Časopis Inženjerske komore Crne Gore...arhitekata - Inženjerske komore Crne Gore, početkom novembra 2019. u Podgorici. Maja Velimirović Petrović Predsjednica Izvršnog odbora

31

janu

ar 2

020.

PogledČasopis Inženjerske komore Crne Gore

IMPR

ESUM

Inženjerska komora Crne Gore Godina 20 / br. 31

Januar 2020.

[email protected]

Izdavač: Inženjerska komora Crne Gore

Za izdavača: Srđan Laković, dipl.inž.el.

Uređivački odbor: Doc. dr Željka Radovanović, dipl.inž.građ, predsjednica Vladimir Slavić, dipl.inž.el. Bogdan Cvjetković, dipl.inž.arh. Prof. dr Milorad Burić, dipl.inž.maš. Mr Dragan Radonjić, dipl.inž.teh.

Urednica: Jelena Pavićević Tatar

Grafičko oblikovanje: Studio Mouse - Podgorica

Štampa: "Konekta MNE", Podgorica

Tiraž: 500

Fotografija na naslovnoj strani:"Kuća maslina" u BaruAutor: ARHING inženjering

No.

31

januar 2020 No. 314

6

18

24

40

44

52

62

74

EPICENTERNEWS FROM ECM

WE PRESENT: SERGEJ N. KONOVALUK, GENERAL DIRECTOR OF INTEHROSREVOLUTIONARY ROBOTS IN SPECIAL TASKSWritten by: Jelena Pavićević Tatar

VIEWWORLD IN CONSTRUCTION

GREEN ENERGYWIND POWERWritten by: Ivana Gudović

EPCG MARKES 110 YEARS OF EXISTENCEJUBILEE YEAR MARKED BY THE RECONSTRUCTION OF PP “PLJEVLJA”Written by: Svetlana Mandić

STANDPOINTMONTENEGRO NEEDS A BRIDGE MANAGEMENT SYSTEM Written by: Željka Radovanović

THE BIRTHDAY OF THE OLDEST INDUSTRIAL GIGANT IN MONTENEGROTHE ARSENAL TRADEMARK WERE GREAT ARTISANS AND ENGINEERSWritten by: Siniša Luković

INTERVIEW: PROF. RIFAT R. ALIHODŽIĆ, ARCHITECTHOMAGE TO OLIVE OF TOWN OF BARWritten by: Jelena Pavićević Tatar

TABL

E O

F CO

NTEN

TS 80

88

96

102

110

120

124

MONTENEGRO AT THE FOURTH BALKAN ARCHITECTURAL BIENNIALPROMINENT POSITION ON THE REGIONAL SCENEWritten by: Borislav Vukićević

FIFTEEN YEARS FROM THE DEATH OF RANKO RADOVIĆTHE POET OF THE SPACE

ARCHITECTURE AND URBAN PLANNING MONOGRAPHS BY MONTENEGRIN AUTHORSGENESIS OF THE BUILDING SPACEWritten by: Vladimir Bojković

ARHEOTOKA RARE SCIENTIFIC AND RESEARCH ACCOMPLISHMENTWritten by: Slobodan Čukić

BAUHAUS AND KEY MOMENTS OF DEVELOPMENTTHE TRANSITION FROM EXPRESSIONISM TO NEW OBJECTIVITYWritten by: Borislav Vukićević

TOWN HALL IN NIKŠIĆFROM THE SCHOOL POLYCLINIC TO THE CHILDREN’S LIBRARYWritten by: Svetlana Mandić

ARCHIVEBUILDERS IN MONTENEGRO IIWritten by: Velizar Radonjić

4 januar 2020 No. 31

No. 31 januar 2020 5

6

18

24

40

44

52

62

74

EPICENTARAktuelnosti iz IKCG

PREDSTAVLJAMO: SERGEJ N. KONOVALUK, GENERALNI DIREKTOR KOMPANIJE INTEHROSREVOLUCIONARNI ROBOTI NA POSEBNIM ZADACIMApiše: Jelena Pavićević Tatar

POGLEDSVIJET U IZGRADNJI

ZELENA ENERGIJASNAGA VJETROVApiše: Ivana Gudović

EPCG OBILJEŽAVA 110 GODINA POSTOJANJAJUBILARNA GODINA U ZNAKU REKONSTRUKCIJE TE “PLJEVLJA”piše: Svetlana Mandić

STAVCRNOJ GORI JE POTREBAN SISTEM ZA UPRAVLJANJE MOSTOVIMApiše: Željka Radovanović

ROĐENDAN NAJSTARIJEG INDUSTRIJSKOG GIGANTA U CRNOJ GORIZAŠTITNI ZNAK ARSENALA BILI SU VRSNI MAJSTORI I INŽENJERIpiše: Siniša Luković

RAZGOVOR: PROF. DR RIFAT R. ALIHODŽIĆ, DIPL.INŽ.ARH.ZASLUŽENI OMAŽ BARSKOJ MASLINIpiše: Jelena Pavićević Tatar

SADRŽAJ80

88

96

102

110

120

124

CRNOGORSKI NASTUP NA ČETVRTOM BALKANSKOM ARHITEKTONSKOM BIJENALUISTAKNUTO MJESTO NA REGIONALNOJ SCENIpiše: Borislav Vukićević

PETNAEST GODINA OD SMRTI RANKA RADOVIĆAPOETA PROSTORA

MONOGRAFIJE IZ OBLASTI ARHITEKTURE I URBANIZMA CRNOGORSKIH AUTORAGENEZA GRADITELJSKOG PROSTORApiše: Vladimir Bojković

ARHEOTOKRIJEDAK NAUČNI I ISTRAŽIVAČKI PODVIGpiše: Slobodan Čukić

BAUHAUSPRELAZ SA EKSPRESIONIZMA NA NOVU OBJEKTIVNOSTpiše: Borislav Vukićević

GRADSKA KUĆA U NIKŠIĆUOD ŠKOLSKE POLIKLINIKE DO DJEČIJE BIBLIOTEKE I ČITAONICEpiše: Svetlana Mandić

ARHIVGRADITELJI U CRNOJ GORI IIpiše: Velizar Radonjić

5No. 31 januar 2020

januar 2020 No. 316

EPIC

ENTA

R EPICENTER: NEWS FROM ECMIn the past period, the work of the Engineers Chamber of Montenegro was marked by a significant number of professional conferences and educational seminars, dedicated primarily to numerous members of this institution. We should mention an expert meeting on Renewable Energy in Montenegro, with an emphasis on biomass energy potentials, organized by ECM in cooperation with the Chamber of Commerce of Montenegro. A roundtable “Housing and ‘Contemporary’ Practice”, organized by the Professional Chamber of Architects of ECM was very well visited too. The aim of the round table was to consider the topic of housing from all the relevant phenomenological aspects concerning the architectural profession.At the end of October 2019, in Podgorica, the Expert Meeting “Third Days of Electrical Engineers of ECM - From Idea to Realization” was organized by the Professional Chamber of Electrical Engineers of ECM, and it gathered 600 participants with special focus on implemented and ongoing projects.Representatives of ECM, as a member state, attended the regular session of the Engineering Initiative for Regional Cooperation, held in Skopje at the end of November last year.

STANOVANJE I “SAVREMENA” PRAKSA

Okrugli sto “Stanovanje i ‘savremena’ praksa” održan je u organizaciji Strukovne komore arhitekata - Inženjerske komore Crne Gore, početkom novembra 2019. u Podgorici.

Maja Velimirović Petrović

Predsjednica Izvršnog odbora SKA, Maja Velim-irović Petrović, rekla je da se Strukovna komora arhitekata permanentno trudi da u odabiru tema za svoja edukativna predavanja uvijek prati aktuelna dešavanja u praksi, tj. u oblasti upravljanja prostorom, a to su teme iz oblasti planiranja prostora i specifične teme iz oblasti izgradnje objekata u Crnoj Gori.“Stoga je cilj našeg okruglog stola da skrenemo pažnju na temu stanovanja i razmotrimo je sa svih relevantnih fenomenoloških aspekata, koji

AKTUELNOSTI IZ IKCG

se tiču arhitektonske struke, ali i da doprinese-mo edukaciji, sazrijevanju svijesti svih učesnika, uključenih u procese planiranja, investiranja, projektovanja, izgradnje, korišćenja stambenih objekata”, pojasnila je Maja Velimirović Petrović. Ona je kazala da je stanovanje oblast koja se tiče svakog pojedinca, navodeći da zbog važno-sti socijalne komponente predstavlja izuzetno važno pitanje i za državu u dijelu identifikacije stambene politike.“S aspekta prostornog i urbanističkog plan-iranja, odnosno izgradnje stambenih objekata i prateće društvene i komunalne infrastrukture, stanovanje predstavlja fundamentalnu oblast


Učesnici Stručnog skupa

Prema njenim riječima, ne treba biti stručno lice - urbanista i arhitekta da bi se dala ocjena aktuelnih tendencija u oblasti stanovanja u Crnoj Gori.“Nažalost, ta ocjena u najvećoj mjeri ne može biti pozitivna niti sa aspekta urbanističkog plan-iranja stambenih zona i objekata, kao ni prateće infrastrukture, niti sa aspekta projektovanja i realizacije stambenih objekata”, istakla je Veli-mirović Petrović. Ona je kazala da se nerijetko uočavaju grubi propusti i nepoštovanje “čak elementarnih standarda i normativa u planiranju, projektovanju i izgradnji stambenih objekata”.“Svjedoci smo situacije da u novoizgrađenim stambenim naseljima u Podgorici na javnim i neozelenjenim, a kompletno izbetoniranim slobodnim površinama, mjerimo temperaturu i do 50 stepeni u julu i avgustu. Ili, pogledamo li aktuelnu ponudu stanova na tržištu nekret-nina naći ćemo dvosoban stan od 39 kvadrata, jednosoban od 30 kvadrata ili garsonjeru od 19 kvadrata”, navela je Velimirović Petrović. Ona je ocijenila da je stanovanje u Crnoj Gori

Kontinuirana stručna obuka inženjera

Stručno usavršavanje je prioritet IKCG

Predsjednik IKCG, Srđan Laković, smatra da je kontinuirana stručna obuka inženjera, članova IKCG, važan segment za sve koji se profesionalno bave strukom. On je podsjetio da je IKCG nedavno, uz prethodno prib-valjenu saglasnost resornog Ministarstva, donijela Pravilnik o stručnom usavršavanju svojih članova kojim je, kako je pojasnio, na jasan način utvrdila pravila, metode i način stručne edukacije “što je u skladu sa prenijetim javnim ovlašćenjem definisanim Zakonom o planiranju prostora i izgradnji objekata”.“Vrijeme je pokazatelj da je ovo pravi put koji nas konstantno približava članstvu, ali i ostalom dijelu stručne javnosti. Temu ‘Stanovanje i savremena praksa’ smatram izuzetno interesantnom budući da smo i sami svjedoci da je savremena praksa vrlo često u disbalansu sa teorijom”, kazao je Laković.

društvenog djelovanja u prostoru”, rekla je Velimirović Petrović.

januar 2020 No. 318

skoro u potpunosti prepušteno tržištu i tržišnim principima ponude i potražnje “i tretiranja stana isključivo kao robe, pri tome zanemarujući prim-jenu standarda i normativa u oblasti stanovanja, uz izgovor da ih reguliše to isto tržište”.“Ipak, Vlada Crne Gore je još 2011. godine usvojila Nacionalnu stambenu strategiju za period 2011-2020. godine kojom je definisana vizija i misija stambenog sektora, a koja predstavlja pojam pristojnog stanovanja kao jedan od ključnih činilaca životnog standarda i kvaliteta života, a istovremeno je važan pokretač privrednog i društvenog razvoja i ujedno osnovni cilj stam-bene politike”, podsjetila je Velimirović Petrović.Pojasnila je da se pod pojmom pristojno sta-novanje, iako ne postoji jedinstvena definicija, smatra adekvatan stambeni prostor u adekvat-nom stanju, koji zadovoljava potrebe ljudi koji žive u njemu.

OBILJEŽAVANJE SVJETSKOG DANA INŽENJERA

Svjetski dan inženjera obilježava se četvrtog marta

Inženjerska komora Crne Gore, kao članica Svjetske federacije inženjerskih organizacija (WFEO), pokrenula je inicijativu da se Svjetski dan inženjera obilježi u Crnoj Gori.Generalna skupština UNESCO-a je ustanovila

četvrti mart kao Svjetski dan inženjera održivog razvoja i ove godine će sa svojom partnerskom inženjerskom organizacijom WFEO organizovati prvu proslavu Dana inženjera. Namjera IKCG je da se ovaj značajni datum obilježi i u Crnoj Gori u cilju što bolje i profesionalnije povezanosti inženjerskih i privrednih udruženja, akademskih sredina i univerziteta, vlade i javnog i civilnog sektora. Obilježavanjem ovog datuma Inženjer-ska komora želi da se skrene pažnja i poveća svijest o inženjeringu, njegovom uticaju na savremeni život, prvenstveno želi da se ukaže na suštinsku ulogu inženjera u promociji održivog razvoja. Više o obilježavanju Svjetskog dana in-ženjera u Crnoj Gori u narednom broju Pogleda.

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE U CRNOJ GORI

Sa okruglog stola o obnovljivim izvorima energije

Stručni skup “Obnovljivi izvori energije u Crnoj Gori - Energetski potencijal biomase”, u organi-zaciji Privredne komore Crne Gore i Inženjerske komore Crne Gore - SKMI, održan je krajem novembra 2019. u Podgorici. U uvodnom obraćanju, Danilo Gvozdenović, potpredsjednik Privredne komore, istakao je da


su ovakvi skupovi pravo mjesto za aktuelizaciju teme biomase i potencijala obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori. “Očekivanja su da će globalna potrošnja energi-je u narednim decenijama rasti i do 40%, što nameće potrebu tranzicije ka održivoj energetici odnosno obnovljim izvorima energije i efikasnom korišćenju energije u svim sektorima potrošnje”, pojasnio je Gvozdenović. On je naglasio da Crna Gora ima veliki potencijal za proizvodnju energije iz biomase, kao najstarijeg izvora energije, koji je konstantno dostupan u eko-sistemima, a posebno drvne biomase. “Zajedničkim aktivnostima potrebno je doprin-ijeti obezbjeđivanju dostupne i čiste energije, unaprijediti pravni i institucionalni okvir, te pružiti podršku investijacama za izgradnju postrojenja za proizvodnju energije dobijene iz biomase, čime bi se povećao udio energije iz obnovljivih izvora”, kazao je Gvozdenović.

Na kraju izlaganja, Gvozdenović je ukazao na činjenicu da je ovo treći tematski skup koji orga-nizuju partnerski Inženjerska komora i Privredna komora i da su u planu još dva, što govori o odličnoj saradnji između ove dvije institucije.

Dobra saradnja IKCG i Privredne komore

Predsjednik Inženjerske komore Srđan Laković je izrazio zadovoljstvo još jednim uspješno

Potencijal drvne biomaseMilosav Anđelić, Državni sekretar za oblast šumarstva, lova i drvne industrije, Minis-tarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, izložio je potencijal drvne biomase u Crnoj Gori. U prvom dijelu izlaganja osvrnuo se na pokrivenost teritorije Crne Gore šumama po regijama, kao i mogućnostima njihove eksploatacije. U daljem izlaganju osvrnuo se na fabrike za proizvodnju peleta, kao i dozvole koje je potrebno pribaviti za sječu šuma. Naglasio je da se kod nas pločasti materijal za najjednostavnije pozicije, kao što je školski namještaj, kompletan uvozi. Osvrnuo se i na tranzit peleta iz BiH preko Crne Gore za Kosovo, obzirom na takse koje je Kosovo uvelo za robe iz Srbije i BiH.

Energetski efikasan dom uz toplotne pumpe Miodrag Macanović, diplomirani mašinski inženjer “Ening” d.o.o. Nikšić, prezentovao je cijene goriva i energije dobijene od njih u Crnoj Gori sa uporednom analizom iz 2016. godine. Pokazalo se da je najviši rast cijena za ova dva uporedna perioda zabilježen kod ogrijevnog drveta i lož ulja. I ostala goriva bilježe rast cijena, što se može očekivati i u narednim godinama, naglasio je Macanović. Poseban osvrt dao je na toplotne pumpe ob-zirom da je cijena toplotne energije dobijene iz njih najjeftinija. Naveo je da bi za građane bilo značajno kada bi Ministarstvo ekonomije proširilo program “Energetski efikasan dom” i na toplotne pumpe.

januar 2020 No. 3110

organizovanim stručnim skupom, Privredne i Inženjerske komore. “Kontinuirana stručna edukacija inženjera, čla-nova Inženjerske komore, značajan je segment u njihovim karijerama i stalnom unapređenju znanja, što je uostalom već postala tradicija u svim inženjerskim komorama u okruženju i šire, a na moje lično zadovoljstvo, polako ali sigurno, postaje tradicija i kod nas. Potvrda ove opredijeljenosti je i ovaj stručni skup, šesnaesti po redu, koji održavamo praktično od aprila ne računajući Dane eletkro inženjera na kojima je održano petnaest stručnih predavanja. Već ne-koliko mjeseci se u kontinuitetu održava obuka naših kolega građevinskih inženjera iz primjene

Eurokodova”, istakao je Laković naglašavajući da je IKCG izabrala put koji, prije svega, obuh-vata maksimalnu angažovanost na takozvanom cjeloživotnom obrazovanju inženjera. “Taj put podrazumijeva i pokretanje aktivnosti na sistemskom popravljanju položaja inženjera u Crnoj Gori. Akcenat stavljam i na angažova-nost Komore sa ciljem da pokušamo da mlade inženjere zadržimo u Crnoj Gori. Kao saputni-ka na ovom putu definitivno vidim Privrednu komoru sa kojom, siguran sam na obostrano zadovoljstvo, imamo sjajnu saradnju”, kazao je Laković. On je posebno naglasio činjenicu da je i nadležno Ministarstvo prepoznalo put kojim je krenula IKCG.

Uloga drvne industrijeGoran Popović, Sekretar Odbora udruženja šu-marstva, drvne industrije, grafičke i izdavačke djelatnosti Privredne komore Crne Gore, u svom izlaganju predstavio je ulogu drvne industrije u proizvodnji biomase. Posebno se osvrnuo na neriješena pitanja pilana na Breznima i Njegovuđi.Prof. dr Vladan Ivanović sa Mašinskog fakulteta u Podgorici, govorio je o biomasi kao obnovljivom izvoru energije. U sadržajnom izlaganju naveo je podjelu biomase i njen energetski sadržaj. U drugom dijelu prezentacije izložio je tehnologiju obrade biomase, kao i prednosti i nedostatke njenog korišćenja. Na kraju je predstavio po-tencijal korišćenja biomase u Crnoj Gori.

Bojan Grujički, izvršni direktor “Viessmann” iz Beograda je u svom izlaganju prisutne upozn-ao sa korišćenjem biomase u Njemačkoj, kao i najnovijim tehnološkim rješenjima kompanije “Viessmann” iz ove oblasti. Kompanija “Viess-mann” postoji više od jednog vijeka i među vodećim je evropskim proizvođačima opreme za grejne sisteme, toplotne pumpe i solarne sisteme. Predstavio je i Viessmann Model-pro-jekat “Effizienz-Plus” brzorastućih plantaža za korišćenje sječke. Na kraju je upoznao prisutne sa kompletnim proizvodnim programom kompanije “Viessmann”, kao i referencama najznačajnijih objekata koji koriste biomasu kao gorivo.

Crna Gora, Podgorica, ul. Džordža Vašingtona br.66/VII +382 (0) 20 234 095, mob.+382 (0) 69 768-825Web: sodra.me; E-mail: [email protected]

PROJEKTOVANJE, REVIZIJA, GRADNJA, PROCJENE, VJEŠTAČENJA, INŽENJERING

No. 31 januar 2020 11

“Održali smo dva sastanka na kojima smo u veoma konstruktivnoj atmosferi razgovarali o redefinisanju statusa Inženjerske komore. Ubijeđen sam da su odgovorni u Ministarstvu prihvatili naše argumente i veliki su izgledi da će se najavljenim izmjenama i dopunama za-kona promijeniti i status Komore. I Ministarstvo ekonomije je širom otvorilo vrata i iskazalo spremnost da značajno unaprijedi saradanju sa Komorom”, kazao je Laković. Uz zahvalnost organizatorima skupa, Laković je istako da je biomasa nedovoljno iskorišćeno bogatstvo koje Crna Gora ima i da je nužno posvetiti se što većoj primjeni biomase kako za sisteme grijanja tako i za sisteme proizvodnje energije. “Najveće ekološke crne tačake Crne Gore su upravo deponije biomase, odnosno pilotine, kojih ima nekoliko i to zaista velikih. Možda bi priča o mogućim načinima rješavanja ovakvih problema mogla da bude tema nekog budućeg skupa”, kazao je Laković.

STRUČNI SKUP DANI ELEKTRO INŽENJERA IKCG PRERASTAO U TRADICIJU

Željko Maraš, predsjednik SKEI I Organizacionog odbora Stručnog skupa, foto: prcentar.me

Stručni skup “Treći dani elektro inženjera IKCG - Od ideje do realizacije”, u organizaciji Strukovne komore elektro inženjera Inženjer-ske komore Crne Gore, održan u periodu od 24. do 25. oktobra 2019. u Podgorici, okupio je preko 600 učesnika.

Stručni skup okupio je preko 600 učesnika, foto: prcentar.me

Prema riječima Željka Maraša, predsjednika Strukovne komore elektro inženjera, ujed-no i predsjednika Organizacionog odbora stručnog skupa, ove godine je po prvi put primijenjen novi format sa predavanjima podijeljenim u dva dana i četiri bloka, a koji se, po ocjeni svih koji su skupu prisustvovali, pokazao kao pun pogodak. Maraš naglašava da je Stručni skup po prvi put imao i slogan “Od ideje do realizacije”, a da je poseban osvrt dat na projekte koji su realizovani ili se realizuju u Crnoj Gori.


Programski odbor, na čelu sa prof. dr Milova-nom Radulovićem, imao je težak zadatak da, od velikog broja prijavljenih, odabere šesnaest radova, koji bi bili prezentovani na skupu. Zbog opravdane spriječenosti jednog od autora odab-ranih radova da prisustvuje događaju, broj je u posljednjem trenutku smanjen na petnaest.Svečanom otvaranju Stručnog skupa, prisust-vovalo je oko 350 učesnika, među kojima su bili gosti iz inženjerskih komora Slovenije, Hrvatske, Srbije i Makedonije, predstavnici gotovo svih ministarstava i agencija, privredne i naučne zajednice Crne Gore. Skupu su, na zadovoljst-vo organizatora, prisustvovali svi dosadašnji predsjednici IKCG i predstavnici svih strukovnih komora i aktuelnog rukovodstva IKCG.

Marko Radulović, generalni direktor Direktorata za energetsku efikasnost, foto: prcentar.me

Sve veća angažovanost mladih inženjeraZatvarajući Stručni skup, Željko Maraš se zahvalio svima koji su svojim prisustvom, tokom dva dana trajanja, pružili podršku naporima Strukovne komore elektro in-ženjera i IKCG, u organizaciji ovakvih deša-vanja, koja, iz godine u godinu, definitivno prevazilaze najoptimističnija očekivanja organizatora. Istakao je da je posebno za-dovoljstvo organizatora što je, iz godine u godinu sve veće interesovanje potencijalnih autora, posebno mlađih, ali i predstavnika društvene, privredne i naučne zajednice, koja jednoglasno pruža podršku Strukovnoj komori da sa ovakvim aktivnostima i dalje nastavi. Na marginama održanog Stručnog skupa, Srđan Laković, predsjednik IKCG, organizovao je sastanak sa predstavnicima rersornog ministarstva i prisutnih pred-stavnika komora iz zemalja okruženja, na kojem su razmijenjena iskustva u načinu organizovanja i zakonskom prepoznavanju komora u pravnoj legislativi ovih zemalja.

Skup je organizovan pod sloganom “Od ideje do realizacije”, foto: prcentar.me

No. 31 januar 2020 13

Saša Mujović, dekan Elektrotehničkog fakullteta Univerziteta Crne Gore, foto: prcentar.me

Treće dane elektro inženjera su prigodnim uvod-nim govorima, pozdravili predstavnici većine pri-sutnih gostiju, naglašavajući da pružaju podršku novom konceptu rada IKCG koji bi trebao da se ogleda upravo u organizaciji ovakvih i sličnih edukacija. Isto je u svom pozdravnom govoru, sa velikim ličnim zadovoljstvom što je njegova matična sekcija nosilac novih tendenicja u radu iKCG, naglasio Srđan Laković, predsjednik IKCG.Prvog dana Stručnog skupa je održano sedam predavanja.

Živko Radović, predstavnik Hrvatske komore inženjera elektrotehnike, foto: prcentar.me

Ivan Iveta, predstavnik Inženjerske zbornice Slovenije, foto: prcentar.me

Prvo je petočlana grupa autora, u sastavu Nikola Kuljača, Damiano Borri, Michele Panti-ni, Srđan Milović, Marija Mrdak, “TERNA CG” Podgorica, Ivan Asanović, Aleksa Knežević, “CGES” Podgorica, prezentovala izuzetno kvalitetan rad, koji se ticao izgradnje jednog od najvažnijih infrastrukturnih objekata u oblasti elektroenergetike, HVDC Linka Crna Gora-Ital-ija. Sljedeća grupa autora, u čijem su sastavu bili Mladen Šupić, “Signify International B.V.”, Ogranak Beograd, Žarko Pavlović, “La Colli-na”, Podgorica, Vladimir Popović, “Ing-invest”, Podgorica, Momčilo Petrović, Elektrotehnički Institut Nikola Tesla, Beograd, prezentovala je najnovije pravilnike i trendove u oblasti vrhunsk-og sportskog osvjetljenja, sa posebnim osvrtom na projekte sportskih stadiona i hala relizovanih u Crnoj Gori. Na kraju prvog bloka predavanja je Igor Ban, “Piraex”, Zagreb, elaborirao trenutno stanje u svijetu, Evropi i balkanskim državama u pogledu “Elektromobilnosti - jučer, danas i sutra“.Drugi blok predavanja je otvorio jedan od mlađih predavača Uglješa Urošević, Elektrotehnički fakultet, Podgorica, na temu “Uloga bežičnih mreža pete generacije u smart city/systems/building konceptu“, koja se na neki način nadovezala na


prethodnu prezentaciju Igora Bana. Još dva mla-da autora koji dolaze iz kompanije koja se bavi projektovanjem i izvođenjem različitih objekata u Crnoj Gori, Vidak Kovačević i Danilo Đalović, “Telemont”, Podgorica, prezentovali su rad koji se bavio Implementacijom BMS/RMS sistema i integrisanih sistema tehničke zaštite na primjeru značajnog turističkog kompleksa Portonovi. Kosta Strunjaš, “Tangenta”, Nikšić, mladi autor koji dolazi iz privrednog okruženja, prezentovao je način na koji je projektovana i na koji način se izvodi “Zamjena elektroenergetske opreme i ugradnja novog sistema upravljanja u pogonu 3DD pos-trojenja HPV u TE ‘Pljevlja’”. Prvi dan Stručnog skupa, zatvorio je Ivan Martinović, Elektrotehnički fakultet, Podgorica, sa temom “Implementacija digitalne kombinacione brave“.Drugi dan predavanja, kojem je prisustvovalo oko 250 učesnika, otvorio je Aleksandar Duković, “Me-zon”, Danilovgrad, sa radom koji se ticao realizo-vanih rješenja AMM Sistema na srednjem naponu sa praćenjem uklopnih stanja (MiniSCADA).

Dušan Vućić, jedan od izlagača, foto: prcentar.me

Nakon njega je izlaganje imao Dušan Vućić, “Crnogorski operator tržišta električne energije”, Podgorica, sa temom koja će biti vrlo aktuelna u Crnoj Gori, a tiče se “Uticaja malih solarnih

Posjeta kampu Moračica

Inženjeri u posjeti mostu Moračica, foto: rtcg.me

U saradnji sa Ministarstvom saobraćaja i pomorstva, Monteputom i kompanijom CRBC, izvođačem radova na prioritetnoj dionici autoputa Bar-Boljare, organizova-na je posjeta kampu Moračica, u okviru koje su predstavnici izvođača radova i nadzornog organa, prezentovali projekat svim učesnicima, a nakon kojeg je uslijedio izlazak svih učesnika posjete na jedan od najimpresivnijih objekata na ovoj dionici, na most Moračica. Svi učesnici posjete, uključujući i pred-stavnike komora iz Hrvatske i Srbije, iskazali su svoje oduševljenje onim što su vidjeli, što potvrđuju i njihove izjave objavljene u crnogorskim medijima. Nakon posjete gradilištu autoputa, za sve učesnike skupa organizovana je posjeta kulturnim i istorijskim znamenitostima u Prijestonici Cetinje.

No. 31 januar 2020 1515

elektrana na ulogu potrošača električne energije u sistemu i performanse elektroenergetskog sistema“. Lazar Komar, “Sienersys”, Podgorica, je prezentovao rad koji je uradio sa kolegom Igorom Strugarom, “ZERO NET ENERGY (ZNE) model - Integracija fotonaponskih sistema u distributivnu mrežu”. Ovaj blok predavanja je na efektan način zaokružio Martin Ćalasan, Elektrotehnički fakultet, Podgorica, sa radom “Sistemi za skladištenje elek-trične energije - izvedbe, konekcija sa mrežom i troškovi instalacije”.Jedan od veterana elektro inženjerstva, Nikola Vučinić, “Netinvest”, Beograd, prezentovao je rad na temu “O izradi novog Pravilnika za pro-jektovanje i izgradnju dalekovoda“. Nakon njega je Dejan Dokmanović, “Rittal”, Zagreb, održao veoma efektnu prezentaciju o “Osnovama stan darda EN50600 i EN1047-2 u projektiran-ju i izvođenju suvremenih DATA centara“, sa posebnim osvrtom na realizovane projekte ove vrste u neliko značajnih institucija Crne Gore. Još jedan od veterana, Ranko Proroković, “Javno komunalno preduzeće”, Kotor, imao je rad na temu “Mašina za slaganje polutki kliznih ležaja“, koji je realizovao u Fabrici “DAIDO” u Kotoru, za koji je od strane vlasnika dobio sertifikat o autorskom patentu.

Natalija Radonjić, izlagač na Stručnom skupu, foto: prcentar.me

Razmišljajući o tome kako da na najbolji način zaokruže ovogodišnja predavanja, organizatori su se opredijelili da to uradi mlada koleginica Na-talija Radonjić, “Sistem-MNE”, Podgorica, koja je prezentovala rad koji je urađen skupa sa kolegom Ljubišom Boškovićem. Tema prezentovanog rada, je jedna od onih koje već duže vrijeme izaziva kontroverzne stavove u Crnoj Gori, ali i u okolnim zemljama, a naslovljena je “Od ideje do realizaci-je - mala hidroelektrana ‘Bistrica Majstorovina’”.

Željko MARAŠ, dipl.inž.el.

SJEDNICA INŽENJERSKE INICIJATIVE ZA REGIONALNU SARADNJU

Redovna sjednica Inženjerske inicijative za re-gionalnu saradnju (IIRS) održana je u Skoplju krajem novembra 2019. godine. U ime Inženjerske komore Crne Gore, sjednici su prisustvovali Srđan Laković, dipl.inž.el, predsjednik IKCG, dr Dragan Žarković, dipl.inž.građ, član UO IKCG i Sandra Šipčić, dipl.inž.el, član UO IKCG.

Učesnici redovne sjednice IIRS-a, foto: komoraoai.mk

Sjednici, kojom je predsjedavao prof. dr Mile Dimitrovski - predsjednik Komore na ovlasteni arhitekti i ovlasteni inženjeri Makedonije, pris-


ustvovale su sve članice IIRS-a izuzev Inžen-jerske komore Srbije. Pozdravnu riječ održao je Dimitrovski a potom je uslijedio rad prema predloženom dnevnom redu. Nakon kratke prezentacije komora članica IIRS-a i usvajanja zapisnika s prethodnog sastanka, prof. dr Petar Cvetanovski informisao je prisutne o statusu projekta za implementaciju Eurokodova u inženjeringu. Redžet Asani, šef odjeljenja za arhitekturu pri Komori OAI, u okviru diskusije

o primjeni BIM tehnologije u inženjerstvu, iz-vijestio je o tekućim aktivnostima Odeljenja za arhitekturu na pružanju pristupa i obuke BIM-u svim zainteresovanim inženjerima. Dnevnim redom obuhvaćen je i detaljan uvid u trenutni rad Inženjerske inicijative za regionalnu sarad-nju kao i planovi koji će obilježiti njeno dalje funkcionisanje. Nakon prezentacije prof. dr Petra Cvetanovskog na temu “Metodologija proračuna konstrukcija po sistemu Eurokodova - Makedonski primjer”, predstavnici članica IIRS-a su iznijeli presjek stanja po ovom pitanju u svojim matičnim ko-morama. O primjeni Eurokodova u Crnoj Gori, ispred IKCG, govorio je dr Dragan Žarković, dipl.inž.građ. On je od predstavnika članica IIRS-a (Slovenije, Hrvatske i Bugarske), zatražio da upoznaju prisutne da li su u tim zemljama, koje primjenjuju Eurokodove, izrađeni potrebni priručnici i uputstva za inženjersku primjenu istih, kao i da približe na koji način imaju prist-up literaturi Eurokodova i Nacionalnih aneksa, Pravilnika i Uputstava i da li se taj pristup obav-ezno plaća i, ukoliko je tako, ko plaća tu uslugu i koliko ona košta?

Jedna od tema bila je primjena Eurokodova, foto: komoraoai.mk

Praksa poznata samo u Crnoj Gori

Srđa Laković, predsjednik IKCG na IIRS-a u Skoplju, foto: komoraoai.mk

Srđa Laković, predsjednik IKCG, zatražio je odgovor na pitanje da li predstavnici koji su na funkcijama u nacionalnim Komorama, članicama IIRS-a, moraju biti uvršteni u spi-sak javnih funkcionera, kao što je to slučaj u Crnoj Gori. Odgovor predstavnika komora iz okruženja bio je negativan jer ovakva praksa njima uopšte nije poznata. Primjer da funkcioneri IKCG moraju biti uvršteni u spisak javnih funkcionera, jednistven je među članicama Inženjerske inicijative za regionalnu saradnju.

No. 31 januar 2020 17

Predstavnici Slovenije, učesnici IIRS-a, kazali su da u njihovoj zemlji priručnici i uputstva postoje kao i da je Vlada Slovenije platila oko četiri mil-iona eura za prevod svih Eurokodova. Kako su kazali, inženjeri su dužni da sami plaćaju obuke (od 60 do 100 eura po jednodnevnoj obuci). U Sloveniji članovi Komore imaju mogućnost elektronskog pristupa ovakvim dokumentima, inače svaki primjerak, koji čini zasebnu cjelinu, može se posebno kupiti. Kada je riječ o Hrvatskoj, Komora građevinskih inženjera je svojim članovima obezbijedila be-splatan pristup literaturi koja je postavljena u elektronskoj verziji. Sve stručne skupove i obuke svojim članovima plaća Komora osim onih koji se održavaju na godišnjem nivou u Opatiji, za koje članovi sami plaćaju edukacije. Izradu svih karata za Nacionalne anekse je finansirala država i oni su za inženjere besplatni. Komora je pot-pisala Ugovor sa Institutom za standardizaciju

Migracija inženjera sa područja BalkanaMr Blaško Dimitrov, u svojoj prezentaciji pod nazivom “Perspektive inženjerstva i migracija inženjera sa područja Balkana” osvrnuo se na stvarne probleme i izazove sa kojima se susreću inženjeri u regionu. Podaci koji se odnose na trend odlaska inženjerskog kadra iz zemalja članica IIRS-a u Evropu i druge zemlje, koje je u svom izlaganju predstavio mr Dimitrov, trebalo bi da budu upozoravajući alarm svim vladama koje bi ovom negativnom procesu trebalo da posvete posebnu pažnju.

