajanja u izvršavanju stavova 13. kongresa SKJ, zaključaka 9. i 16. Sjednice CK SKJ i jugoslovenskog

programa o Kosovu. Predsjedništvo ocjenjuje pozitivnim ukupne političke organizacione i tehničke pripreme koje su društveno-političke organizacije i nadležni organi i službe obavili povodom i u vrijeme održavanja mitinga u Titogradu. Predsjedništvo dalje konstatuje da se Organizacioni odbor kosovsko-metohijskih Srba i Crnogoraca za protestne skupove van SAP (Socijalistička autonomna pokrajina) Kosova pojavljuje “kao partner institucijama političkog sistema”, da primjenjuje metod pritisaka, ultimativnih zahtjeva i politike svršenog čina”. Predsjedništvo zamjera Odboru zbog “narušavanja i nepoštovanja” principa demokratskog centralizma, i negativne pojave zbora u Titogradu, posebno apostrofira uzvikivanje parole ”Hoćemo oružje” i “Crna Gora je Srbija”. Predsjedništvo odlučno osuñuje sadržinu tih parola i odbacuje njihove poruke, koje su kako ističe, ”direktno suprotne jednoj od osnovnih tekovina našeg društva - bratstvu i jedinstvu, podstiču antialbansko raspoloženje, u osnovi predstavljaju poziv na grañanski rat i negiraju crnogorsku naciju i Crnu Goru kao ravnopravnu socijalističku republiku u Jugoslaviji” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 45-46).

Organizaciona uporišta za upravljanje mitinzima


Pored navedenih u Crnoj Gori je održan i miting u Andrijevici 25. septembra 1988. g. na kome pored mještana ovih krajeva (Berane, Bijelo Polje, Prijepolje, Kolašin) došlo je i oko 2000 Srba i Crnogoraca sa Kosova. Jasno je da su članovi Odbora sa Kosova neposredno i posredno nastojali i uspijevali da stvore svoja uporišta za organizovanje radnih ljudi i grañana iz naše sredine na liniji izražavanja solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu i za sprovoñenje odreñenih aktivnosti usmjerenih na plasiranje idejno političkih stavova i poruka. Punktove su stvarali u Titogradu u “Radoju Dakiću” čiji je organizator bio Pavle Milić i grupa lica okupljenih oko njega. Milić je bio inženjer i svojevremeno je boravio u Prištini, gdje je imao dosta poznanika. Pavle Milić potiče iz porodice koja je za vrijeme rata bila na strani NOR- a. Predmet interesovanja SDB je od početka 1987. godine zbog veza sa licem indiciranim za podrivanje ekonomskih osnova društva. U vezi je i sa M. Šolevićem. Nije utvrñeno preko koga je uspostavljena ova veza, od kada ona datira, koliko povjerenja Šolević ima u Milića i dr. (www.montenegrina.net).

Drugi punkt je bio u Kombinatu aluminijuma čiji je koordinator bio Sreten Ćetković koji se do tada nije eksponirao sa bilo kojih pozicija. Grupu lica okupljao je Luka Vujošević iz Titograda. U Titogradu je nosilac jednog od punktova bila i Nada Lazarević – Jovović, sa jednim brojem njoj bliskih lica. Užareni aktivista ŽTO (Željezničko - transportno preduzeće) bio je njegov direktor Drago Vučinić (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 80). Ovi mitinzi su presudni za dogañaje koji će uslijediti. Više ništa neće biti kao što je do tada bilo. Populističko-nacionalistički pokret više nije bilo moguće zaustaviti. Jugoslovenski mediji pratili su titogradski miting u skladu sa politikom svoje republike. Jedni su ovaj skup doživjeli kao nov način narodnog iskazivanja, a drugi kao još jednu “opasnost, koja vodi teškim ekscesima”, treći su pisali ironično, pa i krajne uvredljivo. Novosadski “Dnevnik” konstatuje da su i u Titogradu ponovljene riječi Stipe Šuvara (predsjednika Predsjedništva SKJ) da nema Jugoslavije bez Kosova, ni Kosova bez Jugoslavije, koje je izgovorio na 16. sjednici CK SKJ. One su u punoj mjeri još jednom potvrdile koliko je ova veza potpuna i koliko kosovska drama sve više potresa Jugoslaviju. Televizija Priština objavila je 22. avgusta 1988. uveče komentar u kojem je rečeno i ovo: ”Rukovodstvo Kosova ne može prekinuti ova okupljanja niti preduzeti mjere prema njihovim organizatorima, jer na nivou zemlje nije postojalo političko mnjenje o karakteru i profilu ovih okupljanja kao i zbog neshvatanja i otpora prema upozorenjima i direktnim kvalifikacijama SK Kosova na ova okupljanja i njihove organizatore”. Povodom titogradskog mitinga, zagrebački “Vjesnik” ističe: “Samozvanom odboru za iseljavanje Srba i Crnogoraca s Kosova nije više funkcija samo organizovanje odlazaka na protestne mitinge, već se sve više nastoji nametnuti kao organ paralelan legitimnim institucijama sistema. Crnogorska glasila - Pobjeda, Radio, Televizija, Komunist, Omladinski pokret - posvetila su znatan prostor “mitingu solidarnosti” u Titogradu i objektivno prikazala šta se dogañalo na Trgu i ispred Hotela Crna Gora”. (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 56-58). Prvo javno reagovanje u Crnoj Gori na miting solidarnosti bio je komentar zamjenika odgovornog urednika Informativno-političkog programa TV Titograd Esada Kočana. (Komentar je objavljen u nedjeljnom dnevniku 21. avgusta 1988. godine i išao je u cijelu mrežu na srpskohrvatskom jezičkom području, jer je toga dana titogradski studio bio dežurni za JRT - Jugoslovenska radio televiziju.) Nakon mitinga u Titogradu, Kolašinu, Cetinju i Andrijevici, mnogima nije bilo jasno da to nijesu samo skupovi solidarnosti sa kosovskim Srbima i Crnogorcima. Jedni su tvrdili da je to osvješćivanje narodnih masa i njihova odlučnost da nepristajanjem na marginalnost u političkom životu uñu u taj život na široka vrata, kao subjekt mimo kojeg se više ne mogu donositi političke odluke. Drugi su u ovim gibanjima vidjeli smišljeno manipulisanje narodom i njegovim nezadovoljstvom, s tim što u pozadini svega toga stoji borba za vlast i nacionalnu prevlast. No, ovakva upozorenja nijesu imala veliki domet. (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 45).

POKUŠAJ OKTOBARSKOG PREVRATA – ULOGA RADNIČKOG KOLEKTIVA “RADOJE DAKIĆ”- RADNICI NA ULICI Poslije održanih mitinga kosovskih Srba i Crnogoraca po Crnoj Gori, sve više se stvarala atmosfera nezadovoljstva radnika većeg broja kolektiva u Crnoj Gori navodno zbog neredovnih i malih ličnih dohodaka, od kojih se kako su isticali “ne može živjeti”. U izražavanju nezadovoljstva prednjačili su radnici “Radoja Dakića”, KAT-a (Kombinat aluminijuma Titograd), “Titeksa”,”Trebjese”, Željezare i Luke Bar, koji su prijetili da će obustaviti rad i štrajkovati. Tih obustava rada i najava štrajkovanja, pod istovjetnim motivima, bilo je i u drugim kolektivima po Crnoj Gori. U stvaranju takve atmosfere meñu radnicima, veliku ulogu su imali brojni emisari, koji su svoje aktivnosti usmjeravali na plasiranju idejno-politički neprihvatljivih stavova i mišljenja. Najekstremniji u tome su bili nosioci srpskog nacionalizma, koji su koristili tezu da je društvo “pred raspadom” i da mu treba samo zadati udarac (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 122). Već 4. oktobra 1988. godine pred Skupštinom SFRJ oko 3.000 radnika iz Rakovice održali su protestni miting tražeći da se što prije sprovedu reforme u privredi, političkog sistema i SKJ (V. Keković, Vrijeme meteža, str.83).

Zahtjev iz Rakovice stiže u „Radoje Dakić”


Dnevni list ”Pobjeda” je o ovom dogañaju ovako izvještavao: “U raspravi o ustavnim promjenama, koja je danas (4. oktobar) započela u radnim tijelima Saveznog vijeća, mimo utvrñenog plana rada i uhodane procedure, učestvovali su i radnici Rakovice. Oko tri hiljade radnika stiglo je pred skupštinu Jugoslavije oko podne tražeći odgovore na pitanja koja su prije petnaest dana pismeno postavili najvišim državnim i partijskim organima” (izdanje od 5.10.1988). U vezi sa atmosferom koja se stvarala u Crnoj Gori oko nezadovoljstva radnika, predsjedništvo SR Crne Gore je svakodnevno raspravljalo i dogovaralo se o mjerama koje treba preduzeti kako bi se preduprijedilo svako eventualno javno okupljanje radnika i grañana (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 122-123). “Mitinzi solidarnosti” održani u Crnoj Gori, bili su na dnevnom redu sjednice Predsjedništva RK SSRN Crne Gore 3. oktobra 1988. godine. Na masovnim zborovima u

Crnoj Gori s pravom je izraženo nezadovoljstvo sadašnjim rezultatima u rješavanju kosovske drame i ostalih problema u zemlji. Nema potrebe da se održavaju novi mitinzi. Većina transparenata i parola bila je u znaku podrške politici SKJ, bratstvu i jedinstvu, ali bilo je i neprihvatljivih koje su odlučno osuñene i odbačene - suštinske su ocjene ove rasprave (B.Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 45). Da radnici pripremaju zborovanja u krugu svojih preduzeća, o tome je Predsjedništvo bilo informisano, ali da okupljanja mogu biti van kolektiva, posebno pred skupštinom SR Crne Gore, o tome nije bilo saznanja niti bilo kakvih nagovještaja. Predsjedništvo je bilo u saznanju da su radnici Luke Bar u dvije smjene stupili u štrajk, izražavajući time nezadovoljstvo, navodno zbog odluke Radničkog savjeta o načinu obračuna “norma sata”. I radnici “Radoja Dakića” pripremali su zbor za 6. oktobar ali, kako smo informisani da je isti odložen zbog prisustva ruske poslovne delegacije, te da bi trebalo da se održi 12. istog mjeseca. Takoñe i komunisti KAT-a su održali zbor 6. oktobra u Domu omladine na kome je prisustvovala Radna grupa Centralnog komiteta SK Crne Gore, u kojoj je, pored većeg broja članova Centralnog komiteta i Opštinskog komiteta SK Titograd, bio i član Predsjedništva SR Crne Gore Radivoje Brajović (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 123). Medijski rat u zemlji rasplamsao se do neslućenih razmjera. Sve je ključalo. Atmosfera je bila toliko zapaljiva i napeta da je bio dovoljan i najmanji povod da bukne vatra. Takav požar se javio najprije u Novom Sadu 6. oktobra kada je palo vojvoñansko rukovodstvo. Bilo je jasno da slogan ”Oj Srbijo iz tri dela uskoro ćeš biti cela” nije samo bio proizvod nečije mitingaške mašte već dio memorandumskog cilja koji se ostvarivao (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 84). Služba DB (Državne bezbjednosti) Crne Gore od početka je bila potpuno svjesna svih ovih dogañaja, njihovih inspiratora i kretanja, pa je u skladu sa svojim zakonskim ovlašćenjima nastojala da pronikne u pozadinu, ciljeve i metode takvog nastojanja o čemu je redovno i clelovito informisala najviše političko i državno rukovodstvo Republike i Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 84). Protestnom mitingu u Titogradu 7. i 8. oktobra 1988. godine prethodilo je nekoliko dogañaja: U srijedu 5. oktobra na adresu Predsjednika Saveza sindikata “Radoja Dakića” stiglo je pismo od predsjednika Saveza sindikata opštine Rakovica u kome se izmeñu ostalog traži da radnici “Radoja Dakića” podrže “opravdane zahtjeve radničke klase Rakovice” iznijete u skupštini SFRJ. Predstavnici organizacije saveza sindikata i Akcione konferencije saveza komunista u “Radoju Dakiću” 6. oktobra zatražili su od Poslovodnog odbora, da se istoga dana, ispred upravne zgrade, organizuje miting solidarnosti sa zahtjevima radnika Rakovice. Budući da je 6. i 7. oktobra u “Radoju Dakiću” boravila privredna delegacija iz SSSR- a, radi zaključivanja jednog značajnog poslovnog angažmana, dogovoreno je da se takav miting odloži i održi 12. oktobra. Istog dana održan je zbor komunista Kombinata aluminijuma Titograd na kome su bili prisutni predstavnici DPO Opštine i Republike i sredstava javnog informisanja.

Uporedo sa ovim dogañajima raslo je i nezadovoljstvo radnika” Radoje Dakića”. Oni su preko sindikalne organizacije uputili zahtjeve Poslovodnom odboru za povećanje ličnih dohodaka ali taj zahtjev nije bio prihvaćen (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 85). Počelo je ovako: radnici Pogona bravarije obustavili su rad, jer se pročulo da neće biti povećanja plate i oko 10,30 časova izašli u krug fabrike. Uputili su se pred upravnu zgradu i na platou ispred kapije I u 11 časova bili su okupljeni skoro svi radnici iz drugih pogona i radnih zajednica. Okupljenim radnicima obratio se zamjenik predsjednika Poslovodnog odbora Momčilo Babić i predsjednik Konferencije Sindikata Svetozar Vukčević. Radnici su dali pitanja za raspravu tražeći da se zbor ipak održi, pa je dogovoreno da se obezbijedi ozvučenje i u 13,30 časova da se radnici okupe na kapiji II. U meñuvremenu je stigao u fabriku i predsjednik Poslovodnog odbora Drago Šofranac (Informator - list radne organizacije industrije mašina i opreme“Radoje Dakić“, br. 239). U “Radoju Dakiću” su u meñuvremenu vršene pripreme za zakazani zbor. Instalirano je ozvučenje a u magacinu pogona Bravarske obrade ispisivani su transparent ”Radnici Rakovice sa vama smo”, “Dalje ruke od plitkog radničkog džepa”, “Kaiš steže proizvodnju”. Transparente je pisao Jokić Milorad, firmopisac radnik ”Radoja Dakića”. Zboru u „Radoju Dakiću” pridružuju se studenti


Pavle Milić se zajedno sa Jokićem, službenim kolima, neposredno pred zbor, odvezao svojoj kući i otuda donio transparente “Živjelo srpsko rukovodstvo”, “Nije narod ono što mišljaste”, “Podrška Slobodanu Miloševiću”, “Što pogani od ljudi činite”, ”Dolje Krunić, Vlasi, Vrhovec i Kučan”, ”Dolje prozvani rukovodioci iz Crne Gore”, “Je li vas sramota radnička klasa je gladna”, i dr (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 87). Zbor u 13,30 časova otvorio je Svetozar Vukčević i pročitao pitanja za raspravu koja su prisutni prihvatili. Prvo, upoznavanje radnika sa pismom iz Rakovice i drugo, zahtjevi radnika OOUR (Osnovna organizacija udruženog rada) fabrike mašina i djelova izloženi u osam tačaka. Ti zahtjevi su se odnosili na: 1. Povećanje ličnog dohotka za 100 odsto, 2. Okončanje aktivnosti na sistematizaciji poslova i zadataka, 3. Aktivnosti na obezbjeñenju zimnice pod povoljnim uslovima, 4. Kako radi Poslovodni odbor, 5. Stambena problematika,

6. Rasterećenje privrede, 7. Javnost rada društveno-političkih organizacija, 8. Kuda ide novac od zajma za zapošljavanje. Pismo iz Rakovice pročitao je Milorad Kavarić, a onda se čuo buran aplauz i skandiranje: “Mi smo sa vama”. Svetozar Vukčević je istakao da su zahtjevi radničke klase Rakovice istovjetni kao i dakićevaca da se omogući radniku da živi od svog rada, da radnička klasa Jugoslavije bude jedinstvena. U vezi zahtjeva za povećanje ličnog dohotka, Vukčević je dao riječ predsjedniku Poslovodnog odbora Dragu Šofrancu, koji je često prekidan aplauzima i odobravanjem. Naglasio je “da nije prilika da govorimo o sveukupnim problemima koji pritiskaju kolektiv. Ima ih dosta: kadrovskih, razvojnih, finansijskih. Svi oni su vam odavno poznati. Lični dohoci su niski, ne može se preživjeti sa njima. (Skandiranje: “Hoćemo hljeba!”). Od mene nijeste nikada bili obmanuti (buran aplauz). Sve što sam vam obećao, maksimalno sam se trudio da ispunim. U potpunosti shvatam vašu tešku materijalnu situaciju, vaši su zahtjevi da se lični dohoci povećaju opravdani (List Informator od 26.10.1988). Dok je zbor bio bio u toku do kapije br. 2 dotrčao je Bogojević Milorad, referent smještaja u studentskom domu i uzviknuo: ”Otvorite kapije, dolaze vam studenti u pomoć”. Ubrzo se na kapiji pojavilo 40-50 studenata koje su radnici dočekali aplauzima i uzvike “Pustite ih unutra”. Portiri su otvorili kapije (služba DB je raspolagala podatkom da je 6. oktobra u večernjim satima u ugostiteljskom objektu pored kluba “Radoja Dakića” nekoliko studenata razgovaralo sa grupom radnika ovog preduzeća gdje se govorilo o mogućnosti ispoljavanja nezadovoljstva koje bi se manifestovalo narednog dana). Studenti su nosili improvizovani transparent “Radnici, studenti su sa vama”, nosili zastavu SFRJ i Titovu sliku. Organizaciju ovog priključivanja preuzeo je aktiv SSO (Savez socijalističke omladine) studentskog doma i njegov predsjednik (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 88). Na ovom zboru bili su i predsjednik Opštinskog komiteta SK Borivoje Drakić, Dragan Mijajlović, potpredsjednik SO (Skupštine opštine), Miomir Grbović, predsjednik Opštinskog vijeća Saveza sindikata, Vuko Darmanović, predsjednik Opštinskog komiteta za Opštenarodnu odbranu i Društvenu samozaštitu i Mirko Nilević i Milentije ðurović - izvršni sekretari Opštinskog komiteta SK (List Informator, broj 239). Ubrzo potom, pri samom završetku zbora, pred kapiju “Radoja Dakića”, pristiže grupa titogradskih studenata! Nosili su transparent: “Radnici - studenti su sa vama”. To je bio prelomni momenat. Njihovo klicanje ”Mi smo sa vaši sinovi”, do suza je ganulo mnoge radnike. Nastalo je grljenje i ljubljenje. Bilo je očigledno, da se zbor neće tek tako završiti, a dolazak studenata potvrdio je priče o tome da će se i oni, navodno nezadovoljni sopstvenim standardom i opštom situacijom u društvu, priključiti mitingu radnika planiranom za 12. oktobar. Radnicima se obraća i Drago Šofranac, generalni direktor “Dakića”, pozivajući ih da se vrate na posao, a da će njihovim zahtjevima biti koliko-toliko udovoljeno. Nastala je neizvjesnost. U tom momentu Komnen Kljajić, tehničar, zaposlen kao kontrolor kvaliteta, uzviknuo je: “Idemo pred skupštinu”! Nastala je tišina, a onda je Kljajić ponovio uzvik. Podržalo ga je svega dvadesetak radnika i studenata. Kljajić je potom i treći put pozvao okupljenje da se ide pred skupštinu, nakon čega se veća grupa radnika i studenata uputila prema kapiji i izašla na ulicu. Ostali su bili

neodlučni, ali poslije novih poziva da im se i oni priključe, kolona je omasovljena i zaputila se prema gradu (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 69). Oko 14,30 časova blizu 500 radnika izašlo je iz kruga preduzeća “Radoje Dakić” i uputilo se prema gradu noseći Titovu sliku, jugoslovenske, crnogorske, i partijske zastave i veći broj transparenata. Ovo okupljanje, izlazak radnika van kapija preduzeća i koordinacija sa studentima, potpuno je iznenadilo sve društveno-političke strukture Opštine i Republike i istovremeno pokazalo da je to sve dobro bilo isplanirano. Takoñe, rukovodstvo Republike nije imalo saznanja ni indicija o eventualnom postojanju nekog organizacionog tijela u Republici, koje podstiče i usmjerava nezadovoljstvo radnika, niti sastav i cilj tog tijela. A pokazalo se da je isto postojalo, što je bilo vidljivo u ponovljenom mitingu u januaru mjesecu 1989. godine, navodno formirano na samom mitingu (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 124). Uzvikivali su: ”Dolje lopovi”, “Nije narod ono što mišljaste”, “Imamo povjerenja u CK SKJ”, “Hoćemo Batrića”. Sve brojnija i bučnija kolona primicala se zgradi skupštine. Priključivali su se radnici iz drugih kolektiva, grañani, radoznalci. Iz “Titeksa” i susjednog Duvanskog kombinata nije im prišao niko!

Pred Skupštinom se brzo okupilo 10.000 ljudi


Grañani ih pozdravljaju. Kolona je pred Skupštinu stigla pjevajući himnu SFRJ. Na stepeništu su pridošle radnike i studente sačekali predsjednik Skupštine Crne Gore Velisav Vuksanović, član republičkog Predsjedništva SK Budimir Barjaktarević, predsjednik Vijeća saveza sindikata Crne Gore Milo ðurović i predsjednik Opštinskog komiteta SK Titograda Borivoje Drakić (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 70). Na inicijativu “Radoja Dakića” formiran je Odbor koji je trebalo da se stara o daljoj organizaciji mitinga. Sačinjavali su ga Drago Šofranac, Pavle Milić, Veselin Klikovac, Dragan Božović, Vule Radošević, Ismet Hadrijusović. Oko 15 časova pred Skupštinom SR Crne Gore okupilo se oko 5.000 lica. Poslije sat vremena masa se povećala na preko 10.000 ljudi. Na zahtjev radnika njima se ispred ulaznih vrata Skupštine obratio preko mikrofona Drago Šofranac: “Sve ovo što se danas dešava nije nikakvo iznenañenje. Odavno je jasno da je ovakvo stanje neodrživo, da se problemi ekonomski, socijalni i politički - maksimalno zaoštravaju, da se sve teže živi. Trpjeli smo dosta, izdržaćemo i ovo, moramo izdržati, ali