Hrvatske kojim su regulisani međusobni odnosi i način korišćenja baze podataka kojoj inženjeri imaju besplatan elektronski pristup. Komora je izradila Priručnik za primjenu Eurokodova, a dnevne obuke za inženjere su koštale od 60 do 100 eura dok je cijena stručne obuke od 150 do 200 eura. U Bugarskoj cijena osnovnog kompleta doku-mentacije o primjeni Eurokodova iznosi 150 eura, a postoje i privatne firme koje ih prodaju po djelovima. Nacionalni aneksi su besplatni za članove Komore,a cijena obuke za inženjere iznosi oko 25 eura po seminaru, ostalo plaća ili Komora ili država, što je u prosjeku oko 50%. Obuka za Eurokodove za inženjere košta oko 150 eura. Prevode Eurokodova u Bugarskoj rade private firme, a knjiga može da se kupi za 60 eura. Nacionalne anekse je platila država i za inženjere su oni besplatni. Bugarska je izradila nekoliko cjenovnika za projektovanje u gotovo svim oblastima za sve pozicije i djelove projektne dokumentacije. Ipak, iako se teži da postanu obavezujući, još uvijek nisu. Stanje i nivo primjene Eurokodova u Makedoniji je približno stanju koje imamo u Crnoj Gori. U Sloveniji, Hrvatskoj i Bugarskoj, Eurokodovi se koriste odavno i njihova iskustva su vrlo korisna za izbor forme i načina implementacije u Crnoj Gori.Kada je riječ o perspektivi i daljem razvoju IIRS-a dogovoreno je da se do narednog sastanka predlože novi projekti i modeli rada IIRS-a od svih članica. Predstavljen je i novi sajt IIRS-a (www.ingirs.org), a predstavnici makednoske Komore predložili su logo IIRS-a i maketu grba, koji će se razmatrati na sljedećoj sjednici IIRS-a, zakazanoj za mart 2020. u Hrvatskoj.

Dr Dragan ŽARKOVIĆ,dipl.inž.građ.


PREDSTAVLJAMO: SERGEJ N. KONOVALUK, GENERALNI DIREKTOR KOMPANIJE INTEHROS

REVOLUCIONARNI ROBOTI NA POSEBNIM ZADACIMA

WE PRESENT: SERGEJ N. KONOVALUK, GENERAL DIRECTOR OF INTEHROS

REVOLUTIONARY ROBOTS IN SPECIAL TASKSHolding INTEHROS is a group of Russian manufacturing companies who deal with energy, engineering, electronics and robotics.A compelling leader in the Russian market with 23 years of experience, focused primarily on the constant research and development of complex projects that connect INTEHROS with the Ministry of Emergency Situations of Russia, Russian Ministry of Defense, Russian Railways, Gazprom, etc. These are innovative achievements focused on robotics, electronics, hydraulics and hydraulic propulsion systems.We talk with Sergey N. Konovaluk, CEO of INTEHROS based in Voronezh (Russia), about the application of these innovations, and the revolutionary robots that are changing the world of technology.

Holding INTEHROS predstavlja grupu ruskih proizvodnih kompanija čija je oblast djelo-vanja na poljima energije, inženjerstva,

elektronike i robotike. Ubjedljivi lider na ruskom tržištu za sobom ima bogato dvadesettrogodišnje iskustvo usm-jereno, prije svega, na konstantno istraživanje i razvoj kompleksnih projekata koji INTEHROS usko povezuju sa Ministarstvom za vanredne situacije Rusije, Ministarstvom odbrane Rusije, Ruskom željeznicom, Gazpromom... Riječ je o inovativnim dostignućima fokusiranim na robotiku, elektroniku, hidrauliku i hidraulične pogonske sisteme.

Sergej N. Konovaluk, generalni direktor kompanije INTEHROS u Voronježu, foto: Privatna arhiva

“Modernu industriju ne možemo više zamisliti bez sredstava mehanizacije. Vjerujemo da je došlo vrijeme za novi napredak u tehnologiji i da ce ubrzo hidraulični roboti postati nezamjenjivo sredstvo za rad svim profesionalcima”, ističe Konovaluk

No. 31 januar 2020 19

Zainteresovanost za projekte INTEHROS-a je velika i van ruskog tržišta a njihova primjena je dragocjena i humana jer, prije svega, štite ljudski život. O revolucionarnim robotima koji mijenjaju svijet tehnologije, razgovaramo sa Sergejem N. Konovalukom, generalnim direk-torom kompanije INTEHROS sa sjedištem u Voronježu (Rusija).

Holding INTEHROS je grupa ruskih proizvodnih kompanija koje posluju u sektoru energije, inženjerstva, elektronike i robotike, a prema mišljenju stručnjaka iz Evropske unije, Vaša kompanija je jedan od lidera na ruskom tržištu. Možete li nas upoznati sa istorijom kompanije i navesti glavne modele Vašeg uspješnog poslovanja?“Ideja o osnivanju kompanije ‘INTEHROS’ javila se 1999. godine. Tokom razvoja trudili smo se da savladamo nove i različite oblasti koje su nam ranije bile nedokučive. Započeli smo sa pronalaženjem tehnoloških rješenja a zatim i proizvodnjom inženjerski kompleksnih maši-na specijalizovanih za posebne zadatke, za posebne situacije. Neke od njih su namijenjene uklanjanju blokada nakon vanrednih situacija, između ostalog jedna od mašina je u stanju da voz koji je iskočio iz šina za kratko vrijeme vrati i osposobi za dalje putovanje.Istoriju kompanije obilježio je poslovni model koji je izgrađen na uvođenju inovacija. Uvijek pažljivo proučavamo iskustva naših klijenata i trudimo se da efikasno priđemo rješavanju problema. Vremenom, oprema koju su razvili naši stručnjaci postala je zahtjevnija tako da je 2013. godine kompanija donijela odluku da kreira robote koji bi se prebacili na daljinsko upravljanje.”

MODERNIZACIJA GRAĐEVINSKOG SEKTORAPokazalo se da su Vaši proizvodi zanimljivi ne samo ruskom vec azijskom i evropskom tržištu. Kao dobar poznavalac prilika u našoj zemlji i regionu, u kojim sektorima razvoja kod nas bi Vaši proizvodi bili najučinkovitiji?

ROIN-300, roboti kao nezamjenjivo sredstvo u modernoj industriji, foto: intehros.ru

“Sasvim jasno vidim veliki potencijal vaše zemlje i regiona, jer redovno, već petnaest godina, posjećujem Balkan. Učestvovao sam u radu Međuvladinog rusko-srpskog odbora za trgovinsku, ekonomsku, naučnu i tehničku saradnju. Posljednjih godina prim-jećujem razvoj građevinskog sektora koji može da bude učinkovitiji modernizacijom radnih mašina sa nagibnim uređajima, kao i opremom robota za građevinske radove. Pored toga naša kompanija može da obez-bijedi širok spektar hidraulične opreme i mašina za sve sektore ekonomije, od transporta i energetike do građevinarstva i metalurgije.”


Vaši proizvodi istovremeno koriste tehnologije iz robotike, elektronike i hidraulike. Koliko je složen proces istraživanja i razvoja u Vašoj kompaniji prije prelaska na samu proizvodnju?“Svaki naš posao, svaka naša kreacija podra-zumijeva na hiljade detalja. Upravo iz tog ra-zloga bilo kakva dizajnerska greška koštaće kompaniju mnogo u samoj proizvodnji. Da bi izbjegli neželjeno, proces rada zahtijeva deta-ljno proučavanje kao i usklađeni rad timova iz laboratorija elektronike, hidraulike i mehanike.

ROBOTIKA JE PROFESIJA BUDUĆNOSTI

Vaša kompanija tradicionalno dodjeljuje stipendije najboljim studentima tehničkih univerziteta u Rusiji. Prošle godine ste Državnom univerzitetu u Voronježu opremili laboratoriju za studente mehatronike i ro-botike. Ulaganje u mlade i njihovo znanje jedan je od prioriteta INTEHROS-a.

Laboratorija koju je INTEHROS opremio na Univerzitetu u Voronježu, foto: intehros.ru

“Tačno je da vodimo aktivnu socijalnu politiku i pokušavamo da popularizujemo moderna dostignuća u robotici među mladim ljudima jer je inženjer robotike definitivno profesija budućnosti, a upravo su nove generacije neophodne za proboj u ovoj oblasti. Kao dio naše laboratorije na Državnom univerzitetu u Voronježu, pružamo mogućnost proučavanja načina za automatizaciju hidrauličnih sistema i isprobavanja novih ideja na pravom robotu.Sada ova laboratorija završava rad na novoj verziji simulatora obuke za operatore koji upravljaju robotima. Zamišljeno je da se značajno poboljšaju vještine operatera bez opasnosti od oštećenja stvarne mašine. Kao dio primijenjenog istraživanja u ovoj labo-ratoriji, proučavamo rad mašine sa izradom matematičkog modela i uklanjanjem grešaka u interakciji softvera robota sa senzorima i pogonima.”

Proces značajno komplikuje činjenica da mnogi djelovi robota moraju da rade u automatskom režimu. Istovremeno, industrijski robot (ma-nipulator) ima više stepena slobode kretanja i kompleksnu kinematiku, a na nekim robotima se koriste dva manipulatora istovremeno, što zahtijeva pažljivo modeliranje pokreta buduće mašine. Robote konstruišemo iz modula koji moraju biti visoko pouzdani i lako zamjenjivi. Visoki bezbjednosni zahtjevi su praćeni teškim radnim uslovima za robota. U vezi sa tim redovno

No. 31 januar 2020 21

komuniciramo sa istraživačkim centrima u kojima testiramo robote da rade u ekstremnim uslovima kao što su visoke ili niske temperature, radioaktivna područja, zagađenost...”

Autor ste izuzetnih zašticenih patenata koji su Vama i Vašoj kompaniji donijeli značajnu saradnju sa ruskim Ministarstvom za vanredne situacije, ruskim Ministarstvom odbrane, Gaz-promom, ruskom Državnom korporacijom za atomsku energiju Rosatom i drugim velikim kompanijama. Možete li predstaviti neke od njih našim čitaocima?

Teški robot RTP-M, foto: intehros.ru

“Patenti su rezultat poslovnog modela kom-panije koji sam već spomenuo, tako da većina njih ima usku specijalizaciju i rješavaju probleme poznate samo stručnjacima iz industrije. Neki projekti nemaju analoga u svijetu. Jedan od takvih je i teški robot RTP-M za gašenje požara na naftnim bušotinama. Njegova primjena omo-gućava potpuno isključenje osobe iz opasne zone i značajno smanjuje vrijeme potrebno za gašenje požara. Robot RTP-M ima visok stepen

toplotne zaštite i može da radi u opsegu od -60°C do + 350°C. Roboti koje proizvodimo za nuklearnu i željezničku industriju imaju slične specifikacije.”

Jedan od ključnih događaja za Vas i Vašu kompaniju je pokretanje serijske proizvodnje višenamjenskih inženjerskih robota (ROIN). Može li nam nešto više reci o njihovoj primjeni?

ROIN R-070, foto: intehros.ru

“Prvi u našoj liniji robota bio je ROIN R-070. Izuzetno je praktičan jer mu dimenzije i dizajn dozvoljavaju da prođe kroz standardna vrata a podiže težinu do 700 kilograma. Kao i svi naši roboti, on je multifunkcionalan i široko se koristi u građevinskoj industriji za vrijeme demontaže zgrada. Male dimenzije i velika snaga omoguća-vaju da se sa velikom preciznošću sruši objekat ili njegov dio bez rizika za ljudski život.Prednosti hidrauličkog pogona je moguće postizanje velikih sila, velika gustoća snage, zbog čega hidraulični roboti danas nemaju premca u svojoj klasi. U našoj liniji robota, postoji veliki izbor modela težine do dvadeset


tona, a ono što sa sigurnošću možemo da potvrdimo je da danas na tržištu postoji veliko interesovanje za model daljinskog upravljanja teškom opremom. Važna karakteristika našeg pristupa je modularnost rasporeda robota. To znači da možete, poput dizajnera, da sastavite teškog hidrauličnog robota za svoje zadatke. Fleksibilnost je bitna u izboru nosača robota i kod izbora radnog alata.

Robot R-300, foto: intehros.ru

ROIN-300 na zadatku, foto: intehros.ru

Naši roboti se mogu instalirati na bilo koji medij - na vozilo, na željezničku platformu ili šasiju gus-jenice. Istovremeno, ruka robota kompatibilna je sa preko 300 vrsta dodataka. Manipulator sa priključcima je takođe modul i može se zamijeniti kućištem kipera, modulom za gašenje požara ili bilo kojim drugim specijalizovanim modulom. Zahvaljujući ovim principima svojstvenim diza-jnu, naši roboti imaju mnoga područja primjene: u nuklearnoj, željezničkoj, građevinskoj, naftnoj, gasnoj, rudarskoj i metalurškoj industriji. Na primjer, jedan isti robot može se istovremeno koristiti i za čišćenje u metalurškom pogonu i za servis željezničke infrastrukture.”

Vaša kompanija se neprestano širi, o čemu svjedoči povecanje distributivne mreže, proširenje proizvodnih kapaciteta i sve veci broj zaposlenih. Koje projekte priželjkujete INTEHROS-u u bliskoj buducnosti?

ROIN-300, rad na željeznici, foto: intehros.ru

22

No. 31 januar 2020 23

Priključci se mogu mijenjati za manje od jednog minuta, foto: intehros.ru

Najčešći proizvod naše kompanije za koji vlada veliko interesovanje je radna mašina sa mo-gućnošću rotiranja - NPU. Zahvaljujući ovom

uređaju, operater može da mijenja priključke za manje od jednog minuta, neograničeno ih rotira i naginje do četrdeset stepeni. Zahvaljujući NPU, bager postaje multifunk-cionalna mašina i može obavljati mnogo više vrsta radova na gradilištu. Zamjena voznog parka mehanizacije jednim bagerom sa pumpnom stanicom štedi novac našim kupcima i ubrzava rad nekoliko puta. Takođe, razmatramo mogućnost otvaranja servisnog centra na Balkanu kako bi naši roboti postali pristupačniji regionu.Generalno, moramo se složiti da modernu industriju ne možemo više zamisliti bez

sredstava mehanizacije. Vjerujemo da je došlo vrijeme za novi napredak u tehnologiji i da će ubrzo hidraulični roboti postati nezamjenjivo sredstvo za rad svim profesionalcima.”

Jelena PAVIĆEVIĆ TATAR

R-300, rad na rušenju objekta, foto: intehros.ru

“Ove godine želimo da povećamo izvoz u Ev-ropu. Naši proizvodi su sertifikovani po stan-dardima EU i imaju veliki potencijal.

Radna mašina sa mogućnošću rotiranja (NPU), foto: intehros.ru


SVIJET U IZGRADNJI

VIEW: WORLD IN CONSTRUCTION

From the projects that will be or have already been implemented, both in Montenegro and in the world, the one that caught our attention was the Adriatic-Ionian corridor, recognized at EU level as one of the strategic projects that will, among other things, contribute to a much larger integration of Montenegrin space. The express road, which will be built within the corridor, will have four bypasses around Herceg Novi, Tivat, Budva and Bar. Works on the highway, the largest infrastructure project under construction in Montenegro, have so far been completed, expressed as a percentage, 86%, and as announced by the Ministry of Transport, it will be fully completed on September 30, 2020 when a technical inspection will follow. In the new issue of Pogled journal there will be more information about contents that will revive the Revolution House in Niksic after four decades of existence, about the Science and Technology Park in Podgorica, an ambitious project that will be completed in 2021, and about many attractive architectural achievements in the world.

POG

LED

JADRANSKO-JONSKI KORIDOR ZA BOLJU POVEZANOST

Brza saobraćajnica će imati četiri zaobilaznice, foto: monteput.me

Jadransko-jonski koridor prepoznat je i na nivou Evropske unije kao jedan od strateških projekata, s obzirom da povezuje

veći broj zemalja i doprinijeće znatno većoj integrisanosti crnogorskog prostora, poručeno je iz Ministarstva saobraćaja Crne Gore. Iz Vla-dinog resora su naglasili da je infrastrukturno povezivanje preduslov jačanja ekonomske inte-gracije, odnosno jačanja konkurentnosti jednog privrednog sistema, a “samim tim i preduslov daljeg privrednog rasta i razvoja”.U Ministarstvu navode da projekat obuhvata nekoliko segmenata, od kojih svaki ima različiti

stepen zrelosti: granica sa Hrvatskom - Herceg Novi (obilaznica Herceg Novi), Herceg Novi - Bijela, most Verige, obilaznica Tivat, Tivat - dionica tunel Sozina, obilaznice Budva i Bar te Bar - granica sa Albanijom.Za izgradnju ovog koridora, koji će Crnu Goru bolje povezati sa Hrvatskom, Bosnom i Her-cegovinom i Albanijom, dobijena je značajna pomoć EU. Brza saobraćajnica će imati četiri obilaznice - oko Herceg Novog, Tivta, Budve i Bara.Kroz mehanizam investicionog okvira za Za-padni Balkan, za izradu Studije izvodljivosti za prioritizaciju između obilaznica Herceg Novi, Budva ili Bar i doradu tehničke dokumentacije nakon izbora prioritetne obilaznice, dobijena su bespovratna sredstva od 500.000 eura, što je realizovano.

Brza saobracajnica ce imati četiri obilaznice - oko Herceg Novog, Tivta, Budve i Bara

No. 31 januar 2020 25

“Za izradu Studije izvodljivosti za Jadransko-jon-ski koridor kroz Crnu Goru i Albaniju, dobijena su bespovratna sredstva u ukupnom iznosu od 3,5 miliona eura. Od toga Crnoj Gori pripada milion za izradu Studije izvodljivosti na trasi brze saobraćajnice duž Crnogorskog primorja. Realizacija sredstava je u toku”, precizirali su iz resora kojim rukovodi Osman Nurković za časopis Pogled. Dodaju da kroz CONNECTA mehanizam za izradu idejnog projekta po EU standardima (što odgovara nivou idejnog rješenja po crnogor-skim propisima) za prioritetni segment (14 kilometara) obilaznice oko Budve na trasi brze saobraćajnice obezbijeđena su bespovratna sredstva od 1,5 miliona. “Realizacija sredstava je završena. Za izradu Idejnog projekta i Elaborata procjene uticaja na životnu sredinu i društvo za čitavu obilaz-nicu (30 km) oko Budve, Glavnog projekta i Elaborata procjene uticaja na životnu sredinu i društvo i prateće tenderske dokumentacije za prioritetni segment (14 km) obilaznice oko

Budve, obezbijeđena su bespovratna sredstva od 4,6 miliona. Realizacija sredstava je u toku”, odgovorili su iz Ministarstva.Ističu i da su, kroz mehanizam investicionog okvira za Zapadni Balkan, za kofinansiranje izgradnje prioritetne komponente obilaznice (14 km) oko Budve, obezbijeđena i bespovratna sredstva od 40 miliona eura.“Preferirani model realizacije o kome se razmišlja je privatno - javno partnerstvo, a precizniji iznos sredstava za realizaciju te obilaznice će se znati po okončanju izrade Idejnog projekta za čitavu obilaznicu oko Budve u dužini od 30 kilometara, što je u toku. Nakon toga će se donositi dalje investicione odluke vezano za ovu obilaznicu”, kazali su u Ministarstvu saobraćaja.

Ivana GUDOVIĆ

NA PRVOJ DIONICI AUTOPUTA ZAVRŠENO 86 ODSTO RADOVA

Tuneli na prvoj dionici autoputa u zavšnoj fazi, foto: rtcg.me

Na prvoj dionici autoputa Bar-Boljare završeno je 86 odsto radova, tuneli su u završnoj fazi, dok

Infrastrukturno povezivanje preduslov je jačanja ekonomske integracije, odnosno jačanja konkurentnosti jednog privrednog sistema

Prioritet obilaznica oko BudveNajavljeno je da će obilaznica oko Budve, u okviru projekta izgradnje Jadransko-jon-skog koridora, početi da se radi tokom 2021. godine.Prioritet je obilaznica oko Budve zbog toga što već sada, objašnjeno je iz Ministarstva saobraćaja, postoji ozbiljan obim sao-braćaja, odnosno prosječni godišnji-dnevni saobraćaj upravo opravdava činjenicu da se gradi ta brza saobraćajnica.


onske obloge. U toku su radovi na postavljanju ivičnjaka na drenažama. Ti radovi su preko 95 posto završeni. Počela je priprema za izradu posteljice i tampon slojeva koja prethodi asfaltnoj podlozi. Danas imamo 17 mostova spojenih du-plih, dakle 34 rasponske konstrukcije su spojene i betonirane. Ostali su nam mostovi Tara 2, Uvač 4 i Lutovo koji nijesu spojeni. Sve je spremno za betoniranje, čekaju se vremenski uslovi. Tara 2 i Uvač 4 zavise od temperaturnih promjena, očekujemo radove u martu”, kazao je Vujović.Do danas, kako je pojasnio Vujović, na autoputu imamo šest kilometara asfaltiranog prvog sloja BNS-a, a počelo se i sa elektro-mašinskim in-stalacijama.

ZAVRŠENO ISPITIVANJE CRNOGORSKOG PODMORJA

Brod za ispitivanje “Kommandor Susan”, foto: cdm.me

Ispitivanje crnogorskog podmorja za potrebe utvrđivanja njegovih geomehaničkih karakter-istika, na pozicijama budućih istražnih bušotina, završeno je nakon 17 dana rada, saopšteno je iz Uprave za ugljovodonike Crne Gore.“Istraživanje je realizovano kao dio pripremnih

Elektronapajanje do kraja septembra 2020. Kompletni radovi na elektronapajanju autoputa Bar-Boljare odvijaju se u skladu sa planom i biće završeni do 30. septembra 2020. godine, kazao je izvršni direktor Monteputa Jonuz Mujević. On je naveo da se trenutno priprema nasip za trafostanicu 110 kilovolti (kV) Mateše-vo, te da su urađeni projekti pristupnih puteva za radove na dalekovodu.“Projekat elektronapajanja prve dionice au-toputa je u toku. Takođe, počeli su radovi na trafostanici 110 kV Mrke, radi se iskop za te-melje trafostanice. Kod proizvođača je, za obje trafostanice, poručena i ugovorena kompletna oprema sa definisanim rokom isporuke u skladu sa planom realizacije investicija. Za trafos-tanicu 20/04 kV u toku je izgradnja objekata trafostanica sa izradom šahti i kanala na trasi srednjenaponskog kabla. U toku su pripreme za polaganje kablova”, precizirao je Mujević.Bar-Boljare će, kako je ranije najavljeno, dobijati struju i iz 24 trafostanice snage od 2/250 do 2/1250 kilovolt ampera. Projekat predviđa i izgradnju pet jednosistemskih dalekovoda i to na ulazu i izlazu u Mateševo, na relacija-ma Mrke izlaz Trebješica, Smokovac-Mrke i Smokovac-Tuzi.

se radovi na spajanju tri mosta očekuju nakon što to dozvole vremenske prilike, saopštio je direktor PJ Autoput Bar-Boljare Goran Vujo-vić. On je za RTCG saopštio da su spojene 34 rasponske konstrukcije mostova.“Tuneli su u završenoj fazi, od grubih betonskih građevinskih radova preostala je lijeva cijev tunela Mateševo, gdje je ostalo nekih 100 metara bet-

No. 31 januar 2020 27

aktivnosti za prvo istražno bušenje, koje je defini-sano radnim programom Ugovora o koncesiji za istraživanje i proizvodnju ugljovodonika sa kompanijama Eni i Novatek”, navodi se u saop-štenju koje prenosi Investitor.me. Geomehaničko istraživanje je realizovano po-moću specijalizovane opreme koja se nalazila na brodu Kommandor Susan, kompanije Horizon Geosciences.“Ova vrsta istraživanja je neinvazivnog karaktera i nije uticala na biodiverzitet mora”, zaključuje se u saopštenju Uprave za ugljovodonike.Crna Gora je do sada zaključila dva ugovora o kon-cesiji za proizvodnju ugljovodonika u podmorju kod Ulcinja i Bara. Osim sa koncesionarima Eni i Novatek, ugovor je u martu 2017. godine zaključen i sa kompanijom Energean Montenegro Limited.

PRIHODI OD PODMORSKOG KABLA

Do sada je ostvaren prihod od tri miliona eura, foto: cdm.me

Godišnji prihod Crnogorskog elektroprenosnog sistema (CGES) od korišćenja njihovog dijela kapaciteta prilikom prodaje električne energije

preko podmorskog energetskog kabla između Italije i Crne Gore planiran je na 6,1 milion eura, ukazujući da je već prihodovano oko tri miliona. To je odgovoreno “Vijestima” na pitanje imaju li procjenu koliki će prihod biti u 2020.“Prema procjenama kretanja cijena na tržištu električne energije u regionu jugoistočne Ev-rope i Italije, prihod od alokacije kapaciteta na godišnjem nivou planiran je u iznosu od oko 6,1 milion. Uzevši u obzir rezultate godišnje i prve mjesečne aukcije prenosnih kapaciteta, ukoliko prilike na tržištu električne energije ostanu nepromijenjene, očekuje se da planirani prihod bude premašen”, naglasili su iz CGES-a.Komercijalna upotreba podmorskog kabla pre-ma Italiji počela je 28. decembra prošle godine. Iz CGES-a su kazali da postoji veliko interesovanje za dodjelu prekograničnih kapaciteta na kablu i na ostalim granicama Crne Gore.“Dodjelom dijela svog kapaciteta na ovoj novoj

granici (70 MW), CGES je već na godišn-jim aukcijama za 2020. prihodovao oko tri miliona eura. Ostatak kapaciteta (130 MW) CGES će dodijeliti na mjesečnim i dnevnim aukcijama, tako da se može konstatovati da je komercijalna upotreba kabla počela u skladu sa očekivanjima“, saopštili su iz CGES-a.Podmorski energetski kabl je uvršten na zvanične liste projekata od značaja za EU i Energetsku zajednicu. Kabl je zajedno sa dalekovodom Lastva-Čevo-Pljevlja i tra-fostanicom Lastva dio Transbalkanskog koridora, koji je jedan od najznačajnijih energetskih koridora koji će spojiti Crnu Goru, Srbiju i Rumuniju sa Zapadnom Ev-

ropom. Za Crnu Goru i region ta interkonekcija predstavlja doprinos učvršćivanju energetske nezavisnosti i mogućnost za ekonomski razvoj.


NAUČNO-TEHNOLOŠKI PARK DO 2021.

Budući izgled zgrade Naučno-tehnološkog parka, foto: rtcg.me

Postojeći objekat “Zgrade tri fakulteta” u Pod-gorici, u blizini Tološke šume, postaće prvi naučno tehnološki park Crne Gore. Zgrada Naučno-tehnološkog parka, kako je kazala Sanja Damjanović, ministarka nauke, biće najmodernija u Crnoj Gori kad je u pitanju tehnologija.“Imamo glavni projekat. Otvara se tender za izvođenje radova. Biće najmodernija zgrada i u drugim aspektima, ne samo kad je u pitanju energetska efikasnost”, istakla je Damjanović.

Ona je naglasila da će Naučno-tehnološki park, ako sve bude po planu, u punom kapacitetu funkcionisati od 2021. godine.“Naučno-tehnološki park je ključna osovina da se poveže biznis sektor, start-up zajednica i akademski sektor. Imamo 30-40 inovativnih kompanija, međutim one su rasijane, uopšte ne znamo za njih. To su zapravo kompanije koje se već bore na globalnom tržištu, neke od njih su uspješne i imaju zaštićene patente”, kazala je Damjanović i naglasila da će na ovaj način biti povezane na jednom mjestu. Prema njenim ri-ječima Naučno-tehnološki park će biti “magnet” koji treba da privuče strane investitore koji bi ulagali u istraživanje inovacija, a predstavljaće i kopču između uspješnih kompanija i onih koje počinju da se bore na globalnom tržištu.“Za naš Naučno-tehnološki park je važan razvojni projekat, to je ono što je potrebno Crnoj Gori, kazala je ministarka Damjanović.

U prošlom broju časopisa Pogled, fotografija na kojoj je prikazan budući izgled zgrade Naučno-tehnološkog parka greškom je objavljena u okviru redovne rubrike Perspektiva u kojoj smo predstavili projekte arhitektice Tanje Radovanović. Iako je fotografija pravilno potpisana mogao se steći utisak da je autor projekta Radovanović. Ovom prilikom se izvinjavamo autoru, arhitektici Rado-vanović i uvaženim čitaocima.

GeoT d.o.o Podgorica 81000 Podgorica, Đoka Miraševića 6 tel./fax.: +382 (0) 20 268 585; E-mail: [email protected]

Projektovanje, konsalting, inženjering u oblasti građevinske geotehnike

TUNELI, TEMELJNE JAME, KLIZIŠTA,

MARINE I PRISTANIŠTA

No. 31 januar 2020 29

Otvorenost ka ekskluzivnoj nautičkoj potražnji

Kotorska marina, foto: bokanews.me

“Zbog zatvorenosti zaliva i statusa Svjetske baštine veoma je osjetljiva i lokacija Kotor. Ta se činjenica može iskoristiti i kao prednost, jer bi marina uz stari istorijski grad Kotor mogla biti jedna od rijetkih u Crnoj Gori koja ima uslove za orijentaciju u većoj mjeri na ekskluzivnu nau-tičku potražnju. To može značiti i potencijalno značajnije prihode nego što bi mogla da ostvari veća marina koja bi mogla da bude prepoznata kao zagađivač životne sredine, naročito uko-liko studije pokažu da je optimizacija prostora lukobrana ove marine moguća uz istovremeni pristan kruzera. U funkciji razvoja grada planira se i marina u Risnu u sklopu luke, koja nautičare treba da približi gradu smještenom u ambijentu kulisa pitoreksnog teatra koje čine strme padine u neposrednom zaleđu. Ograničenja za razvoj mogu biti podvodna arheološka nalazišta u Risanskom zalivu”, precizira se dokumentom o Luci Risan.

U KOTORU I RISNU MARINE SA PO 150 VEZOVA

Bokokotorski zaliv, foto: guliver.me

Ministarstvo održivog razvoja i turizma izdalo je urbanističko-tehničke uslove za izradu tehničke dokumentacije koja se odnosi na nove objekte u sklopu Luke Kotor te buduće Luke Risan, a čija je gradnja, kako se navodi, u skladu sa državnim studijama lokacije (DSL) i Prostornim planom posebne namjene (PPPN) za obalno područje Crne Gore.Prema PPPN za obalno područje, u okviru kon-cepta razvoja saobraćaja kao luke od lokalnog značaja proglašene su luke u Budvi, Risnu i Zelenici, Porto Montenegro i Kalimanj u Tivtu, Nautičko-turistički centar Kotor, i gradska luka Škver u Herceg Novom, te predložena brodo-gradilišna luka Bonići. U trgovačke su svrstane luke u Baru, Kotoru i Zelenici, dok se marine nalaze u Baru, Budvi, Risnu, Porto Montenegru, Kalimanju, Škveru i NTC Kotor.Javno preduzeće za upravljanje morskim do-brom Crne Gore podnijelo je zahtjev za Luku Risan koja bi se nalazila u zalivu ovog mjesta u Bokotorskom zalivu. Na osnovu DSL, lokacija je predviđena za luku nautičkog turizma, odnosno marinu koja je specijalizovana za “prihvat, ču-vanje, zimovanje, sklanjanje plovnih objekata koji služe za rekreaciju, sport i razonodu, ali nije predviđen i suvi vez. Dalje se precizira da će u


marini biti omogućeno tankiranje goriva i vode, napajanje strujom i telekomunikaci-one veze.Luka Kotor je planirala širenje kapaciteta na dijelu lokacije čija je namjena uređena obala. U okviru uređenja obale predviđena je rekonstrukcija dijela za pristajanje kruzera, a u nastavku će biti izgrađen odbojnik za naslon brodova, i još dva mjesta za vezivanje na bovi. Dužina brodova koji će ovdje moći da pristanu je i do 300 metara. Na parceli od oko 6.500 kvadratnih metara predviđena je gradnja objekta na dva nivoa sa maksimal-nom površinom osnovice od 327 kvadrata. Date su smjernice za buduću zgradu koja mora biti napravljena isključivo prema zada-tim parametrima i u skladu sa okruženjem i korišćenjem autohtonog kamena, drveta i stakla kako se ne bi narušila vizura prema Starom gradu.Kad je u pitanju sistem marina duž crnogor-skog primorja, u PPPN za obalno područje precizira se da se maksimalno vodilo računa o potrebama naše zemlje u cjelini i lokalnih sredina. Zato su kao tri ključna kriterijuma izdvojeni: obezbjeđenje održivog razvoja i očuvanje ekološke ravnoteže, izbjegavanje korištenja plaža i drugih važnih resursa, te procijenjena ekonomska opravdanost. Duž obale su posebno istaknute četiri specijalne marine na lokacijama za koje je procijenjeno da su atraktivne nautičarima, ali je zbog određenih ekoloških ograničenja potreban krajnji oprez pri planiranju izgradnje. To su Ada Bojana gdje je predviđeno do 50 vezova, Buljarica sa 100 vezova, te naročito interesantni Kotor i Risan sa po 150 vezova.

SADRŽAJI KOJI ĆE UDAHNUTI ŽIVOT DOMU REVOLUCIJE

Pozitivan primjer City fitnessa, foto: maldiniksica.me

Nakon četiri decenije propadanja Dom revolucije u Nikšiću konačno se privodi namjeni. Privred-nici iz Nikšića, uz podršku opštine, uspjeli su da pokrenu rekonstrukciju zdanja koje je godinama predstavljalo crnu mrlju u centru grada pod Trebjesom, pišu Dnevne novine.Danas u Domu revolucije uveliko radi najsavre-meniji fitnes centar u Crnoj Gori, a već tokom ove godine u njemu će se, prema najavama, naći savremena laboratorija Inovaciono-pre-duzetničkog centra Tehnopolis, ugostiteljski i prodajni objekti, kao i lokalna televizija. Kada je prije dvije godine predsjednik opštine Nikšić Veselin Grbović najavio da će početi rekon-strukcija Doma revolucije kroz partnerstvo sa privrednicima, mnogi su bili skeptični da će se konačno naći rješenja na koje se čekalo de-cenijama. U koštac sa gigantskim zdanjem od oko 22.000 kvadrata, nakon četrdeset godina propadanja, prvi su se uhvatili privrednici koji su na površini većoj od 1.500 kvadrata izgradili najveći fitnes centar u državi.Dio ruiniranog zdanja Doma revolucije rekon-struisaće i Mesna industrija “Goranović” koja je

No. 31 januar 2020 31

zakupila, na javnoj licitaciji, oko 1.800 metara kvadratnih i u narednim mjesecima planira da otvori usko specijalizovani maloprodajni objekat.

Budući izgled dijela Doma revolucije (vlasnik –nikšićka firma “Eventus”) preko puta Hotela Onogošt, foto: mladiniksica.me

I nikšićka firma “Eventus” kupila je dva poslov-na prostora ukupne površine oko 800 metara kvadratnih. Vlasnik Vojin Papović najavio je da će ulaganjem u Dom revolucije proširiti djelatnost firme i ponuditi gradu savremene prodajne i ugostiteljske sadržaje.Da je Dom revolucije, od simbola propadanja, postao atraktivno mjesto za ulaganje potvrđu-ju i najave predsjednika Grbovića da će se u Domu revolucije tokom 2020. godine otvoriti savremena biohemijska laboratorija, a nove prostorije za rad u tom zdanju dobiće i lokalna radio-televizija.Preostaje centralni dio Doma revolucije, oko 4.000 kvadrata, koji će tokom godine, kada se odluče za namjenu, takođe dati u zakup. Kako bi Dom revolucije bio u potpunosti funkcionalan lokalna uprava radi na uređenju parking prostora.

EVROPSKA ZELENA POLITIKA

EU priprema paket ekoloških projekata, foto: gef.eu

Evropska unija priprema paket ekoloških pro-jekata “Zelena agenda” za zemlje Zapadnog Balkana na kojoj će zajedno raditi Evropska komisija i visoki predstavnik za spoljnu politiku, naglašeno je u usvojenom dokumentu “Evropska zelena politika”. Dokument, koji je iz Komisije proslijeđen Evropskom parlamentu i Evropskom savjetu, predviđa ekološka i energetska partner-stva u cilju smanjenja zavisnosti od “prljavih” tehnologija - poput uglja, nafte i mazuta. Iako još nisu definisani konkretni projekti, niti konačna suma koja će biti izdvojena u ove svrhe, u do-kumentu je istaknuto da će najmanje 25 odsto svih sredstava za naš region biti usmjereno u ekološke projekte poput vjetroelektrana, solarnih panela i drugih mjera.To bi značilo da bi našem regionu u narednom


petogodišnjem periodu na raspolaganju za ze-lene projekte mogle biti milijarde eura grantova i kredita s vrlo niskim kamatnim stopama koje bi se mogle “izbiti” iz ostvarene dobiti.Krajnji cilj ovih mjera je da do 2050. godine Evropa bude karbon neutralna, odnosno da ne ispušta više ugljen-dioksid u atmosferu od one količine koju uspije da apsorbuje. Postavljen je cilj da do 2030. godine Evropa emituje 55 odsto ugljen-dioksida u odnosu na 1990. godinu, s težnjom da se taj broj spusti na 50 odsto.Kako bi se ostvarile ove mjere, komisija će do juna 2021. pregledati, predložiti i promijeniti sve politike koje se odnose na klimu, uključujući i moguće proširenje sistema trgovine emisija-ma na nove sektore. Pojašnjenja radi, trgovina emisijama je mjera koju zemlje primjenjuju kako bi zagađivače natjerale da plaćaju za zagađenja koja ispuštaju u vazduh, ili otkupljuju kvote za-

gađenja od zemalja koje su svoja zagađenja već smanjila. Time se stimuliše smanjenje zagađenja, što doprinosi smanjenju ukupnih emisija gasova koji doprinose klimatskim promjenama.

NAJZANIMLJIVIJE GRAĐEVINE U 2019.

Protekla godina bila je i više nego uspješna za arhitekturu što potvrđuje veliki broj realizovanih projekata širom svijeta - od horizontalnog ne-bodera do elektrane sa skijaškom stazom.

“Copen Hill” u Kopenhagenu, foto: worldarchitecture.org

Zašto je neophodan Zapadni BalkanEvropski savjet za spoljne poslove u svojoj analizi ističe da postoje najmanje četiri razloga zbog kojih bi EU morala uključiti i Zapadni Balkan. Prvi razlog se, kako navode, odnosi na to da su energetski sistemi Bal-kana i EU već uvezani, a dalja integracija će ionako biti nastavljena. Osim toga, kako naglašavaju, Zapadni Balkan već ima razvi-jenu mrežu obnovljivih izvora energije poput hidroelektrana, čiji se kapaciteti mogu dalje širiti. To, kako ističu, može pomoći smanjenju ukupnih evropskih emisija. Četvrti razlog se, kako je naglašeno, odnosi na to da bi politika usklađivanja cijena energenata mogla izostaviti naš region, što je scenario koji savjetuju da treba izbjeći.

No. 31 januar 2020 33

Kombinacija elektrane na otpad i ski staze, foto: worldarchitecture.org

Bjarke Ingels Group (BIG) je inspiraciju za svoj projekat “CopenHill” pronašao u kombinaciji elektrane na otpad i ski staze. Objekat se nalazi u Kopenhagenu u Danskoj i pokazuje inven-tivnost i razmišljanje “izvan okvira”. U okviru projekta su elektrana, na čijem krovu se nalazi velika skijaška staza, i atrakcije kao što su najviši svjetski zid za penjanje i staze za pješačenje i trčanje okružene zelenilom.

“Raffles City Chongqing” u Kini, foto: CapitaLand

“Raffles City Chongqing” u Kini, nevjerovatan je inženjerski poduhvat Moshe Safdie. Sastoji se od osam kula i “nebeskog pješačkog mosta” u okviru vodoravnog nebodera kojim su povezane kule.

Nebeski pješački most, foto: CapitaLand

Most je masivan i dug 300m. Dizajn je inspirisan jedrima drevnih kineskih trgovačkih brodova. U okviru kula će se nalaziti poslovne i stambene prostorije, umjetničke galerije, restorani, zat-vorena zelena oaza i bazeni.

Hotel “Shimao Wonderland Intercontinental”, foto: traveldailymedia.com


Internacionalni hotel “Shimao Wonderland Intercontinental” karakteriše lokacija jer se nalazi duboko u napuštenom kamenolomu u Kini. Konstrukcija zgrade je pričvršćena za liticu kamenoloma dubokog 88m i ono što zapada za oko je stakleni atrijum sličan vodopadu.

Lokacija se nalazi duboko u napuštenom kamenolomu, foto: traveldailymedia.com

Tu su i podvodni restoran i most sa staklenim dnom. Izgradnja je bila vrlo zahtjevna i uključiva-la je pražnjenje jezera kamenoloma pomoću pumpi, kao i ojačavanje građevine radi zaštite u slučaju zemljotresa.

Aerodrom “Jewel Changi” u Singapuru, foto: trevallog.com

Singapurski aerodrom “Jewel Changi” projek-tovala je kompanija Safdie Architects u cilju da umornim putnicima pruži ugodnije mjesto od uobičajenog aerodroma. Impresivna zgrada sadrži zatvoreni park sa pješačkim stazama, šumu i najveći zatvoreni vodopad na svijetu.

Najveći zatvoreni vodopad na svijetu, foto: trevallog.com

Vodopad pod nazivom “Rain Vortex” u stalnoj je upotrebi i pomaže u rashlađivanju unutrašn-josti. Tokom oluje, nadođe preko 37,854l u minuti, dok kada ne pada kiša, sistemi pumpi održavaju vodu koja teče. Kišnica se koristi i za druge potrebe u zgradi kao i za navodnjavanje.

No. 31 januar 2020 35

Prvi podvodni restoran u Evropi, foto: independent.co.uk

Posjetioci Norveške odnedavno imaju priliku da uživaju, u pvom podvodnom restoranu u Evropi.

Objekat je uronjen u more, foto: insider.com

Projekat Snøhette pod nazvom “Under” čini objekat koji je jednim dijelom uronjen u more i nalazi se na neravnoj obali. Izgrađen je na barži prije nego što je pažljivo spušten i učvršćen za morsko dno uz pomoć ogromne betonske ploče koja služi kao sidro. Debeli betonski zidovi projektovani su da izdrže “stogodišnji talas”.

Norveški muzej-most, foto: cnn.com

“Twist” je norveški muzej ali i most koji se “okreće” 90 stepeni oko svog centra. Smješten je u parku skulptura Kistefos u Jevnakeru, izvan Osla.

Most se “okreće” 90 stepeni oko svog centra, foto: cnn.com

Spoljašnjost se sastoji od aluminijskih panela koji su poređani kao naslagane knjige. Ovaj motiv se ponavlja i unutra i zaista je zapanjujuće kako izgleda.


Objekat “Leeza Soho” projektovala je Zaha Hadid, foto: architonic.com

Objekat "Leeza Soho", koji je projektovala čuvena Zaha Hadid, spada u jednu od najzanimljivijih arhitektonskih građevina. Neboder se uzdiže do visine od 207m u Pekingu i ima najveći atrijum na svijetu.

Neboder se uzdiže do visine od 207m, foto: architonic.com

Unutrašnjost je podijeljena na dva dijela, dok je atrijum od 194,15m u središtu. Zgrada je na putu ka dobijanju LEED Gold standarda zelene gradnje zbog svoje energetske efikasnosti (pri-kupljanje kišnice i solarni paneli).

DVIJE MILIJARDE NOVIH DOMOVA

Kako raste broj stanovnika u svijetu tako se pov-ećava i tražnja za stanogradnjom. Predviđanja UN kažu da će do 2100. godine na planeti živjeti oko 11,2 milijarde ljudi, pa se shodno tome javlja i pitanje gde će ti ljudi stanovati. Zato jedan od glavnih prioriteta treba da bude kako i na koji način obezbijediti životni prostor za tako veliki broj ljudi.

Kako obezbijediti životni prostor, ilustracija: independent.co.uk

Jedan od globalnih trendova u posljednje vrijeme je i taj da se veličina stanova u urbanim sredi-nama smanjuje, dok stopa fertiliteta opada. Sa druge strane se prosječni životni vijek produžava, uglavnom u razvijenim zemljama, što znači da

No. 31 januar 2020 37

ljudi duže ostaju u svojim domovima što dalje utiče na ciklus postojećeg tržišta nekretnina, čineći starija domaćinstva manje dostupnim, dok je potražnja za novim veća. Jedna od na-jizraženijih promjena je porast domaćinstava sa jednim i dvoje ljudi u razvijenim zemljama, što se uočava i kroz evidentno veću potrebu za jednosobnim i dvosobnim stanovima. Zapravo, do kraja XXI vijeka trebaće oko dvije milijarde novih domova.Činjenica je da će se više graditi, ali se sa tim u vezi i postavlja pitanje dostupnosti materijala za tako masovnu potražnju. Takođe, problem mogu biti i lokacije za gradnju, jer imamo migraciju, raseljena i izbjegla lica, stanovnike koji svoje do-move napuštaju zbog prirodnih katastrofa i sl. Sve ovo može samo poljuljati postojeću paradigmu i tražiti novu i neočekivanu ponudu smještaja.

ODRŽIVIM PROJEKTIMA PROTIV KLIMATSKIH PROMJENA

Klimatski problemi su sve intenzivniji i globalno zagrijavanje je alarmantnije nego ikada do sada. Svakodnevno slušamo upozorenja stručnjaka o

posljedicama i krivcima koji pospješuju klimatsku krizu. Postavlja se pitanje - da li se preduzima nešto ako su već identifikovani zagađivači? Kada je riječ o inženjerima sve oči su uprte u arhitektonsku i građevinsku zajednicu. Od njih se očekuju promjene i projekti koji su održivi i ekološki. U nastavku predstavljamo neke od njih.

Paviljon nulte stope otpada, foto: amazonaws.com

“Archifest Zero Waste Pavilion” je projekat firme “WOW Architects”, razvijen oko dva sistema koja karakterišu brza primjena i višekratna

Novi sistemi gradnje okupiraju građevinsku industrijuNovi sistemi gradnje već su okupirali građevinsku industriju. Montažni sistemi i proizvodnja elemenata van gradilišta su tržišta koja tokom godina naglo rastu, ubrzavajući cjelokupni proces. Međutim, ovo je daleko od jednostav-nog i pouzdanog rješenja. Stvari koje usporavaju brzinu gradnje montažnih objekata uključuju dugotrajno vrijeme pripreme potrebno za potkonstrukcije i temelje, kašn-jenja u postavljanju komunalnih usluga i usluga gradnje i nedostatak dobro obučenih radnika na gradilištu koji bi mogli da “isporuče” složene projekte.Pitanje dostupnosti materijala, kako bi se zadovoljili

zahtjevi za izgradnjom novih domova naglašava potrebu država da ih što efikasnije iskoriste. Politike i strategije država treba da se pozicioniraju na održivu gradnju kako bi se maksimizirala buduća ponovna upotreba, smanjile emisije ugljenika i pravilno upravljalo resursima. Veća je vjerovatnoća da će tokom narednih 30 godina zemlje koje krenu sa promocijom i realizacijom projekata iz oblasti stanogradnje izbjeći probleme vezane za nabavku materijala i poskupljenje. Za mnoge zemlje ponuda stam-benog prostora sada je vruća tema o kojoj se raspravlja na državnom nivou.


upotreba, a bazirani su na strategiji koja koristi nultu stopu otpada. Ova strategija uzima u obzir vrijeme, materijale, troškove i mogućnost ponovne upotrebe nekih elemenata.

Makoko plutajuća škola, pinimg.com

Kompanija “NLÉ Architects” razvila je projekat za školu Makoko uzimajući u obzir uticaj klimatskih promjena, porast nivoa mora, eroziju u obalnom području i tropske kiše. Škola je zamišljena kao plutajuća konstrukcija “prototip” koji će da podstakne izgradnju ovakvih objekata i u ostalim obalnim gradovima Afrike. Konstrukcija je od recikliranog drveta, zauzima površinu od 100m² i 10 metara je visoka. Projektovana je za

100 učenika. Objekat koristi oko 256 recikliranih plastičnih buradi za plutanje na vodi. Energijom se napaja uz pomoć solarnih panela. Sistem prikupljanja kišnice olakšava kompostiranje bez mirisa, a postavljen je kao rješenje za nepostojeći kanalizacioni sistem, što ga čini samoodrživim.

Plutajući grad, foto: adsttc.com

Projekat pod nazivom “Oceanix City” dio je programa UN-Habitat “New Urban Agenda” koji predstavlja zajedničku viziju za bolju i održiviju budućnost. “Bjarke Ingels Group” ovim poduhvatom nastoji da odgovori na prijetnje koje dolaze od klimatskih promjena, predlažući stvaranje prve otporne i održive plutajuće za-jednice u svijetu koja će moći da smjesti 10.000 ljudi. Ovaj projekat je odgovor na predviđanje da će do 2050. godine 90% najvećih svjetskih gradova biti izloženo porastu nivoa mora, što će dovesti do masovnog raseljavanja i uništavanja domova i infrastrukture. Plutajuća zajednica treba da se vodi ciljevima održivog razvoja koji omogućavaju kanalisanje kružnih tokova energije, vode, hrane i otpada. Prema Ingelsu, jedina konstanta u svemiru je promjena, pa shodno tome kaže da upravo mi imamo moć prilagođavanja promjenama i moć da damo formu našoj budućnosti.

No. 31 januar 2020 39

Samoodrživi plutajući paviljon u Rijnhavenu u Roterdamu, foto:

Roterdam je postavio cilj da postane svjetska prijestonica kada je smanjenje CO2 u pitanju i da će stoga redukovati 50% emisije ugljenika koji emituje. Shodno tome, godine 2013. razvio je ambiciozan projekat koji uključuje samoodržive plutajuće konstrukcije, a u svrhu prilagođavanja porastu nivoa mora. Tri povezane kupole usid-rene su u staroj luci holandskog grada. Paviljon su osmislili “DeltaSync i Publicdomain Archi-tects” i predstavlja primjer inovativne i održive arhitekture u borbi protiv klimatskih promjena. Ideja je da objekti budu mješovite namjene, ali svakako plutajući. Prozirna konstrukcija će biti izrađena od antikorozivne plastike ETFE koja je 100 puta lakša od stakla, što je čini pogodnom za plutanje. Objekat na vodi će koristiti solarnu energiju.

Urbani život u Indiji, foto: adsttc.com

“Humanscapes Habitat” projekovala je firma “Auroville Design Consultants” za područje Indije. Ovaj stambeni poduhvat je zapravo primijenjeni istraživački i pokazni projekat održivog i integrisanog urbanog življenja koji se koristi za vrednovanje stanovanja. Usvojen zbog sadašnje globalne krize energije i klimatskih promjena, predstavlja rješenja za postizanje održivog razvoja, nastojeći da unaprijedi sposob-nost trenutno neorganizovanog građevinskog sektora Indije, podstičući izgradnju zgrada sa energetski efikasnim materijalima i tehnologi-jama koje mogu umanjiti emisiju ugljenika. Ko-risteći lokalne građevinske materijale i vještine svojstvene za ovo podneblje, stanovi postaju neto energetski pozitivni stvarajući sopstvenu obnovljivu energiju.

Izvori

građevinarstvo.rs rtcg.me bankar.mepogledaj.to portalanalitika.me gradnja.rsvijesti.me cdm.me archdaily.com


ZELENA ENERGIJA

SNAGA VJETROVAGREEN ENERGY

WIND POWERThe Krnovo wind farm near Nikšić and the Možura wind farm near Ulcinj are part of the production system with a total installed capacity of 118 megawatts (72 46) and a production of about 310 gigawatt hours (GWh), which accounts for about nine percent of total electricity production in Montenegro.They are the first wind farms in the Montenegrin system and are owned by foreigners.“The implementation of these two projects alone involved investments of more than two hundred million euros, as well as the obligation to return the two plants after the land lease expired - without compensation,” they told the Ministry of Economy.The implementation of the “Brajići” and “Gvozd” wind farms, the second phase of “Krnovo”, will mean new 150 megawatts (MW) of installed capacity with production of about 450 GWh.

VE “Krnovo”, foto: bankar.me

VE “Možura”, foto: sienersys.me

No. 31 januar 2020 41

Vjetropark “Krnovo” kod Nikšića i vjetro-elektrane (VE) “Možura” kod Ulcinja dio su proizvodnog sistema ukupne

instalisane snage 118 megavata (72+46) i proizvodnje od oko 310 gigavat-časova (GWh), što čini oko devet odsto ukupne proizvodnje električne energije u Crnoj Gori. To su prve vjetroelektrane u sistemu Crne Gore, a vlasnici su stranci.“Realizacija samo ova dva projekta podrazumi-jevala je investicije veće od dvjesta miliona eura kao i obavezu da se obje elektrane, na-kon isteka ugovora o zakupu zemljišta, vrate državi - bez nadoknade”, kazali su za Pogled u Ministarstvu ekonomije.Realizacija VE “Brajići” i VE “Gvozd”, koja je druga faza “Krnova”, značiće novih 150 mega-vata (MW) instalisane snage sa proizvodnjom od oko 450 GWh.

Nikola Vujović, državni sekretar Ministarstva ekonomije, foto: Privatna arhiva

“Poređenja radi, u odnosu na planiranu proiz-vodnju za 2020. godinu, to predstavlja oko 13 odsto”, naglasio je državni sekretar Minis-tarstva ekonomije Nikola Vujović, koji je bio i prvi predsjednik Odbora direktora kompanije Berza električne energije.Crna Gora je proizvodnju “zelene energije” iz vjetroparkova počela upravo iz onog sa brda Krnovo. Postavljeno je svih 26 vjetroelektrana, a projekat austrijske firme “Ivicom Consulting” i francuske kompanije “Akuo energy” vrijedan je oko 140 miliona eura. Državno zemljište na Krnovu izdato je na 20 godina, sa mogućnošću produženja do maksimalno pet godina. Država se ugovorom obavezala da će otkupna cijena električne energije proizvedene u vjetroelektrani biti garantovana i fiksna za prvih 12 godina rada i da neće biti manja od 95,99 eura po MWh.

Sa ceremonije otvaranja VE “Možura”, foto: gov.me/S. Matić

AMBIJENT ZA PRIVLAČENJE INVESTITORAOpredjeljenje Crne Gore da korišćenjem proizvodnih potencijala smanji uvoznu zavisnost zahtijevalo je kreiranje ambi-jenta povoljnog za privlačenje investicija, što znači i stabilnost i predvidivost tog ambijenta, naglasio je državni sekretar Ministarstva ekonomije. “U tom trenutku korišćena je najbolja evropska praksa koja je podrazumijevala uvođenje sistema feed in tarifa, tada primjenjivanog u 21 od 28 zemalja EU. Osim toga, realizovani su istorijski važni infrastrukturni projekti koji su značajno doprinijeli ostvarenju vizije kreiranja Crne Gore kao energetskog čvorišta regiona”, kazao je on.Vujović je ocijenio da je kreirana i spro-vođena politika u oblasti energetike dovela do pokretanja značajnog investicionog ciklusa u Crnoj Gori, kada se radi o projek-tima koji znače nove proizvodne objekte. “Takođe, dovela je do smanjenja ener-getske zavisnosti, povećanja zaposlenosti, razvoja infrastrukture, povećanja tražnje za domaćim robama i uslugama... Dakle, riječ je o širokom spektru benefita”, istakao je Vujović.

Vjetropark na brdu Možura između Bara i Ulcinja počeo je komercijalni rad sredinom novembra prošle godine. Rok za završetak posla sa investitorom “Enemalta plc” sa Malte je prolongiran aneksom ugovora. Zvaničnici Crne Gore i Malte su ocijenili da prva malteška energetska investicija u kontinentalnoj Evropi može poslužiti kao primjer za jaču saradnju i transfer znanja. Ukupna investicija na Možuri se procjenjuje na 87 miliona eura.Cijena godišnjeg zakupa iznosi ukupno 186.057 eura, odnosno 0,37 eura po kvadratnom metru i plaća ga investitor u četiri jednake rate. Državno zemljište je dato u zakup 20 godina. Država se obavezala da će otkupna cijena električne energije proizvedene u vjetro-elektrani biti zagrantovana i fiksna za prvih 12 godina rada i neće biti manja od 95,99 eura po megavat-satu. Iz crnogorske Vlade su, prilikom svečanosti za VE “Možura”, 18. novembra prošle godine, poželjeli “dobar vjetar”.“Da nam dobro čuvate i održavate ove 23 vjetroelektrane, koje ćete po isteku perioda zakupa predati u trajno vlasništvo crnogor-skom narodu”, poruka je investitoru.

Vjetroelektrane “Krnovo” i “Možura” dio su proizvodnog sistema ukupne instalisane snage 118 megavata i proizvodnje od oko 310 gigavat-časova

No. 31 januar 2020 43

Za gradnju VE “Brajići” na državnom zemljištu u opštinama Budva i Bar prijavila se njemačka kompanija “WPD” sa ponudom za vjetroelek-tranu snage 100 megavata (MW). “Riječ je o ponudi reputabilne kompanije iz Njemačke - ‘WPD’ i u toku je proces zakl-jučivanja ugovora, za koji se očekuje da bude završen do kraja januara ove godine”, najavio je Vujović.Realizacija ovog projekta, dodao je Vujović, značiće i novu investiciju od oko 100 miliona eura, kao i novih 300 GWh proizevdenih u Crnoj Gori. “Planirano je da se sa radovima počne već 2020. godine, što znači da bi u 2023. mogli imati novi proizvodni objekat”, najavio je državni sekretar Ministarstva ekonomije Ni-kola Vujović. Tender za zakup državnog zemljišta na 30 godina podrazumijeva realizaciju projekta po tržištnim principima, odnosno odluku da nema finansijskih podsticaja u smislu garantovane otkupne cijene.Državna Elektroprivreda (EPCG) namjerava da gradi vjetroelektranu “Gvozd” instalisane snage 50 MW, što je druga faza igradnje VE “Krnovo”. Ova investicija se procjenjuje na oko

58 miliona eura i planirano je da VE “Gvozd” proizvodi oko 150 GWh električne energije.Projekat razvijaju EPCG i austrijski “Ivicom”, koji je i ugovorio izradu studije iskorištenja vjetropotencijala sa očekivanom proizvodnjom električne energije, kao i studiju opravdanosti projekta.“Dakle, realizacija ova dva - već pokrenuta pro-jekta značiće novih 150 MW instalisane snage sa proizvodnjom od oko 450 GWh. Poređenja radi, u odnosu na planiranu proizvodnju za 2020. godinu to predstavlja oko 13 odsto. To dovoljno govori o značaju ovih projekata sa aspekta povećanja energetske nezavisnosti i diversifikacije izvora”, ocijenio je Vujović.On je ukazao da raduje činjenica da je EPCG prepoznala važnost investicija u proizvodne objekte te je u investicionom ciklusu vrijednom oko 700 miliona eura pokrenuta i investicija koja podrazumijeva izgradnju vjetroelektrane “Gvozd”.“Pomenuti projekti kao i niz drugih aktiv-nosti na polju pozicioniranja Crne Gore kao investiciono atraktivne destinacije, doveli su do situacije da je investiranje u proizvodne objekte u Crnoj Gori aktraktivno i bez finan-sijskih podsticaja. Podsjećanja radi, takav primjer imamo sa projektom izgradnje jedne od najvećih solarnih elektrana u Evropi - SE ‘Briska gora’ kod Ulcinja snage 250 MW. Kon-cept razvoja ovog projekta je dobar primjer na koji način treba razvijati nove projekte kada je država nosilac ideje. U tom smislu je pokrenuta i inicijativa oko izgradnje VE ‘Brajići’”, istakao je Vujović.

Ivana GUDOVIĆ

Realizacija VE “Brajici” i VE “Gvozd”, koja je druga faza “Krnova”, značice novih 150 MW instalisane snage sa proizvodnjom od oko 450 GWh


EPCG OBILJEŽAVA 110 GODINA POSTOJANJA

JUBILEJ U ZNAKU REKONSTRUKCIJE TE “PLJEVLJA”

EPCG MARKES 110 YEARS OF EXISTENCE

JUBILEE YEAR MARKED BY THE RECONSTRUCTION OF PP “PLJEVLJA”In the jubilee year, when the EPCG celebrates 110 years of existence, the President of the Board of Directors of Electric Enterprise EPCG, Đoko Krivokapić, talks for Pogled journal about the results and plans. ”Electric Enterprise is recording better business results year after year. This is best evidenced by the fact that, for the second consecutive year, we pay dividends to shareholders, in accordance with their participation in the capital. In addition to the good financial results, the reason for the satisfaction is the successful realization of the activities from the five-year investment cycle we entered last year. We have signed a contract with the German KWF bank for the implementation of the reconstruction and modernization project of HPP Perućica, worth EUR 33 million. We have also started the modernization of the Piva HPP worth over ten million euros,”said Krivokapić.According to him, HPP Piva is successfully completing the capital reconstruction of the A2 generator, and two years ago they renovated the first machine in this hydroelectric power plant.

Povodom krunisanja Nikole I Petrovića na Cetinju, 19. avgusta 1910. godine, puštena je u rad prva električna centrala u Crnoj Gori,

odnosno “Crnogorsko preduzeće za elektriku”, kako je bio njen službeni naziv. To se dogodilo svega 28 godina nakon izgradnje prve električne centrale u svijetu, koju je u Njujorku podigao američki pronalazač Tomas Edison. Cetinjska mini elektrana, koja je u početku bila snage 110 kW, a kasnije 220 kW, i čija ukupna dužina visokonapon-ske mreže je iznosila 3.500 metara, služila je za osvjetljenje Dvora, Zetskog doma, glavne ulice i nekoliko kuća viđenijih Crnogoraca.Datum puštanja u rad električne centrale, koja je radila 50 godina i koja se prvo zvala “19. avgust”, proslavlja se kao dan Elektroprivrede Crne Gore (EPCG). Zgrada i postrojenja su konzervirani i stavljeni pod zaštitu kao spomenik kulture, da bi 1976. godine bili pretvoreni u muzej EPCG, sa predlogom da prerastu u Tehnički muzej Crne Gore. Nakon Cetinja i u drugim gradovima Crne Gore počele su da se otvaraju elektrane, da bi zatim uslijedila gradnja malih hidroelektrana. Opet se počelo od Cetinja u čijoj blizini je (nedaleko od sela Podgor u Crmnici) 1937. godine izgrađena HE “Podgor” snage 250 kW, koja i danas proizvodi električnu energiju, a koja je puštena u rad 1941. Njena osnovna namjena bila je da proizvodi struju za rad pumpi koje su dopremale vodu za Cetinje.

Nakon nje izgrađene su “Rijeka Mušovića” (1950), “Slap Zete” (1952), “Rijeka Crnojevića” (1952) i “Glava Zete” (1955), koja je jedina sva pod zemljom. Od malih hidroelektrana danas su u pogonu još i “Lijeva Rijeka” i “Šavnik”, a ukupna snaga malih HE iznosi 8,5 MW.

No. 31 januar 2020 45

HE “Perućica”, najstarija velika hidroelektrana u Crnoj Gori, foto: epcg.com

Ubrzo rekonstrukcija HE “Perućica”, foto: mapio.net

HE “Perućica” puštena je u pogon 1960, foto: epcg.com

Nazvana je po vrelu Perućica, foto: epcg.com


Njena instalisana snaga je 307 MW, foto: epcg.com

HE “Perućicu” čine akumulacije Krupac i Slano i retenzija Vrtac, foto: epcg.com

Zatim je uslijedila gradnja velikih hidroelektrana - “Perućice” (1960) i “Pive” (1976) sa najvišom branom na Balkanu i jednom od najviših u Evropi (220 m), i termoelektrane “Pljevlja” (1982).U godini jubileja, kada EPCG obilježava 110 godina postojanja, o rezultatima i planovima, za “Pogled” govori predsjednik Odbora direktora Elektroprivre-de, Đoko Krivokapić.

Đoko Krivokapić, predsjednik Odbora direktora EPCG, foto: epcg.com

“Elektroprivreda, iz godine u godinu, bilježi sve bolje poslovne rezultate. O tome najbolje svjedoči činjenica da drugu godinu za redom isplaćujemo dividendu akcionarima, saglasno njihovom učešću u kapitalu. Pored dobrih finansijskih rezultata, razlog za zadovoljstvo je i uspješna realizacija aktivnosti iz petogodišnjeg investicionog ciklusa u koji smo ušli prošle godine. Potpisali smo ugovor sa njemačkom KWF bankom za realizaciju pro-jekta rekonstrukcije i modernizacije HE ‘Perućica’, vrijedan 33 miliona eura. Počeli smo i realizaciju modernizacije HE ‘Piva’, vrijednu preko deset miliona eura”, kazao je Krivokapić.

Krivokapic: “Poslije više decenija EPCG je ponovo na pragu strateški važnih investicionih ulaganja u projekte obnovljivih izvora energije, za čiji razvoj smo veoma zainteresovani. Prvo, na to nas obavezuje ogromni prirodni potencijal koji bi bilo šteta ne iskoristiti posebno u uslovima deficita električne energije, a drugo u obavezi smo da od 2022. godine diversifikujemo proizvodnju energije uz kontinuirano povecanje učešca OIE”

No. 31 januar 2020 47

HE “Piva”, akumulaciono pribransko postrojenje sa jednom od najvećih betonskih lučnih brana u svijetu, foto: epcg.com

U pogonu je od 1976. godine, foto: epcg.com

IZGRADNJA HIDROELEKTRANA “KOMARNICA” I “KRUŠEVOElektroprivreda ima u planu i gradnju hidroelektrana (HE) i to “Komarnice” i “Kruševa”. Što se tiče HE “Komarnica”, koja bi raspolagala instalisanom snagom 155 MW, uz očekivanu proizvodnju do 220 GWh električne energije, EPCG u saradnji sa Elektroprivredom Srbije, radi na iz-radi Idejnog projekta. Vrijednost projekta je procijenjena između 260 i 290 miliona eura. “Posao je povjeren konzorcijumu ‘Energoprojekt Hi-droinženjering’ i Institut ‘Jaroslav Černi’ iz Beograda. “Definisano je u potpunosti ekološki prihvatljivo tehničko rješenje koje ni na koji način neće ugroziti kanjon Nevidio i koje će nakon višedecenijskih istraživanja omogućiti da se pristupi realizaciji tog projekta. Svakako, očekuje nas i definsanje optimalnog modela realizacije projekta i njegovog finansiranja”.Prema riječima Krivokapića u planu je izrada Studije is-korišćenja hidroenergetskog potencijala nizvodno od HE “Piva” i na osnovu toga definisaće se tehnička specifik-acija i utvrditi cijena izgradnje buduće hidroelektrane i pratećih objekata.


Projektant brane je “Energoprojekt”, Beograd, a podzemnih postrojenja “Elektroprojekt”, Ljubljana, foto: epcg.com

Rekordnu proizvodnju od 1.286 GWh ostvarila je 2010. godine, foto: epcg.com

EPCG je 2005. pokrenula projekat rekonstrukcije i modernizacije HE “Piva”, foto: epcg.com

EPCG je počela realizaciju projekta ekološke rekonstrukcije postojeceg bloka TE “Pljevlja”, vrijednog oko 45 miliona eura, uz poštovanje najstrožijih graničnih vrijednosti emisija sa štetnim uticajem na životnu sredinu predviđenih najnovijom Odlukom EU iz 2017. godine. Projekat obuhvata izgradnju sistema za odsumporavanje, denitrifikaciju, unapređenje rada elektrofilterskog postrojenja, kao i izgradnju sistema za tretman otpadnih voda

No. 31 januar 2020 49

Uskoro će biti završena rekonstrukcija agregata A2

Prema njegovim riječima u HE “Piva” uspješno privode kraju kapitalnu rekonstrukciju agregata A2, a prije dvije godine obnovili su i prvu mašinu u toj hidroelektrani.“Poslije više decenija EPCG je ponovo na pragu strateški važnih investicionih ulaganja u projekte obnovljivih izvora energije, za čiji razvoj smo veoma zainteresovani. Prvo, na to nas obavezuje ogromni prirodni potencijal koji bi bilo šteta ne iskoristiti posebno u uslovima deficita električne energije, a drugo u obavezi smo da od 2022. godine diversifikujemo proizvodnju energije uz kontinuirano povećanje učešća OIE”, kazao je Krivokapić. To je, kako je objasnio, razlog što su petogodišn-jim investicionim ciklusom predvidjeli izgradnju solarne elektrane na Briskoj Gori iznad Bara i vjetro elektrane “Gvozd” u Nikšiću i aktuelizovali aktivnosti na stvaranju uslova za izgradnju HE “Komarnica”, kao i da ne grade novi termo izvor

nego da ekološki rekonstruišu postojeći termo blok u Pljevljima. “Do 2024. godine planirali smo da, u saradnji sa finskom nacionalnom energetskom kompanijom ‘Fortum’ i najvećim EPC ugovaračem u oblasti solarnih elektrana kompanijom ‘Sterling & Willson’, u okviru dvije faze izgradimo solarnu elektranu ‘Briska Gora’, ukupno instalisane snage od 250 MW uz očekivanu proizvodnju 450 GWh energije godišnje. U prvoj fazi izgradićemo objekat od 50 MW koji će godišnje proizvoditi 90 GWh električne energije. Ukupna vrijednost projekta premašuje 200 miliona eura”. Što se tiče vjetro elektrane “Gvozd” instalisana snaga biće od oko 50 MW a očekivana godišnja proizvodnje od 150 GWh. Početak rada projektovan je za četvrti kvartal 2022. a vrijednost projekta je procijenjena na oko 60 miliona eura. Početkom septembra prošle godine Elektroprivreda je pot-pisala ugovor o zajedničkom razvoju projekta sa austrijskom kompanijom “Ivicom”.