da bismo izdržali moraju se uvažiti zahtjevi radničke klase, ne samo metalaca “Radoja Dakića”, nego radničke klase Jugoslavije” (List Informator od 26.10.1988). Kako je miting odmicao, tenzije su sve više rasle. Atmosfera se sve više zagrijavala prijeteći da se izlije u nekontrolisano divljanje do bijelog usijanja, što će se kasnije i dogoditi. Pažljivo analizom odmah pada u oči da se s ekonomsko klasnih socijalnih zahtjeva postepeno sve više prelazilo na nacionalističko velikosrpske parole koje su se čule i bile dominantne još na mitinzima solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 90-91). Govornici je potom pristupio Pavle Milić, koji je prenio zahtjev radnika za povećanje ličnih dohodaka 100 odsto, obezbjeñivanje zimnice u najkraćem roku i pod što povoljnijim uslovima. Rekao je, takoñe da je radnička klasa ogorčena radom Opštinskog komiteta i ljudi iz vrha Republike”. Izuzev Orlandiću, Radonjiću i Bućinu, rekao je: “Nikome više ne vjerujemo”. Zatražio je zato ostavke, izražavajući uvjerenje radnika da su teškom stanju u Jugoslaviji doprinijeli i rukovodioci iz Crne Gore. Radnik mašinske obrade “Radoja Dakića” - Dragoslav Marković zahtijevao je da delegati iz Crne Gore u CKSKJ otvoreno kažu svim “smoleima, kučanima, kolj širokama, azemima i sličnim da oni od danas nijesu naši drugovi” („Pobjeda“ od 8. 10. 1988). Okupljenom narodu pokušava da se obrati Vuko Vukadinović, predsjednik Izvršnog vijeća Crne Gore. Dočekuju ga zvižduci i negodovanja! Čuje se: ”Izdao si studente!”. Na uzvike “lopovi, lopovi”, Vukadinović vidno uzbuñen, odgovara da će se utvrditi i njegova i odgovornost Republičkog izvršnog vijeća, ali ne zato što je on lopov, nego zato što je normalno da se utvrñuje svačija odgovornost (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 71). U meñuvremenu atmosfera pred Skupštinom se sve više zagrijavala, poprimajući elemente neorganizovane rulje i stampeda. Tome je uveliko doprinijelo uživanje alkhohola koji se iz flaša konzumirao na licu mjesta, dok su hotel “Crna Gora” i drugi lokali i prodavnice u kojima se alkohol mogao kupiti, bili stalno otvoreni. Za govornicom su se neorganizovano, stihijski smjenjivali “govornici” kako je ko htio i o čemu da govori. Sve je to raspaljivalo i onako vruću atmosferu, što je uticalo da se pojedine grupe sve bučnije oglašavaju neprijateljskim parolama i istupima. Bilo je i pokušaja, u više navrata, da masa prodre u Skupštinu, što je pojačanim mjerama obezbjeñenja onemogućeno. Štab akcije za bezbjednosno praćenje ovog mitinga u RSUP (republički sekretarijat unutrašnjih poslova) bio je u stalnom zasjedanju. Njegovi operativni radnici i pozicije bili su na mjestu dogañaja i kontinuirano informisali (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 92). Što je vrijeme više odmicalo, miting je sve više gubio karakter izražavanja nezadovoljstva teškim ekonomskim i socijalnim stanjem i ubrzo prerastao u otvorenu političku demonstraciju. Stalno su pristizale nove grupe s parolama i transparentima, a Radio i Televizija Titograd revnosno su izvještavali sa mitinga i time faktički bili u funkciji održavanja mitinga, jer su svojim izvještavanjem, posredno, pozivali grañane da mu prisustvuju (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str.125). Predsjednik sindikalne organizacije “Radoja Dakića” Svetozar Vukčević i radnik Ismet Jusufović dopunili su zahtjeve radnika, dok je Jusufović zatražio i ostavke svih članova opštinskog rukovodstva, koji su po njegovim riječima bili protiv mitinga solidarnosti u

Titogradu sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova, odnosno svih onih koji se ponašaju oportunistički i karijeristički. Solidarnost s radnicima u ime studenata, izrazio je potom Aleksandar ðukanović. U meñuvremenu, okupljeni radnici i grañani su informisani da će im se na njihov zahtjev obratiti i Radovan Radonjić. Njegov dolazak pred Skupštinu Crne Gore, okupljeni radnici i grañani propratili su gromkim aplauzom i pjesmom: ”Radovane, naše rosno cvijeće, cio narod za tobom se kreće”. Uz povremeno skandiranje, u znak podrške Radonjićevim riječima, pažljivo su ga saslušali, ali su se ipak oglušili o njegov poziv na kraju da se raziñu i sačekaju razmatranje i sprovoñenje njihovih zahtjeva. Okupljenima se potom obratio predsjednik Opštinskog komiteta SK Titograda Borivoje Drakić i u kratkoj izjavi ponudio ostavku, ”ali ne zato što sam lopov ili izdajnik, jer to nijesam”, rekao je Drakić („Pobjeda“ od 8. 10. 1988). Iza svega bila dobro organizovana mreža


Za govornicom se smjenjuju predstavnik “Studeksa” Miško ðukić, Slavko Ivanović, (radnik “Oboda”), Slavica Milutinović profesor marksizma, Nataša Ćuković, Dušan Jakovljević iz Željezare, Vukman Čejović koji se predstavio kao student, i drugi (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 93). Oko 18 časova pristiglo je nekoliko titogradskih srednjoškolaca, radnika iz INIS-a “Marko Radović” i drugih kolektiva, a nešto kasnije (TV Titograd je sve vrijeme od kada su se “dakićevci” uputili prema Skupštini emitovala vijesti i specijalne emisije, a u dnevnicima posredstvom već postavljenih reportažnih kola i uključenja “uživo”), počeli su da pristižu radnici iz Željezare, grupa studenata iz Nikšića, radnici iz Bijelog Polja, Ivangrada (Berana). Nešto kasnije stigla su tri autobusa “pomoći” sa Kosova, Srbije, Skoplja. U 19 časova u Titograd su iz Beograda stigli Marko Orlandić (član Predsjedništva CK SKJ), i Nenad Bućin (član Predsjedništva Savezne konferencije SSRN). Nešto iza 19 časova iza mikrofona je stao Marko Orlandić (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 73).

Orlandić je pozdravljen aplauzima i ovacijama, ali je poslije kraćeg govora ispraćen negodovanjem zbog zalaganja da se odluke o smjeni najviših funkcionera odlože za kratko, razumno vrijeme („Pobjeda“ od 8. 10. 1988). I Bućin je gromoglasno pozdravljen, ali ni njegov govor nije bio po ukusu mase, te su uslijedili povici: “Hoćemo ostavke”, “Čekaćemo ovdje”, “Izdao si Slobu”, “Lopovi napolje”, “Hoćemo Batrića”, “Jedan ustav za sve”, “Jugoslavija bez republika”, ”Dosta nam je 40 godina socijalizma”, “Rušićemo rukovodstvo Jugoslavije”, “Ovo je fašizam”, “Prodani smo”, “Izlazite napolje”, “Lopovi, lopovi i slično. (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 128) Radovan Radonjić, Bućin i Orlandić su u više navrata pokušali da privole učesnike mitinga da se raziñu, ali sve njihove predloge su odbijale militantne grupe, koje su bile opsjele mikrofon i koje su insistirale da se ostane do podnošenja ostavki. (Masa je često bučno skandirala, pjevala i dizala parole. Pjevali su: ”Ko to kaže, ko to laže Srbija je mala, nije mala triput ratovala, i opet će ako bude sreće”, “Slobodane naše rosno cveće, cio narod za tobom se kreće”, ”Ko to kaže da mi nijesmo Srbi”, “Srušićemo crnogorsko rukovodstvo”, ”Hajde Slobo, hajde rise, Crnoj Gori navrni se” i dr. ) Bez sumnje masa je sve više dobijala svojstvo linč rulje, koja je bila spremna na sve, nesvjesna svojih postupaka i svoje lične odgovornosti. S obzirom na ovakav razvoj dogañaja, odnosno prerastanja protestnih mitinga u političke demonstracije sa rušilačkim tendencijama, ocijenjeno je da je nastupilo takvo stanje koje prijeti da parališe funkcionisanje institucija političkog sistema, ugrozi ustavni poredak bezbjednost radnih ljudi i grañana i materijalna dobra. Pošto su organi unutrašnjih poslova angažovani na čuvanju javnog reda i mira bili opterećeni do granice raspoloživih snaga, a s obzirom na eskalaciju demonstracija i najavljene masovne dolaske radnih ljudi i grañana iz drugih krajeva republike, postala je realna opasnost da se ne može garantovati očuvanje javnog reda i mira i bezbjednost ljudi i imovine na području titogradske opštine (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 94-95). U kasnim večernjim satima 7. oktobra održana je sjednica dva predsjedništva na kojoj su prisustvovali i savezni funkcioneri Veselin ðuranović, Vidoje Žarković, Dobrosav Ćulafić, Božina Ivanović. Predsjednik Predsjedništva SR Crne Gore rekao je ovo: “Mi smo legalni organi u legalnoj zemlji i legalnoj republici. Treba procijeniti jesu li to zahtjevi naroda ili su to zahtjevi grupe ljudi i pojedinaca. Očito može se nazrijeti da ima nekih emisara koji govore u ime drugih sredina, da to nije naivno, da je to dobro organizovana mreža koja funkcioniše, koja ima političke zahtjeve. Prema tim zahtjevima moramo se odrediti”. Veselin ðuranović upoznao je sa stavovima Predsjedništvo SFRJ koje je ocijenilo “da najnoviji dogañaji u nizu gradova i pojedinim područjima zemlje ugrožavaju funkcionisanje društvenog sistema i nose u sebi opasnost po ustavni poredak zemlje. Utisak je da je ovo što se dešava u Titogradu repriza dogañaja u Novom Sadu, da to nije nastalo spontano, da iza toga stoji dobro smišljena organizacija. Ako zamišljeni scenario uspije u Titogradu to će imati veoma negativne posljedice, jer će početi da se širi u druge krajeve zemlje. Zabrinjava toliko prisustvo srpskog nacionalizma” (Isto, str. 95). Negdje iza ponoći, na stepenište Skupštine pada flaša od kisele vode, pravo meñu novinare. Samo što nije zakačila veliki televizijski reflektor iznad njihovih glava. Iz mase je poletjelo nekoliko čaša sa jogurtom (obaranje vlasti u Novom Sadu kasnije će biti

prozvano “jogurt revolucijom”) koje su zajedno sa sendvičima dijelili radnici restorana društvene ishrane ”Radoja Dakića”. “Organizacioni odbor mitinga” upozorava učesnike na dostojanstveno ponašanje i predlaže radnu grupu koja će ispitati odgovornost prozvanih rukovodilaca, što je propraćeno aplauzom (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 76). Za to vrijeme i dalje se održavala sjednica dva predsjedništva (Predsjedništvo SR Crne Gore i Predsjedništvo CK SK Crne Gore) na kome je voñena rasprava o trenutnoj situaciji u Titogradu. Učesnici u raspravi situaciju su ocijenili krajnje teškom, da su motivacije različite, od socijalnih do političkih, koje su postale dominantne (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 96).

Borivoje Drakić: Ovo je repriza Novog Sada!


Ocijenjeno je da je nastalo takvo stanje koje može da ugrozi bezbjednost radnih ljudi i grañana i materijalna i druga dobra u Crnoj Gori, a posebno u opštini Titograd, i prijeti da parališe funkcionisanje institucija političkog sistema i ugrožavanje Ustavom utvrñenog društvenog ureñenja. U takvim okolnostima Predsjedništvo SR Crne Gore, uz prethodnu konsultaciju Predsjedništva SFRJ, i uz učešće predstavnika republičkih organa i organizacija i predstavnika Crne Gore u organima Federacije, donijelo je odluku o preduzimanju hitnih mjera za sprečavanje nastajanja vanrednih prilika u opštini Titograd (V. Strugar, Velika buna Crne Gore, str. 310). Oko šest časova za mikrofon je stao dr Božina Ivanović, predsjednik Predsjedništva SR Crne Gore, da prenese stavove sa upravo završene sjednice dva Predsjedništva. Pozdravio ih je sa “Dobro jutro Crnogorci”, a zatim rekao da su politička rukovodstva prihvatila zahtjeve demonstranata. Obećao je da će se oni što prije razmotriti i riješiti u odgovarajućim institucijama, a potom je pozvao prisutne da se raziñu. Njegov govor je prekidan uzvicima negodovanja, a u jednom momentu predsjednik je ostao bez mikrofona! Kao “član” Odbora mitinga Miško ðukić (predstavio se da je student psihologije), zatražio je i dobio mikrofon od predsjednika Ivanovića, uz obrazloženje da umiri masu (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 80). Ivanović je ipak poslije ovog incidenta nastavio da govori, i izmeñu ostalog rekao: ”Crnogorci su uvijek znali da sačuvaju dostojanstvo u teškim trenucima, stoga apelujem na komuniste, radničku klasu, radne ljude i grañane Crne Gore da vjeruju u zakonite

subjekte sistema i socijalističke snage u Republici da će istrajati u borbi za rješavanje pokrenutih pitanja i jedinstvo SFRJ, i da svi poñemo na svoje redovne poslove”. Bio je to posljednji pokušaj da se u tim ranim jutarnjim satima smiri napeto stanje i učesnici mitinga privole da se raziñu. Kada ni to nije pomoglo, ustavni poredak se po odluci rukovodstva, koje je vijećalo na višečasovnoj sjednici u zgradi Predsjedništva SR Crne Gore, morao odbraniti, upotrebom policije (Odluku o uvoñenju hitnih mjera za sprečavanje vanrednih prilika sjutradan je na TV Titograd obrazložio Blažo Orlandić, član Predsjedništva SR Crne Gore.) U večernjim satima, 7. oktobra, sastao se OK SK Titograda. Sjednici su prisustvovali i predstavnici društveno-političkih organizacija Titograda, Skupštine opštine i Izvršnog odbora. Prvo je bila predložena samo jedna tačka dnevnog reda - razmatranje ostavke Borivoja Drakića, predsjednika Predsjedništva Opštinskog komiteta, koju je nešto ranije obećao učesnicima mitinga, revoltiran njihovim zvižducima i uzvicima “ Lopovi, lopovi”. Drakić je rekao: “Ja podnosim ostavku zbog toga što osjećam da nijesam bio u stanju da danas, kao predsjednik Komiteta, uspostavim kontakt sa narodom, a meni nema mjesta da budem predsjednik Komiteta i osjećam da nemam autoriteta”. Drakić je upoznao prisutne sa 13 zahtjeva formulisanih na mitingu i dotadašnjem toku mitinga: “Ovo što se dešava u Titogradu je repriza Novog Sada. Čista repriza Novog Sada, jer se pošlo na isti način kako se pošlo u Novom Sadu”. Dalje je nastavio: ”Niti smo autonomaši, niti je Titograd glavni grad pokrajine Vojvodine, integralni dio Srbije, nego glavni grad Republike Crne Gore, niti smo mi uskratili ljudima sa Kosova i grañanima ni struju ni vodu. Dakle, tu postoje bitne razlike” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 81-82). U jednočasovnoj raspravi koja je oko 21 čas prekinuta zbog hitnog poziva Drakiću da ide na sastanak dva republička Predsjedništva Drakić je informisao Komitet i o tome da su o jutrošnjim dogañajima i zboru u “Radoju Dakiću”, u Komitetu saznali tek kada je skup počeo, pa su tako praktično bili dovedeni pred svršen čin. Nijesu o tim dogañajima obaviješteni ni od predsjednika Akcione konferencije, niti od sekretara OOSK (Osnovna organizacija Saveza komunista) pa ni od članova Centralnog komiteta iz ovog kolektiva („Pobjeda“ od 8. 10. 1988). Opštinski komitet SK Titograda je na vanrednoj sjednici završenoj juče ujutro (8. oktobra) većinom glasova usvojio ostavku svog Predsjedništva. Iz rasprave se, meñutim, nametnuo gotovo jedinstven stav, da ako Drakić treba da podnese ostavku, onda to treba da učini čitavo Predsjedništvo Opštinskog komiteta. Članovi Predsjedništva su umjesto rasprave o ponuñenoj ostavci predsjednika predložili da Komitet raspravi i usvoji ostavku članova Predsjedništva. Većinom glasova taj prijedlog je i usvojen („Pobjeda“ od 9. 10.1988). I pored toga što je protestni miting ispred Skupštine SR CG prekinut, u pojedinim opštinskim centrima u Republici dalje su se okupljale grupe grañana i spremale za odlazak u Titograd (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 97). U Nikšiću je od 8. do 10. oktobra došlo do masovnog protestnog okupljanja na kojima se eksponirao jedan broj bezbjednosno interesantnih lica, i na ovom skupu bilo je parola i pjesama i uzvika neprijateljske i neprihvatljive sadržine: “Dolje foteljaši”, “Pala Vlada usred Novog Sada i ova će usred Titograda”, “Crna Gora i Srbija to je jedna familija”, “Slobodane samo reci lećećemo kao meci” i dr.

(Već 8. oktobra nakon rasturanja mitinga u Titogradu, radnici treće i prve smjene Željezare “Boris Kidrič” su se uputili autobusima za Titograd. Put su na 18. kilometru od Nikšića, nakon zaustavljanja autobusa od strane milicije, nastavili pješice, kada im se u susret uputila jedinica specijalne policije i tada je na mjestu Jovičin kuk, poznat kao Žuta greda, došlo do kontakta specijalaca i radnika.)

Jasno upozorenje na velikosrpski nacionalizam


Devetog oktobra održano je više sastanaka u svim crnogorskim opštinama, posvećenih aktuelnim dogañajima u Republici. Po stavovima i ocjenama o tim zbivanjima, izdvajaju se zajednička vanredna sjednica Konferencije SK i Predsjedništva osnovnih organizacija Sindikata IGM ”Radoje Dakić”, Opštinskog komiteta Titograda i predsjedništva Konferencije SK, Sindikata i omladine Željezničko-transportne organizacije Titograd. U raspravi na sjednici Konferencije SK i predsjedništva sindikalnih organizacija “Radoja Dakića” zaključeno je da je krajnje neprihvatljivo ako bi se ponovila greška nastala zbog ishitrenog zbora, koji je prerastao u miting ne samo radnika ove fabrike! Nećemo dozvoliti da ovu situaciju iskoriste neprijateljske snage. Moramo da izdržimo i ne dozvolimo da nas drugi remete i rovare, govorio je tada Drago Šofranac, generalni direktor “Dakića”. Rasprava je potvrdila da se u kolektivu znalo za pripremu zbora (uostalom o tome se u gradu već mnogo ranije pričalo), ali da je iznenañenje utoliko što nije održan 12. oktobra (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 127-128). U veoma konstruktivnoj diskusiji održan je Zbor radnika 10. oktobra u krugu fabrike (”Radoje Dakić”). Preko 2000 radnika prve i druge smjene okupilo se da izraze nezadovoljstvo svojim položajem i da iznesu iznevjerena očekivanja, kako je istaknuto u raspravi, od zajedničke sjednice dva predsjedništva Crne Gore. I ovaj put su jasno naglašeni već poznati zahtjevi u 13 tačaka i njima dodati novi kojima je data puna podrška. Zbor je počeo poslije osam časova, završio se nešto prije 12 časova kada su se okupljeni radnici razišli na radna mjesta i upalili mašine poslušavši predsjednika Poslovodnog odbora Draga Šofranca. Prvi učesnik u diskusiji Milorad Kavarić je istakao: “Da je na našem kolektivu ogromna odgovornost za sudbinu fabrike. Zato treba da radimo krajnje odgovorno, da podržimo

sve ono što vuče naprijed, a osudimo ono što je negativno. Nijesmo mi nikada htjeli da rušimo institucije ovog sistema, nijesmo išli kao pučisti”. Milan Vukčević iz RZ Ekonomski poslovi traži rasterećenje privrede, povećanje ličnih dohodaka i uvoñenje Vijeća udruženog rada u Skupštinu SFRJ. Situacija postaje sve teža, kazao je Radovan Keković: “Neka se neki drugovi ne čude zašto ih narod proziva. Potezi koje vuku su nedovoljni za proces radničke klase”. Veselin Milošević se pitao ko se krije iza radničke klase. “Ne mogu biti na čelnim pozicijama oni koji ne zastupaju interese naroda.” Svetozar Vukčević predsjedavajući Zbora, objasnio je slučaj u vezi Pavla Milića, koji je jedan od organizatora Zbora, kazavši “da je preoštra ocjena javno izrečena na Milićev račun”. Pavle Milić je istakao da je uvrijeñen privoñenjem u SUP zajedno sa huliganima koji su doveli protestni miting do skandaloznih razmjera. Drago Šofranac je na ovom zboru izmeñu ostalog rekao: ”Kriza društva se odrazila na naš kolektiv i mi je dobro osjećamo. Radnici su o tome dobro informisani i pokazali svijest za puno razumijevanje. Meñutim, problemi su toliko eskalirali da ih treba rješavati. Moramo odlučno odbaciti sve one parole uzvike i pjesme koje su se prišile Radoju Dakiću”. “Naš je cilj dalja izgradnja socijalističke Jugoslavije, izgradnja zemlje na AVNOJ- evskim temeljima a ne kakvu to nude neprijatelji.” Kada je na kraju najavio ostavku zbog nagomilanih problema, radnici su na to negodovali uzvicima: “Sa nama ćeš”, “Ne damo te!” i pozdravili ga dugotrajnim aplauzom (List Informator, broj 239). Ovom Zboru su prisustvovali Miljan Radović, predsjednik Predsjedništva CK SK Crne Gore, Blažo Orlandić, član Predsjedništva SR Crne Gore, Ratko Ivanović, predsjednik SO (Skupštine opštine) Titograd i predstavnici političkog života grada. Predsjednik SO Titograda Ratko Ivanović obraćajući se radnicima “Radoja Dakića”, rekao je, izmeñu ostalog, da se ne može staviti tačka ni na jedan zahtjev koji je ocijenjen kao opravdan. Govoreći o zahtjevima radnika Ivanović je rekao, da su oni u cjelini realni i opravdani, a prihvatljiv mu je i odnos prema odgovornosti. Što se tiče ostavke predsjednika OK SK Titograda Borivoja Drakića, on smatra da je ona odraz raspoloženja rukovodstva Titograda; i da to nije pojedinačan čin. Predsjedništvo OK je odmah podnijelo ostavku, a preispitivanje odgovornosti je u toku. Poslije četvoročasovne rasprave iz koje su se iskristalisali “jasni stavovi” radnici “Radoja Dakića” su se na poziv Draga Šofranca uputili u hale, uz dogovor da se odradi i nadoknadi propušteno („Pobjeda“ od 11. 10. 1988). Proširena sjednica dva predsjedništva uz učešće Veselina ðuranovića, Vidoja Žarkovića i Slobodana Filipovića (Izvršni sekretar CK SKJ) održana je 10. oktobra. U raspravi je naglašeno da se moraju razgraničiti uzroci opštenarodnog gnjeva zbog ekonomsko-socijalne situacije od onih pojedinaca i grupa koje pozivaju na obaranje legitimnih institucija sistema. Vidoje Žarković je rekao da je “velikosrpski nacionalizam dobio neslućene i neočekivane razmjere, da usred Crne Gore negira samobitnost crnogorskog naroda zahvaljujući upravo tome što smo zanemarili bitku protiv toga vida nacionalizma”.

Marko Orlandić je potencirao da sve ovo što se desilo jasno potvrñuje da se na crnogorskom primjeru bije bitka za socijalističku Jugoslaviju, za AVNOJ-evske principe odnosa u Jugoslaviji. Stavovi predsjedništva RK SSO (Republički komitet Saveza Socijalističe omladine) su u velikoj mjeri saglasni sa većinom opravdanih zahtjeva iznijetih na mitingu u Titogradu rezimirao je dr Ljubiša Stanković. Održani su i brojni drugi sastanci državnih i političkih organa u Republici i federaciji (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 102-103).