TE “Pljevlja” je počela sa radom 1982. godine, foto: epcg.com


EPCG započela projekat rekonstrukcije TE “Pljevlja” vrijedan 45 miliona eura, foto: epcg.com

SERTIFIKATI ZA MENADŽMENT

Zaposelni u EPCG sa uručenim sertifikatima, foto: EPCG

Jedna od najprestižnijih svjetskih kuća za sert-ifikaciju sa sjedištem u Ženevi, kompanija SGS, nakon što je njihov tim provjerivača nekoliko mjeseci realizovao sertifikacionu provjeru, uruči-

la je Elektroprivredi sertifikate za integrisani sistem menadžmenta. Riječ je o sertifikatima: ISO 9001 - Sistemi menadžmenta kvalitetom, ISO 14001 - Sistemi menadžmenta životnom sredinom i ISO 45001 - Sistemi menadžmenta bezbjednošću i zdravljem na radu.“Na ovaj način Elektroprivreda je svrstana u red modernih evropskih kompanija u oblasti proiz-vodnje, trgovine i snabdijevanja električnom energijom, koje poslovanje zasnivaju na ovim internacionalnim standardima. Implementacija integrisanog menadžment sistema (IMS) u EPCG podrazumijeva striktnu primjenu zakonske regu-lative, strogo poštovanje i stalno unapređivanje postupaka i procedura, čime se obezbijedila dosl-jedna primjena najbolje prakse u svim oblastima djelovanja Kompanije, kao i poboljšanja, koja u kombinaciji sa kulturom kvaliteta, predstavljaju ulaganja u povjerenje i ugled”, istakao je Kri-vokapić.

No. 31 januar 2020 51

Realizacija ovog projekta doprinijeće zdravijoj životnoj sredini, foto: tehnogradnja.me

Jubilarna godina u znaku ekološke rekonstrukcije TE “Pljevlja”, foto: tehnogradnja.me

EPCG je počela realizaciju projekta ekološke rekonstrukcije postojećeg bloka TE “Pljevlja”, vrijednog oko 45 miliona eura, uz poštovanje najstrožijih graničnih vrijednosti emisija sa štetnim uticajem na životnu sredinu pred-viđenih najnovijom Odlukom EU iz 2017. go-dine. Projekat obuhvata izgradnju sistema za odsumporavanje, denitrifikaciju, unapređenje rada elektrofilterskog postrojenja, kao i izgradnju sistema za tretman otpadnih voda. “Realizacija ovog projekta doprinijeće zdra-vijoj životnoj sredini u Pljevljima, jer ćemo, u saradnji sa lokalnom zajednicom, fazno realizovati i projekat toplifikacije grada koji će doprinjeti smanjenju količine emisija iz in-dividualnih ložišta u samom gradu i znatnom poboljšanju ekološke situacije u Pljevljima”, kazao je predsjednik Odbora direktora EPCG.Prema njegovim riječima realizacija projekta ekološke rekonstrukcije postojećeg bloka TE “Pljevlja” omogućiće i nastavak rada termoenergetskog kompleksa u Pljevljima, koji zapošljava 1.200 radnika u narednih, bar, dvadesetak godina. “Istovremeno, obezbijedićemo potrebnu pou-zdanost u radu elektro-energetskog sistema Crne Gore čijoj stabilnosti u znatnoj mjeri doprinosi TE ‘Pljevlja’ kao bazna elektrana koja najveći značaj ima u pokrivanju kon-stantnog dijagrama opterećenja. I konačno, realizacija ovog projekta od presudnog je značaja za ukupni ekonomski i društveni razvoj sjevernog regiona i države u cjelini”, ocijenio je Krivokapić i dodao da će, pored ostalog, jubilarna 2020. godina proteći u znaku izrade Glavnog projekta i početka ekološke rekonstrukcije postojećeg bloka TE “Pljevlja”.

Svetlana MANDIĆ

No. 31 januar 2020 51


STAV

CRNOJ GORI JE POTREBAN SISTEM ZA UPRAVLJANJE MOSTOVIMA

STANDPOINT

MONTENEGRO NEEDS A BRIDGE MANAGEMENT SYSTEM The problems of maintenance of building structures can be grouped into the problem of maintenance of infrastructure facilities, the problem of maintenance of hydro-technical facilities and the problem of maintenance of buildings. Maintenance of infrastructure facilities can be divided into maintenance of railway infrastructure and maintenance of road infrastructure, and each of these groups is divided into maintenance of certain types of facilities. Maintenance issues of road infrastructure can be divided into maintenance monitoring of the following elements of road infrastructure: roads, bridges, tunnels, retaining walls, slope stability and the like. Generally speaking, the problem of maintaining facilities in Montenegro and arranging this area is an open problem, but in this issue of Pogled we are dealing with the problem of monitoring, observing and maintaining the bridges.Problematika održavanja građevinskih ob-

jekata može se grupisati na problematiku održavanja infrastrukturnih objekata, prob-

lematiku održavanja hidrotehničkih objekata i problematiku održavanja zgrada. Održavanje infrastrukturnih objekata se može podijeliti na održavanje željezničke i na održavanje putne infrastrukture, a svaka od ovih grupa se dije-li na održavanje određenih tipova objekata. Problematika održavanja putne infrastrukture se može podijeliti na praćenje održavanja slje-dećih elementa infrastrukture: puteva, mostova, tunela, potpornih zidova, stabilnosti kosina i slično. Generalno gledano, problem održavanja objekata u Crnoj Gori i uređivanje ove oblasti je otvoren problem ali u ovom tekstu akcenat će biti dat na problem praćenja, osmatranja i održavanja mostova.Postupci i metode kontrole održavanja mo-stova, koje su propisane u do sada važećim građevinskim propisima Crne Gore, u praksi nisu do kraja implementirani. Kao posljedicu imamo nepopisane mostove na infrastruktur-

Postupci i metode kontrole održavanja mostova, koje su propisane u do sada važecim građevinskim propisima Crne Gore, u praksi nisu do kraja implementirani. Kao posljedicu imamo nepopisane mostove na infrastrukturnoj mreži, selektivan izbor mostova na kojima je potrebno izvršiti radove sanacije i nepoznat rejting nosivosti mostova u odnosu na propisana saobracajna opterecenja

No. 31 januar 2020 53

noj mreži, selektivan izbor mostova na kojima je potrebno izvršiti radove sanacije i nepoznat rejting nosivosti mostova u odnosu na propi-sana saobraćajna opterećenja. Ovakvo stanje, u produženom periodu trajanja, kao ishod može imati ugrožavanje ljudi i dobara ili dovesti do znatnog povećanja troškova sanacije mostova. Problematika održavanja infrastrukturnih obje-kata posebno će doći do izražaja u narednom periodu jer većina mostova u Crnoj Gori je starosti trideset, četrdeset, pa i više godina. Saobraćajna opterećenja su uvećavaju i mnogi mostovi nisu dimenzionisani za tako uvećane saobraćajne terete. Agresivno dejstvo soli za odmrzavanje kolovoznih površina, uvećani saobraćajni tereti, učestale poplave, udruženo sa neredovnim održavanjem mostova, može dovesti do katastrofalnih posljedica. Most Ponte Morandi, u Đenovi - Italija, koji se srušio u avgustu 2018. godine, upozorava nas kakve mogu biti posljedice lošeg gazdovanja putnom infrastrukturom. Most Ponte Morandi je pušten u saobraćaj 1967. godine, a saniran je 2016. Mostom je gazdovala privatna kompanija Autostrada koja održava većinu italijanskih autoputeva.

Most Ponte Morandi, Đenova, prije rušenja, foto: wikimedia.org

Most Ponte Morandi nakon rušenja, foto: medium.com

U putnu mrežu Crne Gore će vrlo brzo biti uključeno 27 mostova, dva nadvožnjaka, šest podvožnjaka i tri petlje, koji su dio dionice Smo-kovac-Uvač na autoputu Bar-Boljari. Autoput će biti opremljen opremom za stalni nadzor

kretanja vozila i kontrolu putne signalizacije. U okviru Glavnih projekata mostova na auto-putu urađena je i tehnička dokumentacija pod nazivom Program održavanja mosta. Program kontrole mostova u fazi eksploatacije, koji je propisan u ovom dijelu Glavnog projekta, tre-balo bi da bude uključen u baze podataka za održavanje mostova, koje bi trebalo podržati određenim softverskim rješenjima. “Strategijom razvoja saobraćaja (SRS) u Crnoj Gori za period 2019-2035”, [3], definišu se strateški i operativni ciljevi razvoja sektora saobraćaja, kako bi se zadovoljile društveno--ekonomske potrebe Crne Gore, ali i usaglasile sa politikom Evropske unije i Trans-evropskom saobraćajnom mrežom (TEN-T smjernicama i standardima). Problem označavanja, praćenja i održavanja objekata na autoputu trebalo bi postaviti vrlo široko sa mogućnošću da se sistem upravljanja mostovima na autoputu može uklopiti u znatno širu problematiku, a to je praćenje, kontrola i održavanje cjelokupne put-ne infrastrukturne mreže u Crnoj Gori, koja će

postati dio Trans-evropske saobraćajne mreže. Problem izgradnje sistema za upravljanje put-nom infrastrukturom i mostovima, kao jednim od segmenata putne infrastrukture, izuzetno je složen i zahtijeva multidisciplinarni pristup. Uspješan savremeni informacioni sistem, sa tendencijom ugradnje sistema vještačke inteli-gencije, moguće je izgraditi samo zajedničkim radom građevinskih inženjera, programera, elektro inženjera, inženjera geodezije, geologa, metereologa i ostalih struka koje su uključene u proces izgradnje i održavanja objekata. Si-stem treba da bude prilagođen građevinskim inženjerima, kojima treba olakšati odluku o prioritetu ulaganja za snaciju ili rekonstruk-ciju određenog mosta i ujedno omogućiti da se najnovija saznanja iz oblasti monitoringa mostova primijene u cilju donošenja brzih i pravovremenih odluka.

Problematika održavanja infrastrukturnih objekata

Djelimično ili potpuno isključivanje mostova iz funkcije može dovesti do velikih saobraćajnih i privrednih poremećaja. Značaj ovog problema je uočen te određene zemlje propisuju obavezno vođenje registra podataka o svim mostovima i radovima obavljenim na njima, a uz to se vrši i kompjuterska obrada podataka u cilju procjene racionalnog održavanja. U USA otišlo se i dalje. Samo u prvoj dekadi XXI vijeka USA su izdvojile 1.000.000.000 dolara za stvaranje globalne mreže za praćenje infrastrukturnih objekata i mostova. Postavljeni cilj je bio da se stvori centar u kojem će se, ne samo voditi katastar mostova, nego i kontinuirano-prenosom signala u realnom vremenu, imati uvid šta se dešava sa mostovima velikih raspona.

Problematika održavanja infrastrukturnih objekata posebno ce doci do izražaja u narednom periodu jer vecina mostova u Crnoj Gori je starosti trideset, četrdeset, pa i više godina. Saobracajna opterecenja se uvecavaju i mnogi mostovi nisu dimenzionisani za tako uvecane saobracajne terete

54

No. 31 januar 2020 55

U Crnoj Gori, pravljenje baze podataka mostova je na samom početku. Uprava za saobraćaj, nabavila je još prije petnaestak godina softver za obradu podataka o objektima na putevima. Baza podataka za objekte na magistralnim i regionalnim putevima nije kompletirana i softver se ne koristi.U opštinama brigu o lokalnim putevima, grad-skim saobraćajnicama i objektima na njima vodi dio opštinske administracije. Način vođenja ka-tastra ili registra mostova, propisanih kontrolnih pregleda i monitoringa važnijih objekata nije usaglašen sa Upravom za saobraćaj. Potrebno je stoga za potrebe autoputa, u cilju obrade registrovanih podataka o stanju elemenata mo-stova u postupku kontrole mostova, a u skladu sa Programom održavanja mostova u toku eks-plotacije, napraviti sistem za upravljanje mosto-vima kojim se ostavlja mogućnost da podaci na jednostavan način mogu biti unijeti u jedinstvenu bazu podataka o mostovima. Ovako regulisana baza podataka bi nam u budućnosti omogućila globalno praćenje mostova na cijeloj teritoriji

U Crnoj Gori, pravljenje baze podataka mostova je na samom početku. Uprava za saobracaj, nabavila je još prije petnaestak godina softver za obradu podataka o objektima na putevima, ali baza podataka za objekte na magistralnim i regionalnim putevima nije kompletirana i softver se ne koristi

Crne Gore, usaglašeno sa Trans-evropskom saobraćajnom mrežom. Očigledno je da nam je potreban nov, savremen i široko postavljen sistem za upravljanje mostovima, ali i cijelom putnom infrastrukturom.

Banke podataka za mostove

Banke podataka o mostovima su zaseban in-formacioni sistem ili su dio sitema saobraćaja putne infrastrukture. Dobro organizovana i redovno popunjavana podacima banka po-dataka o mostovima je osnova za upravljanje mostovima i ocjenu stanja jednog mosta ili mostova generalno. Podaci koji se mogu do-biti iz banke o mostovima mogu poslužiti za procjenu opterećenja vozila na drumovima, pravovremeno planiranje i izvođenje radova na sanaciji ili ojačanju mostova, unapređenje projektantske i graditeljske prakse, donošenju odluke o prioritetnom ulaganju i ocjenu stvarne nosivosti mosta. Formiranje banke podataka mostova počinje sačinjavanjem spiska mostova koje prati cjelokupna tehnička dokumentacija i dosije za praćenje stanja mosta. Most treba da dobije identifikacionu oznaku. Hrvatska je razvila sistem za upravljanje mostova HRMOS, [4], koji se zasniva na Danskom sistemu za upravljanje mostovima DANBRO, koji je razvio Danski direk-torat za puteve. U ovom sistemu prije početka prikupljanja podataka o mostovima potrebno je izvršiti identifikaciju mosta u bazi podataka za puteve, Road Inventory Object Identification RIOI, a nakon toga vezati most za stacionažu na određenom putnom pravcu. Da bi se omogućilo jedinstveno označavanje mostova potrebno je uspostaviti jednoznačan registar putne mreže. U registar treba da se unese i oznaka dionice


puta, na kojoj se most nalazi. Sistem treba tako postaviti da je uvijek moguće uvezati baze puteva i mostova, uz mogućnost stalnog širenja obje baze podataka. Znači, u Crnoj Gori je potrebno pri-je uspostavljanja baze za mostove, uspostaviti bazu podataka za puteve, po opštinama, sa snimljenim mapama puteva i označe-nim objektima na putevima. U definisanju identifikacije objekata potrebno je koristiti geodetski identifikacioni si-stem, GIS, i svakom objektu dati kodnu oznaku. GIS je vrsta računarskih informa-cionih sistema namijenjena rukovanju i objedinjavanju podataka iz raznih izvora koji su direktno ili indirektno prostorno vezani za planetu Zemlju. Ovo znači da svaki most treba da ima ozna-ku početka i kraja mosta u GIS-u.

Autokarta Crne Gore, foto: eurent.me

Podaci koji se mogu dobiti iz banke o mostovima mogu poslužiti za procjenu opterecenja vozila na drumovima, pravovremeno planiranje i izvođenje radova na sanaciji ili ojačanju mostova, unapređenje projektantske i graditeljske prakse, donošenju odluke o prioritetnom ulaganju i ocjenu stvarne nosivosti mosta

No. 31 januar 2020 57

Trans-evropska saobraćajna mreža, foto: vreme.com

Banku podataka jednog mosta čine indetifika-cioni list mosta, skica mosta koja sadrži podužni i poprečni presjek sa dimenzijama bitnih kon-struktivnih elemenata, procjena stanja mosta utvrđena nakon sprovedenog pregleda, podaci o intervencijama na mostu i prelasku specijalnih tereta preko mosta, rejting pojedinačnog mosta prema određenoj metodologiji, fotodokumen-tacija mosta sortirana po datumima nastanka. Svi podaci koji se vezuju za jedan most treba da imaju kompjutersku podršku.

57

PREGLEDI U CILJU SIGURNOSTI SAOBRAĆAJA

Važeći pravilnici su propisali preglede mosto-va jer, kako je propisano, sprovedeni pregledi mostova doprinose sigurnosti saobraćaja, upotrebljivosti i trajnosti mostova. Propisani pregledi mostova su tehnički pregled (obav-ezan je prije puštanja mosta u saobraćaj), tekući ili kontrolni pregled (vrši se dva puta godišnje, prije i nakon zimske sezone), re-dovni pregled (vrši se svake dvije godine), glavni pregled (svakih šest godina i prije isteka garantnog roka), vanredni pregled (usljed vanrednih događaja: zemljotresi, požari, poplave ili ratna dešavanja) i detaljni pregled (vrši se ako postoji sumnja na nos-ivost i sigurnost mosta ili ako mostom treba da pređu specijalni tereti, viši od normiranih). Propisima je definisan sadržaj svakog od ovih pregleda, a tabele u kojima se registruje zatečeno stanje su dio Programa kontrole mostova u fazi eksploatacije, koji je obavezni dio Glavnog projekta svakog mosta. Većina propisanih kontrola su vizuelne kontrole. U glavnom pregledu, koji se vrši svakih šest godina, trebalo bi da se vrši geodetsko os-matranje mosta, što znači da treba napraviti nivelmanski snimak repera koji su ostavljeni u tu svrhu, u periodu građenja mosta. Nakon izvršenog snimanja, rezultate treba uporediti sa rezultatima prethodnog geodetskog os-matranja, odnosno sa tolerancijom koja je u Glavnom projektu mosta definisana za fazu eksploatacije. Na osnovu izložene procedure jasno je da efikasno upravljanje mostovima nije moguće bez ustanovljavanja informa-cionog sistema za upravljanje mostovima.

Mostovi velikih raspona i/ili visokih stubova su investiciono vrlo vrijedne konstrukcije i isključivanje iz putne mreže ovih objekata donosi ekonomske gubitke. Zato je uobiča-jeno da ovakvi mostovi budu opremljeni u cilju osmatranja konstrukcije u realnom vremenu. Na autoputu koji se trenutno gra-di kroz Crnu Goru, most Moračica sigurno zavređuje ovakav pristup. Most ima visinu stuba od 160m, ukupno je dug 960m, i sa rasponima 95+170+3x190+125m.

Most Moračica, foto: rferl.org

Razvoj mjerne tehnike je, u oblasti tehnologije senzora i prenosu signala bežičnim putem, omogućio praćenje konstrukcija u realnom vremenu, “Structural Health Monitoring, SHM”. Suština SHM sistema je razvoj au-tonomnih sistema za kontinuirano praćenje, inspekciju i otkrivanje šteta uz minimalno

Metodologije za određivanje prioriteta u održavanju mostova

Određivanje stanja mostova sastoji se od procjene stanja nosivosti i funkcionalnosti mosta i stepena oštećenja nekonstruktivnih elemenata. Veći broj lica učestvuje u procjeni stanja mostova, pa su pri vizuelnoj procjeni stanja mosta moguće i greške usljed primjene različitih kriterijuma i subjektivnog pristupa pri ocjenjivanju. Metodologija za određivanje prioriteta u održavanju mostova bazirana je na konceptu određivanja rejtinga za svaki most, a zatim i na formiranju rejting liste za sve mostove na osnovu koje se postavlja kriterijum o sprovođenju prioritetnih mjera sanacije. Na svakom mostu uočava se skup elemenata sa različitim nivoom uticaja na stabilnost i funkcionalnost. Za procjenu rejtinga mostova u Bosni i Hercegovini, [5], odabrano je 28 elementa, a za procjenu mostova u Srbiji procjena rejtinga se vrši na 26 elemenata, [6]. Brojčani rejting mosta se dobija tako što svaki

Metodologija za određivanje prioriteta u održavanju mostova bazirana je na konceptu određivanja rejtinga za svaki most kao i na formiranju rejting liste za sve mostove na osnovu koje se postavlja kriterijum o sprovođenju prioritetnih mjera sanacije

element vrednuje faktorom značaja (koji varira od dva do 12) i bodovima koji se dodjeljuju u zavisnosti od zatečenog stanja elementa, [5]. Formiranjem grupa prioriteta u održavanju dobija se praktična kategorizacija mostova sa stanovišta održavanja. Parcijalni rejtinzi služe da ukažu zbog koje grupe elemenata je most dobio prioritet u održavanju. Rejting RI, odnosi se na grupu elemenata koji utiču na nosivost i stabilnost mosta. Grupa elemenata na osnovu koje se dobija rejting RII, su elementi koji utiču na funkcionalnost i trajnost mosta, a RIII je rejting usluge koju most pruža. Brojčani rejting mosta se dobija tako što svaki element se vrednuje faktorom značaja ai (koji varira od 2 do 12) i bodovima bi koji se dodjeljuju u zavisnosti od zatečenog stanja elementa, [5]. R= RI+RII+RIII R=U bazi podataka za mostove rejting mostova se formira na bazi padajućeg rejtinga. Mostovi sa najvećim rejtingom imaju prioritet u održavanju.

Metoda za ocjenu nosivosti mosta u eksploataciji

Ocjena nosivosti i nivoa sigurnosti mostova u odnosu na realno opterećenje vozilima i realne otpornosti materijala postignute tokom građenja konstrukcije složeniji je postupak od postupka dimenzionisanja. Dva su načina za dokaz da li konstrukcija ima dovoljnu nosivost, determini-stički i probabilistički. Problem sigurnosti nosivih konstrukcija se shvata kao problem vjerovatnoće i brojne veličine koje se uvode u dokaz nosivo-sti tretiraju se kao veličine. Kontrola nosivosti postojećih mostova se odnosi na rasponsku konstrukciju, a to je nosiva konstrukcija iznad stubova. Za cjelovitu kontrolu nosivosti posto-

58

No. 31 januar 2020 59

MONITORING STANJA KONSTRUKCIJEMostovi velikih raspona i/ili visokih stubova su investiciono vrlo vrijedne konstrukcije i isključivanje iz putne mreže ovih objekata donosi ekonomske gubitke. Zato je uobiča-jeno da ovakvi mostovi budu opremljeni u cilju osmatranja konstrukcije u realnom vremenu. Na autoputu koji se trenutno gra-di kroz Crnu Goru, most Moračica sigurno zavređuje ovakav pristup. Most ima visinu stuba od 160m, ukupno je dug 960m, i sa rasponima 95+170+3x190+125m.

Most Moračica, foto: rferl.org

Razvoj mjerne tehnike je, u oblasti tehnologije senzora i prenosu signala bežičnim putem, omogućio praćenje konstrukcija u realnom vremenu, “Structural Health Monitoring, SHM”. Suština SHM sistema je razvoj au-tonomnih sistema za kontinuirano praćenje, inspekciju i otkrivanje šteta uz minimalno

uključivanje radne snage. Uobičajeno je da se SHM sistem sastoji od mreže senzora koja mjeri parametre koji su relevantni za stanje konstrukcije i koji registruju dejstva okruženja. Za mostove su relevantni para-metri - pozicija u GIS-u, deformacije, nagibi, naponi, sile, vibracije, ubrzanja, temperatura u konstrukciji, vlažnost konstrukcije, koncen-tracija hlora (vrijednosti veće od propisanih dovode do ubrzane korozije armature), kao i parametri okruženja (temperatura vazdu-ha, brzina vjetra, nivo snijega, nivo vode i protok, koncentracija CO2 u vazduhu). Sve ove senzore je do skoro mrežom kablova trebalo povezati sa napajanjem i jedinicom za registraciju podataka, [8]. Postavljanje senzora samo u jednom poprečnom presjeku ne pruža detaljne informacije. Mogućnost realizacije SHM je ograničena raspoloživim budžetom, te je najčešće potrebno ograničiti broj senzora koje je moguće postaviti. Zato postoje predlozi da se upotrijebi bežična mreža pametnih senzora (Wireless Smart Senzor Network, WSSN) zbog povoljnosti cijene, [9-10]. Mogućnost preciznog geodetskog os-matranja mostova značajno je povećana. Nakon urušavanja mosta Morandi, u cilju ustanovljavanja stanja mosta prije kolapsa primijenjena je geodetska metoda osma-tranja deformacija zasnovana na Synthetic Aperture Radar (SAR) osmatranju, sa tačnošću od 1mm, [13].


jećih čeličnih mostova mora se uvažiti i zamor konstrukcije. Predlaže se da za ocjenu nosivosti mostova u eksploataciji, u nedostatku naših važećih standarda, budu primijenjeni standardi USA, National Bridge Inspection Standard i AASHTO Manuel for Bridge Evaluation, [7], u kojima je definisan metod za određivanje rejting faktora novih mostova, mostova koji su sanirani i mostova koji su duže vrijeme u eksploataciji. USA standardi propisuju da se rejting faktor odredi za sve mostove koji su projektovani ili sanirani nakon 2010. godine, po postupku koji je prikazan u standardu, [7]. Probabilistička procjena sigurnosti postojeće konstrukcije zasniva se na stvarnoj nosivosti kritičnog elementa rasponske konstrukcije, procjeni realnog opterećenja u odnosu na no-ramtivno (primijenjeno u projektu) i proračunu faktora smanjenja nosivosti preko uvođenja indeksa pouzdanosti, koji definiše vjerovatnoću prekoračenja nosivosti. Mostovi na magistralnim putevima se dimen-zionišu na tipsko vozilo od 600 kN, tri osovine. Saobraćajna dejstva na novim mostovima na dijelu autoputa Smokovac-Uvač projektovani su na tipska vozila 600+300kN, sa po tri osovine. Mnogi mostovi u Crnoj Gori su izgrađeni po starim propisima. Prema propisimna iz 1965. tipsko vozilo je bilo vozilo ukupne težine od 840 kN, na pet osovina. Evropski standardi, Eurokodovi, su postali obave-zni za projektovanje građevinskih konstrukcija u Crnoj Gori od avgusta 2019. Eurokodovi defi-nišu saobraćajna, ali i druga dejstva, strožije od dosada važećih propisa. Eurokodovi, definišu više modela saobraćajnog opterećenja. Model 1 se primjenjuje za drumske mostove. Tipska vozila se smještaju u saobraćajne trake širine tri metra, a težine vozila su 600+400+200 sa po

SISTEM UPRAVLJANJA Sistem upravljanja mostovima, Bridge Man-agement System (BMS), je kompjuterski sistem koji integriše više baza podataka u cilju podrške pri odlučivanju o efikasnom upravljanju mostovima. Mnoge zemlje su investirale u razvoj BMS-a, kao na primjer Finska, Danska, Njemačka, Japan i Kina. Kineski sistem za upravljanje mostovima, CMBS, je razvijen od strane Ministarstva za transport Kine, 1993. i do sada je više puta dorađivan. Glavna funkcija sistema CBMS je da bude osnova za održavanje mostova na autoputevima, za praćenje redovnih kontrola i da pruži podršku redovnom održavanju mostova. Ipak ovaj sistem ima nedostatke jer samo je djelimično zaokružen. Vizuelne, redovne inspekcije mostova, ne mogu da se inkorporiraju u model mosta i rukovanje ovim sistemom je otežano za korisnike, [13]. Trenutmo se u Kini razvija drugačiji pristup upravljanja mostovima koji se zasniva na BIM tehnologijama, Building Information Modeling Technology. Smatra se da će standardno modeliranje konstrukcija biti unaprijeđeno korištenjem BIM tehnologija. Integrisanje BIM tehnologija u GIS je od primarne važnosti. Cilj je da vizuelizacija bude integrisana u sistem upravljanja mos-tovima, [13].Evropa razvija svoj sistem za upravljanje mostovima, Intelligent Bridge Assesment Maintenance and Management System (Bridge SMS) (više informacija može se pročitati na sajtu - www.bridgesms.eu). Odabrani mostovi na lokaciji Irske su pod stalnim nadzorom u cilju testiranja sistema, Bridge SMS.

No. 31 januar 2020 61

dvije osovine, [7]. U slučaju da država planira pravce kretanja izuzetnih tereta, u skladu sa Eurokodom, mostovi na tim putnim pravcima se projektuju na saobraćajne terete po Modelu 3.Prema istraživanjima sprovedenim na mostu tipa - prosto oslonjena greda, a koja su pre-zentovana u radu [8], ako je težnja ispoštovati evropske standarde biće potrebna ojačanja mostova proračunatih na vozilo V600 u prosjeku za 45% veće momente savijanja, a za mostove proračunate prema još starijim propisima za od 60% do 140% veće momente. Eurokod zbog izrazitih vrijednosti osovinskih opterećenja daje bitno veće uticaje nego što su uticaji izazvani stvarnim saobraćajnim opterećenjem (40% za najveće do 115% za najmanje raspone mostova), [8]. U cilju praćenja savremenih trendova u oblasti upravljanja mostovi na autoputu, ali i na cijeloj teritoriji Crne Gore, trebalo bi primijeniti probabilistički princip za određivanje rejting faktora i novih i starih mostova.

Razvoj putne infrastrukture u Crnoj Gori je u toku i sugurno je da će on biti nastavljen. Novo-sagrađeni mostovi, kao i postojeći mostovi treba da dobiju procjenu rejtinga nosivosti u odnosu na saobraćajne terete koje predviđaju evropski propisi. Vrlo je važno da se što prije počne sa izgradnjom sistema za upravljanje mostovima Crne Gore. Dobra prilika je da se sistem upravljanja mostovima na dionici autoputa Smokovac-Uvač, za koji se očekuje da će biti ustanovljen u skladu sa važećim propisima i projektnom dokumenta-cijom, iskoristi kao začetak izgradnje sistema za upravljanje mostovima na cijeloj teritoriji Crne Gore. Prilikom definisanja sistema za upravljanje mostovima treba voditi računa da se ide u korak sa svjetskim ostvarenim dometima u oblasti razvoja ekspertskih sistema za upravljanje mostovima.

Doc. dr Željka RADOVANOVIĆ, dipl.inž.građ.

Literatura

Mail Online: Shocking photo shows Genoa bridge ‘crumbling’ and ‘caving in’ a few weeks before it collapsed, Projekat Evropske komisije za Ministarstvo saobraćaja i pomorstva Crne Gore: Strategija razvoja saobraćaja Crne Gore 2019-2035, pp. 411, (2019).Hrvatske ceste: HRMOS Sustav za upravljanje i gospodarenje mo-stovima - Popis. pp. 57 Pržulj M.: Mostovi, Udruženje izgradnja (2014).Matić B.: Sistem upravljanja mostovima u Srbiji. Građevinsko arhi-tektonski fakultet u Nišu. Nauka+praksa 12.1/2009.WSDOT Bridge Design Manual, https://www.wsdot.wa.gov/publica-tions/manuals/fulltext/M23-50/Chapter13.pdf, (2019) Radovanović Ž., Ulićević M.: Influence of temperature on box girder bridges. Građevinar 60, pp.109-121, (2008).Shachu P., Manjunatha S.: Automatic Bridge Health Monitoring System Using Wireless Sensors, International Journal of Science and Research (IJSR), Volume 6 Issue 6, pp. 2472-2475, (2017).CheeKian T.: Structural Health Monitoring of a Bridge Structure Using Wireless Sensor Network. Master’s Theses on Western Michigan University, pp.144, (2012). Main Design nof the Moračica Bridge, Company CRBC, (2016).Milillo P., and other: Pre-Collapse Space Geodetic Observations of Critical Infrastructure: The Morandi Bridge, Genoa, Italy. Remote Sensing., pp.1-14, (2019).

Evropski standardi, Eurokodovi, su postali obavezni za projektovanje građevinskih konstrukcija u Crnoj Gori od avgusta 2019. Eurokodovi definišu saobracajna, ali i druga dejstva, strožije od dosada važecih propisa. Eurokodovi, definišu više modela saobracajnog opterecenja


ROĐENDAN NAJSTARIJEG INDUSTRIJSKOG GIGANTA U CRNOJ GORI

ZAŠTITNI ZNAK ARSENALA BILI SU VRSNI MAJSTORI I INŽENJERI

THE BIRTHDAY OF THE OLDEST INDUSTRIAL GIGANT IN MONTENEGRO

THE ARSENAL TRADEMARK WERE GREAT ARTISANS AND ENGINEERSExactly 130 years ago, a company that crucially shaped the modern history of town of Tivat was founded. The military shipyard, better known by its colloquial name Arsenal, has for decades been filled with the highest quality artisans and engineers who overhauled and maintained domestic and foreign submarines, warships and merchant ships, as well as producing a range of new and sophisticated war equipment and weapons. The last page of the rich history of Tivat military shipbuilding was written on the first of July 2007, when Arsenal was taken over by the new, private owner - the Adriatic Marinas Company, and the last 472 workers left through its gate forever with severance pay. Formerly a giant and unrivaled, the most complex industrial enterprise in Montenegro - Arsenal was soon razed to the ground, and with the exception of a couple of buildings such as a syncrolift canopy and an old Austro-Hungarian sawmill that was turned into a museum, there is almost nothing else about this part of Tivat’s coastline that would be speaking of the rich tradition in military shipbuilding in Tivat for more than a century.Prva sačuvana forografija Arsenala, 1900, foto: Privatna

arhiva

Reski i prodorni zvuk velike sirene na kom-primirani vazduh, postavljene na cjevarskoj radioni vojnog brodogradilišta Arsenal, sva-

kog jutra tačno u šest sati, decenijama je budio Tivćane. Duže od jednog vijeka svaki radni dan u Tivtu počinjao je oglašavanjem sirene Mornaričko-tehničkog remontnog zavoda “Sava Kovačević”, kako je zvanično od Drugog svjetskog rata naovamo bilo ime Arsenala, najvećeg ovdašnjeg privrednog kolektiva. Na ulice bi taj prepoznatljivi zvuk prizvao kolone sa stotinama radnika od kojih je većina bila u prepoznatljivim tamno-plavim radnim uniformama.

Radnici Arsenala početkom XX vijeka, foto: Privatna arhiva


No. 31 januar 2020 63

Neko automobilom, dobar dio njih biciklima, a mnogi pješke, stizali su na obalu Tivta gdje se na prostoru od gradske rive Pine do Seljanova, smjestilo veliko vojno remontno brodogradilište. Iz okolnih mjesta pristizali su bijelo-plavi Arsenalovi radnički autobusi marke TAM, puni vještih i nadaleko poznatih meštara - brodograditelja, cjevara, mehaničara, hidrauličara, tokara, alatničara, električara, varilaca, jedrara, čamčara, a zaposleni iz zapadnog dijela zaliva Boke - iz Risna, Morinja, Perasta, Kamenara i Opatova, na posao su stizali radničkim brodom - motornom barkasom BM-58, popularno nazvanom “Barbara”.Radni dan bi počeo, u halama i radionama zabru-jale bi na desetine raznih mašina i opreme, radnici u plavim uniformama razmiljeli bi se po brojnim ratnim ili pomoćnim brodovima što su remonto-vani na dokovima ili uz operativnu obalu MTRZ-a, dok bi u Arsenalovom pogonu pirotehnike na Opatovu krenula nova tura opasnih poslova sa preradom raznih eksplozivnih smjesa i piroteh-nike, te remontom artiljerijske municije ili sa proizvodnjom niza novih sredstava naoružanja i ratne tehnike, odnosno na daleko pozanatih Arsenalovih protivgradnih raketa. Bio bi to još jedan uobičajeni, miran i dobar dan u malenom gradiću Tivtu koji je tako decenijama spokojno živio u najvećoj mjeri oslonjen na svoje najveće i najmoćnije preduzeće - Arsenal.

Detalj iz Arsenala za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, foto: Privatna arhiva

U godinama njegovog zenita oko 1.500 Arsenalovih stalnih radnika i najmanje još toliko kooperatana, svakodnevno su odlazili da zarađuju hljeb iza visoke kamene i betonske ograde vojnog bro-dogradilišta, a njihova primanja bila su tolika da se niko od ostalih tivatskih radnika, zaposlenih u civilnim turističkim preduzećima “Mimoza”, “Primorje” i “Putnik”, trgovačkim “Mješovito” i “Napredak”, poljoprivrednom dobru “Boka”, fa-brici građevinskog materijala “Račica”, čak i onih koji su radili na Aerodromu Tivat, sa njima nije mogao mjeriti. Svakog devetog u mjesecu Tivat i cijela Boka bi dodatno živnuli jer su Arsenalci tada primali platu od koje se u sedamdesetim i osamdesetim godima prošlog vijeka, moglo vrlo pristojno živjeti.

Dokovanje sovjetskog ratnog broda, foto: Privatna arhiva

Sve je počelo krajem XIX stoljeca kada je komanda Carske i Kraljevske Ratne Mornarice (K.u.K. Kriegsmarine) Austrougarske, uvidjela geostrateški značaj i pogodnost zaliva Boke Kotorske kao vojno-pomorske baze iz koje se lako mogu kontrolisati čitav južni Jadran i Otrantski tjesnac

No. 31 januar 2020 63


Sovjetski ratni brodovi i podmornice u Arsenalu, foto: Privatna arhiva

Osim za potrebe domaće, Jugoslovenske Ratne Mornarice JRM, Arsenal je tada radio i za Ratne mornarice SSSR-a i Libije koje su “masno” plaćale umijeće tivatskih meštara i inženjera. Iako je savezni Sekretarijat za narodnu odbranu SFRJ kome je MTRZ kao vojno-dohodovna ustano-va bio direktno potčinjen, raspolagao novcem koji je Arsenal zarađivao i usmjeravao ga tamo gdje je smatrao najpotrebnijim za jedinstveni jugoslovenski sistem odbrane, Tivat je tih godina najviše zahvaljujući Arsenalu, bio druga opština u cijeloj velikoj Jugoslaviji po dohotku per capita stanovnika, odmah nakon superrazvijenog slove-načkog Velenja. Trinaesta plata, obilato nagrađen prekovremeni rad i mogućnost da sebi i svojoj familiji obezbijede pristojnu egzistenciju, Arsenal su činili najpoželjnijim poslodavcem ne samo u Tivtu, već i dobrom dijelu Crne Gore odakle se mlađe stanovništvo masovno doseljavalo u mali bokeljski gradić, nastojeći da izuči neki zanat i ubaci se u plavu uniformu sa amblemom MTRZ-a. Višak dobiti koju nije uzeo SSNO ili nije potrošena u razvoj i modernizaciju njegovih za to vrijeme prilično impresivnih kapaciteta, Arsenal je usmjer-avao u lokalnu zajednicu, gradeći stanove za svoje radnike, infrastrukturno uređujući djelove grada,

pomažući lokalna sportska i kulturno-umjetnič-ka društva ili gradeći velelepne objekte kakav je Dom JNA na Seljanovu, sav u mermeru i staklu, sagrađen i svečano otvoren 1989, da se na taj način proslavi stogodišnjica Arsenala. Grad Tivat spokojno je rastao i razvijao se sa svojim najvećim preduzećem. A sve je počelo krajem XIX stoljeća kada je komanda Carske i Kraljevske Ratne Mornarice (K.u.K. Kriegsmarine) Austrougarske, uvidjela geostrateški značaj i pogodnost zaliva Boke Ko-torske kao vojno-pomorske baze iz koje se lako mogu kontrolisati čitav južni Jadran i Otrantski tjesnac. Prilikom velikih manevara K.u.K. flote na južnom Jadranu, u Boku je 1886. uplovila es-kadra ratnih brodova na kojima je bio i tadašnji komandant austrougarske Mornarice, admiral Maksimilijan Daublebski fon Šternek. On je odmah uvidio pogodnost Boke za baziranje većeg broja brodova, ali i Tivta kao lokacije na kojoj se može izgraditi Pomorski arsenal - mjesto gdje će se ti brodovi održavati, opremati i snabdijevati. Šternek je o tome napravio elaborat i sa njime upoznao Vladu u Beču koja je odobrila njegov ambiciozni plan, pa se postepeno krenulo u kupovinu potrebnog zemljišta na obali Tivta. Na poziv tadašnjeg predsjednika Opštine, kapetana Marka Filipova Krstovića, 24. marta 1889, sazvano je Opštinsko vijeće Tivta koje je odlučilo da se

U ljeto 1889. posebni odjel (Distacamento) glavnog Pomorskog arsenala K.u.K. Kriegsmarine iz Pule, počinje izgradnju Arsenala u Tivtu. Na terenu je šezdestak radnika - pretežno zidara i drvodjelja koji podižu privremeno drveno pristanište na mjestu današnjeg mula 1, drvene barake za radnike i zanatlije, natkriveni prostor za ugalj koji je korišten kao gorivo na brodovima, te skladišta za drugi materijal potreban mornarici


No. 31 januar 2020 65

K.u.K. Kriegsmarine pokloni dio opštinske zemlje između rtova Pakovo i Seljanovo radi izgradnje pomorskog Arsenala kako bi u novom brodo-gradilištu, stoji u odluci, “domaći čovjek dobio koricu kruha”. Ugovor o donaciji sa Mornaricom potpisan je na palubi torpedne krstarice “Kaiser Franz Joseph I” kada je predstavniku Mornarice i naglašeno da “svi mještani treba da imaju prven-stvo kod prijema na rad” u novom brodogradilištu. Radovi na nivelisanju zemljišta između Pina i Seljanova su već bili krenuli, a aprila 1889. bogati bokeljski brodovlasnik i rudarski magnat, admiral Bokeljske mornarice, konte Anton Luković, koji je živio i radio u Kardifu u Velikoj Britaniji, preko svog opunomoćenika Vićenca Verone iz Peras-ta, pred notarom u Kotoru Đovanijem Đinijom, sa predstavnicima lokalne Vojno-građevinske direkcije austrougarske vojske, sklapa ugovor o donaciji kojom Luković poklanja Mornarici svoje značajne posjede u Tivtu, želeći i sam na taj način

pomoći izgradnji Arsenala i zapošljavanju lokalnog stanovništva. U ljeto 1889. posebni odjel (Dista-camento) glavnog Pomorskog arsenala K.u.K. Kriegsmarine iz Pule, počinje izgradnju Arsenala u Tivtu. Na terenu je šezdestak radnika, pretežno zidara i drvodjelja koji podižu privremeno drveno pristanište na mjestu današnjeg mula 1, drvene barake za radnike i zanatlije, natkriveni prostor za ugalj koji je korišten kao gorivo na brodovi-ma, te skladišta za drugi mornarici potreban materijal. Prvi inženjeri angažovani u Tivtu bili su građevinci iz Češke. Uređuje se i prvi mali navoz sa ručnim vitlom za izvlačenje brodova iz mora radi popravke. Prvi brod je izvučen krajem 1889. što se smatra i zvaničnim početkom rada novog brodogradilišta koje je tada nosilo službeni naziv “Seearsenal Pola- Filiale Teodo”. Početkom Prvog svjetskog rata tivatski Arsenal našao se u dometu topova koje su Francuzi i Crnogorci izvukli na vrh Lovćena i odatle njima

PRVI MAJSTORI IZ ISTARSKE ULICEPoslovi u tivatskom Arsenalu počinju skromno - kovači ovdje izrađuju jednostavnije djelove brodske opreme, alate i pomagala za zanatlije drugih specijalnosti, dok brodotesari i stolari izrađuju jarbole, vesla i druge djelove brodske opreme. Domaće radnike kojih postepeno biva sve više, obučavaju poslovođe i predradnici-ma-jstori koji su dovedeni iz Arsenala u Puli. Za njih su na lokalitetu koji je prethodno poklonio konte Luković, sagrađene stambene barake koje i danas postoje, a to mjesto sada se zvanično u Tivtu naziva Lukovića barake, dok se ulica, koja se nalazi na mjestu pješačke staze kojom su Puljani iz baraka, krajem XIX i početkom XX vijeka, svakodnevo odlazili do posla u Arsenalu i vraćali se, danas u Tivtu zvanično zove Istarska ulica u spomen na Istrijane - prve majstore i

predradnike ovdašnjeg Arsenala. Novo brodogradilište na obali Tivatskog zaliva polako raste, podižu se nove radionice i pogoni, drugi navoz, 1898. godine Arsenal dobija upravnu zgradu i meteorološku stanicu, a dvije godine kasnije čitav kompleks ograđen je visokim kamenim zidom. Treći navoz koji je mogao primiti brodove do 300 tona težine i pored njega natkriveni prostor za brodograditelje u željezu, podignuti su 1912. godine. Radionice dobijaju sve više modernih alata i opreme, pa tivatski Arsenal pred Prvi svjetski rat potpuno preuzima remontne poslove na svim manjim ratnim brodovima u Boki poput torpiljarki, kao i pomoćnim plovilima poput remorkera, tendera, peniša i sličnog. Djelimično se remontuju i drugi veći ratni brodovi.

No. 31 januar 2020 65


gađali austrougarske položaje i postrojenja u Boki. Jedna od granata čak pogađa istočnu kapiju Arse-nala, pa se ubrzo donosi odluka da se dio radiona iz Tivta privremeno preseli u Đenoviće, van dometa neprijateljske artiljerije, te tamo nastave poslovi na održavanju austrougarskih brodova, ali i njemačkih podmornica koje su u Boku počele dolaziti od maja 1915. Vrata željezne kapije koja je pogodila granata Crnogoraca sa Lovćena, dobila su metalnu zakrpu i ostala su na svom mjestu sve dok Vlada Crne Gore 2007. nije prodala Arsenal kanadskom milijarderu Piteru Manku. Vrata sa zakrpom od istorijskog pogotka, na kraju, nebrigom države nisu sačuvana, već su isječena i pretopljena u staro željezo. Poslije proboja lovćenskog fronta i kapitulacije Kraljevine Crne Gore u Prvom svjets-kom ratu, stanje se u Tivtu normalizuje i Arsenal nastavlja da ubrzano raste zbog ratnih potreba Austrougara i Njemaca. Početkom 1916. Arsenal dobija prvu električnu centralu za koju je oprema dopremljena iz Njemačke, grade se nova velika mašinska i kotlarska radiona te velika livnica. Iz Pule je odmah potom u Tivat dopremljen jedan veći plutajući dok, i na taj način Arsenal u kome tada radi oko 300 radnika, postaje značajna remontna baza sposobna da izvodi složene, kompletne re-montne radove čak i na većim ratnim brodovima. Po završetku rata i kapitulacijom Austrougarske, Arsenal i dio austrougarskih brodova koji su se ovdje zatekli dospijevaju u ruke saveznika. Arse-nal i brodove u njemu od 1918. do 1921. kontrolišu Francuzi koji tivatsko brodogradilište, u kojem je tada oko 600 radnika, koriste za svoje potrebe. Itaijani postepeno odavde odvlače ključne djelove opreme i postrojenja, poput Arsenalovog pluta-jućeg doka koji je otegljen u Trst. Na svečanosti četvrtog marta 1921. godine, pred-stavnik Ratne mornarice Francuske, kapetan bojnog broda Blank, službeno predaje Arsenal u Tivtu i manji dio zarobljenih austrougarskih brodova, predstavnicima Kraljevske mornarice

Jugoslavije, predvođenim kapetanom bojnog broda Miroslavom Grundom. Tivatsko vojno bro-dogradilište tada je bilo jedini kapacitet tog tipa na Jadranu u rukama Jugoslovena, pa su Tivat i Boka narednih dvadesetak godina prerasli u glavnu pomorsku bazu Kraljevske mornarice. Uz ulaganja nove države i ratne reparacije koje je ona dobijala od Njemačke, Arsenal se obnavlja, modernizuje i širi: adaptirani su prostori za sm-ještaj stolarske, bakrokovačke i elektro radionice, uređena su skladišta uglja, električna centrala ojačana ugradnjom većih dizel-agregata, sagrađen je veliki hangar u kome su smještene tokarska i mehaničarska radiona, napravljena je nova livnica, cjevarska i brodoželjezna radiona, a sve su dobile novu i modernu opremu - većinom iz njemačkih ratnih reparacija. Godine 1921. u Tivtu se pod okriljem Arsenala osniva čuvena Mornaričko-zanatlijska škola koja je svake godine upisivala po 40 učenika koji su osposoblja-vani za majstore raznih profila stručnosti. Godine 1924. Arsenal je iz Njemačke dobio i novi plutajući dok od 1.700 tona nosivosti, a godinu kasnije pod njegovim okriljem osnovan je Odsjek za remont oružja i municije u Lepetanima i na Opatovu.

Krstarica Dalmacija na doku Arsenala, foto: Privatna arhiva


No. 31 januar 2020 67

Tivatski majstori, pojačani inženjerima i majstori-ma koji su u Arseal došli iz Pule i Rijeke koje su po završetku Prvog svjetskog rata pripale Italiji, pokazuju da su spremni i za najteže izazove. Tako 1927. Arsenal završava obiman i komplikovan posao remonta, rekonstrucije i modernizacije stare lake krstrice “Niobe” koju je Jugoslavija godinu prije kupila u Njemačkoj i koja, ubrzo pretvorena u protivavionsku krstaricu pod imenom “Dalmacija”.Ona biva uvedena u operativnu upotrebu Kralje-vske mornarice.

Remont podmornice na doku Arsenala, foto: Privatna arhiva

Iste godine nabavljeni su i prvi aparati za elek-trolučno zavarivanje u Arsenalu koji se oprema i novim plovnim dizalicama od 15 i 40 tona no-sivosti te pokretnom kopnenom dizalicom od šest tona. Uspješno su završeni i složeni radovi na rekonstrukciji trgovačkog broda “Solun” koji je pretvoren u matični brod za podmornice pod imenom “Hvar”, a Arsenal preuzima na održavanje i četiri nove podmornice koje Kraljevska mornarica Jugoslavije kupuje u Velikoj Britaniji i Francuskoj.

Godine 1928. u Arsenalu ima 650 zaposlenih od kojih je 15 inženjera i 10 tehničkih poslovođa, a godinu kasnije tivatsko brodogradilište dobija i drugi, još veći plutajući dok nosivosti 7.000 tona. Nabavljen je i ronilački remorker sa 12 kompleta teških ronilačkih odijela pa je u Arsenalu osno-vana i ekipa za izvođenje spasilačkih radova na moru, podvodnih radova na brodovima i hidro-građevinskih radova na obali i gatovima.

Putnički parobrod Karađorđe na doku Arsenala, foto: Privatna arhiva

Od 1930. u Arsenalu je počela samostalna izgradnja manjih drvenih brodova - kutera i motornih čama-ca, pa je u tu svrhu čamčarska radiona opremljena sa tzv. traserskom salom. Godinu kasnije Arsenalu je povjeren i vrlo komplikovan posao remonta i potpune obnove jednog od najvećih jugoslov-enskih putničkih parobroda - “Karađorđe” koji je teško oštećen u sudaru sa italijanskim brodom “Francesco Morossini” u Dalmaciji, a od 1932. tivatsko brodogradilište preuzima na održavanje i najmoderniji i najveći jugoslovenski ratni brod - novosagrađeni razarač “Dubrovnik”.

No. 31 januar 2020 67


Razarač Dubrovnik na doku Arsenala, foto: Privatna arhiva

Gradi se nova, druga po redu električna centrala i velika nova brodoželjezna radiona, a 1934. Arsenal

uspješno završava i tzv. veliki remont podmornice “Hrabri” pri čemu uspostavlja svoju specijalizaciju za održavanje podmornica po kojoj će biti poznat narednih nekoliko decenija. Uz dva osnovna - mašinski i brodograđevni biro, u Arsenalu tada djeluju i maritimni, hemi-jski, ekonomski i skladišni odsjeci, te odsjek za municiju i konstrukcioni biro, osnivaju se nove radionice jedrarsko-užetarska, elektrotehnička, kisikana, alatnica i finomehanika, a konstruktori Arsenala razrađuju čitav niz novih projekata - od rekonstrukcije postojećih ili gradnje novih ratnih i pomoćnih brodova i raznovrsnih manjih plovila, do izrade autobuskih karoserija na kamionskim šasijama. Do pred Drugi svjetski rat Arsenal se razvio u remontno brodogradilište sa preko 1.560 rad-nika u kome su se mogli obaviti svi podvodni i nadvodni radovi na brodovima manje i srednje veličine, remontovati svi glavni i pomoćni motori osim turbina, te popraviti kotlovi, elektroagregati i slično, dok su se u Lepetanima i na Opatovu mogli raditi svi remontni radovi na artiljerijskom naoružanju manjeg i srednjeg kalibra i raznim vrstama podvodnog oružja. Kao tehnološki veoma značajni i kompleksni poslovi koje je Arsenal tih godina odradio, izdvajaju se izrada novog tzv. lakog trupa za podmornicu “Nebojša” i novih sapnica za glavne parne turbine tuipa “Yarrow” razarača “Dubrovnik”. Posao odrađen na “Dubrovniku” bio je tada i za evropske okvire, pravi tehnološki poduhvat.

STOGODIŠNJICA U ZNAKU VRIJEDNOG ZDANJASvoju stogodišnjicu 1989. MTRZ je pored ostalog, obilježio otvaranjem reprezentativ-nog, više od deset miliona dolara vrijednog zdanja Doma JNA u Tivtu koji je Arsenal sa-gradio i opremio sopstvenim novcem. Velika mermerno-staklena i potpuno klimatizovana zgrada upečatljivog dizajna, opremljena je tadašnjom najmodernijom tehnikom. U njoj se nalazi multifunkcionalna dvoranu sa preko 600 mjesta, restoran, garderoba, otvoreni amfiteatar, automatska kuglana, biblioteka, učionice, prostorije za stoni tenis i bilijar, te čitav kompleks otvorenih sportskih terena. Koliko je ta zgrada reprezentativna, govori i to što ju je novi vlasnik Aesenala, kompanija Adriatic Marinas kojoj je Vlada 2007. za 3,26 miliona eura prodala tivatsko vojno brodogra-dilište i 60 odsto njegove pokretne imovine, i danas koristi kao svoje korporativno sjedište i upravnu zgradu u kojoj radi menadžment Adriatic Marinasa, održava sastanke i prima svoje istaknute strane poslovne partnere.


No. 31 januar 2020 69

Njemačko razaranje Arsenala, 1944, foto: Privatna arhiva

Na početku Drugog svjetskog rata, Arsenal su u aprilu 1941. bombardovali italijanski avioni ali mu nisu nanijeli veća oštećenja. Do kraja rata njime upravljaju Italijani, a Njemci su prilikom povlačenja iz Boke temeljito razorili Arsenal i potopili oba plovna doka kao i sve brodove koji su se u njemu zatekli. Njemci su minirali i sve objekte Arsenala na obali, ali su hrabre i požrtvo-vane grupe radnika pokidale električne kablove i time spriječile neprijatelja da, prije povlačenja iz Tivta, sve digne u vazduh. Tokom rata, poginuo je ukupno 121 radnik Arsenala. Radnici su pravili razne sabotaže ili su bili pripadnici partizanskog pokreta, a njih 256 bilo je zatočeno u raznim fašističkim logorima.

Njemačko razaranje Arsenala, 1944, foto: Privatna arhiva

Po oslobođenju Tivta 21. novembra 1944. odmah kreću i brojne dobrovoljačke akcije radnika Arsena-la u obnovi razorenog i porušenog brodogradilišta i vađenju potonulih brodova iz akvatorijuma Ar-senala. Nakon dvomjesečnog skoro danonoćnog rada, Arsenal je raščišćen i djelimično osposobljen za rad, iz mora je izvađen dok od 1.700 tona i dvije dizalice a postepeno se obnavljaju radionice, te broj radnika raste sa samo 197, koliko ih je bilo u decembru 1944, na 576 u aprilu 1945. Počinju i remonti prvih brodova pa ih je pet popravljeno na vrijeme da učestvuju u Prvomajskom de-fileu 1945. u Tivatskom zalivu. Tri od pomenutih brodova dobili su imena “Udarnik”, “Sloboda” i “Drug”. Narednih godina Arsenal je, kao glavna remontna baza nove, socijalističke Jugoslovenske Ratne Mornarice, mjesto gdje se “u život vraćaju” mnogi stari brodovi Kraljevske Mornarice, poput školskog broda - jedrenjaka “Jadran”, koji je u formi ogoljenog trupa bez jarbola dotegljen nakon rata u Tivat iz Venecije gdje su ga Njemci i Italijani pretvorili u most na jednom od venecijanskih kanala. Iako originalne tehničke dokumentacije nije bilo, ogromnim zalaganjem inženjera i rad-

No. 31 januar 2020 69


nika Arsenala, a posebno uz sjećanja čuvenog stolara Josipa Nikolića iz Donje Lastve koji je na “Jadranu” plovio Atlantikom i radio na tom brodu u Arsenalu prije rata, “Jadran” je u Tivtu od 1947. do 1949. obnovljen i vraćen u originalno stanje. Već 1950. Arsenal dostiže proizvodni i tehnički nivo koji je imao prije rata, nakon čega slijedi ubrzani razvoj i osvajanje novih proizvodnih i remontnih programa - od remonta benzinskih motora “Pack-ard” sa torpednih čamaca tipa “Higgins” kakvih je JRM u jednom razdoblju imala čak oko 100, preko rekonstrukcija patrolnih brodova, minolovaca i mi-nopolagača, do kompleksnih generalnih remonta dva britanska razarača “Kempenfelt” i “Wager” koji postaju razarači JRM pod imenima “Kotor” i “Pula”. Godina 1953. je simbolična jer Tivat tada ostaje bez željeznice koju je ovaj grad imao u obliku malih vagoneta koji su se, vučeni malim dizel-lo-komotivama kretali po internim tračnicama unutar Arsenala, prevozeći materijal i radnike. Tračnice se skidaju i njih zamjenjuju nove, motorne karete, a slijedi i gradnja čitavog niza novih i modernih radionica i postavljanje portalnih dizalica na operativnoj obali. Od 1965. Arsenal pokreće vlas-titu proizvodnju novih sredstava ratne tehnike i naoružanja, jer tada u Artiljerijskom pogonu Lepetane kreće proizvodnja osvjetljavajućih raketa “svitac” kalibra 128 mm.

Detalj iz Arsenala, 1960, foto: Privatna arhiva

Tivatski Arsenal krajem šezdesetih zapada u iz-vjesnu poslovnu krizu jer je JRM u međuvremenu u Šibeniku otvorila i svoj drugi remontni zavod kojem je povjerila održavanje većine svojih modernih novih brodova - raketnih čamaca “Osa” i torpednih čamaca “Shershen” sovjetske proizvodnje. Arsenal tada svoja vrata u većoj mjeri otvara trgovačkoj mornarici i privredi što za posljedicu ima i po-jačane aktivnosti njegovog konstrukcionog biroa i projektanata, jer ti poslovi zahtijevaju kompletan inženjering. Arsenal razvija nove proizvodne pro-grame i započinje izradu aluminijumskih sklopivih pontonskih desantnih mostova za potrebe cijele JNA, konstruiše i proizvodi nekoliko tipova sopst-venih protivgradnih raketa, a po vlastitm projektu, Arsenal gradi i dva tipa jezerskih patrolnih čamaca za JRM i mornaricu Tanzanije.

Prva plovidba novog patrolnog čamca sagrađenog sedamdesetih u Arsenalu, foto: Privatna arhiva

Manji, tip PČ-16, bio je sljedećih karakteristika: deplasman: 22,96 / 24,07 tona, dimenzije: 17,04 x


No. 31 januar 2020 71

3,6 x 1,6 m, pogon: dizel motori MWM, 2x170 kW, brzina (ekonomska i maksimalna): 21,5/28,1 km/h, daljina plovljenja: 2.700 km, autonomnost: 10 dana, broj članova posade: sedam, vrsta gradnje: čelik-aluminijum, utrošak goriva (kg/h): 8,3/89,2, naoružanje: jedan top kalibra 20mm M-71, ratni boje-vi komplet: 20 mm metak -720 kom, brodske zalihe: vode 0,1 t, goriva 2,1 t, brodska sredstva i uređaji: radar “DECCA” 101, radio predajnik RD-1/E, radio telefon UKT-FM 66/17, dva radio telefona UKT-FM 66/13. Takvih je izgrađeno ukupno šest brodova za JRM koji su (po dva) služili u graničnim jedinicama na Skadarskom, Ohridskom i Prespanskom jezeru.Za izvoz u Tanzaniju je građen nešto malo veći brod, tip PČ-18, a čiji je trup produžen za oko dva metra u odnosu na varijantu PČ-16, kako bi se na krmu broda mogao ugraditi još jedan top kalibra 20 mm M-71.U saradnji sa Brodarskim institutom u Zagrebu i drugim institutima JNA, razvija se i u Tivtu proizvodi čitav niz novih sredstava ratne tehni-ke i naoružanja: višecijevni raketni lanser M-63 “plamen”, diverzantske podvodne mine, akustič-no-indukciona na dnu ležeća protivbrodska mina, mina-priljepka, protivdiverzantska ručna bomba, lutajuća rječna mina, jednocijevni i četvorocijevni protivavionski topovi kalibra 20 mm…

Sovjetski ratni brod na doku Arsenala, foto: Privatna arhiva

Libijski ratni brod na doku Arsenala, kraj osamdesetih, foto: Privatna arhiva

Remont periskopa podmornice u Arsenalu, foto: Privatna arhiva

No. 31 januar 2020 71


Testiranje novoproizvedenih protivbrodskih mina u Arsenalu, foto: Privatna arhiva

Po stvaranju neophodnih zakonskih pretpostavki, Arsenal od 1974. počinje da radi i za strane ratne mornarice i ostvaruje izvanredne devizne prihode. Od tada pa do 1992. u Tivtu je remontovano neko-liko desetina podmornica tipa “Foxtrot” mornarica SSSR-a i Libije, kao i više velikih sovjetskih matičnih brodova za podmornice tipa “Don” i “Ugra”, te jedan pomoćni brod RM SAD. Koliko su to bili unosni poslovi, pokazuje i podatak da je račun za remont posljednjeg sovjetskog broda koji je iz Tivta isplovio 1992. kada se SFRJ već bila raspala u ratu, iznosio čak 25 miliona konvertibilnih dolara.

Detalj iz motorne radionice osamdesetih, foto: Privatna arhiva

Proizvodnja raketa u Arsenalu, foto: Privatna arhiva

U tom periodu razvoja nabavljena su dva nova moderna plutajuća doka - veliki, nosivosti 12.500 tona 1976. godine iz SSSR-a i manji, nosivosti 3.500 tona 1981. iz brodogradilišta u Trogiru, napravljen je i opremljen čitav niz novih modernih radionica, laboratorija, ispitnih stanica, infrastrukture kao i moderni sinhro-lift za podizanje iz mora brodova i podmornica teških do 1.000 tona. Kriza izazvana ratovima u bivšoj SFRJ i sankcijama UN prema Srbiji i Crnoj Gori skoro da je nekada moćni Arsenal devedesetih bacila na koljena, ali je MTRZ opet početkom XXI vijeka bio na uzlaznoj putanji. Otvoreno je inostrano radilište pa su desetine radnika Arsenala odlazile u Libiju gdje su u Tripoliju i Bengaziju remontovali čitav niz libijskih ratnih brodova i podmornica i opet zarađivali značajan novac, a u Tivtu je generalno remontovano i rekonstruisano pet raketnih čamaca tipa “Osa” koje je SCG prodala Egiptu kao i sedam mobilnih obalnih protivbrodskih raketnih sistema “Rubež” koji su takođe prodati Egipćanima. Para-lelno, radilo se i na remontima stranih trgovačkih brodova, pa je budućnost tivatskih brodograditelja opet izgledala prilično ružičasto i izvjesno.


No. 31 januar 2020 73

Arsenal osamdesetih, foto. Privatna arhiva

Arsenal devedesetih, foto: Privatna arhiva

Arsenal pred zatvaranje 2005, foto: Privatna arhiva

Sve je međutim, prekinula iznenadna odluka Vlade Crne Gore da Arsenal zatvori i proda kanadskom multimilijarderu Piteru Manku, kao u najvećoj mjeri gotovu marinu za mega jahte te plac za gradnju luksuznih stanova za prodaju na tržištu.To nisu mogli spriječiti ni brojni štrajkovi radnika, ni protesti tokom kojih je na ulice Tivta, braneći Arsenal, izašlo više ljudi nego što je u tom gradu prije toga protestovalo u zadnjih 100 godina.Posljednja stranica bogate istorije tivatske vojne brodogradnje ispisana je prvog jula 2007. kada je Arsenal preuzeo novi, privatni vlasnik - kompanija Adriatic Marinas, a preko njegove kapije zauvijek su, uz otpremnine, otišla posljednja 472 radnika koji su dobili otkaze. Nekadašnji gigant i bez konkurencije, najkompleksnije industrijsko preduzeće u Crnoj Gori - Arsenal, ubrzo je sravnjeno sa zemljom i osim par objekata poput nadstrešnice sinhro-lifta i stare austrougarske pilane, koja je pretvorena u muzej, gotovo ništa više na ovom dijelu obale Tivta ne govori o bogatoj tradiciji vojne brodogradnje u Tivtu, dužoj od jednog vijeka.

Siniša LUKOVIĆ

No. 31 januar 2020 73


RAZGOVOR: PROF. DR RIFAT R. ALIHODŽIĆ, DIPL.INŽ.ARH.

ZASLUŽENI OMAŽ BARSKOJ MASLINI

INTERVIEW: PROF. RIFAT R. ALIHODŽIĆ, ARCHITECT

HOMAGE TO OLIVE OF TOWN OF BARThe cornerstone for the Olive House building was laid in Bar at the end of last year, and we are talking with the author of the project, prof. Rifat R. Alihodžić, about the concept of future center for all olive growers. The Olive House is designed as an administrative and educational center, a building that will have a smaller olive processing section and will be open to all Montenegrin olive growers and tourists who could attend the complete process of obtaining olive oil. The House of Olives will produce and pack oil, hold educational workshops and seminars, and according to the announcement from the Government of Montenegro, which is behind the project, the planned 1,080m2 building should be completed by the end of August 2020.“Such tasks require rational and thoughtful creation if you are aware that you are adding a new but most visible architectural layer, so the task has to be approached with a lot of care,” said prof. Alihodžić, PhD.

Kuća maslina, objekat u širem kontekstu, foto: Privatna arhiva

Kamen temeljac za objekat Kuća maslina položen je u Baru krajem prošle godine, a o konceptu budućeg centra svih maslinara

Crne Gore za Pogled razgovaramo sa prof. dr Rifatom R. Alihodžićem, autorom projekta. Kuća maslina projektovana je kao administrativni i edukativni centar, objekat koji će imati manji pogon za preradu maslina i biti otvoren kako za sve crnogorske maslinare tako i za turiste koji bi mogli da prisustvuju kompletnom pro-cesu dobijanja maslinovog ulja. U Kući maslina proizvodiće se i pakovati ulje, održavati eduka-

tivne radionice i seminari, a prema najavama iz Vlade Crne Gore, koja stoji iza projekta, objekat predviđene površine od 1.080m2 trebalo bi da bude završen krajem avgusta 2020.

Kuca maslina projektovana je kao administrativni i edukativni centar, objekat koji ce imati manji pogon za preradu maslina i biti otvoren kako za sve crnogorske maslinare tako i za turiste

No. 31 januar 2020 75

Prof. dr Rifat R. Alihodžić, dipl.inž.arh, foto: Privatna arhiva

U Baru je počela da se gradi kuca svih maslinara Crne Gore - Kuca maslina - jedinstven projekat na našem prostoru koji potpisujete zajedno sa Jasminom Salkovic i Elvirom Muzurovic. Koliki je bio izazov uci u jednu ovakvu priču?“Svaki projekat podrazumijeva visok stepen odgovornosti jer trajno, ili na duži period, utiče na zatečeni ambijent. Uspjelim objektom dajete doprinos, dakle aktivirate zatečene vrijednosti a može se desiti da ga i degradirate. Lokacija u Starom gradu Baru je osjetljiva i obavezuje sa više aspekata. Direktno korespondira sa tvrđavom i podgrađem u širem kontektsu, pa će sa njima činiti jedinstvenu cjelinu. Takođe se ispostavilo da nije riječ samo o fizičom kontekstu već o nečemu što ima veoma bogatu, istorijsku dubinu. Svijest o tim činjenicama nameće pov-ećanu odgovornst a izazov je, onda, svakako tu.

Ovakvi zadaci zahtijevaju racionalno i promišl-jeno kreiranje ako ste svjesni da dodajete novi, ali najvidljiviji arhitektonski sloj, pa se zadatku moralo pristupiti sa puno pažnje iako se radi o objektu od svega 1.080 m2 površine.”

Maslina, centralni dio kompozicije, foto: Privatna arhiva


AFIRMISANJE TRADICIONALNIH VRIJEDNOSTI

Mikrotrg sa maslinom kao centralnim motivom, foto: Privatna arhiva

Kuca maslina, kako je najavljeno, bice edu-kativni i administrativni centar sa pogonom za preradu maslina i prodajno-izložbenim prostorom za turiste i sve posjetioce koji žele da vide kompletan proces dobijanja maslinovog ulja. Koje arhitektonsko rješen-je Vam se nametnulo kao idealno kada je riječ o unutrašnjem prostoru objekta?“Ovo je kuća udruženja maslinara Crne Gore čiju izgradnju finansira naše Ministarstvo poljoprivrede. Objekat je po funkciji višes-lojan, a nadamo se, da će svojim potenci-

jalom prevazići projektni zadatak i postati jedna od tačaka na koju će se dolaziti, jer afirmiše niz tradicionalnih vrijednosti ovog podneblja. Proizvodnja maslinovog ulja, u okviru objekta, edukativnog je i privred-nog karaktera. Proces proizvodnje, u svim fazama, mogu pratiti i posjetioci. Pred-viđen je i prodajni prostor sa degustacijom, ne samo maslinovog ulja, nego i drugih tradicionalnih proizvoda ovog kraja. Tu su i prostorije za seminare, edukaciju i infor-macije proizvođača i posjetilaca. Tražene funkcije opredijelile su prostorni koncept čiju suštinu čine dvije pješačke ulice koje se ukrštaju na mikrotrgu sa maslinom kao centralnim motivom. Ovaj prostor se ‘izliva’ preko širokog stepeništa na padinu prema ulici gdje je formirana lučna kapija sa ciljem da doprinese osjećaju svečanog ulaska u čarobni svijet masline. Duh Mediterana, ovdje prisutan na specifičan način, riznica je iz koje nije bilo teško izvući nešto čime bi se podcrtao ‘genius loci’”.