Prividno smirivanje, na vidiku novi potresi


Političku situaciju u Crnoj Gori analiziralo je 13. oktobra i Predsjedništvo RK SSRN (Republički komitet Socijalističkog saveza radnog naroda). “Svi opravdani zahtjevi” radnika, studenata i grañana, izraženi na mitingu u Titogradu, a potom na zborovima radnika Željezare, kao i stavovi nekih drugih crnogorskih kolektiva, dobili su punu podršku Predsjedništva. Ono je istovremeno podržalo i zaključke Predsjedništva SR Crne Gore i Predsjedništva CK SK Crne Gore. Tog 13. oktobra Lazar ðoñić podnosi ostavku na funkciju republičkog sekretara za unutrašnje poslove (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str.161-162). Dana 14. oktobra, održana je i sjednica CK SK Crne Gore na kojoj je predsjedništvo postavilo pitanje svog povjerenja. Centralni komitet im je ukazao povjerenje. Veselin ðuranović je analizirao protekle dogañaje i za agresivne radnike “Radoja Dakića” rekao da “nijesu imali za cilj ispunjenje radničkih zahtjeva već rušenje nelegalnim putem legalno izabranih organa u Crnoj Gori” (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 104-105). Iako se na prvi pogled bezbjednosna situacija u Crnoj Gori prividno stišavala, osjećao se naboj i prijeteći tonovi, a brojni zahtjevi radnika, studenata i omladine bili su usmjereni da se definiše odgovornost za donošenje odluka Predsjedništva SR CG o uvoñenju hitnih mjera i primjeni prinude od strane organa unutrašnjih poslova prema učesnicima mitinga uz istrajavanje pri ranije podnijetim zahtjevima. U meñuvremenu Skupština SR Crne Gore je, raspravljajući o aktuelnoj političkoj situaciji u Republici, o njenom trenutnom, političkom, privrednom, ekonomskom i socijalnom trenutku, prvog dana zasijedanja, 25. oktobra, izvršila provjeru mandata članovima

Predsjedništva SR Crne Gore, Izvršnog vijeća, predsjedniku i potpredsjedniku Skupštine i predsjednicima vijeća Skupštine SR Crne Gore. Glasajući, delegati su sa velikom većinom glasova, apsolutno povjerenje dali svim članovima Predsjedništva, predsjedniku, potpredsjedniku i predsjednicima vijeća Skupštine i članovima Izvršnog vijeća, sem petorici meñu kojima i ðoñiću koji je bio podnio ostavku. Poslije pauze Skupštine u kojoj su obavljene konsultacije u Izvršnom vijeću, Vuko Vukadinović, predsjednik Vijeća, nezadovoljan ishodom glasanja, tretirajući iskazano nepovjerenje petorici članova Vijeća kao nepovjerenje cijelom Vijeću, ponudio je ostavku Vijeća (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 160-161). Tako je situacija postala za kratko mirna, iako su se mogli naslutiti novi politički potresi u Titogradu. ZATIŠJE PRED BURU, IZMEðU OKTOBARSKOG I JANUARSKOG MITINGA U dogañanjima koji slijede od oktobra do januara članovi sad već bivšeg organizacionog odbora sa Kosova i nosioci velikosrpskog projekta, direktno i indirektno ostaju spona sa punktovima i pojedincima u Crnoj Gori, koji hrabre, podstiču i nude podršku da nastave sa započetim aktivnostima, da se ne smiju uplašiti ili posustati, jer je pad i kraj crnogorskog rukovodstva izvjestan i neminovan (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 110). U pripremanju daljih aktivnosti na rušenju crnogorske vlasti glavnu ulogu su kao i ranije imali radnički kolektivi sa jakom logistikom ranije pomenutih lica sa strane i u samom kolektivu. Kolektiv “Radoje Dakić” će i ovaj put uzeti učešća u tome uz pomoć drugih radničkih kolektiva prije svega Željezničko-transportne organizacije – Titograd. U svom djelovanju, u ovom periodu, skoro svakodnevno se kontaktira i komunicira sa Pavlom Milićem, Sretenom Ćetkovićem, Božidarom Božovićem, Nadom Jovović-Lazarević, Mojašom Ćorovićem, Lukom Vujoševićem, Blažom Papovićem, Dragom Vučinićem i drugim licima već eksponiranim na mitinzima solidarnosti i protestnim mitinzima koji su održani u Crnoj Gori. U svim ovim kontaktima izražava se zadovoljstvo onim što je urañeno u Titogradu, osuñuje upotreba sile i sugeriše da se nastavi sa otporom pa i kompletnim obustavama proizvodnje u “Radoju Dakiću”, Kombinatu aluminijuma, Željezari “Boris Kidrić, ”Luci Bar, Pivari i dr. U tom pravcu postojala je najava da se preko svojih istomišljenika u Beogradu, SAP (Socijalistička autonomna pokrajina) Vojvodine i Kosova i u Crnoj Gori preduzmu intenzivne aktivnosti na organizovanju protestnog mitinga u Titogradu 14. oktobra, u čemu je M. Šolević podstrekavao radnike i studente na dalje radikalne akcije i proteste (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 110-111). U meñuvremenu radnički kolektivi u Titogradu su radili “punom parom” meñu kojima i jedan od najznačajnijih preduzeća - “Radoje Dakić, meñutim stanje u ovom preduzeću nije davalo prostor za optimizam. Prilikom posjete Janeza Zemljariča - potpredsjednika SIZ-a (Saveznog izvršnog vijeća), pomenutom preduzeću sa Vukom Vukadinovićem - predsjednikom Izvršnog vijeća Crne Gore 15. 11. 1988. godine, predmet razgovora se odnosio na aktuelni problem proizvodnje i plasmana i finansijska situacija Radne organizacije. Tom prilikom visoki funkioneri sa svojim saradnicima, kao i predstavnici društveno - političkih organizacija Opštine, upoznati su na sastanku poslovno-političkog aktiva

Radne organizacije sa teškim ekonomskim stanjem u kolektivu. Situacija je izuzetno složena zbog smanjenja investicija, natprosječne zaduženosti, nelikvidnosti, visokih zahvatanja iz dohotka, ograničenosti prodaje, zbog čega je proizvodnja smanjena, a što sve stvara i druge krupne probleme. Drago Šofranac je započeo izlaganje o proizvodnji: “Kada je riječ o proizvodnji imamo mnogo problema. Istina, proizvodnja za devet mjeseci je veća devet odsto nego u istom periodu prošle godine, ali nijesmo ni izbliza na potrebnom nivou iskorišćenosti kapaciteta. Drugi naš ključni problem je plasman proizvodnje. Na domaćem tržištu možemo da prodamo oko 350 grañevinskih mašina, a na stranom do 100. Karakteristična je i velika zaduženost fabrike - 142 milijarde dinara gdje dug prema inostranstvu čini 12,7 milijardi ili 90 odsto. Kamate iznose 31 milijardu, što je75 odsto ukupnog prihoda. Prosječni devetomjesečni lični dohodak iznosi 230.000 dinara” (List Informator od 29. 11. 1988).

Bulatović: Treba samo da napustite politiku


Tokom novembra Miroslav Šolević je nastavio intenzivne kontakte i dogovore sa svojim saradnicima iz Crne Gore o “daljoj borbi sa vlastima”. Nada Jovović, Pavle Milić i Mojaš Ćorović održali su sastanak na kojem su dogovarali pisanje peticije na osnovu koje bi se narod u Crnoj Gori izjasnio da li misli kao njegovo rukovodstvo i da li podržava vanredne izbore sa više kandidata. Peticiju je trebalo uputiti najvišim crnogorskim forumima, s tim što bi se povela akcija da je potpiše veći broj radnika (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 225). Inače, tekstove peticije ili slične proglase namjeravalo se ponuditi radnicima u autobusima koji su putovali na miting solidarnosti u Beogradu 19. novembra. Dolazak grañana iz Crne Gore u Beograd na miting, a naročito radnika Željezare “Boris Kidrič” i “Radoja Dakića”, izazvao je posebno interesovanje novinara, fotoreportera i TV snimatelja. Povodom pomenute peticije Nada Lazarević je obavila konsultacije sa nekim licima u Beogradu, pored ostalih sa Matijom Bećkovićem, koji joj sugeriše da je ne treba širiti i prosljeñivati jer će ionako ”crnogorski rukovodioci vrlo brzo podnijeti ostavku” (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 112-113). Na sljedećem sastanku je predloženo da se poslije novembarskih praznika pripreme obustave rada u pojedinim crnogorskim kolektivima i njihov izlazak na ulice. S tim ciljem bi radnici “Dakića” uspostavili veze sa većim kolektivima (Željezarom, Agrokombinatom, Lukom Bar, Brodogradilištem u Bijeloj) radi koordiniranja

zajedničkih akcija i organizovanog dolaska u Titograd, gdje bi se pred skupštinom organizovao protestni skup (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 226). Tokom novembra aktivna su bila i druga lica zainteresovana za nove protestne skupove po Crnoj Gori. Tako je, na primjer, sindikalnoj organizaciji “Radoja Dakića” stiglo saopštenje “Protiv nasilja nad narodom”, koji su potpisali dr Zaga Golubović, dr Laslo Sekelj, dr Trivo Inñić, dr Gajo Petrović, dr Žarko Puhovski, Dušan Bogavac, Dževad Galijašević i drugi članovi “Inicijativnog odbora fonda solidarnosti iz Beograda (Isto). Da je u tom periodu postojao veliki strah koji se manifestovao u kontekstu nagañanja crnogorskog rukovodstva kada bi mogli biti novi mitinzi, potpuno je bilo jasno na sjednici dva predsjedništva (SR CG i SK CG) od 30. novembra 1988. godine. Sjednica dva predsjedništva bila je proširena sa predsjednicima opština i predsjednicima komiteta SK iz Nikšića i Bara i predsjednikom opštine Titograd, jer su to bile opštine u kojima se podsticalo nezadovoljstvo radnika. Sjednicom je predsjedavao Božina Ivanović, kao što je bilo uobičajeno kada zajedno zasijedaju ova dva predsjedništva. Informacija za ovu sjednicu bila je nešto modifikovana u odnosu na onu koja je bila podnijeta na sjednici savjeta. Naime, ovdje se nije ulazilo u to kako se došlo do podataka o planovima za nova okupljanja radnika, već da se ta okupljanja planiraju, da ona mogu svakog dana nastati i da ih treba blagovremeno osujetiti i preduprijediti. Znalo se da se za ta okupljanja bira neki od poznatih istorijskih datuma. Moglo je to biti i tih novembarskih prazničnih dana, sjutradan 1. decembra (Dan stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918.), a kao mnogo vjerovatnije pominjan je badnji dan i Božićni praznici (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 165-166). I decembar mjesec 1988. godine nije nagovještavao politička previranja osim svakodnevne aktivnosti državnog i partijskog rukovodstva i svih drugih društveno-političkih organizacija na praćenju stanja u Podgorici i Crnoj Gori. Desetog decembra 1988. se sastalo predsjedništvo CK SK CG i predsjedništvo Univerzitetske konferencije Saveza komunista. Momir Bulatović kao predsjednik (UK SK Crne Gore), je tada saopštio 15 zahtjeva Predsjedništva Univerzitetske konferencije, potencirajući zahtjev za ukidanje svih privilegija funkcionera, zatražio utvrñivanje imovinskog stanja funkcionera, da bi se dobio “sud o njihovom moralnom liku”. I tada je rekao da ne treba da čudi “što smo mi pravi i pošteni, a neko nas stalno potkrada”. “Potrebno je samo da vi napustite političku scenu…” (V. Keković, Grke godine, str. 96). Po ovom istupu Bulatovića je postalo jasno da je nova politička generacija već sebe vidjela kao nov politički subjekat na političkoj sceni Crne Gore. Sjednica dva predsjedništva, CK SK Crne Gore i Univerzitetske konferencije SK, bila je sjednica poniženja. Da bi problem bio još veći, to poniženje su partijski čelnici sami izabrali, nadajući se, da se zavjerenička ujdurma i rušilačka histerija mogu zaustaviti blagom riječju i kabinetskom učtivošću i da se na taj način mogu očuvati i Crna Gora i Jugoslavija (www.montenegrina.net). Osamnaesta sjednica Centralnog komiteta SK Crne Gore održana 21. decembra, bila je ne samo posljednja sjednica ovog foruma u toj burnoj 1988. godini, nego i posljednja šansa da se Centralni komitet okupi u tom sastavu i produži kontinuitet tadašnje politike. Jer kroz nepunih dvadesetak dana crnogorska istorija je promijenila svoj tok. Da crnogorsko rukovodstvo više ne može promijeniti situaciju u svoju korist govori i izlaganje Sava Šekarića - sekretara Predsjedništva Centralnog komiteta SK Crne Gore:

“Ukupna situacija u Crnoj Gori je unekoliko samo smirena, ali ne i stabilizovana, jer se to vrlo teško postiže u cijeloj zemlji. Politička i javna scena su otvorene. Probuñena kritička svijest masa se ne uspijeva do kraja artikulisati u racionalni i realni politički koncept. Doslovno sve i svako je pod udarom bespoštedne kritike” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 227). U januaru je sve opet počelo sa istog mjesta


List “Radoja Dakiča” – Informator – tih decembarskih dana se bavio drugim temama i problemima vezanim za svoj kolektiv. “Drago Šofranac, Predsjednik Poslovodnog odbora Radničke organizacije, i dalje ostaje na toj funkciji, jednoglasno su uz buran aplauz odlučili delegate najvišeg samoupravnog organa Radne organizacije na sjednici održanoj 16. decembra posvećenoj upravo ovom pitanju”. Istaknuto je da je to izraz povjerenja svih radnika u kolektivu, da je čak suvišno o tome i raspravljati. (Informator od 28. decembra 1988). Svi ovi dogañaji su rezultirali masovnim protestom 10. i 11. januara 1989. godine i postali uvod u raspad Jugoslavije sa poznatim tragičnim epilogom. JANUARSKI PUČ I PAD CRNOGORSKOG RUKOVODSTVA Tačno devedeset i pet dana poslije oktobarskih protesta u Titogradu i Nikšiću, radnici, studenti, omladina, grañani Crne Gore uz pojačanje iz Srbije, opet su se okupili pred skupštinom Crne Gore da iskažu svoje nezadovoljstvo. Bilo je to 10. januara 1989. godine. Opet je krug Industrije grañevinskih mašina “Radoje Dakić” bio polazište radničke kolone ka skupštinskom zdanju, a usput su im se pridruživali istomišljenici i radoznalci (B.Vojičić, V.Koprivica, Prevrat ’89, str. 242) Noću 9. januara održana je Akciona konferencija SK „Radoja Dakića“ – predsjedavao joj je Miodrag Milić. Pala je ocjena da je poslije oktobra crnogorsko rukovodstvo „cijelu stvar htjelo da okrene na drugu stranu i da radnike ućutka militantnim grupama“ (isto). Oktobarski izlazak pred Skupštinu nije ni slučajnost ni iznenañenje, već nešto što je najavljeno godinu dana ranije, rekao je Miodrag Milić, predsjedavajući, u uvodnim napomenama za raspravu na sinoćnoj sjednici Konferencije SK „Radoja Dakića“ koja se sastala sinoć da da konačnu ocjenu političke i ukupne situacije u ovom kolektivu i posebno oktobarskih dogañaja, koji su započeti protestnim izlaskom radnika „Radoja Dakića“ pred Skupštinu Crne Gore. On je izmeñu ostalog, istakao da su tada izneseni zahtjevi upereni na prave probleme i kao takvi prihvaćeni kao opravdani. Ukoliko se i ovoga puta ne bude po zahtjevima postupilo i radilo na odgovarajući način, mi se bez imalo ustručavanja nećemo libiti da ponovo uradimo ono što smo uradili 7. oktobra, ali ovog puta na organizovan način. Na ovoj konferenciji je još istaknuto kako je izlazak radnika „Radoja Dakića“ pred Skupštinu Crne Gore početkom oktobra minule godine bio spontana reakcija zbog niskih ličnih dohodaka u sprovoñenju mjera ekonomske stabilizacije, neefikasnosti institucija na

rasterećenju privrede, kao i brojnih slabosti i zloupotreba u društvu, a naročito kod rukovodećih kadrova („Pobjeda“ od 10. 1. 1989). Od RSUP-a službe DB (Državna bezbhednost), 6. januara 1989. godine dobijena je informacija da “Služba” raspolaže podacima da je grupa lica iz Titograda, koja se eksponirala u toku i poslije protestnih mitinga u Titogradu i Nikšiću, i dalje veoma aktivna po pitanju organizovanja novog protestnog mitinga u glavnom gradu Crne Gore. U informaciji se dalje kaže: „I pored toga što je krajem prošle i početkom ove godine bilo više najava izlazaka radnika “Dakića” i Željezare “Boris Kidrič” na ulice, situacija u ovim kolektivima je relativno mirna i pored ispoljene aktivnosti na tom planu od strane pojedinih lica iz ovih kolektiva. Ovakvih najava ima i dalje, a posljednja je da su nikšićki željezarci spremni da danas izañu van kapija RO i da se pridruže radnicima “Dakića” koji prvi trebaju da izañu na ulicu (meñu njima biće i naoružanih)”. Iz informacije saznajemo da je za 9. januar pomjereno održavanje Akcione konferencije SK u IGM (Industrija grañevinskih mašina) „Dakića koja je bila planirana da se održi ranije, što je izazvalo nepovoljna reagovanja i komentare kod grupe eksponiranih lica iz IGM, a smatralo se da bi taj dan i održavanje konferencije SK mogao poslužiti za izlazak i okupljanje radnika pred Skupštinom Crne Gore (B.Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str 170-171). Već 9. januara, od RSUP-a dostavljena je hitna informacija, koju lično podnosi Miomir Radunović, vršilac dužnosti republičkog sekretara za unutrašnje poslove. Radunović je informisao da će radnici „Radoja Dakića“ najvjerovatnije sjutra 10. januara da izañu ispred zgrade skupštine SR Crne Gore i da će tražiti ostavke rukovodstva, da će biti naoružanih i da se neće razilaziti dok ne ostvare svoj zadatak i cilj. Kad „Dakićevci“ izañu iz kruga fabrike, njima će se pridružiti studenti iz Doma i fakulteta, a kad stignu ispred Skupštine, Radio Titograd treba da objavi vijest da su radnici „Radoja Dakića“ izašli pred Skupštinu, što bi bio poziv „željezarcima“ da krenu iz Nikšića za Titograd. (Miomir Raunović je poslije ostavke Lazara ðoñića postavljen za vršioca dužnosti republičkog sekretara unutrašnjih poslova do izbora novog Izvršnog vijeća.) Iako je Miljan Radović dao nalog Miomiru Radunoviću da radnici „Dakića“ ne smiju izaći iz fabrike, to se nije desilo iz razloga da bi se izbjegla prekomjerna upotreba sile. Kolona „Dakićevaca“ koji nijesu nosili zastave, slike i transparente zastala je za kratko na raskrsnici kod zgrade Radio-televizije Titograd pred kordonom od dvadesetak milicionera. Radnici „Dakića“ nijesu uvažili molbu komandira da se raziñu – prešli su ulicu i nastavili pohod prema Skupštini, usput su pjevali jugoslovensku himnu, revolucionarne pjesme, klicali Titu, radničkoj klasi, omladini i Slobodanu Miloševiću, tražili ostavke crnogorskih funkcionera i izražavali protest zvog intervencije milicije u oktobru. Metalci su pred Skupštinu Crne Gore stigli oko devet sati. Broj okupljenih povećavao se iz minuta u minut (“Pobjeda” od 10. januara 1989).

Zahtjev za ostavkom cijele političke garniture


Blažo Orlandić u svojoj knjizi “Sjećanja i dokumenta (1978-1999), o ovom početnom okupljanju kaže: “Informisani smo da su se na putu ka centru grada radnicima priključili studenti, njih oko 1.000, koji su po odluci Rektorata organizovano pristigli. (Sam rektor Univerziteta Miloš Radulović, cijelu noć je proveo sa studentima ispred zgrade skupštine). Pristizali su i radnici ŽTO -“Titograd”, tako da je već oko 10,30 časova ispred Skupštine SR Crne Gore bilo oko 7.000 lica. Repertoar povika, parola, pjesama i transparenata, uglavnom je bio poznat iz prethodnih okupljanja, a bilo je i novih, sve krajnje uvredljivijih za pojedine rukovodioce, organe i sistem u zemlji i Republici. Negirala se i crnogorska državnost i nacija veličanjem Srbije i Slobodana Miloševića” (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, 173-174). Veza izmeñu “dakićevaca” i Univerziteta ni ovog puta nije zatajila. Studentima se prvi obratio Ljubivoje Vlaović - predsjednik Aktiva omladine Studentskog doma. Predložio je da se stanari Studentskog doma pridruže radnicima ”pošto nijedan studentski i radnički zahtjev nijesu riješili nadležni državni i partijski organi”. Studenti su prijedlog prihvatili sa aplauzom. Dogovoreno je da proñu pored Studentskog doma, Pravnog i Ekonomskog fakulteta, kako bi im se pridružili i ostali studenti. S državnom zastavom i slikama Josipa Broza Tita i Veljka Vlahovića, u besprijekornom redu, studenti su koračali prema skupštini. Grañani su ih pozdravljali aplauzima i uzvicima:” Živjela omladina”, “Dajemo vam podršku”, “Istrajte u zahtjevima”. Orila se pjesma “Druže Tito, mi ti se kunemo”, “Od Vardara do Triglava”, “Oj svijetla majska zoro”, pjevana je himna “Hej Sloveni” itd. Iako su stanari Studentskog doma izlaskom sa radnicima „Dakića” izrazili solidarnost i podršku svim zahtjevima radnika, ipak su oni tek 9. oktobra, dakle poslije mitinga, na dva uzastopna zbora, usvojili prvo jedne, a zatim druge nove zaključke, što znači da ni oni nijesu bili pripravni da na mitingu ispostave integralne i uobličene zahtjeve. U odboru za voñenje mitinga od 7. oktobra nije bio niko od studenata sa Univerziteta Crne Gore (www.montenegrina.net). Skupštinsku zgradu obezbjeñivao je jak kordon milicije, a na stepeništu se već bio okupio veliki broj novinara, fotoreportera i TV snimatelja. Posredstvom Radio Titograda o mitingu se već znalo i izvan Crne Gore.

Tačno u 8 časova i 32 minuta ova radio stanica emitovala je prvu vijest o izlasku radnika na titogradske ulice. U 10 i 15 stigla je kolona radnika iz titogradske - Željezničko-transportne organizacije. Pozdravljeni su prodornim aplauzom i uzvicima “Ostavke, ostavke”. Željezničari su nosili zastave Jugoslavije i Crne Gore, nekoliko transparenata i znak željezničara. Na transparentima mnoge poruke iz oktobra 1988, ali i mnoštvo novih: ”Crna Gora- Srbija”, “Bilo je dosta priče, gdje su djela”, “Kosovo je naše”, “Glavu damo, Kosovo ne damo”, “Narod će vam suditi” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 244). U 12 i 17 časova, postavljeno je ozvučenje na stepeništu Skupštine, a u meñuvremenu je osnovan i Odbor za voñenje mitinga od predstavnika “Radoja Dakića”, Univerziteta i drugih kolektiva, čiji su radnici pristigli pred skupštinu. U organizacioni odbor za voñenje mitinga na inicijativu i prijedlog radnika “Radoja Dakića” bili su izabrani Svetozar Vukčević, Radisav Bošković, Ismet Hadžijusufović, Predrag Lakić i Predrag Bulatović iz “Radoja Dakića”, dr Ljubiša Stanković, Ivan Brajović, Srñan Darmanović (Republički komitet Saveza Socijalističke omladine) RK SSO, Milica Pejanović ðurišić, Aco ðukanović i Momir Bulatović (Univerzitet “Veljko Vlahović”). Za predsjednika Organizacionog odbora izabran je Svetozar Vukčević, predsjednik akcione konferencije Saveza sindikata “Radoje Dakić” (List Informator od 30. 1. 1989). Upućene su bespogovorne kritike državnom i partijskom rukovodstvu “koje je demokratske procese u Crnoj Gori ugušilo bezobzirnom i brutalnom upotrebom sile” i ispostavilo zahtjeve pod šest tačaka, od kojih je ključna zahtjev za ostavkom svih funkcionera u republici i njenih najviših predstavnika u Federaciji (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 118). Prvi se za mikrofonom pojavio Svetozar Vukčević Predsjednik sindikalne organizacije “Radoja Dakića” koji je obavijestio prisutne da je formiran Organizacioni odbor u čiji su sastav ušla ranije pomenuta lica. Vukčević je zatim pročitao zahtjeve demonstranata, koji su formulisani u šest tačaka (sedma u kojoj se traži ostavka dr Radovana Radonjića je izbrisana). Organizacioni odbor je predložio, a okupljeni jednoglasno usvojili, tekst zahtjeva i rokove za njegovo ispunjenje. Čitanje zahtjeva naišlo je na odobravanje, oduševljenje i dizanje parola “Izdajničke rane bole”, ”Crnogorski foteljaši došli su vam crni dani”. (Pored radnika „Radoja Dakića“, ŽTO i studenata podršku ovom januarskom mitingu su dali i drugi radnički kolektivi: „Titeks“, Medicinski centar, Elektrodistribucija.) List “Informator”, kolektiva “Radoje Dakić”, prethodni oktobarski miting naziva “Antibirokratskom demokratskom revolucijom” započetom u krugu fabrike. A državne rukovodioce i institucije, posebno RSUP koje su radile svoj posao karakteriše kao kontrarevolucionarnu birokratsku djelatnost. Na platou ispred Skupštine u tim prvim poslijepodnevnim satima već je bilo blizu trideset hiljada grañana. Repertoar pjesama stalno se osvježava: “Druže Tito da ti je ustati, pa da vidiš kako narod pati”, “Mi nijesmo ovo htjeli, no su ljudi ogladnjeli”, ”Petokraka sa pet pera”, “Ne tražimo ništa novo nego carstvo Dušanovo”. I na transparentima sve novije poruke: “Izdajnička rana boli”, ”Dolje”, “Dakićevci”, “U radnicima KAT- a imate brata”.