Tražene funkcije opredijelile su prostorni koncept čiju suštinu čine dvije pješačke ulice koje se ukrštaju na mikrotrgu sa maslinom kao centralnim motivom

No. 31 januar 2020 77

Atraktivnost koju nosi objekat pojačava i sama lokacija na kojoj ce biti smješten. Koliko je i kako na oblikovanje projekta uticalo postojece okruženje? “Mikrolokacija Kuće maslina je atraktivna padina na uglu, izložena vizurama sa više dominant-nih pozicija. Blizina Stare čaršije, u podgrađu sa pijacom, na kojoj se održava tradicionalna maslinijada, dodatno obavezuju kao i njena, čovjekomjerna arhitektura. Ovi faktori su ot-vorili pitanje razmjere, adekvatne kompozicije a svakako i mikrourbanizma na samoj lokaciji objekta. Radi balansa masa po vertikali, jedna etaža je podrumska. Ako se pogleda osnovna prizemlja uočavaju se tri cjeline locirane oko dvije pješačke staze gdje je, ne slučajno, centralni motiv maslina. Ovako kreiran prostor zamišljen je da stvori ugodnu atmosveru za razne događaje i susrete. Kompozicija sprata je objedinjena u razigran volumen što predstavlja transpoziciju spontanih krovova, prisutnih, u podgrađu tvrđave Starog grada. Imajući predhodno u vidu, mislim da je objekat nastao kao produkt selektovanih uticijanih faktora okruženja.”

Osnova prizemlja objekta Kuća maslina, foto: Privatna arhiva

Projektom ste postigli sinergiju tradicionalnog i modernog. Centralni motiv urbanog prostora je drvo masline koje pravi kopču sa pričom starom preko dvije hiljade godina. Možete li nam približiti Vašu zamisao, Vaše rješenje objekta koji bi krajem avgusta (2020) trebao da bude u potpunosti završen?“Propuštanje masline, kroz kružni otvor krova, formira živi prostorni akcenat koji treba da doprinese dijalogu novoprojektovanog sa onim što su već, u okruženju, stvorili priroda i ljudska ruka. Maslina nije samo pitanje egzistencije ovdašnjeg čovjeka već nosi dublja simbolička značenja još iz vremena Antičke grčke. Sav život Starog Bara i njegove okoline vezan je za maslinu, kao što je to slučaj na cijelom Mediteranu. To je inspirisalo na uvođenje ovog stabla u centar prostorne dispozicije, ali je to i zasluženi omaž barskoj maslini, staroj više od dva milenijuma. Time se ovaj objekat konektuje na već uspostavl-


jene vrijednosti, ovog podneblja, ne samo kao građena struktura.”

Transpozicija tradicionalnog, foto: Privatna arhiva

Kuca maslina “locirana je uz Stari grad Bar, među gustim maslinjacima na padini sa vizur-ama prema moru”. Koliko Vam je bogatsvo postojeceg pejzaža “nametnulo” rješenje kada je izbor metrijala u pitanju?“Naslijeđena arhitektura vas može navesti da uđete u zonu komfora i posegnete za imitaci-jom zatečenog, što svakako vodi u arhitek-tonski folklor i puko imitiranje. Teži put je, a on vodi ka pravom cilju, posezanje za prin-

OŽIVLJAVANJE VRIJEDNIH, URBANIH AGLOMERACIJAKada analizirate duh, tradiciju, kulturu crnogorskog prostora, na koji projekat pomislite kao sljedeci koji treba real-izovati?“Antropolozi kažu da su, brojčano, mali narodi samoljubivi i da je glorifiakcija svih vrijednosti, koje im pripadaju, oblik kompenzacije. Ali, kada tvrdimo da je crnogorski porostor izuzetan dragulj to stvarno nije slučaj. Nevjerovatne razlike i sprecifičnosti na svakom koraku daju šanse koje mi, na žalost, nedovoljno afirmišemo. Svaku generaciju studenata vodim u Godinje i druge, vrijedne, ur-bane aglomeracije po našoj zemlji. One zavređuje da budu oživljene na pravi način i podržane novim objektima, pro-jektovanim sa istim senzibilitetom. To su izuzetne šanse naše struke i našeg pros-tora, tako da je svaka nova ideja sljedeći izazov. Završili smo, nedavno, turističku valorizaciju Đalovića pećine sa pratećim objektima kod Bijelog Polja. Tu smo, za arhitektonsku praksu, sebi postavili neu-običajen zadatak: da se naša intervencija u tom prostoru što manje vidi.”

“Kreiran prostor zamišljen je da stvori ugodnu atmosveru za razne događaje i susrete. Kompozicija sprata je objedinjena u razigran volumen što predstavlja transpoziciju spontanih krovova, prisutnih, u podgrađu tvrđave Starog grada. Imajuci predhodno u vidu, mislim da je objekat nastao kao produkt selektovanih uticijanih faktora okruženja”, ističe Alihodžic

cipom transpozicije. To podrazumijeva kritičko uočavanje modusa tradicionalnog građenja i primijenjenih materijala koji se, projektantskim procesom, prevode u savremeni arhitektonski jezik. Ovaj način razmišljanja odabrali smo u svim segmentima komponovanja, sa težnjom da stvorimo objekat koji pripada sadašnjem vremenu ali i uvažava ono vrijedno u zatečenom miljeu. Osunčana lokacija sa kvalitetnim vizurama

No. 31 januar 2020 79

i pristupom zahtijevala je adekvatan odgovor. To je sa naše starne prepoznato i, nadamo se, rezultiralo objektom kojim ima ekstrovertan odnos prema okolnim vrijednostima.”

Dvorište sa maslinom

Pasarela, foto: Privatna arhiva

Kao neko ko se vec dugo bavi estetskim i funkcionalnim oblikovanjem prostora, koliko je složeno učiniti ove odrednice podjed-nako dominantnim, posebno u poslovnim

objektima kao što je Kuca maslina?“Svaki arhitektonski objekat predstavlja složen zadatak i zaslužuje da mu se priđe sa punom ozbiljnošću jer je prostor potrošna kategorija a sve što izgradimo dugo traje. Crnogorski prostor, sa svojim specifičnostima, traži rafiniran stav prema svakom objektu bez obzira na lokaci-ju i namjenu. Projektantski proces podrazumijeva oz-biljno promišljanje sa dosta

kompromisa u smislu selekto-vanja bitnog od nebitnog. To je lakše reći nego ostvariti ali ako smo svjesni da je to dobar put lakše nalazimo cilj. Svaki arhitektonski objekat, bez ob-zira na namjenu, može dobiti punu estetsku afirmaciju i tu nema apriornog elitizma.”

Jelena PAVIĆEVIĆ TATAR


CRNOGORSKI NASTUP NA ČETVRTOM BALKANSKOM ARHITEKTONSKOM BIJENALU

ISTAKNUTO MJESTO NA REGIONALNOJ SCENI

MONTENEGRO AT THE FOURTH BALKAN ARCHITECTURAL BIENNIAL

PROMINENT POSITION ON THE REGIONAL SCENEAt the fourth Balkan Architectural Biennale (BAB) Montenegro showed, first of all, that our architectural, urban and design profession, in the broadest sense, have capacity and its place on the regional stage because it can obviously display representative segment of its accomplishments beyond the borders of our state. The brightest point of the Montenegrin appearance at last year’s BAB is the Grand Prix in the Architecture category awarded to Ivan Milošević (AIM studio) for the project of Local community center Gošići (Luštica).Montenegro had the honour to be the first BAB host country. Director Stojanović invited the architectural-urban and design profession of the state of Montenegro to present itself with projects that are realized, and he appointed Sonja Radović Jelovac as the selector and commissioner of Montenegro at the BAB.

Tatjana Mrđenović, komesarka BAB-a; Ivan Milošević, laureat Grand Prix-a BAB-a u kategoriji Arhitektura; Sonja Radović Jelovac, komesarka i selektorka nastupa Crne Gore na BAB-u 2019. i Saša Marčeta, pokrovitelj BAB-a 2019.

Crnogorski nastup na četvrtom Balkanskom arhitektonskom bijenalu (BAB, Balkan Archi-tectural Biennale) pokazao je, prije svega, da

naša arhitektonska, urbanistička i dizajnerska stru-ka, u najširem smislu, posjeduje kapacitet i da ima svoje mjesto na regionalnoj sceni jer je očigledno u stanju da bez imalo zazora predstavi reprezentativni segment svog djelovanja izvan granica naše države.

Ivan Milošević, Multifunkcionalni objekat Mjesne zajednice Gošići, Grand Prix BAB 2019. u kategoriji Arhitektura, foto: Relja Ivanić

Najsvjetlija tačka crnogorskog nastupa na prošlogo-dišnjem BAB-u je Grand Prix u kategoriji Arhitektura, koji je dodijeljen Ivanu Miloševiću (AIM studio) za

No. 31 januar 2020 81

projekat Višenamjenskog prostora sa sportskim sadržajima u Gošićima (Luštica).

Ivan Milošević, Multifunkcionalni objekat Mjesne zajednice Gošići, Grand Prix BAB 2019. u kategoriji Arhitektura, foto: Relja Ivanić

Treba dodati, podsjećanja radi, da je u decembru 2018. godine, isti projekat nagrađen i na Trećem crnogorskom Salonu arhitekture i to Nagradom u kategoriji Realizacije.

Sonja Radović Jelovac, komesarka i selektorka nastupa Crne Gore na BAB-u 2019.

Ipak, značaj samog nastupa Crne Gore na BAB-u, sama činjenica da su predstavnici Crne Gore dosto-jno reprezentovali našu državu na BAB-u, nadilazi individualne doprinose – uključujući i doprinos Sonje Radović Jelovac (Studio Synthesis), komesarke i selektorke crnogorskog nastupa na BAB-u, koja je osmislila, organizovala i realizovala crnogorski nastup i time još jednom dokazala da je dorasla svim izazovima. BAB je regionalni, kompleksni stručno-naučni događaj koji se održava u Beogradu. Primarni cilj bijenala ogleda se u promociji arhitektonske, urbanističke i dizajnerske prakse i teorije (kritičke misli) uz centralnu izložbu, naučnu konferenciju, sajam investicija i brojne propratne sadržaje poput tematskih izložbi i predavanja eminentnih pojedi-naca, te tzv. Arhitektonskog bioskopa, radionica i performansa. BAB je zapravo platforma koja nudi čitave serije odgovora na suštinski važno pitanje: što se dešava na stručnom planu - konkretno, na poljima arhitekture, urbanizma i dizajna na ovim (našim) prostorima?Ovogodišnji BAB je realizovan od 14. do 21. novem-bra prošle godine u partnerstvu sa Fondacijom “Saša Marčeta”, humanitarnom i neprofitnom or-ganizacijom koja doprinosi razvoju i popularizaciji kulture, umjetnosti i nauke. Fondacija je, posebno za ovu priliku, privremeno otvorila vrata Bioskopa “Balkan”, istorijskog zdanja koje je podignuto 1870. godine i koje se, trenutno, nalazi u fazi sveobuh-vatne rekonstrukcije. Ta činjenica ni na koji način nije uticala na nesmetano odvijanje manifestacije – upravo suprotno, prostor je odisao nekom lakom, nepretencioznom sofistiranošću što nije teško uočiti čak i na fotografijama.

Najsvjetlija tačka crnogorskog nastupa na prošlogodišnjem BAB-u je Grand Prix u kategoriji Arhitektura, koji je dodijeljen Ivanu Miloševicu (AIM studio) za projekat Višenamjenskog prostora sa sportskim sadržajima u Gošicima (Luštica)


Marko Stojanović, direktor BAB-a

Iza BAB-a stoji tandem: Tatjana Mrđenović, kome-sarka, i Marko Stojanović, direktor. Tema ovogo-dišnjeg bijenala, a ujedno i tema Međunarodne konferencije, koja je održana na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu bila je “De-kodiranje Balkana” (Decoding Balkan). Temu je postavila komesarka Mrđenović i predložila da “razlaganje i rasklapanje obrazaca interpretacija koncepcije kritičkog regionalizma na način kako ga je uspostavio Kenet Frempton (Kenneth Framp-ton), a preuzeo i razradio Ranko Radović” – bude okosnica bijenala. Uz osjetno sadržajniji i raznovrsniji program, jedna od novina na prošlogodišnjem BAB-u bilo je uvođenje kategorije Zemlje domaćina. Čast da bude prva Zemlja domaćin BAB-a pripala je Crnoj Gori. Direktor Stojanović je pozvao arhitektonsko-urbanističku i dizajnersku struku države Crne Gore da se predstavi realizovanim ostvarenjima i projektima, a za selek-torku i komesarku crnogorskog prisustva na BAB-u imenovao je pomenutu Sonju Radović Jelovac, što je bila, ispostaviće se, dobra odluka. Sumnjam da bi neko drugi, u tom trenutku, bolje odgovorio na vrlo složeni izazov predstavljanja CG na BAB-u od gospođe Radović Jelovac.

Aleksandar Bogdanović, ministar kulture u Vladi Crne Gore, govori na otvaranju BAB-a 2019.

Stojanović je pozvao i Ministarstvo kulture da “prezentuje svoje aktuelne aktivnosti na polju val-orizacije baštine države Crne Gore”. Poziv da Crna Gora bude Zemlja domaćin BAB-a 2019. podržala je Vlada CG, a institucionalnu podršku pružilo je Ministarstvo kulture, u ulozi pokrovitelja, i u saradnji sa Savezom arhitekata Crne Gore. U to ime, čast da 14. novembra, u 18:00 sati, otvori ovogodišnji BAB pripala je Aleksandru Bogdanoviću, ministru kulture u Vladi Crne Gore.Ministar Bogdanović je tom prilikom, između ostalog, istakao i da tema “Decoding Balkan” nudi mnogo prostora za diskusiju. “Riječ je o naizgled jednostavnom sloganu”, rekao je ministar, “koji sabira kompleksne motive i izazove, a koji u svojoj srži motiviše na zajed-nička promišljanja u pravcu ostvarenja jedinstvenog cilja. A ovoga puta, cilj je jasan – pronicanje do odgov-

Čast da bude prva Zemlja domacin BAB-a pripala je Crnoj Gori. Direktor Stojanovic je pozvao arhitektonsko-urbanističku i dizajnersku struku države Crne Gore da se predstavi realizovanim ostvarenjima i projektima, a za selektorku i komesarku crnogorskog prisustva na BAB-u imenovao je Sonju Radovic Jelovac

No. 30 oktobar 2019 83

ora koji bi vodili ka novom trendu, ka prevazilaženju izazova koji je danas zajednički imenitelj mnogim regijama u okviru Balkanskog poluostrva – kako naći mjeru i ideal u spoju tradicije i inovacije i kako dostići punu kompatibilnost između našeg impresivnog kulturnog i arhitektonskog nasljeđa i tendencija ovovremene, moderne arhitekture”.Na pitanje koje je postavio ministar Bogdanović nemoguće je odgovoriti, niti ga je moguće sagledati, izvan ukupnog konteksta planiranja u CG, odnosno djelovanja u prostoru i zakonske regulative koja pokriva tu oblast. A taj kontekst upućuje, prije svega, na nužnu koordinaciju i zajedničko djelovanje svih institucija u čijoj je nadležnosti donošenje odluka koje rezultiraju djelovanjem u prostoru. Uloga

REKONSTRUKCIJA BIOSKOPA “BALKAN”

Saša Marčeta, pokrovitelj BAB-a, pored makete budućeg prostora Bioskopa “Balkan” u Beogradu

Istorijsko zdanje Bioskopa “Balkan” u Beogradu, zdanje u kojem su realizovani centralni programi četvrtog “Balkanskog arhitektonskog bijenala”, nalazi se na adresi Braće Jugovića 16 u samom centru grada, a podignuto je 1870. godine. Zdanje se sastoji iz tri dijela od kojih je jedan, velika sala, dozidan kasnije. Zdanje je, u prvo vrijeme, služilo kao hotel, da bi, vremenom, imalo različite namjene. Kao posebno značajan, izd-vaja se podatak da je 1899. godine u velikoj sali tog

zdanja, u istoj sali u kojoj je realizovan četvrti BAB, prikazan prvi film u Beogradu. Pomenuta sala postaje isključivo bioskopska 1912. godine, a bioskop je naz-van “Balkan” 1928. godine. Bioskop je 1984. godine upisan u Katalog nepokretnih kulturnih dobara na području grada Beograda (koji vodi Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda), a upisan je i u Centralni registar nepokretnih kulturnih dobara Re-publike Srbije (koji vodi Republički zavod za zaštitu spomenika kulture), a tom prilikom je, što je posebno važno, zaštićena i njegova namjena. Bioskop je radio sve do 2010. godine kada je zatvoren. Saša Marčeta je pokrenuo projekat sveobuhvatne re-konstrukcije Bioskopa “Balkan” 2017. godine u saradnji sa Gradskim sekretarijatom za kulturu i Zavodom za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, da bi u martu naredne, 2018. godine, projekat bio javno prez-entovan. Bioskop će biti pretvoren u multifunkcionalni, višenamjenski prostor u kojem će se, prvenstveno, organizovati filmske projekcije ali i koncerti, festivali, izložbe, modne revije, predstave, konferencije, okrugli stolovi itd. Marčeta je najavio da će bioskop biti ot-voren na jesen 2020. godine. Autorski tim koji stoji iza idejnog rješenja rekonstrukcije Bioskopa “Balkan” čine Dijana Adžemović-Anđelković, Vladimir Anđelković i Aleksandar Bogojević.

Ministarstva kulture, te direktorata i uprava koje funkcionišu u okviru tog ministarstva, od izuzetnog je značaja, a jedan od svjetlijih primjera adekvatnog i pravovremenog institucionalnog djelovanja je činjenica da je prevladana opasnost da Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora bude izbrisano sa Liste svjetske baštine UNESCO.Komesarka i selektorka Radović Jelovac je u okviru svog obraćanja publici na otvaranju prošlogodišnjeg BAB-a, prisutnima skrenula pažnju na “značaj odgov-ornog i uspješnog partnerstva između institucija sistema, strukovnih organizacija i naučne zajednice, u generisanju znanja, kvaliteta i zajedničkih vrijednosti”, a zatim se pozvala na crnogorske projekte koji su u tom trenutku već bili izloženi u sali bivšeg Bioskopa


“Balkan”, ili će kasnije biti prezentovani, jer su upravo ti projekti indirektno svjedočili o nivou ostvarene saradnje u trouglu: istitucije sistema, strukovne orga-nizacije, naučna zajednica, a svjedočili su, direktno, o sposobnosti komesarke Radović Jelovac da prepozna i izdvoji najreprezentativnije i najafirmativnije momente iz recentne crnogorske arhitektonske, urbanističke i dizajnerske produkcije. Ili, drugim riječima, Radović Jelovac je u Beogradu pokazala najbolje što imamo u pomenutim domenima, što je hvale vrijedan rezu-ltat – sam po sebi. Naravno da bi se mnogo toga moglo prebaciti našim institucijama sistema, našim strukovnim organi-zacijama i našoj naučnoj zajednici, ali ne bi bilo na mjestu, po tim pitanjima, bilo što prebacivati našoj komesarki Radović Jelovac. Njena misija, vezano za BAB, kao manifestaciju koja je bila, dijelom, i revijalnog karaktera, nije bila u tome da ukazuje na brojne sistemske propuste koji direktno ili indirektno pogađaju i struku i prostor CG i da zastupa bilo čije partikularne interese, pogotovo ne svoje, već da predstavi nešto što bi se, uz sve moguće ograde, moglo nazvati oficijelnom crnogorskom urbanis-tičko-arhitektonsko-dizajnerskom scenom.

Božidar Božović, direktor Uprave za zaštitu kulturnih dobara (pri Ministarstvu kulture), govori na BAB-u

Božidar Božović, direktor Uprave za zaštitu kulturnih dobara, govorio je istog dana na temu “Zaštita kul-

turnog nasljeđa arhitekture XX vijeka”, a prikazan je i film “Decoding Montenegro” nastao u produkciji DAA Montenegro.Nisam uspio, ni uz najbolju volju, da na Internet stranici Uprave za zaštitu kulturnih dobara (uzkd.mku.gov.me) pronađem bilo kakvu informaciju koja bi se odnosila na projekte koji se bave zaštitom kul-turnog nasljeđa arhitekture XX vijeka. Nadajmo se, u to ime, da će direktor Božović uskoro prezentovati rezultate koje institucija na čijem je čelu, postiže u zaštiti kulturnog nasljeđa arhitekture XX vijeka – i što planira, po tom pitanju, u budućnosti. Uvjeren sam da bi dio struke, zainteresovan za probleme zaštite arhitektonskog nasljeđa, pogotovo nasljeđa XX vijeka, bio vrlo zahvalan Božoviću kada bi uložio stanoviti napor u ime rasvjetljavanja svoga djelovanja.

Nikola Bada Radonjić, kreativni direktor filma Decoding Montenegro, i Tatjana Mrđenović, komesarka BAB-a

Tema ovogodišnjeg bijenala, a ujedno i tema Međunarodne konferencije, koja je održana na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu bila je “Dekodiranje Balkana” (Decoding Balkan). Temu je postavila komesarka Mrđenovic i predložila da “razlaganje i rasklapanje obrazaca interpretacija koncepcije kritičkog regionalizma na način kako ga je uspostavio Kenet Frempton (Kenneth Frampton), a preuzeo i razradio Ranko Radovic”, bude okosnica bijenala

No. 31 januar 2020 85

Decoding Montenegro je vrlo korektan i vrlo dopadljiv prikaz reprezentativne recentne arhitektonske pro-dukcije na teritoriji CG i to isključivo po kriterijumu kontekstualnog kvaliteta, odnosno nivoa ostvarenog saglasja između arhitekture i konkretnog mjesta gdje se ta arhitektura desila/dešava. Autori odab-ranih objekata, riječ je o desetak realizacija, govore o svojim objektima uz video materijal i slajdove u funkciji islustracija. Film je rađen namjenski za BAB. Nikoli Badi Radonjiću, kreativnom direktoru filma, dodijeljeno je priznanje BAB-a.

Atmosfera u Bioskopu “Balkan” u vrijeme prikazivanja filma Decoding Montenegro

Radonjićev film je interesantan i vrlo informativan ali bih ipak postavio sljedeće pitanje: da li su samo arhitekti, autori – pozvani da govore o svojim djeli-ma? Gdje je tu crnogorska arhitektonska kritika. Da li i kritika zaslužuje svoje mjesto na sceni. To pitanje

REAKCIJA SAVREMENOG KREATIVNOG DUHA NA NASLIJEĐENO STANJEKritički regionalizam je, u najkraćem, pristup arhitektonskoj praksi – ili, kako kaže Frempton u svom čuvenom eseju naslovljenom “Ka kritičkom regionalizmu: Šest tačaka arhitekture otpora” (Towards a Critical Regionalism: Six Points for an Architecture of Resistance – esej je objavljen 1983.) – “fundamentalna strategija” posredo-vanja između uticaja “univerzalne civilizacije” i elemenata koji su “indirektno izdvojeni” iz skupa osobenosti koje neko mjesto čine pre-poznatljivim.

Tatjana Mrđenović, komesarka BAB-a

Riječ je o strategiji povratka mjestu kao jednoj od ključnih arhitektonskih i kulturoloških odrednica. “U tom smislu”, kaže Mrđenović, komesarka BAB-a, “regionalizam se ne tumači kao reak-tuelizacija simbola nacionalnih identiteta... već kao reakcija savremenog kreativnog duha na nasleđeno stanje materijalnih stvari...”.

BAB je platforma koja nudi čitave serije odgovora na suštinski važno pitanje: što se dešava na stručnom planu - konkretno, na poljima arhitekture, urbanizma i dizajna na ovim (našim) prostorima

postavljam kao autor većeg broja članaka – kritika – koje su se odnosile, između ostalog, i na pojedine objekte koji se pojavljuju u Radonjićevom filmu. Neki od članaka koje pominjem, objavljeni su baš na ovom mjestu, u Pogledu, jedinom časopisu u CG u kojem


se, sa stručne strane, obrađuju pojedine, konkretne arhitektonske teme.

Matija Vuković, vođa autorskog tima koji stoji iza Projekta crnogorskog nastupa na EXPO DUBAI 2020.

Narednog dana, 15. novembra, nastupili su redom: Matija Vuković, koji je u svojstvu vođe autorskog tima, a u ime Ministarstva inostranih poslova Crne Gore, predstavio Projekat CG nastupa na EXPO DUBAI 2020, čemu je prethodila kratka diskusija na temu Internacionalizacija i vizibilnost; Ema Ali-hodžić Jašarović je ispred Saveza arhitekata Crne Gore predstavila Projekat Kolektor (prenamjena i revitalizacija nekadašnje toplane u okviru bivšeg fabričkog kompleksa TIK u Podgorici u kulturni hab); Sonja Radović Jelovac i Miloš Popović, direktor Ski-jališta Crne Gore, govorili su u ime Uprave za javne radove/ Skijališta Crne Gore na temu Infrastruktura vs arhitektura – Troglava, Cmiljača i Žarski, a na kraju je Filip Aleksić, Glavni arhitekt Grada Podgorice, predstavio Projekat MIKRO 020 – Rekvalifikacija javnih prostora – ispred Grada Podgorice.Ne znam kako da reagujem na činjenicu da je projekat predstavljanja Crne Gore na EXPO 2020. u Dubaiju prezentovan u Beogradu, a nije prezentovan ili ja ne znam da je prezentovan, a teško da bi mi takvo što promaklo, u Crnoj Gori. Na stranu što konkursni radovi pristigli na Međunarodni konkurs za idejno rješenje postavke izložbe u Nacionalnom paviljonu Crne Gore na Svjetskoj izložbi EXPO 2020. u Dubaiju

koji je žiriran 18. decembra 2018. godine još uvijek nisu prezentovani domaćoj javnosti čak ni u digitalnoj formi. Lijepo bi bilo kada bi se Matija Vuković, u dogledno vrijeme, obratio i domaćoj publici.

Paviljon CG na EXPO 2020, rendering

O Projektu Kolektor sve najbolje, naravno. O temi skijališta ne znam gotovo ništa, moram priznati, a o Projektu MIKRO 020 biće riječi u nekom od narednih brojeva. Trećeg dana BAB-a, 16. novembra, u okviru programa stručnih predavanja iz oblasti arhitekture i dizajna, naslovljenog “Nova konkorda”, govorio je arhitekt Nikola Novaković.

Filip Aleksić, Glavni arhitekt Grada Podgorice, prezentuje Projekat Micro 020

No. 31 januar 2020 87

KULTURA I UMJETNOST NE SMIJU BITI ZATVORENI PROCESI

Aleksandar Bogdanović, ministar kulture u Vladi Crne Gore, na BAB-u

U video poruci koja je objavljena na Twitter profilu Vlade Crne Gore 7. januara ove godine, Aleksandar Bogdanović, ministar kulture, insistira na dva ključna prioriteta koji su odredili djelo-vanje u oblasti kulture u prethodne tri godine. Prvi je bio da se crnogorska umjetnost učini “vidljivijom u regionalnim i širim okvirima”, a drugi se ogledao u težnji da “kultura i umjetnost ne budu zatvoreni procesi, već dostupni svima”. Dodao je da “broj aktera u tim procesima, a uz to i svih onih koji čine auditorijum, nikad nije bio veći”, a kao posebno važno izdvojio je pitanje zaštite našeg kulturno-istorijskog nasljeđa. Kao ključni motiv rada svih kulturnih djelatnika u Crnoj Gori u narednom periodu, Bogdanović izdvaja imperativ da se kultura učini “još dostupnijom svim našim građanima”. U tom kontekstu, sva pitanja koja se tiču našeg prava da budemo upoznati i informisani, kao struka – kao urbanisti i ahitekti, o svemu što je prezentovano na BAB-u u Beogradu, dobija na aktuelnosti... Kultura i umjetnost ne smiju biti zatvoreni procesi.

U okviru BAB-a je organizovana i Međunarodna arhitektonska i dizajnerska izložba. Kurator izložbe je bio Nebojša Glišić, ugledni beogradski arhitekt, uz urednika i urednicu izložbe: Dragana Markovića i Jelenu Nikolić. Ta izložba je takođe bila upriličena u istorijskom zdanju Bioskopa “Balkan”, u central-nom prostoru ovogodišnjeg BAB-a. Publici je u pet kategorija: arhitektura, urbani dizajn, neizvedeni projekti, interijer i dizajn namještaja, predstavljeno više od 220 projekata realizovanih i nerealizovanih te unikatnih komada namještaja iz zemalja regiona.

Međunarodna arhitektonska i dizajnerska izložba, BAB 2019.

U konkurenciji za nagrade su se našla 53 ostvarenja iz Crne Gore, što je za svaku pohvalu, pogotovo ako imamo u vidu da smo na posljednjem, Trećem crnogorskom Salonu arhitekture imali (samo) 74 ostvarenja, a na Drugom Salonu vrlo skromnih 42. Dakle, bilo bi mi neizmjerno drago kada bi kompletan crnogorski nastup na BAB-u 2019. bio repriziran u Crnoj Gori. Bio bi to savršen povod da razmijenimo informacije, utiske i stavove i, što je posebno važno, da govorimo o našoj arhitekturi jer će se, u protiv-nom, opet sve svesti na tzv. individualne poetike...

Borislav VUKIĆEVIĆ, dipl.inž.arh.


PETNAEST GODINA OD SMRTI RANKA RADOVIĆA

POETA PROSTORA“Svako je dužan da prema svojim shvatanjima arhitekture gradi i njenu fizionomiju”

R. Radović

Petnaest godina je od smrti arhitekte, filozofa, univerzitetskog profesora, osnivača Depart-mana za arhitekturu i urbanizam u Novom Sadu, pisca značajnih eseja o arhitekturi i urbanizmu, vrsnog crtača i grafičara. Ranko Radović rođen je 1935. godine u Pod-gorici. Magistrirao je 1971. na Arhitektonskom

“Istorija arhitekture i neimarstva jednog naroda ne piše se za nekoliko noci. Niti ona treba da služi samohvalisanju. Još manje da se imitira, na bilo koji način podržava kroz kakvu neoeklektiku. Ni najmanje. Ali ta istorija je živa kristalizacija misli i tradicija jednog naroda i njegovog vremena.

U njoj se mogu, ko ume, pročitati bezbrojne poruke, uzeti lekcije ne o formi nego o načinu gledanja na nju. Ne iz arhitekture, nego iz života”, zapisao je Ranko Radovic, Večernje novosti, 1963.

Ranko Radović, foto: Iz knjige “Naseljeni crtež”, knjiga eseja o likovnom radu R. Radovića

No. 31 januar 2020 89

FIFTEEN YEARS FROM THE DEATH OF RANKO RADOVIĆ

THE POET OF THE SPACEIt has been fifteen years since the death of an architect, philosopher, university professor, founder of the Department of Architecture and Urban Planning in Novi Sad, writer of significant essays on architecture and urbanism, a skilled designer and graphic artist.To commemorate the 15th anniversary of Ranko Radović’s departure, we will remind of one of his interpretations of “contemporary” architecture, his critical stance that arose from a sincere belief in the power of construction, his warning to architects who are about to graduate, young people, to the authorities: “we have no other sources and resources other than our soil, hills, climate, nature, houses and settlements ...”.“Can we visit (and not only Montenegro) and objectively examine and show what kind of monumental carelessness we have exhibited over the past few decades to our construction and cultural heritage, which even the conquerors, for centuries, have not been able to show. Shrugging, of course, in front of the “forces of life and interest”, in front of all newly assembled bearers of construction, and even among architects, to remain silent with justifications and waste our inherited building spiritual substance, what little is left of it, instead of doing ALL for things to change, all up to the TRAINING of our villagers and our citizens, which will really bring not a short but a long-term benefit, “ wrote Radović in his text.

fakultetu u Beogradu sa temom “Urbana morfologija”, kod mentora prof. dr Olivera Minića, a dobivši stipendiju Francuske vlade, doktorirao je na Sorboni, kod mentora, pro-fesora i znamenitog teoretičara umjetnosti Bernarda Dorivala. Tema njegovog doktorata na francuskom bila je “Savremena arhitektura između stalnosti i promjena, ideja i oblika.” Njegov doktorat na Sorboni je ocijenjen na-jvišom ocjenom, a prilikom odbrane u svojoj riječi mentor prof. Dorival je, između ostalog, posebno istako i vrijednost Radovićevog stila, načina izražavanja u pisanju na veoma dobrom francuskom jeziku.Svoje pasionirano praćenje tokova arhitekture Radović je decenijama prenosio studentima na predmetu Savremena arhitektura i urban-izam Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, a “njegovi postdiplomski kursevi bili su intelektualni fokus arhitekata iz cijele Jugoslavije”. Nakon otkaza na matičnom fakultetu, Radović odlazi kao predavač u Japan, kasnije i u Finsku, da bi 1996. osnovao i vodio “Novosadsku školu arhitekture” koja je bila “novo polje zračenja njegove enormne energije” (M. Bobić). Radović je predavao na brojnim svjetskim univerzitetima – u Ljubljani, Zagrebu, Skoplju, Rimu, Veroni, Cirihu, Parizu, Varšavi, Luksemburgu, Stokholmu, Montrealu, Melburnu… Bio je predsjednik Međunarodne federacije za urbanizam i stanovanje od 1984. do 1992, član Savjeta Međunarodne unije arhitekata, 1984-1990. i član Dukljanske akademije nauka i umjetnosti. Ranko Radović je izradio šesnaest urbanističkih projekata za naselja u Jugoslaviji, Finskoj i Luksemburgu.


Spomen kuća bitke na Sutjesci, Tjentište, 1974, foto: redd.it

Detalj, Spomen kuća, Tjentište, foto: twimg.com Unutrašnjost impresivne Spomen kuće na Tjentištu, foto: twimg.com

Autor je Spomen kuće bitke na Sutjesci na Tjentištu, koja ga je uvrstila u sam vrh svjetskih arhitekata. Vrhunac rada Ranka Radovića čini i 29 objekata izgrađenih i uređenih po njegovim projektima. Objavio je preko 300

No. 31 januar 2020 91

naučnih i stručnih studija i eseja, 14 knjiga (tri u inostranstvu), autor je više od 30 TV emisija i serija o arhitekturi.

Crtež Ranka Radovića, foto: Iz knjige “Naseljeni crtež”, knjiga eseja o likovnom radu R. Radovića

Radović je bio izuzetan crtač, grafičar i slikar. Priredio je ukupno 26 samostalnih izložbi u Beogradu, Budimpešti, Parizu, Hagu, Hel-sinkiju i Lisabonu, a njegov umjetnički rad ovjenčan je nagradom Oktobarskog salona za grafiku (1987). Radović je nosilac i Vuk-

ove nagrade (1997), te nagrade Udruženja likovnih umetnika primenjenih umetnosti i dizajnera Srbije (ULUPUDS). Jedno vrijeme (2002-2003) obavljao je i funkciju ministra za urbani razvoj i zaštitu životne sredine u Crnoj Gori. Ranko Radović je umro 15. februara 2005. godine u Novom Sadu. Prema vlastitoj želji sahranjen je u Gornjim Martinićima kod Dani-lovgrada. Nakon Radovićeve smrti ustanovl-jena je godišnja nagrada koja nosi njegovo ime sa ciljem da podstiče, razvija i afirmiše kritičko-teorijsku misao u oblasti arhitekture i arhitektonsko stvaralaštvo.Povodom obilježavanja petnaestogodišnjice od odlaska Ranka Radovića podsjetićemo se jednog od njegovih uvijek aktuelnih tumačenja ovdašnje “savremene“ arhitekture, njegovog kritičkog stava koji je nastao iz iskrenog vjerovanja u snagu narodnog graditeljstva, njegovog upozorenja graditeljima koji će se upravo školovati, mladima, građanima koji dolaze, vlastima: “mi nemamo druge izvore i druga bogatstva osim našeg tla, brda, klime, prirode, kuća i naselja...“.


ZAMAGLJIVANJE NARODNE GRADITELJSKE TRADICIJEMnogo je zamagljivanja oduvek bilo u arhitek-turi, mnogo jednosmernih opsesija, previše dogmi i unapred zauzetih bilo pozicija, bilo busija, “Oči koje ne vide” Le Korbizijea ne važe samo za investitore, privatnike, društva u tranziciji, povratnike u švajcarskim selima Alpa, za političke vlasti, upravljače i “nosioce ekonomskog života” i za sve važne “čelnike” - važne i za “messieurs les architectes”, kako rečeni L.C. opominje sve.Kada je reč o funkciji u arhitekturi, naprimer, onda je ona bila radikalna, svemoćna, jedina, apsolutna i “formogenerička” (namerno pišem ovu rogobatnu sintagmu da bih “uslikao” ču-veni slogan Horesio Grinona, kojeg je preuzeo Luis Saliven i rekao “forma sledi funkciju”). I uz svo poštovanje FUNKCIJE ona je bila, ovako svedena, uprošćena i izdvojena nisko produk-tivna, a škole arhitekture već decenijama se bave “projektovanjem” tako što se prvo “reše funkcije”, a zatim se “dižu fasade”, umesto da se proces odvija višeslojno, simultano, iz mnogo, mnogo pravaca jednovremeno. Stvar se završila tako što je potom Rajt rekao da su “forma i funkcija jedno”, pa je reciklažom fabrika u stanove ili železničkih stanica u sportske terene ili kafane, napuštenih hramova (Amsterdam) u zgrade protokola ili muzičke,

92 januar 2020 No. 31

koncertne centre, zaključeno da “funkcija sledi formu”. Na kraju pre nekoliko godina bio je u Stokholmu održan simpozijum umnih glava mnogih arhitekata, a naslov skupa/tema - bila je “Forma sledi bilo šta”. A ako forma može u arhitekturi slediti bilo šta, onda ona ne sledi NIŠTA, nema značenje, nema sadržinu, nema ni duha, ni duše, dakle nema smisla, pa je izgubila svoje mesto uopšte. I više će “arhitekture”, na kraju biti u modnim igrama Pako Rabana sa lepim ženskim telima, nego u zgradama Parlamenta i svih drugih crkava, koje se evo masovno proizvode, kao iz kalupa.

Ranko Radović, foto: flickr.com

No. 31 januar 2020 93

Evo još jednog primera, pre nego se posve-timo našoj graditeljskoj tradiciji - ISTORIJA. Čitava razvojna priča arhitekture oduvek, i da se patetično kaže - večito - bila je odnos prema prošlosti, prema minulom, zatečenom ili samo opisanom, odnos prema tradiciji. Jedni su joj se klanjali, drugi su je radikalno odbijali, jedni konzervirali, drugi uništavali. Da bih bio pravičan, naravno - bilo je mnogo onih (i u mnogo epoha) koji su umeli istoriju da stvaralački protumače, u njoj nađu trajno i dragoceno, ono što ne narušava neophod-nu izvornost svake arhitekture u njenom sopstvenom vremenu, u njenoj i vremenski i geografski autentičnoj kulturi. Nije prilika da se ovde i ozbiljnije pokažu ti (bez bojazni) primeri veličanstvenih i uzastopnih transformacija istorije u zaista nove i vredne graditeljske konfiguracije, bez obzira odnosi li se taj pristup na prostornu organizaciju ili na elemente kuće, na materijale ili na likovni jezik, na strukturna pitanja ili na dekorativni sistem i artikulaciju. Takođe, nije mesto da se pokažu brojni ster-ilizovani i slepi putevi eklektičkih i jeftinih zloupotreba istorijskog materijala za pri-godne, najčešće nekreativne forme istoriciz-ma i ponavljanja “oprobanih modela” koje je “vreme” potvrdilo, dakle učinilo navodno sigurnim, kada bi u bilo kojoj umetnosti i u bilo kom segmentu našeg života uopšte - moglo biti tako olakih oaza za obezbeđenje.A sada o narodnom graditeljstvu. Ima nekoliko “pod-tema” koje ono danas ozbiljno postavlja.Prvo je odnos prema toj vrsti građenja danas, kad takva arhitektura još uvek postoji, bez obzira gde i kojeg tipa. Radi se o neophod-nom poštovanju te tradicionalne neimarske

93

linije i o svesnoj, vrlo organizovanoj podršci da se takve kuće i gradovi paze i održavaju, da se razvijaju, ali na svom sopstvenom duhu. Najbolji primer devastacije takvog nasleđa, bar za mene, pruža Stara Varoš u Podgorici, gde je razumna potreba za urbanim razvojem preobraćena u nerazumno rabljenje i degra-daciju narodnog nasleđa. Kada se to dešava po vrletima crnogorskih planina, mi sležemo nemoćno ramenima. Ali je u Podgorici bilo i ostalo mnogo stručnih ljudi i službi, mnogo mogućnosti podrške (a ne samo kontrole) bolje vođenih procesa očuvanja i dograđivanja. Rezultat je vidljivo negativan i jedan od bisera arhitekture i urbanizma Crne Gore u njenoj prestonici je izgubljen.To je inače mogao biti KULTURNI i EKON-OMSKI RESURS, to su bili novci, čak da se dobiju. Postoji velika evropska organizaci-ja za ovakve poslove “Europa Nostra”, ali koje “turske” krivudave ulice i ograde, kuće i dvorišta, razumevao, sve do nerazumevanja samih žitelja. Imam pravo da tako govorim jer se sećam kuće moga deda Jefta Pejovića, kolara Stare Podgorice, zanatlije, na Brijegu od Morače - bila je kao i druge okolo, najskrom-nija na svetu, ali - AUTENTIČNA. Sećam se vrlo živo tog dela Podgorice iz 1940. godine i kada danas prođem a prolazio sam nedavno i sa kolegama/arhitektima iz celog sveta, u sklopu IV Cetinjskog Bijenala, bolno osećanje propuštenih mogućnosti i nerazumne zlo-upotrebe jednoga urbanističkog blaga, koje su nam ostavili drugi, naši stari, a mi pojeli i popili kao bahati kockari, - nije bilo samo moje, bilo je i naših gostiju. Da ponovim - ni-sam protiv razvoja i dopuna grada i kuća, ali

No. 31 januar 2020


kada se to radi moraju postojati, ako ih već nema u biću narodnog graditelja kao nekad, stručne norme i uzusi, novi principi socijalnog ponašanja, koliko i ZAŠTITE EKONOMIJE GRA-DA U DIJALOGU pojedinac - zajednica, bez opsesije bilo građanina, bilo grada kao celine. Iako nešto drugačijeg tipa, isti proces, opet u Podgorici odvija se i danas i to uveliko i u Novoj Varoši, gde je u Hercegovačkoj 14, sada srušenoj u naletu “novih bogataša”, živeo teča, krojač Milo Radunović, lovac skobalja i pravi urbani, gradski “story teller”. Svako će mi kazati da su to sile razvoja, privatna inicijativa, sloboda tržišta, narodne energije u post-komunizmu, mala privreda, pitanje zapošljavanja, tranzicija koja zove, kapital koji omamljuje, šanse koje se nude, društvena i stručna NEMOĆ, naravno itd. Ali i tu se radi o sasečenoj grani na kojoj smo mogli sedeti i to udobno, sa novim novcima i novim pro-gramima, ali bez EKSCESA i bezobzirnosti kojih u AUTENTIČNOM miljeu kakva je Nova Varoš (bila), prosto nije smelo biti.Arhitektura Nove Varoši i njena planimetrija, karakter i vidici, urbana slika i urbani pejzaž, mogli su nam doneti ogromne PROFITE, kao autentični, zaista, urbani dragulj ovog dela Evrope jednom kada ekonomske integracije sa Evropom počnu. Sadašnju raubovanu Novu Varoš, konfuznu i visinski prepunu arhitekton-skih trombova kiča i kvazi post-modernizma, sa balustradama i lucima (beše li “voltovima”) - ko će uzeti za ozbiljno i ulagati kreativno, osim ako ne na isti način kako smo ulagali i “mi”? Nedavna poseta Virpazaru me je dotukla, a satima sam čekao 1956. godine brodić da me prebaci u Plavnicu, do voza, i gledao tadašnje

94 januar 2020 No. 31

mesto kao remek-delo narodnog građenja. Šta je danas taj gradić, jedne kasne i jesenje večeri novembra 2000. - osim desetina “na-jlon-kesa” koje vetar nosi, mračnog hotela bez arhitekture i centra bez oblika?Možemo li obići (i ne samo Crnu Goru) i objektivno ispitati i pokazati kakvu smo monumentalnu nebrigu u proteklih nekoliko decenija ispoljili prema našem graditeljstvu i kulturnom nasleđu, koje ni osvajači, vekovima, nisu mogli da pokažu. Slegnuti ramenima, naravno, pred “silama života i interesa”, pred svim novo-komponovanim nosiocima građen-ja, pa i među arhitektima, ćutati pred opra-vdanjima i trošiti našu nasleđenu graditeljsku duhovnu supstancu, ono malo što je ostalo, umesto učiniti SVE da se stvari menjaju, sve do OBUČAVANJA našeg seljanina i našeg građanina, će mu to zaista doneti ne kratku, nego dugoročnu korist. A o gradovima našeg morja (svesno pišem “morja” a ne mora) -neka se neko drugi lati da (uzaludno) piše.Na drugoj ravni moje intervencije su naravno večite POUKE i PORUKE za naše sopstveno, savremeno delanje koje nam narodno gra-diteljstvo šalje.U jednom, danas neskromno rečeno “antologi-jskom tekstu” od 12. januara 1974. godine, o sobi našeg kuma Saveljića iz Martinića, već u prvoj rečenici pišem kako me je taj prostor “obradovao i naučio”, i to ne prošlosti i prošlom, nego o budućnosti i o budućem arhitekture.Ali u tom tekstu skrivala su se ne samo lična saznanja i iskustva (Spomen - kuća bitke na Sutjesci, projekt 1964/65, izvedeno 1967/71, objavljeno u L’Architecture d’Auj ourd’hui, na njihov zahtev, u broju 129, dec. 1965.), nego

No. 31 januar 2020 95

i bezbrojna mišljenja i prakse drugih. Narod-no, tradicionalno graditeljstvo nije stil nego je pogled na svet i na život, na prirodu i na duh mesta, stav prema životnim procesima i materijlima, prema podneblju i autentičnosti. To je svet istine i stvarnosti. Van mode i mar-ketinga. Ta je arhitektura zato tako velika što slavi svakodnevno, bez zamagljivanja i bez udvaranja, bilo kome i za koju paru. Kako se živi, tako se prave kuće. Kako se veruje, tako se prave crkve, kako se čulno oseća priroda, tako se gradi u kamenu ili na jezeru. Kako se diše i kako padaju kiše, tako se pokriva krov i prave prozori. Kako je sunce, takva je (bela) boja. Kakva je kompleksna serija životnih sekvenci u toku dana, u toku godine, u “toku vijeka” - takve su forme. Kakvi smo kao suse-di - ljudi, takvo susedstvo pravimo i sa našim kućama. Išao sam u Brca, selo, kamen, blizina - daljina mora i našao zapanjen, i Fumihiko Makija i njegove “grupne forme” i “morski ranč” Čarlsa Mura i Alberobelo u Italiji, i sela Mediterana, pa i sopstvenu arhitekturu, kada sam bio najpametniji. Nema zato iznenađenja što je takozvana NEO-VERNAKULARNA tendencija jedna od pet NAJVAŽNIJIH u današnjoj TRANS-MODERNOJ arhitekturi i to svuda u svetu. Pišu se tekstovi o “kritičkom regionalizmu” (Frempton), o “autentičnom regionalizmu” u koji Čarls Dženks svrstava i autora ovih redova (“Architecture Today” Abrams. Inc. Publ., New York 1988. str. 291. kao i na str. 327.). Već mnogo ranije - i Le Korbizije i Rajt, ali i mnogi arhitekti Japana, umeli su da uče na svojoj tradiciji, ali samo ono što je bilo prim-ereno novom vremenu, njihovoj stvarnosti,

95No. 31 januar 2020 95

modernosti, koja se ne može tumačiti i razume-vati kao vremenska slika, nego kao autentično savladavanje naših zadataka u sopstvenom vremenu. Narodno graditeljstvo, dakle, nije moda, nije nacionalni čaj, nije mitomanija i ne sme biti folklor. Ono je samo po sebi esencijalni osjećaj za građenje sredine najviših kvaliteta i svaki put na ZADATOM MESTU, u datom ČASU, za date ljude i njihove ideale. Sve drugo ne pripada arhitekturi, pa ni narod-noj. Što bi mnogi hteli da uzmu “narodno odelo” i da se obuku u arhitekturu tradicije kako bi lakše trgovali pijacama kvazi-nacio-važećih zanosa, to autentična tradicija ne samo što ne dozvoljava, nego se u dubini negde i - smeje. Za arhitekte, međutim, stvar je mnogo ozbil-jnija. Ne radi se o formama i o dekoru, radi se o neimarskim suštinama. Što se to pre shvati, to će i profesija uz sve slojevitosti i multikul-turalizam pozitivne epohe, (videti knjigu Kišo Kurokave) pronaći važne stajne tačke svoje sigurnosti, pa i radosti, od koje se izgleda, prilično davno oprostila. Ovaj tekst kritičan je baš zato što duboko veruje u snagu narodnog graditeljstva, njegovo duhov-no polje i danas, i uvek. On je upravljen ka onome što dolazi, a manje ka onome što je bilo. On je zamišljen graditeljima koji će se skoro školovati, mladima, kao i građanima koji dolaze, vlastima. Mi nemamo druge izvore i druga bogatstva osim našeg tla, brda, klime, prirode, kuća i naselja, vidika, biljaka i voda, u kojima se kriju pravi i najsigurniji izvori budućeg razvoja, pa i buduće arhitekture i gradova, i ne samo Crne Gore. (Ranko Radović, tekst je preuzet iz knjige “Tradi-cionalna arhitektura Crne Gore”, Univerzitet Crne Gore - Građevinski fakultet, 2005)


MONOGRAFIJE IZ OBLASTI ARHITEKTURE I URBANIZMA

GENEZA GRADITELJSKOG PROSTORA

ARCHITECTURE AND URBAN PLANNING MONOGRAPHS BY MONTENEGRIN AUTHORS

GENESIS OF THE BUILDING SPACEThe Andrejević Endowment, a specialized publishing house for scientific monographs, in late November 2019 organized a solemn promotion of new monographs selected at the 46th competition, at the Ilija M. Kolarac Endowment in Belgrade. The members of the editorial board attended the ceremony and at the same time presented the authors and their monographs to the audience. They are: prof. Jelena Božović, PhD, Prof. Svetislav G. Popović, PhD, Prof. Vladimir Koprivica, PhD, and Professor Tatjana Andrejević, Editor-in-Chief of the Andrejević Endowment Library. Two monographs of authors from Montenegro were presented at the promotion - “Urban development of Podgorica - discontinuity of the connection between the city and the rivers” by Sanja Vlahović Savić, MSc and “Architecture and Urbanism of Nikšić after WWII” by Vladimir Bojković, PhD.

Zadužbina Andrejević, specijalizovana izdavačka kuća za naučne monografije, krajem novembra 2019. godine organizovala je svečanu promociju novih monografija odabranih na 46. konkursu, u Zadužbini Ilije M. Kolarca u Beogradu. Svečano-sti su prisustvovali i ujedno publici predstavljali autore i njihove monografije, članovi redakcijkog odbora: prof. dr Jelena Božović, prof.dr Svetislav G. Popović, prof.dr Vladimir Koprivica i profesor Tatjana Andrejević, glavna i odgovorna urednica biblioteke Zadužbine Andrejević. Na promociji su predstavljene i dvije monografije autora iz Crne Gore.

Monografija “Urbanistički razvoj Podgorice - diskontinuitet veze grada sa rijekama” autorke mr Sanje Vlahović Savić

Monografija “Urbanistički razvoj Podgorice-diskontinuitet veze grada sa rijekama” autorke mr Sanje Vlahović Savić predstavl-ja pregled evolucije razvoja riječnog priobalja s urbanis-tičkog i arhitektonskog aspekta u kontekstu urbane strukture grada Podgorice. Monografija detaljno razmatra urbanu genezu

grada u razdoblju od XX do XXI vijeka, sa posebnim osvrtom na uticaj rijeka na njen razvoj, kao i pregled geneze graditeljskog prostora podgoričkih obala rijeka od perioda prije turske okupacije, kroz srednji vijek do perioda nakon Drugog svjetskog rata.

Korice monografije “Urbanistički razvoj Podgorice - diskontinuitet veze grada sa rijekama”, foto: Privatna arhiva

No. 31 januar 2020 97

Analizom postojećeg stanja kroz određeni kultur-ološki, morfološki i vizuelni identitet, autorka daje uvid u diskontinuitet razvoja grada na rijekama i ujedno pokušava da obrazloži fenomen koji utiče na spomenutu konzistentnost. Predmet istraživanja aktuelne teme odvija se kroz analizu prostor-no-planske dokumentacije, kao i kroz analizu dosadašnjih istraživanja u regionu iz predmetne oblasti sa primjerima pozitivnog ili negativnog uticaja na iste. Akcenat je na stvaranju pristupa u oblikovanju potencijalnih modela razvoja grada na rijekama.

Distribucija postojećih zelenih površina, foto: Privatna arhiva

Rezultati istraživanja na osnovu kojih je nastala ova monografija intepretirani su u vidu smjernica za

oživljavanje javnih prostora priobalja užeg dijela grada i vangradskog tkiva, implementiranjem socijalnog i kulturnog duha, kao i stvaranja jače veze grada sa rijekama. Na osnovu položaja i oblika javnog gradskog prostora, razotkriva se prostorna hijerarhija, pri čemu se uspostavlja međusoban odnos grada prema toj lokaciji. Prednost prirodnih elemenata grada je njihova organska arhitek-tura, koja daje mogućnost zanimljive prostorne organizacije, poštujući tročlani algoritam grada, vode i čovjeka. Uz strategiju razvoja zelenih ko-ridora i unaprijeđenje saobraćajne infrastrukture, preispituje se mogućnost mobilnosti stanovništa kako u urbanom području, tako i u vangradskim sredinama.

Slika 1. Prijedlog povezivanja podužnih i poprečnih pravaca na lijevoj obali Morače: 1. prilaz obali ispod mosta Milenijum, 2. prolaz ispod Moskovskog mosta, 3. prelaz preko objekta Galeb, foto: Privatna arhiva

Rezultati istraživanja na osnovu kojih je nastala ova monografija intepretirani su u vidu smjernica za oživljavanje javnih prostora priobalja užeg dijela grada i vangradskog tkiva, implementiranjem socijalnog i kulturnog duha, kao i stvaranja jače veze grada sa rijekama

Ovom monografijom se povezuju dva arhitek-tonsko-urbanistička aspekta jedne aktuelne teme (pojavnosti rijeke u gradu): javni prostori kao mikrolokacije i njihovo povezivanje na makro nivou u poprečnom i podužnom pravcu, a sve u cilju stvaranja kontinuiteta kretanja duž obala rijeka i grada. Komparativnom metodom prikazana su društvena zbivanja uz obale rijeka i u neposred-nom okruženju u dvijema dimenzijama: prostoru i vremenu.

Morfologija obale Morače

Ističe se da se definisanjem elemenata gradskog priobalja i zadržavanjem specifičnih elemenata urbane i vangradske strukture, kroz čitanje znakova

ili pronalaženjem signala u prostoru, vrši integraci-ja obala rijeka u urbano jezgro ili javni prostor. Autorka se bavi i prepoznavanjem zaboravljenih djelova gradskog jezgra koji su u neposrednom okruženju predmetnog područja. Simboli i zna-kovi prošlosti (uklesana riječ na objektu ili ulici i sl.) oprezno se uključuju u arhitektonsku rekon-strukciju, i potenciraju se na onim prostorima gdje je takav vid komunikacije sa prolaznikom jedino moguć. “Trgovi prošlosti” se kroz ovu monografiju prvenstveno prepoznaju, pa definišu, a zatim povezuju i uklapaju u gradsku mrežu. Sinteza tradicije, mentaliteta korisnika prostora i iskustva preko kojih se kultura područja pokazuje, utiče na formu i funkciju javnog prostora grada. U radu su prikazani rezultati istraživanja koji ukazuju na glavne probleme razvoja grada, kao i na ključne elemente ili osmatračnice društvenih zbivanja, kojim se pokreće dalji razvoj i uspostavlja međusobna gradska veza sa vodenim površinama. Smjernice i prijedlozi za karakteristične lokacije obalnih područja opštine Podgorica su u ovoj monografiji prikazani sa mogućnošću oponašanja procesa prirode u temelju tradicionalnog urban-izma. Uvezivanjem koheretnih ili inkoheretnih elemenata koji akumuliraju stabilnu sredinu, autorka se suprotstavlja ideji reda u haosu i ideji tradicionalnog urbanizma, kao jedinstvenog sus-tava u daljem razvoju grada.


Monografijom se povezuju dva arhitektonsko-urbanistička aspekta jedne aktuelne teme (pojavnosti rijeke u gradu): javni prostori kao mikrolokacije i njihovo povezivanje na makro nivou u poprečnom i podužnom pravcu, a sve u cilju stvaranja kontinuiteta kretanja duž obala rijeka i grada

No. 31 januar 2020 99

Prijedlog funkcija od lijeva prema desno: rekreacija (ribolov), industrija (KAP)-nova urbana žarišta; eksploatacija šljunka (lijeva obale Morače, prije ušća Sitnice)- stočarstvo i urbane bašte; poljoprivreda (Farmaci, lijeva obala rijeke Sitnice); mjesto okupljanja-mikrolokacije (Farmaci, desna obala rijeke Sitnice); način povezivanja-biciklističke staze, foto: Privatna arhiva

Monografija donosi prikaz i analizu građevina i planova nekih od najznačajnijih jugoslovenskih i crnogorskih arhitekata koji su ostavili svoja ostvarenja Nikšicu

Ova monografija se zalaže za ispunjavanje suštine prostora obala rijeka i prepoznavanju modela razvoja grada ili novih urbanističkih poteza u kojima veliki uticaj imaju vodene površine grada.

Monografija “Arhitektura i urbanizam Nikšića nakon Drugog svjetskog rata” autora dr Vladimira Bojkovića

Monografija “Arhitektura i urbanizam Nikšića nakon Drugog svjetskog rata” autora dr Vladimira Bojkovića nastala je sa ciljem da se stručna ali i

šira javnost upozna sa dijelom bogatog graditel-jskog nasljeđa nastalog u periodu nakon Drugog svjetskog rata do sredine osamdesetih godina. Monografija donosi prikaz i analizu građevina i planova nekih od najznačajnijih jugoslovenskih i crnogorskih arhitekata koji su ostavili svoja ost-varenja Nikšiću. Treba istaći da je većina planova i objekata predstavljena i analizirana po prvi put u čemu se, između ostalog, i ogleda vrijednost i značaj ove monografije.

januar 2020 No. 31100

Korice monografije “Arhitektura i urbanizam Nikšića nakon Drugog svjetskog rata”, foto: Privatna arhiva

Monografija daje kratak osvrt na neke od specifičnosti urbanog razvoja naselja u Crnoj Gori pri čemu se posebno obrađuje grad Nikšić, da bi se bolje razumjela geneza modernog grada. U ovom osvrtu se podsjeća na donošenje prvog regulacionog plana Nikšića iz 1883. godine koji je uradio trogirski arhitekta Josip Šilović Slade (1828–1911) a čija je implementacija trajala do Drugog svjetskog rata.Rezultati istraživanja prikazuju urbanističku i ar-hitektonsku raznovrsnost nastalu usljed naglog razvoja Nikšića nakon Drugog svjetskog rata.

Nikšić 70-tih, razglednica, foto: Privatna arhiva

U kontekstu urbanističkih planova, rad donosi analizu urbanističkog plana braće Stojanović (1952), plana profesora Josipa Saisela (saradnici D. Boltar, B. Milić, B. Magaš, 1954–1958), potom pobjedničko rešenje Feđe Košira za uređenje Trga maršala Tita iz 1971, Generalni urbanistički plan iz 1986. Rad istražuje kako je otvaranje Željezare “Boris Kidrič” uticalo na urbano oblikovanje grada, po-javom radničkih naselja. Interesantno je da ova naselja dobijaju neke od značajnijih objekata, među kojima se ističe vrtić “Sunce” (1975) arhitekte Pavla Popovića, za čiji projekat je dobio Republičku “Borbinu” nagradu za arhitekturu.

Vrtić “Sunce” (1975), arhitekta Pavle Popović, foto: Privatna arhiva

Rad daje prikaz urbanističkog rješenja Trga Save Kovačevića, arhitekte dr Ratibora Đorđevića iz 1961.U knjizi je data analiza objekata nekih od najznača-jnijih jugoslovenskih i crnogoskih arhitekata koji su radili u Nikšiću. Data je analiza građevina prvog

Monografija daje kratak osvrt na neke od specifičnosti urbanog razvoja naselja u Crnoj Gori pri čemu se posebno obrađuje grad Nikšic, da bi se bolje razumjela geneza modernog grada

No. 31 januar 2020 101

školovanog crnogorskog arhitekte Periše Vukotića (1899–1988), poznatog jugoslovenskog i srpskog arhitekte Rajka M. Tatića (1900–1979). Rad daje prikaz i analizu, po prvi put, jedne od prvih zgra-da kolektivnog stanovanja, jedinstvenog oblika ne samo na prostoru bivše Jugoslavije već i šire, zgrade “Meander” (1958), a koju je projektovao jedan od najznačajnijih jugoslovenskih i hrvatskih arhitekti Bruno Milić (1917–2009). Po prvi put je prikazan i jedan od najljepših primjera brutalizma na prostoru Nikšića i Crne Gore, Dom zdravlja (1972) arhitekte Dušana Dude Popovića.Rad donosi i detaljnu analizu većeg broja na-jznačajnijih objekata dvojice arhitekata koji su veći dio svog opusa ostvarili u Nikšiću. U pitanju su arhitekte Đorđije Minjević (1924–2013) i Slobodan Vukajlović (1934–2006).

Arhitekta Đorđije Minjević (1924-2013), foto: Privatna arhiva

Arhitekta Slobodan Vukajlović (1934-2006), foto: Privatna arhiva

Posebno poglavlje je posvećeno objektu “Dom revolucije” (1977) arhitekte Marka Mušiča (1941) kao primjeru transformisanja arhitektonskog/urbanog identiteta kako jedne građevine tako i grada u cjelini.Monografija donosi prikaz, po prvi put kroz orig-inalne konkursne crteže, hotela “Onogošt” (1977–1982), čiji projekat arhitekture potpisuje akademik Ivan Štraus (1928–2018) a projekat enterijera, njegov brat Tihomir Štraus. Prikaz arhitektonskih ostvarenja se završava pred-stavljanjem, takođe po prvi put, objekta Instituta crne metalurgije (1979–1984) bosanskih arhitekti Izeta Galičića (1931–2011), Mehmeda Hrasnice (1953–2013) i Šefkije Drece (1931).U kategoriji kritičko-teorijski tekst, žiri u sastavu prof. dr sc. Nenad Lipovac, mr Ljiljana Miletić Abramović, prof.mr sc. Maroje Mrduljaš, jedno-glasno je odlučio da monografiji “Arhitektura i urbanizam Nikšića nakon Drugog svjetskog rata” dodijeli nagradu “Božidar Milić” za 2019. godinu.

Dr Vladimir BOJKOVIĆ, dipl.inž.arh.

U kategoriji kritičko-teorijski tekst, žiri u sastavu prof. dr sc. Nenad Lipovac, mr Ljiljana Miletic Abramovic, prof. mr sc. Maroje Mrduljaš, jednoglasno je odlučio da monografiji “Arhitektura i urbanizam Nikšica nakon Drugog svjetskog rata” dodijeli nagradu “Božidar Milic” za 2019. godinu.

januar 2020 No. 31102

ARHEOTOK

RIJEDAK NAUČNI I ISTRAŽIVAČKI PODVIG

ARHEOTOK

A RARE SCIENTIFIC AND RESEARCH ACCOMPLISHMENTCapital study of Radojica Rašo Pavićević “Werk - Austro-Hungarian fortress in Montenegro” appeared for the first time in 2012. It is a unique monograph, well known to the scientific and lay public, and has already been flattered. Its publication represented a scientific and research endeavor that is rarely undertaken and usually backed by institutions and teams of authors. This was a different case. Behind this endeavor stood a true devotee, the one able to investigate and encompass the extensive material collected in the field, as well as in the archives of “Vienna, Graz, Berlin, Belgrade, Kotor, Cetinje, Herceg Novi, Budva and Subotica”.The first issue, with a circulation of 1,000 copies, sold out quite quickly. In the meantime, the author began extensive work on the fortifications of the Ottoman Empire, but at the same time collected new data on Austro-Hungarians. This is associated with a fascinating piece of information. Over the past seven years, the author has collected “about 70,000 new documents, photographs, maps, and historical data.” This new material and the unwavering public interest in Pavicević’s study resulted in the publication of the second revised edition.

(Radojica Rašo Pavicevic, “Werk - Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori”, drugo dopunjeno izdanje, Nova Pobjeda, Podgorica, 2019.)

Kapitalna studija Radojice Raša Pavićevića “Werk - Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori” pojavila se prvi put 2012. godine. Riječ je o je-dinstvenoj monografiji, dobro poznatoj naučnoj i laičkoj javnosti, o kojoj su već izrečene laskave ocjene. Njeno objavljivanje predstavljalo je naučni i istraživački podvig kakav se rijetko zbiva i iza koga obično stoje institucije i timovi autora. Ovdje je u pitanju bio drugačiji slučaj. Iza ovog poduhvata stajao je jedan istinski posvećenik, kadar da istraži i obuhvati obimnu građu, sakupljanu na terenu, kao i u arhivima “Beča, Graca, Berlina, Beograda, Kotora, Cetinja, Herceg Novog, Budve i Subotice”.

Ilustracije koje prate tekst su iz knjige “Werk - Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori”

No. 31 januar 2020 103

Pavićević navodi da je sve vrijeme, i prilikom prvog i drugog izdanja, sarađivao sa instituci-jama i brojnim pojedincima koji su mu slali materijale, fotografije, sugestije i upućivali ga na nove podatke i literaturu.O vrijednosti i značaju ovog djela svjedoči po-datak da je čitalački interes bio veći u susjednim

zemljama nego u Crnoj Gori. Očito je da se na ovakvu knjigu dugo čekalo i da je njeno objavl-jivanje popunilo mozaik bogatog austrougarskog fortifikacionog nasljeđa na južnoslovenskim prostorima.Prvo izdanje, u tiražu od 1000 primjeraka do-sta je brzo rasprodato. Autor je u međuvre-menu započeo opsežan rad na fortifikacijama Osmanskog carstva, ali je uporedo sa time, sakupljao nove podatke o austrougarskim. Sa time je povezan frapantan podatak. Autor je u proteklih sedam godina prikupio “oko 70.000 novih dokumenata, fotografija, karata, istorijskih podataka”. Ta nova građa i nesmanjeno intereso-vanje javnosti za Pavićevićevu studiju, rezultirali su objavljivanjem drugog dopunjenog izdanja. Ovaj zahtjevan poduhvat pripao je Novoj Pob-

Iza ovog poduhvata stajao je jedan istinski posvecenik, kadar da istraži i obuhvati obimnu građu, sakupljanu na terenu, kao i u arhivima Beča, Graca, Berlina, Beograda, Kotora, Cetinja, Herceg Novog, Budve i Subotice

januar 2020 No. 31104

jedi, koja se nizom zapaženih izdanja u protekle četiri godine, nametnula kao vodeća crnogorska izdavačka kuća. Drugo izdanje studije “Werk” je to u potpunosti potvrdilo. Monografija je objavljena u kvalitetnom (luksuznom) tvrdom povezu, na 600 strana.U razumijevanju njenog doprinosa bitna je okolnost da je Pavićević profesionalni vojnik. Diplomirao je na Vojnoj akademiji u Beogradu 1977. godine. Od 1977. do 1986. bio je radno angažovan na Brionskim ostrvima, a od 1986. do 2005. u Boki Kotorskoj. Autor otkriva da je dio radnog angažmana proveo u forovima na Brionima i Puli, a dio u forovima Boke Kotorske (Vrmac, Goražde, Grabovac i Radišević) gdje je, kako kaže, “donekle osjetio svu toplu hladnoću tih moćnih građevina”. Pavićević je pasionirani terenski istraživač i ono o čemu piše zasniva na viđenom. Samo terensko istraživanje je vrlo zahtjevno i podrazumijeva velike napore i suočavanje sa nizom nepovoljnih situacija, poput vremenskih neprilika ili nepro-hodnosti terena. Ali, bez toga izvještaj ne bio

bio potpun, a često ni vjerodostojan.Veliko vojničko i terensko iskustvo došlo je do izražaja u znalačkoj organizaciji građe. Sve je tu posloženo na jasan i razgovijetan način, od uvodnog istorijskog okvira do završnih poglavlja. Studija je organizovana u nekoliko cjelina. U prvoj je, u četiri potpoglavlja, dat opšti is-

No. 31 januar 2020 105

torijski okvir koji obuhvata: 1) austrijski period (1797-1867); 2) austrougarski period (1867-1918); 3) istorijski razvoj austrijsko/austrougarske mornarice i 4) Boku Kotorsku u periodu 1797-1918. godine.U drugoj cjelini iznosi se istorijat austrijsko/austrougarskog utvrđivanja na Jadranu, kroz tri

perioda, do 1866, 1866-1900. i 1900-1914. godine. Evo i krokija koji će nam pojasniti razvoj sistema fortifikacija u Boki Kotorskoj i na širem području: “Austrija je 1814. naslijedila veliki broj utvrđenja u Veneciji, Trstu, Piranu, Puli i Boki do Budve. Sve do polovine XIX vijeka koristila je postojeća utvrđenja sa manjim prilagođavanjima i djelim-ičnim preoružavanjem, jer su takva utvrđenja još mogla da izvrše zadatke zbog kojih su i izgrađena” (str. 38-39). “U početku Austrija koristi zatečeni sistem fortifikacija, a sistem se sastojao od utvrđenih gradova i kastela (Her-ceg Novi, Risan, Perast, Kotor, Budva i Kaštel Lastva), obalske baterije Rose, Oštra, Luštica, Kumbor, Kamenari, Sv. Đorđe, Trojica i Verige (...) Prve veće radove Austrija izvodi na grani-ci sa Crnom Gorom, u Paštrovićima od 1838. do 1848. godine podiže tri fora (defanzivne kasarne), na samoj granici i to: forove Kopac, Sv. Spiridon i Presjeku, 1838. godine otkupljeni manastir Stanjeviće pretvara u utvrđenje, 1855. godine podiže u Crkvicama manje utvrđenje i žandarmerijsko-carinsku stanicu. U Dragalju je

januar 2020 No. 31106

POSEBNA KARTOGRAFSKA I FOTO-ZBIRKA

Pavićević građu izlaže sistematski, od opšteg ka posebnom - od oslikavanja istorijskog perioda u kojem je Austrija/Austro-Ugarska bila prisutna na Jadranu i razvijala svoju mor-naricu - do pojma, tipologije i pojedinačne analize fortifikacija u Boki Kotorskoj i širem okolnom području. Ova sistematičnost ukl-jučuje i prateće sadržaje. Riječ je o putevima, vodama, željeznici, aerodromima, arsenalu, bolnicama, grobljima, skladištima, radioni-cama, magacinima, školama - do žičare Kotor-Cetinje.Knjiga posjeduje još jednu važnu dimenziju. Osobena je po ogromnom broju ilustracija - karata, tvrđavskih planova i fotografija. Ima ih oko 1500, što je impresivno i vjerovatno predstavlja najobimniju dokumentaciju te vrste na našim prostorima. Da bi čitaocima približili obim ove kartografske i foto-zbirke, navešćemo da knjige sa 500 ilustracija spada-ju u kategoriju bogato ilustrovanih studija - poput recentne “Crnogorske istorije” Živka Andrijaševića - dok ih u “Werku” ima tri puta više.