Uspon Momira Bulatovića u uzavreloj atmosferi


Poslije čitanja zahtjeva Organizacionog odbora, iza mikrofona su počeli da se smjenjuju govornici, predstavnici radnih kolektiva (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 248). Drago Šofranac, predsjednik poslovodnog odbora “Radoja Dakića” prvi je stao nakon iščitavanja zahtjeva za govornicu. Tom prilikom je rekao: “Drugarice i drugovi, vjerujem da je ogromna većina vas bila prisutna ovdje na ovom mjestu 7. oktobra prošle godine. Radnici i studenti su tada jasno definisali svoje zahtjeve u onih poznatih 13 tačaka. Ti zahtjevi su dobili punu podršku od svih nadležnih organa. Zahtijeva se od nadležnih organa da se hitno dostavi informacija o tome što je do sada urañeno na realizaciji utvrñenih zadataka. Mi ćemo na bazi te informacije cijeniti da li je ništa ili je nešto, ili je dovoljno urañeno. Drugo, traži se puna informacija o upotrebi sile (gromoglasan aplauz), ovdje na ovom mjestu i na Žutoj Gredi. Treće, jedinstven je zahtjev komunista “Radoja Dakića” koji je sinoć verifikovan (aplauz), na Akcionoj konferenciji fabrike da se održi vanredni kongres SK Crne Gore. Kazali su komunisti “Radoja Dakića” da ne mora biti vanredan zbog toga hoće li biti održan ovog mjeseca prije ili kasnije, nego da bude vanredan zbog toga što treba da obezbijedi totalnu kadrovsku promjenu u rukovodstvu Saveza komunista, i drugim društveno-političkim organizacijama i državnim organima” („Pobjeda“ od 11. 1. 1989, str. 2). Poslije njega je nastavio Drago Vučinić, direktor ŽTO-a Titograd, kada je indirektno pomenuo nalogodavca svih ovih dogañaja ne samo u Crnoj Gori: “Nijesu Crnogorci i crnogorski narod odabrali Miloševića kao čovjeka kojega treba voljeti što je Srbin. Nije nama Milošević drag što hoće da Crnogorce pretvori Srbijancima. On to neće. Mi ćemo ostati crnogorska nacija. On je nama drag što otkri sve ono što nijesmo znali. On je nama drag što postavi pravu vjeru za Kosovo. On je nama drag što treba da spriječi genocid dvadesetoga vijeka” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 248-249). Potom su govorili Božidar Spaić, Ratko Nikač, Radule Miljanić, Miodrag Rudović, Slobodan Vujačić, Vasilije Milutinović (Isto). Republičko rukovodstvo prima predstavnike organizacionog odbora Momira Bulatovića, Predraga Bulatovića, dr Ljubišu Stankovića i Milicu Pejanović-ðurišić (16.30h). U

kratkom susretu Momir Bulatović samo pita da li su primljeni njihovi zahtjevi i kad može očekivati odgovor. Bulatović se po povratku ponovo obratio mitingašima i još više podgrijao i onako usijanu atmosferu. Trešte parole ”Sad Srbija ima voñu što je ravan Karañorñu”, “Uzmite im pasoše”, “ðurišiću mlad majore” (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 118-119). Bulatović je tada pred masom rekao da je sastanak trajao deset minuta, a potom je pročitao stavove rukovodstva što je izrevoltiralo prisutne. U tom momentu masa se zatalasala, probila veoma jak kordon milicije. Nastao je desetominutni metež u kojem je povrijeñeno nekoliko osoba. U erupciji nezadovoljstva, negodovanja i zvižduka isticali su se uzvici: “Lopovi, lopovi”, ”Izlazite napolje”, “Ostavke, ostavke. Prijetila je u tom trenutku velika opasnost da situacija sasvim izmakne kontroli, ali na sreću do toga nije došlo. Masa se na molbe Momira Bulatovića, Ivana Brajovića i Ljubiše Stankovića, da se ponašaju dostojanstveno, kao što su to činili svakog dana, zaustavila, nakon čega je Momir Bulatović nastavio da se obraća masi („Pobjeda“ od 11. 1. 1989, str. 5). Pozdravljen skandiranjem, Bulatović je teatralno sišao meñu uzavrelu masu koju je još više potpalio novim “informacijama”. Iz hiljade grla zaorilo se: ”Ko to smije, ko to smije, radnike da bije”, “Ovo je naše”, “Ovo je Srbija”. Na povike “Imamo oružje, imamo oružje”, reagovao je Ivan Brajović riječima: “Nećemo oružje, drugovi”, i zamolio uskomešani narod da se dostojanstveno ponaša” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 250). Pod okriljem prohladne ali vedre noći, stalno su pridolazile nove i nove kolone i grupe mitingaša. Mnoge grupe mitingaša predvodili su predstavnici opštinskih i rukovodstava radnih kolektiva. I sjutradan miting je nastavljen još jačim tempom i sa većim brojem učesnika nego prethodnog dana sa novim parolama: “Istjerajmo gubu iz torine”, “Sačuvaj nas bože od napasti”, “Čovjek nije ko tuñe uzima”, “Aoj Slobo, aoj rise, Crnoj Gori navrni se”. Stižu telegrami podrške iz Beograda, Prištine i Novog Sada. Oko 11.25 časova potpredsjednik Skupštine Božidar Tadić obavještava da su kompletna rukovodstva dala ostavke. Oduševljenju nema kraja. Smjenjuju se govornici. Momir Bulatović je poentirao “Narod je pobijedio jer je morao da pobijedi” i pozvao da zajednički proslave veliku pobjedu (V. Keković, Vrijeme meteža, str. 119). “Dvodnevni protestni miting preko 100 hiljada radnika, studenata, omladine i grañana Crne Gore završen je oko 14 časova pošto su prihvaćeni svi njihovi zahtjevi. Glavni grad Crne Gore od večeras ponovo živi normalno - stišali su se burni politički potresi čija se erupcija mogla očekivati nakon prošlogodišnjeg oktobra kada su pred naletom “narodne volje” počeli da se urušavaju položaji crnogorskih rukovodilaca.

ðukanović: To i jeste bila borba za vlast


U toku mitinga ostavke na funkciju podnijeli su članovi Predsjedništva SR Crne Gore i Velisav Vuksanović, predsjednik Skupštine, o čemu će se najveće delegatsko tijelo izjasniti 13. januara. Na isti potez odlučili su se i članovi Predsjedništva RK SSRN o čemu će odlučivati Konferencija. Ostavke su takoñe podnijeli Vidoje Žarković, Marko Orlandić, članovi i Slobodan Filipović, izvršni sekretar Predsjedništva CK SKJ. Na isti način se odlučio i Veselin ðuranović član Predsjedništva SFRJ („Pobjeda“ od 12. 1. 1989). Takoñe uveče 11. januara održana je vanredna sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore, kojoj je predsjedavao dr Miljan Radović. Osvrćući se na situaciju u Crnoj Gori, Radović je konstatovao da Crna Gora nikad od rata nije bila u takvoj političkoj situaciji i da od 1948. godine (u vrijeme Rezolucije Informbiroa) nije bilo takvog rascjepa u njenom Savezu komunista. Oktobarske i januarske dogañaje, dr Radovan Radonjić protumačio je kao ”neizbježnu kaznu za oportunizam birokratizovanom Savezu komunista, za njegovo neznanje, nekad čak i elementarnu političku nekompetentnost”. Milo ðukanović - član SK Crne Gore potvrdio je prave namjere organizatora i izvoñača ranijih i januarskog mitinga kada je rekao: ”Često se izriču etikete i optužbe nekih oko borbe za vlast. U neku ruku, oni koji su tu etiketu optužujuće saopštavali, bili su u pravu. To i jeste bila borba za vlast kojom je trebalo oduzeti vlast od birokratizovanog rukovodstva i vratiti je onome kome ona po Ustavu pripada: radničkoj klasi i narodu” (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 272, 274). Dvanaestog januara Skupština Republike Crne Gore je prihvatila ostavke predsjednika, Skupštine, predsjednika Predsjedništva SRCG i svih članova Predsjedništva i usvojila ostavku Veselina ðuranovića člana Predsjedništva SFRJ iz Crne Gore. Na Skupštini su govorili delegati koji su do juče pravdali sve ono što je rukovodstvo Crne Gore uradilo povodom oktobarskih mitinga, da bi na prečac sve vidjeli u sasvim drugačijem svjetlu (V. Keković, Vrijeme meteža, str.119-120). Već 13. januara zasjedala je Skupština SR Crne Gore na kojoj se raspravljalo i o podnijetim ostavkama članova Predsjedništva SR Crne Gore (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 206).

Tog dana su raspravljali i članovi OK SK Titograda kada su zaključili da članovi bivšeg Predsjedništva CK SK Crne Gore i izvršni sekretari moraju dati ostavke i na članstvo u CK SK Republike, a taj zahtjev sa mitinga nije ispoštovan („Pobjeda“ od 14. 1. 1989). Nakon posljednjeg “dogañanja naroda” Vladimir Keković, tadašnji šef Službe državne bezbjednosti Crne Gore, referiše u Skupštini SFRJ o dogañajima u Crnoj Gori 24. januara 1989. Izmeñu ostalog tada je rekao: “Da je naročito eskalirala djelatnost sa pozicija srpskog nacionalizma i nosilaca grañanske desnice od kojih, zbog njihove brojnosti i agresivnosti, dolazi veća opasnost. U proteklim dogañajima, od oktobra prošle do januara ove godine, pojedinci i grupe koristeći narodno nezadovoljstvo posebno radnika omladine i studenata, povezivali su se i uticali na ove strukture da izlaze na mitinge. Osnovna karakteristika te djelatnosti bila je konspirativnost u preduzimanju aktivnosti koje su se uglavnom odvijale mimo legalnih institucija u sistemu” (V. Keković, Grke godine, str. 83-84). Ovo izlaganje Vladimira Kekovića bilo je propraćeno raznim negativnim reakcijama od strane mnogih glasila, a u Crnoj Gori od lista “Informator” - glasila “Radoja Dakića”, čiji su rukovodioci bili nosioci oktobarskog i januarskog mitinga. “Na inicijativu radnika “Radoja Dakića” Predsjedništvo sindikata Radne organizacije organizovalo je 28. januara protestni zbor u krugu fabrike na kome je izraženo nezadovoljstvo sa “proizvoljnim” izjavama pojedinaca o nedavno održanom mitingu u Titogradu. “Izražavamo protest na sadržaj i namjere koje se žele postići informacijom kolegija Republičkog sekretara, a što je Odboru za unutrašnju politiku Skupštine SFRJ podnio podsekretar u RSUP-u Vladimir Keković. Ovom informacijom se ponovo želi proturiti teza o militantnim grupama i zavjereničkoj organizaciji na liniji Crna Gora - Priština - Beograd - Novi Sad, odnosno veza grupa Crne Gore sa Srbijom. Ovakva informacija koju Keković saopštava jeste nastojanje poraženih snaga i bivših moćnih pojedinaca, koje je narod opozvao na mitingu, ili je na njih direktno ukazao, da pokušaju opstati na vlasti, oni ili njihovi sljedbenici” (List Informator od 30. 1. 1989, str. 4).

Novo rukovodstvo slijedilo je neke druge ideje


Opozicioni “Liberal” objavio je u rubrici “Ekskluzivno” na 21. strani (decembra 1990) materijal policijskog porijekla sa kojim se crnogorska javnost prvi put upoznaje u kome

se kaže: ”Nakon dvije godine na tajanstven način pojavio se materijal policijskog porijekla, koji kruži Crnom Gorom, o mreži “terenaca”, organizatora mitinga, jataka, doušnika i ostalih “egzekutora” tzv. Antibirokratske revolucije, u stvari realizatora državnog udara koji zvanično slovi kao autentična, demokratska pobuna protiv bivših crnogorskih komunističkih rukovodilaca” (Liberal, list Liberalnog saveza Crne Gore, broj 11, Cetinje, decembar 1990, str. 5). Nažalost, nastavak dosijea nije bio publikovan, pa iako se naslućuje, ne vide se pouzdano i detaljno djelo glavnog naredbodavca. U Titogradu je od 25. do 27. aprila 1989. održan 10. vanredni kongres CK SK Crne Gore. Uvodni referat je podnio Veselin Vukotić - koordinator Predsjedništva CK SK Crne Gore, kada je izmeñu ostalog rekao da ovi dogañaji nijesu ni posrbljavanje ni “nacionalna rasprodaja” Crne Gore, nego odluka i volja da se vrati dostojanstvo crnogorskoj naciji i svima koji bratski i u slozi žive u Crnoj Gori. Koliko je takva odluka bila slobodna, najbolje govori nasilno svrgnuta vlast Crne Gore, kao i druge društveno-političke organizacije. Tajnim glasanjem izabrani su članovi za najviše partijske organe u Republici i u Federaciji. Centralni komitet izabrao je Predsjedništvo, a Predsjedništvo javnim glasanjem za predsjednika Momira Bulatovića, a za sekretara Mila ðukanovića (V. Keković, Vrijeme meteža, KPZ Podgorica, Podgorica 2003, str.120). Tako je na vlast stupilo novo crnogorsko rukovodstvo koje je samo na papiru predstavljalo ideološkog nasljednika, ali će se vrlo brzo pokazati da je slijedilo neke druge ideje, kada će pokazati pravo lice u saučestvovanju raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. RIJEČ na kraju Mitinzi u Podgorici (Titogradu), u periodu od avgusta 1988. do januara 1989. godine, bili su održani u uslovima teške socijalno-ekonomske situacije, koja je podstakla političko previranje u Crnoj Gori. Iako se sa ove distance može dati lakše sud o ovom istorijskom razdoblju u Crnoj Gori, i dalje ima izvjesnih nedorečenosti, prije svega u oktobarskim i januarskim dogañajima u Podgorici. Prije svega treba reći da je tadašnja crnogorska vlast bila za rješavanje gorućih problema na Kosovu čiji je status bitno opterećivao i čitavu SFRJ. Argumenti tadašnjih aktera koji su, nema sumnje istupali sa pozicija suprotnih Ustavu i zakonu i SFRJ i SR Crne Gore, nemaju uporišta jer su značajne aktivnosti državnog i partijskog Predsjedništva bile usmjerene i na rješavanje, izmeñu ostalog, i tog problema. U svojoj knjizi “Sjećanja i dokumenta (1978-1999)” Blažo Orlandić jasno saopštava svoj stav o tome: “Kosovska drama i političko-bezbjednosna situacija u SAP Kosovo razmatrana je više puta. Predsjedništvo je bilo donijelo program mjera i aktivnosti državnih organa u SR Crnoj Gori za sprovoñenje zadataka vezanih za jugoslovenski Program i pratilo njegovo izvršavanje. Ocjenjivano je da je problem Kosova izuzetno težak i najteži jugoslovenski problem” (str. 89). No, bez obzira na to se uz pomoć zavedene mase koja je bila izmanipulisana i pritisnuta svojim problemima pristupilo rušenju vlasti u Crnoj Gori, od strane pojedinaca koji su izvršavali naloge s vrha. Naravno da je nacionalizam bio ta spona i snaga koja je morala da se iskoristi, jer su lica koja su bili akteri tzv. antibirokratske revolucije odlično znali kako treba postupiti u

odreñenoj situaciji i još više raspirivati odreñene antagonizme prema drugome i drugačijem. Da stvar još bude gora, na tom istom poslu - poslu rušenja legitimno izabranih vlasti su se našli i istinski reformisti koji su ranije pomenuti, i naravno većinski opredijeljeni grañani za socijalizam i samoupravljanje. Nesumnjivo da je trebalo mijenjati mnogo toga, da je jedan svakako istrošen nekada monolitni socijalistički sistem trebalo reformisati. Da je trebalo izaći iz okoštalosti političkog mišljenja i struktura, u to nema sumnje. Meñutim, namjere aktera i način na koji su izvedeni mitinzi bili su problematični, a to je tada veoma mali broj ljudi u Crnoj Gori znao, ili se prosto nije usuñivao da pruži otpor tom rušilačkom naletu. U organizovanju mitinga od avgusta do januara 1989, bitan uticaj su imala lica sa strane koja su bila povezana sa ljudima iz Crne Gore, koja su koristila narodno nezadovoljstvo i koja su djelovala mimo legalnih institucija sistema.

Niz propusta i oprečne ocjene o dogañajima


Na mitingu u Podgorici avgusta 1988, organizatori nijesu bili društveno-političke organizacije, već Organizacioni odbor za odlazak Srba i Crnogoraca na Kosovo, lica koja su se već ranije eksponirala sa pozicija srpskog nacionalizma. Što se nije moglo reći za Nikšić i Cetinje čije mitinge su organizovale Opštinske konferencije SSRN, koje su se uhvatile u koloplet dogañaja. Transparenti i na ovom i na oktobarskim i januarskim mitinzima nijesu se mnogo razlikovali. Na održanim mitinzima po Crnoj Gori pored poznatih parola o kojima je štampa dovoljno javljala bili su i “Hoćemo u Prištinu”, “Ko su pravi Albanci, neka se vrate u Albaniju”, ”Milicijo, idite na Kosovo”, “Mi ćemo da sredimo ovo”,”Hoćemo oružje” (V. Keković, Grke godine, str. 84). Dakle, na transparentima je bila prisutna kombinacija socijalno-političkih zahtjeva sa nacionalizmom, i po tome se ne može govoriti o težnji mitingaša za promjenama, pogotovo ne sa nacionalističkim parolama. Isto je bilo i sa pjesmama koje su se takoñe

čule na mitinzima a koje su pomenute u ovom radu. Klicanje harizmatičnoj ličnosti Slobodanu Miloševiću takoñe je bio jasan znak da je on dao indirektnu podršku prevratu u Crnoj Gori, iako se Savez komunista Srbije nastojao ograditi od toga, a organizatore mitinga predstaviti odvojenim od sebe. Uloga radničkih kolektiva u Crnoj Gori takoñe je bila od presudne važnosti za obaranje crnogorske vlasti. To se posebno primjećivalo u Nikšiću, a onda i u Podgorici. Radni kolektiv “Radoje Dakić” bio je organizator mitinga u oktobru 1988. i januaru 1989. godine. Njihovi rukovodioci, prije svih Drago Šofranac, Pavle Milić, Svetozar Vukčević najviše su istupali držeći govore na zboru u oktobru i januaru, i kasnijim istupanjima pred Skupštinom. Pavle Milić bio je najuporniji u tom poslu, što se zna na osnovu dosijea o njemu i drugim licima koju je vodila SDB Crne Gore, u akciji “Korab”. Organizatori mitinga su u oktobru stavili rukovodstvo Titograda pred svršen čin. To jasno govori i predsjednik OK Titograda Borivoje Drakić, koji kaže da nije znao ništa o zboru radnika “Radoja Dakića”, jer nijesu bili obaviješteni od strane njihovih rukovodilaca (B. Vojičić, V. Koprivica, Prevrat ‘89, str. 81-82). Po Vladimiru Kekoviću, Služba DB Crne Gore je od početka bila potpuno svjesna svih ovih dogañaja, njihovih inspiratora i kretanja, informišući blagovremeno i potpuno crnogorsko rukovodstvo. Meñutim, po Kekoviću, “izostale su efikasne i potpuno represivne mjere”. “Ovo iz razloga, jer je služba sistematski gledano, bila služba politike i bez političke saglasnosti nije mogla preduzeti takve mjere” (V. Keković, Grke godine, 2010, str. 36). Jednostavno neki radikalniji odgovor SDB Crne Gore se nije mogao ni očekivati iz straha od još većih problema sa tragičnim posljedicama, kada to već nije činilo crnogorsko rukovodstvo. O dešavanjima na mitinzima su izvještavali i Radio i TV Titograd. Meñutim, i oni su ušli u začarani krug upravo zbog te objektivnosti. O tome Blažo Orlandić kaže: “O zbivanjima pred Skupštinom SR Crne Gore Radio i TV Titograd su revnosno izvještavali širu jugoslovensku javnost i, prosto predstavljali stanje kao svršen čin. Objektivno, stekao se utisak, iako to nijesu željeli, da su i te kuće, tj. sredstva informisanja, stavljene u funkciju Organizacionog odbora” (B. Orlandić, Sjećanja i dokumenta, str. 193). Indikativna je i uloga Miomira Radunovića, novog vršioca dužnosti republičkog sekretara, koji se oglušio o naredbu Miljana Radovića da spriječi izlazak radnika “Radoja Dakića” iz fabrike. Neka studioznija istraživanja mogla bi se usmjeriti na ulogu RSUP-a Crne Gore u tim previranjima. S druge strane, nasuprot tezi Vladimira Kekovića, da je služba informisala crnogorsku vlast u svakoj prilici, stoji ocjena Blaža Orlandića, da je Predsjedništvo SR Crne Gore bilo iznenañeno okupljanjem radnika “Radoja Dakića” 7. oktobra ispred Skupštine SR Crne Gore - čak je i Predsjedništvo SFRJ bilo iznenañeno ovim dogañajem. Keković se spori i sa Markom Orlandićem (članom Predsjedništva CK SKJ), oko mnogih pitanja, izmeñu ostalog, da li je ili nije SDB bila na visini zadatka u pogledu pravovremene informisanosti, u polemici. (Oktobarski mitinzi su za šefa SDB-a bili “malo iznenañenje”.) (V. Keković, Grke godine, 2010, str. 141). Bez obzira na sve, ostaće zabilježeno da crnogorsko rukovodstvo nije reagovalo pravovremeno, nije pokazalo upornost i želju da riješi problem, a s druge strane možemo reći da se radilo o tipičnoj borbi za vlast u kontekstu unutarpartijskog obračuna,

potpomognutog sa strane. Crna Gora je zbog tih dogañaja bila ugrožena, i kao država platila cijenu samim raspadom SFRJ. (Kraj) Feljton u listu “Vijesti”, izlazio od 20. januara do 20. februara 2013.