Ovo obilje ilustracija funkcioniše kao up-oredna priča, omogućavajući čitaocima da se prepuste mašti i užive u ambijent aus-trougarske epohe. Od tog doba dijeli nas više od jednog stoljeća. Slike dozvoljavaju i da se nazre psihologija “običnog” čovjeka. Austrougarske utvrde su u većini slučajeva predstavljale panoramske tačke sa kojih se viđelo nadaleko. Njihovi stanovnici, koliko god da im je bio težak vojnički život, imali su privilegiju da uživaju u jedinstvenim prizorima. Među tvrđavskim posadama bilo je i vojnika iz dalekih ravničarskih predjela, kojima su Boka i njeno brdsko okruženje djelovali krajnje egzotično. Bilo je nesumnji-vo i onih koji su proklinjali sudbinu i čeznuli za ravnicom i pitominom... Među debelim i hladnim zidinama nailazimo i na dragoc-jene detalje, poput jedne freske oslikane na kamenom svodu - što podsjeća na fresku koju je neki njemački zarobljenik oslikao na zidu stana u novoizgrađenoj zgradi u ulici Vuka Karadžića u Titogradu, neđe između 1945. i 1950. godine.

No. 31 januar 2020 107

1830. godine već bila podigla trospratnu tvrđa-vicu sa carinarnicom i žandarmerijom (...) Iz navedenog se vidi da je do 1850. godine Austrija štitila obalski pojas i granicu prema Crnoj Gori sa nekolike defanzivne kasarne duž granice” (str. 52). “Početkom druge polovine XIX vijeka dolazi do značajnih promjena koje radikalno mijenjaju postojeće stanje (...) Posebno i naglo se razvijaju mornarice pojedinih zemalja, pa odbrana obale postaje aktuelnija (...) Ovaj period karakteriše i nagli razvoj nauke i tehnike koja vrlo brzo nalazi primjenu u oružanim snagama (...) 1853. godine donijeta je odluka da se Boka Kotorska izgradi kao ratna luka, a takva odluka podrazumijeva i stvaranje uslova da ona to i postane. Preduzimaju se opsežne radnje na fortifikacijskom uređenju zaliva i šire okoline. U periodu od 1850. do 1853. godine pod rukovodstvom generala Lazara Mam-ule vršeno je utvrđivanje spoljnjeg ulaza s mora u Bokokotorski zaliv, izgradnjom forova Oštro, Mamula i Arza (...) Vrlo brzo ove ove tvrđave postaju zastarjele jer razvojem novog oružja one ne mogu adekvatno da ostvare ulogu koja im je namijenjena. Zbog visine koja je iznosila i do 40 metara, vrlo su uočljive i unosan su cilj za sve modernije brodsko naoružanje, a debljina zidova je isuviše mala da izdrži dejstvo brizantne granate. Zbog toga se u utvrđivanju narednih pojaseva pribjegava smanjenju visina, povećanju debljina kazamatnih svodova, a tvrđave sve više uranjaju u zemlju (grupa utvrđenja na Luštici, Kobili, Grabovac, Goražde, Vrmac...)” (str. 54-55). I tako dalje, zaključno sa 1914. godinom. Autor kaže da je “sama tvrđava Boka Kotorska rađena s ciljem da zaštiti njeno jezgro, odnosno bazu i rat-nu luku i istovremeno da zatvori pravce sa mora ka unutrašnjosti. Zbog zaštite jezgra, tvrđava je nastajala svih 114 godina koliko su je Austrougari koristili, dobijala isturene položaje, forove, linije

januar 2020 No. 31108

odbrane i zone odbrane. Tako je tvrđava Boka bila u stvari, cjelokupna teritorija Boke Kotorske, Krivošijsko zaleđe i Budvansko-paštrovački dio sve do rijeke Željeznice kod Bara” (str. 42). Ovo utvrđivanje rezultiralo je nastankom “jednog organizovanog, dobro osmišljenog i funkcio-nalnog sistema koji pokazuje moderan (za to vrijeme) sastav odbrane” (str. 4).

Pavicevic je pasionirani terenski istraživač i ono o čemu piše zasniva na viđenom. Samo terensko istraživanje je vrlo zahtjevno i podrazumijeva velike napore i suočavanje sa nizom nepovoljnih situacija, poput vremenskih neprilika ili neprohodnosti terena. Ali, bez toga izvještaj ne bio bio potpun, a često ni vjerodostojan

No. 31 januar 2020 109

U trećoj cjelini rasvijetljeni su pojam i tipologija tvrđave.U četvrtoj cjelini posvećenoj fortifikacijskom sastavu tvrđave, utvrde se obrađuju pojedinač-no. Pavićević navodi da je o svakoj fortifikaciji naveo samo osnovne podatke “mada je svaka od njih mogla da bude cjelovit i opsežan rad”. Četvrta cjelina zahvata najveći dio knjige - od 63. do 481. stranice. Ovo je navelo autora da tu cjelinu razvrsta u čak trinaest potpoglavlja: 1) Gradovi prilagođeni za dejstvo (Herceg Novi - Tvrđava Španjola i Tvrđava od mora, Perast, Kotor, Budva, Sveti Stefan, Risan, Tivat, Castel Lastva - Petrovac; 2) Forovi (Vrmac, Trašte, Goražda, Dvrsnik, Kosmač, Mamula, Arza, Punta

Oštro, Luštica, Kabala, Kobila Gornja, Kobila Donja, Radišević, Bijeli Pijesak, Verige, Ledenice, Greben, Površnica, Sveti Nikola, Unter Grkavac, Ober Grkavac, Jankov Vrh - West, Jankov Vrh - Ost, Dragalj, Kom, Stražnik, Crkvice, Presjeka, Kopac, Sv. Spiridon, i Stanjevići); 3) Zaprečne tvrđave (Vranovo Brdo, Šanik, Goli Vrh, Grkavac; 4) Baterije (forovi) - (Zavala, Jaz, Prevlaka, Klinci, Rose, Trojica, Kavač, Škaljari, Grabovac); 5) Torpedne baterije, 6) Flankirne baterije, 7) Zaprečna utvrđenja, 8) Baterije polustalnog tipa, 9) Karaule, 10) Utvrđeni logori, 11) Kasarne, 12) Brodovi stražare i vatrene tačke, 13) Logistika i infrastruktura.Iza četvrtog poglavlja slijedi rezime na pet jezika, a nakon toga i rječnik manje poznatih riječi, neophodnih za razumijevanje ove složene problematike.Pojedine studije daju pečat decenijama u kojima su se pojavile. Pavićevićeva nesumnjivo spada u tu kategoriju.

Slobodan ČUKIĆ

januar 2020 No. 31110

BAUHAUS

PRELAZ SA EKSPRESIONIZMA NA NOVU OBJEKTIVNOST

BAUHAUS AND KEY MOMENTS OF DEVELOPMENT

THE TRANSITION FROM EXPRESSIONISM TO NEW OBJECTIVITYDas Staatliche Bauhaus –literally The State building house, or just Bauhaus, was a German avant-garde art-designer and architectural school. It was only active for 14 years, from1919 to 1933 in Weimar, Dessau and only one semester in Berlin, but the influence of the school on a very wide spectrum of emancipation processes that marked the past century is incomprehensible. The story of the Bauhaus is largely placed in the narrow context of the evolution of architectural, design and artistic practices and theories in the 20th century or in the even more narrow contexts of education models in these fields - although the Bauhaus made a decisive impact on the overall social development in the last 100 years, and will continue to do so.On this occasion, we will refer to a key moment in the development of the school, the turning years, 1922 and 1923, when Walter Gropius (1883 - 1969), founder and first director of the Bauhaus (1919 - 1928), left the expressionistic starting points, which elevates subjective feeling and individualism, and turns to a new doctrine - the so-called new objectivity.

Das Staatliche Bauhaus - Državni dom građenja Bauhaus ili samo Bauhaus, bila je njemačka avan-gardna umjetničko-dizajnersko-arhitektonska škola. Djelovala je 14 godina - od 1919. do 1933. godine u Vajmaru, Desauu i svega jedan seme-star u Berlinu, ali je zato uticaj te škole na vrlo širok spektar emancipacijskih procesa koji su obilježili prošli vijek nesaglediv. Priča o Bauhau-su se, najčešće, smješta u uske okvire evolucije arhitektonskih, dizajnerskih i umjetničkih praksi i teorija u XX vijeku ili u još uže okvire pristupa i modela obrazovanja u pomenutim oblastima, ali ne bismo smjeli zaboraviti da je Bauhaus izvršio presudan uticaj na cjelokupan društveni razvoj u posljednjih 100 godina i da će nastaviti da vrši uticaj, savim je izvjesno. Prošle godine je svuda u svijetu obelježena stogo-dišnjica početka rada Škole Bauhaus. Organizovani su simpozijumi i izložbe, održana su predavanja, objavljen je veliki broj knjiga, otvorena su i dva nova muzeja Bauhausa - jedan u Vajmaru, drugi u Desauu, a objavljen je i ogroman broj članaka u kojima su autori pokušavali da nam, iz različitih uglova, približe tajne Bauhausa. Tim povodom, u dva prošla broja Pogleda (broj 28, maj 2019; i broj 30, oktobar 2019), bilo je ri-

ječi o Bauhausu, o osnivanju škole 1919. godine u kontekstu društveno-političke klime u Njemačkoj neposredno po okončanju Prvog svjetskog rata, a zatim i o prvom Manifestu škole te o students-kom životu u školi od 1919. do 1925. godine do trenutka kada gradske vlasti Vajmara otkazuju gostoprimstvo školi i škola se seli u Desau.

No. 31 januar 2020 111

Valter Gropijus (1883-1969), 1928. godine, foto: Privatna arhiva

Ovom prilikom ćemo se osvrnuti na ključni mom-enat u razvoju škole, na prelomne godine, 1922. i 1923, kada Valter Gropijus (Walter Gropius, 1883 - 1969), osnivač i prvi direktor Bauhausa (1919 - 1928), napušta ekspresionistička polazišta, koja su uzdizala subjektivni osjećaj i individualizam, i okreće se novoj doktrini - tzv. novoj objektivnosti. Akcenat je, od 1923. godine do zatvaranja Bauhau-sa 1933. godine, a u skladu sa promjenom pravca - na objektivnosti, racionalnosti i utilitarnosti. Traga se za univerzalnim rješenjima, za univerzalnim modelima, pogodnim za industrijsku, tj. masivnu proizvodnju.U godinama prije početka Prvog svjetskog rata, Gropijus je vjerovao da se umjetnost mora prila-goditi ekonomskom karakteru modernog društva, te da mora govoriti u prilog racionalnog poretka, da bi nakon rata, tokom perioda koji je prethodio osnivanju Bauhausa značajno revidirao svoje stavove, tvrdeći, što je tipično za razdoblje u kojem su ekspresionisti imali glavnu riječ, da veličanstve-

nost umjetosti stoji iznad svih praktičnih pobuda. Međutim, društvena klima u ranim dvadesetim nije pogodovala nazovi-čistoj umjetnosti jer je trebalo razvijati industriju, ekonomsku osnovu, i liječiti duboke ratne rane.

Johanes Iten (1888-1967), u vrijeme kad je bio jedan od majstora na Bauhausu

Ideološki sukob između Gropijusa i Johanesa Itena (Johannes Itten, 1888-1967), ekspresionis-tičkog slikara i teoretičara, koji je osmislio i vodio pripremni kurs (Vorkurs) na Bauhausu (kurs je u prvo vrijeme bio šestomjesečni, a kasnije je trajao cijelu godinu) i koji je bio, uz Lionela Fajningera i Gerharda Marksa, u krugu najbližih Gropijuosvih saradnika na projektu osmišljavanja i pokretanja Škole Bauhaus, kulminirao je u martu 1923. godine kada Iten odlazi sa Bauhausa. Harizmatični Iten je

111

januar 2020 No. 31112

imao veliki uticaj na studente do te mjere, da je postojala grupa studenata koji su ga bespogovorno slijedili, poput gurua, i koji su, pod njegovim utica-jem, bili poklonici mističnog kulta Mazdazdan. Iten, sa druge strane, nije bio zainteresovan za dizajn i građenje. Zanimala ga je isključivo umjetnost, kao izraz neizrecivog, nevidljivog i običnom čovjeku teško dostupnog. Odlazak Itena predstavljao je, ujedno, i konačan raskid Bauhausa sa ekspresionizmom i misticiz-mom i okretanje pragmatizmu, racionalizmu i funkcionalizmu. U to ime, novi slogan Bauhasa

- Umjetnost i tehnologija: novo jedinstvo (Kunst und Technik - eine neue Einheit), nije u tolikoj mjeri predstavljao odstupanje od ciljeva priklamovanih u Manifestu iz 1919. godine koji su se ogledali u težnji ka objedinjavanju (svih) umjetnosti, uključujući i primijenjene umjetnosti i zanatstvo, pod okriljem arhitekture, kao prve među umjetnostima, a u cilju izgradnje “građevine budućnosti”, koliko je bio rezultat Gropijusove svijesti o nužnosti djelovanja u skladu sa novim okolnostima. Ideja o “braku” između umjetnosti i zanatstva je bila prevaziđena, trebalo je razmišljati o vezama između umjetnosti i novih tehnologija ili, drugim riječima, o modalite-tima saradnje između umjetnika i inženjera.U skladu sa novim sloganom, ujedno i sloganom prve izložbe Bauhausa koja je otvorena 15. avgusta 1923. godine, fokus se u radionicama Bauhausa pomijera ka modelima novih industrijskih proiz-voda, namijenjenih masovnoj proizvodnji. Slične principe morala je slijediti i arhitektura - što je, u prvom redu, podrazumijevalo racionalizaciju, tipizaciju i standardizaciju građenja.

Adolf Mejer (1881-1929), Gropijusova desna ruka

UMJETNOST I TEHNOLOGIJA: NOVO JEDINSTVOVelika izložba Bauhausa (Die Bauhausauss-tellung) u Vajmaru 1923. godine, bila je prva prilika da se škola predstavi javnosti. Pripreme su počele u februaru iste godine, a izložba je konačno otvorena 15. avgusta, mjesec dana kasnije nego što je bilo planirano. Na izložbi su, uz obilje studentskih radova, prikazana i vrhunska ostvarenja arhitekata modernista koji su djelovali na međunarodnoj sceni, a organizovana je, u okviru ceremonije otvaranja, i tzv. Bauhaus (skraćena) nedelja od pet dana. Čast da održi pozdravno predavanje pripala je Valteru Gropijusu koji je govorio na temu: Umjetnost i tehnologija: novo jedinstvo, i tom prilikom je potanko obrazložio razloge zaokreta, pozivajući se, što je interesantno, na svoje predratne koncepte, nastale oko 1910. godine, koji su se odnosili na veze između umjetnosti i tehnologije. Predavanja su, u toku tih pet inicijalnih dana, održale i neke od najprominentnijih figura međunarodne avangardne scene, mahom arhitekti, a bio je osmišljen i bogat kulturni program, koji je uključivao koncerte i scenske nastupe u Vajmaru i Jeni.

No. 31 januar 2020 113

Ako uzmemo da je kuća Zomerfeld (Sommer-feld), koja je realizovana u Berlinu, u periodu od 1920-1922, po projektu Gropijusa i Mejera (Adolf Meyer), Gropijusove desne ruke, reprezent prve, ekspresionističke faze Škole Bauhaus, onda je tipska kuća am Horn (Das Musterhaus Am Horn - tipska kuća, ili kuća-prototip am Horn), koja je realizovana u Vajmaru 1923. godine, i to namjenski, za pomenutu, prvu izložbu Škole Bauhaus, po projektu Georga Muhea (Georg Muche), jasno nagovijestila u kojem će se pravcu razvijati Bauhaus nakon 1923.

Haus Sommerfeld, Walter Gropius & Adolf Meyer, Berlin, 1922.

Haus Sommerfeld, glavna fasada

Haus Sommerfeld, interijer, detalj ulaznih vrata

Kuća Zomerfeld je podignuta za Adolfa Zomer-felda, preduzimača, koji se bavio građenjem konstrukcija od drveta. Kuća je, u skladu sa tim, građena od drveta i to u konstruktivnom sistemu

No. 31 januar 2020

januar 2020 No. 31114

“blok-kuće” (Blockhaus-Bauweise), koji je os-mislila i primjenjivala Zomerfeldova firma. Kuća je nestala u vihoru Drugog svjetskog rata, ali će ostati zapamćena kao prvi u nizu projekata koji su realizovani u okviru Škole Bauhaus bez obzira na činjenicu da je kuću projektovao Gropijusov privatni studio, te da je prvi arhitektonski studio na Bauhausu otvoren tek 1927. godine. Kuća Zomerfeld je prvi primjer praktične primjene ključne smjernice zacrtane u Manifestu Bauhausa iz 1919, da je građevina (kuća) rezultat jedinstva svih umjetnosti, odnosno zajedničkih napora umjetnika i zanatlija. U to ime, studenti su, rame uz rame sa majstorima, radili na kući Zomerfeld. Mnoge detalje u kući, od namještaja, preko vrlo maštovitih i kompleksnih duboreza u eksterijeru i interijeru, vitraža i murala, do tepiha, svijetlećih tijela i maski za radijatore, izveli su studenti Bau-hausa, po projektima svojih majstora.

Haus Sommerfeld, interijer, detalj stepeništa

Haus Sommerfeld, vitraž iznad glavnog ulaza

Podsjetimo se da je Bauhaus pokrenut u burnom periodu neposredno po okončanju Prvog svjetsk-og rata, u periodu tzv. kasnog ekspresionizma, umjetničkog pravca koji nije imao budućnost i da nije bilo neuobičajeno, u to vrijeme, da pored mistika Itena, koji nije bio umjetnik-stvaralac u punom smislu te riječi, niti će ostati upamćen kao slikar, već kao harizmatični pedagog čiji je legat ugrađen u same temelje Bauhausa, djeluju Kandinski (Wassily Kandinsky), pionir apstraktne umjetnosti, koji je tvrdio da je apstrakcija zapravo esencija umjetnosti - ono spiritualno i neizrecivo u umjetnosti, i Kle (Paul Klee), umjetnik kojem je savjest, odnosno razigrana mašta, nalagala da od studenata traži da kombinuju nespojivo: kos-mos, kako princip uređenosti, i haos, kao princip neuređenosti. “Stoga je taj zamah između emocija i nauke”, primjećuje Dženks (Charles Jencks), po-malo cinično, “bio obavezujući”. “Stoga su majstori i studenti Bauhausa”, nastavlja Dženks, “gradili Zomerfeldovu vilu, obrađujući drvo ručno, u duhu gotičkih bratija drvodelja, slijedeći Gropijusov Manifest koji počinje rečenicom: ‘Konačni cilj svih kreativnih aktivnosti jeste građevina!’“.

114

No. 31 januar 2020 115

RASKID S ROMANTIČARSKIM IDEALIZMOMIdeje ekspresionista su bile prihvatljive u prvim godinama Vajmarske repub-like (1919-1933), u vrijeme raskida sa monarhijom i uvođenja liberalne demokratije, ali nakon 1923. godine, kada su unutrašnje prilike u zemlji konačno konsolidovane do nivoa koji je dozvoljavao da se sve snage usmjere na podizanje republike na noge, i kad je dat primat razvoju ekonomije, kao osnovi opšteg razvoja, pozivanja na radikalne promjene od strane ekspresionista nisu više naila-zila na pozitivan odjek, pogotovo ako znamo da je Vajmarska republika od osnivanja bila na meti ekstremista sa oba krila političkog spektra. Gropijus i neki među majstorima na Bauhausu, kao i dio studenata, osjećali su da su promjene, sa jedne strane nemi-novne, a sa druge strane su osjećali da ekspresionistička polazišta nisu adekvatna novim ciljevima.“Nećemo više o ratu, revoluciji i spaša-vanju svijeta”, govorio je Paul Korn-feld 1924. godine. “Hajde da budemo skromni i da usmjerimo našu pažnju ka malim stvarima”. Stavovi poput

Kornfeldovih ukazivali su, paralelno, na definitivni raskid sa romantičar-skim idealizmom i na put ka novom pokretu, nazvanom nova objektivnost (Neue Sachlichkeit). Značenje same sintagme najbolje je opisao Gustav Hartlaub, likovni kritičar koji se sma-tra za autora sintagme, u pismu koje je 1929. godine uputio Alfredu Baru mlađem, direktoru Muzeja moderne umjetnosti u Njujorku. “Termin se odnosi”, piše Hartlaub, “na opšti osjećaj rezigniranosti i cinizma u Njemačkoj početkom dvadesetih godina (prošlog vijeka - ap.a.), nakon perioda velikih nada i poleta (koji je našao odjeka u ekspresionizmu). Cini-zam i rezignacija su negativne strane nove objektivnosti, pozitivne strane se ogledaju u entuzijazmu prema neposrednoj realnosti, što je rezultat žudnje da se stvari uzmu zdravo za gotovo, dakle sasvim objektivno, sa materijalne strane, a ne da se stvarima odmah daju idealističke implikacije. To zdravo razočarenje, odnosno triježn-jenje, našlo je u Njemačkoj najčistiji izraz u arhitekturi”.

januar 2020 No. 31116

Haus am Horn, Georg Muche, Vajmar, 1923.

Kad je riječ o prvoj velikoj izložbi Bauhausa, dva su momenta koji se moraju pomenuti. Prvi je publikacija u izdanju Bauhausa, objavljena 1925. godine - Bauhausbücher − Band 1. Internationale Architektur, prvi u seriji Bauhausovih izdavačkih poduhvata. U publikaciji su prezentovana, redom, sva realizovana arhitektonska ostvarenja i svi projekti koji su bili prezentovani na izložbi. Drugi važni momenat je pomenuta Kuća am Horn (Haus am Horn).

Geotg Muhe (1895-1987)

Riječ je o eksperimentalnoj građevini koja je po-dignuta u Vajmaru, u neposrednoj blizini zgrade koju je u to vrijeme koristio Bauhaus i to baš u bašti gdje su studenti Bauhausa uzgajali povrće za svoje potrebe. Kuća je rađena namjenski, za izložbu 1923. godine i predstavljala je odgovor Bauhausa na jedan od ključnih problema u Njemačkoj po okončanju Prvog svjetskog rata - na ogromni nedostatak stambenog prostora i, posljedično, na vrlo nizak standard stanovanja ogromne većine ljudi. U Njemačkoj je u to vrijeme nedostajalo više od milion stanova tako da se moralo graditi brzo, industrijski, uz korišćenje tipskih, industrijski proizvedenih elemenata. U vrijeme izložbe u kući su, pomenimo i to, neke od radionica, poput tkačke, prezentovale studentske radove.

Haus am Horn, eksterijer

No. 31 januar 2020 117

Haus am Horn, interijer

Odgovor Bauhausa na imperativ ubrzane gradnje stanova bila je jeftina, tipska kubična građevina, sa dnevnim boravkom (dimenzija 6X6 m) u sredini i pratećim prostorijama raspoređenim oko dnevne sobe. Kuća je opremljena industrijski proizvedenom vodovodnom i kanalizacionom armaturom, a sav namještaj je projektovan i izveden u radionicama Bauhaus. Građena je u polu-prefabrikovanom sistemu. Obodni zidovi su od betonskih blokova, u dva reda, sa tankim slojem izolacionog materijala između, a tavanica je takođe polu-prefabrikovana.



117

januar 2020 No. 31118

Kuća se pripisuje slikaru Georgu Muheu (Georg Muche), koji je predavao na Bauhausu i koji je bio zainteresovan za arhitekturu i već je iza sebe imao neka iskustva na tom polju u vrijeme kada je projektovao kuću. Muheovo rješenje je pobijedilo na internom konkursu koji je bio raspisan na Bau-hausu. Kuća je sagrađena za samo tri mjeseca, a tehničku podršku su pružili Gropijusov studio i studio Hanesa Majera (Hannes Meyer), koji je i nadgledao izvođenje radova. U javnosti je kuća odmah prozvana “mlinac za kafu”, i van kruga upućenih arhitekata, teško da je mogla računati na pozitivne kritike. Ljudi još nisu bili spremni da prihvate činjenicu da novo vrijeme, u skladu sa novim potrebama i okolnostima, upućuje na nov arhitektonski izraz i industrijski pristup građenju. “Ovo pomjeranje ka industriji”, piše Ćimino, pozi-vajući se na Evu Forgać (Éva Forgács), “uz os-jetno odstupanje od beskompromisnih stavova proklamovanih u Manifestu Bauhausa, nije značilo i odstupanje od utopije. I dok se Bauhaus u prvo virjeme zalagao za temeljne promjene, sada je usvojen drugačiji pristup: predstaviti društvu, komad po komad, proizvode dizajnirane u Školi Bauhaus, uz koje je neminovno išao i set iznova koncipiranih društvenih vrijednosti s krajnjim ciljem da novi proizvodi (uz nove vrijednosti, podrazumijeva se - op.a.) budu prihvaćeni kao dio svakodnevnog života. Kada ti proizvodi budu potpuno prihvaćeni time će biti ostvarena i vizija “Novog Svijeta”“.

Teo fan Duisburh & Kornelijus van Esteren, 1922.

Inicijator i katalizator zaokreta koji se desio 1923. godine, zaokreta koji je suštinski predodredio kurs djelovanja Bauhausa do samog kraja 1933. Godine, bio je Teo fan Duisburh (Theo van Does-burg), jedan od osnivača nizozemske avangardne umjetničke grupe Du Stijl (De Stijl) i njen naj-vatreniji član i propagandista. Fan Duisburh se pojavio u Vajmaru u aprilu 1921. godine, u nadi da će uspjeti da fascinira Gropijusa i obezbijedi sebi mjesto među majstorima Bauhausa i da će, ujedno, posijati radikalne ideje Du Stijla među Gropijusovim sljedbenicima.

No. 31 januar 2020 119

Razglednica koju je Duisburg poslao prijatelju u vrijeme kad je boravio u Vajmaru - na razglednici je zgrada u kojoj je bio smješten Bauhaus do 1925.

U vrijeme fan Duisburhovog dolaska, na Bau-hausu su aktuelne bile ideje ekspresionista, a u radionicama se radilo manuelno, što če reći da je dat primat zanatskoj proizvodnji. O indus-trijskoj proizvodnji se malo razmišljalo. Kako fan Duisburh nije uspio da postane jedan od majstora Bauhausa, Gropijus nije smatrao da je on pogodan za Bauhaus jer je, između ostalog, bio krajnje konfliktna ličnost. Duisburh je već u ljeto iste godine, u jednoj pivnici u blizini zgrade Bauhausa, počeo da drži neformalna preda-vanja zainteresovanim studentima. Govorio je o konstruktivizmu, objektivnosti, o masovnoj mašinskoj proizvodnji, funkcionalizmu itd. Nešto kasnije se okrenuo protiv Bauhausa, kritikujući nastavni proces i ideje na kojima je počivala škola. “Ubrizgao sam otrov novog duha svuda”, govorio je fan Duizburh, uvjeren da će uspjeti da “sruši” Bauhaus. Uprkos tome što nije uspio da se formalno priključi Bauhausu, niti su njegova neformalna predavanja imala realnog odjeka, fan Duisburh je ipak uspio da posije sjeme i da uzburka duhove na Bauhausu.

Duisburg & Kornelijus van Esteren, Kontra-konstrukcija, projekat (aksonometrija) 1923.

Dženks kaže da su Brojer (Marcel Breuer, jedna od ključnih ličnosti Bauhausa) i on razgovarali početkom sedamdesetih godina prošlog vijeka o događajima iz 1923. godine, odnosno nagloj promjeni pravca u kojem se kretao Bauhaus i da je tom prilikom pomenut i (eventualni) uticaj fan Duisburha na promjenu pravca, a postavljeno je i pitanje o razmjeri (eventualnog) uticaja koji je fan Duisburh izvršio na Bauhaus. Brojer je rekao da fan Duisburgov uticaj, u oba slučaja nije postojao. Pouzdano se zna, sa druge strane, da je Gropijus prijetio studentima koji su pohađali fan Duisburho-va neformalna predavanja isključenjem iz škole, a činjenica je i da je Gropijus 1925. godine uvažio De Stajl, kao avangardni pravac te Auda (Jacobus Oud), Mondrijana (Piet Mondrian) i fan Duisbur-ha, prve ličnosti De Stajla, tako što je u jednoj od brojnih Bauhausovih publikacija objavio njihove teorijske radove. (Nastavak u narednom broju)

Borislav VUKIĆEVIĆ, dipl.inž.arh.

januar 2020 No. 31120

GRADSKA KUĆA U NIKŠIĆU

OD ŠKOLSKE POLIKLINIKE DO DJEČIJE BIBLIOTEKE I ČITAONICE

TOWN HALL IN NIKŠIĆ

FROM THE SCHOOL POLYCLINIC TO THE CHILDREN’S LIBRARYThe town hall, located in the center of the park in Nikšić, was built in 1927 with an unusual appearance, primarily due to the dome and the large number of chimneys. The design of this building was a complete novelty in the architecture of town of Nikšić in the first half of the 20th century. It initially housed a school polyclinic with a hygiene service and a public bathroom. In the mid-fifties, the Town hall became the Home of the Pioneers with a famous library and numerous sections, such as fine arts, drama, ballet, and cinema equipment. It also housed the Children’s Dispensary, the Hunting Home “Dr Zoran Kesler”, and the Day Care Center for the Elderly, which was the first non-institutional form of protection for the elderly in Montenegro. During the summer of 2019 its renovation was completed, and on October 16th it became the Children’s Library and Reading Room.

Gradska kuća u Nikšiću izgrađena je 1927, foto: Iz kolekcije Boška Roganovića

Gradska kuća, koja se nalazi u centru parka u Nikšiću, izgrađena je 1927. godine i privlači pažnju neobičnim izgledom, prije svega zbog

kupole i velikog broja dimnjaka.“Oblikovanje ovog objekta predstavlja potpunu novinu u gradskoj arhitekturi Nikšića u prvoj polovini XX vijeka. Radi se o prvom javnom objektu koji ima kupolu”, objašnjava arhitekta Vladimir Bojković, prvi Nikšićanin koji je doktorirao na temu iz istorije nikšićkog urbanizma i arhitekture.

Tadašnji predsjednik Opštine, poznati privatnik Luka Mijušković, koji je na tu funkciju došao 28. marta 1927. godine, donio je odluku da se od Đoka Kontića otkupi zemljište za uređenje parka. Te iste godine, na inicijativu Mijuškovića, a uz pomoć dr Andrije Štampara, sagrađena je Gradska kuća, a za gradnju je korišćen ručno obrađen kamen sa ostroških greda. U njoj se u početku nalazila školska poliklinika sa higijenskom službom, javnim kupatilom i stalnom “higijenskom izložbom”, a upravnik je bio dr Stevan Popović. Godinu kasnije preimenovana je u Dom narodnog zdravlja kojim je rukovodio dr Milan Putić. Zanimljivo je pomenuti da je Luka Mijušković bio svega godinu i po predsjednik Opštine i da je ostao upamćen kako po formiranju parka i izgradnji Gradske kuće, tako i po savremenijem organizovanju komunalnih poslova.

Oblikovanje ovog objekta predstavlja potpunu novinu u gradskoj arhitekturi Nikšica u prvoj polovini XX vijeka. Riječ je o prvom javnom objektu koji ima kupolu

No. 31 januar 2020 121

Gradska kuća je predstavljala potpunu novinu u gradskoj arhitekturi Nikšića, foto: Iz kolekcije Boška Roganovića

“Osnova objekta Gradske kuće je pravougaona, pri čemu je kraćim stranama okrenuta prema sjeveru, odnosno jugu. Istočna strana objekta predstavlja glavnu fasadu na kojoj je centralno, simetrično postvaljeno stepenište kojim se penje do glavnog ulaza. Pročelje je ukrašeno masivnim, ali ipak skladnim, parom modifikovanih stubova, tzv. toskanskog reda. Ulazna fasada djeluje monumentalno, ali i skladno. Sa strane od ulaza nalaze se lučni prozori dok je pročelje ulaza elegantno naglašeno natpisom na zabatu. Postament objekta je rađen od kamenih, grubo tesanih kvadara koji se propinju trakasto do polovine ulaza. Krov je četvorovodni i pokriven ćeramidom. Ispod vijenca krova, objekat je bogato dekorisan kamenim kvadratima. Bočna krila imaju klasične pravougaone prozore. Sa sjeverne strane se nalazi ulaz sa stepeništem za pomoćne prostore. Vertikalnost objekta je naglašena velikim brojem skladno oblikovanih dimnjaka i tek vidljivom kupolom sa ulazne strane. Zapadnu fasadu objekta karakteriše centrično postavljen erker smješten u osnovi na polovini heksagona. Tambur kupole je olakšan polukružnim otvorima”, opisuje izgled Gradske kuće, arhitekta Bojković.

Sredinom pedesetih Gradska kuća je postala Dom pionira sa čuvenom bibliotekom i brojnim sekcijama, poput likovne, dramske, baletske, ali i sa bioskopskom aparaturom. Pod krovom Gradske kuće bili su i Dječiji dispanzer, Lovački dom društva “Dr Zoran Kesler”, Dnevni boravak za stare, koji je bio prvi vaninstitucionalni oblik zaštite starih lica u Crnoj Gori. Od prošle godine Gradska kuća je dobila novi izgled, ali i novu namjenu. U toku ljeta završeno je njeno renoviranje, da bi 16. oktobra postala Dječija biblioteka i čitaonica. Pomenuti datum nije slučajno određen - toga dana 2015. godine JU Narodna bib-lioteka “Njegoš”, pri kojoj djeluju Dječija biblioteka i čitaonica, dobila je samostalnost, a istog dana 2018. otvorena je prva Dječija čitaonica u Crnoj Gori.

Dr Vladimir Bojković, dipl.inž.arh, foto: Privatna arhiva

Od prošle godine Gradska kuca je dobila novi izgled, ali i novu namjenu. U toku ljeta završeno je njeno renoviranje, da bi 16. oktobra 2019. postala Dječija biblioteka i čitaonica

januar 2020 No. 31122

Današnji izgled Gradske kuće, foto: Svetlana Mandić

“Istorija Društva nikšićke čitaonice, preteče današnje JU Narodne biblioteke ‘Njegoš’, seže duboko u prošlost, u 1881. godinu, tako da je nesporno da je tokom 138 godina postojanja vrijeme u njenim prostorijama i na njenim stranicama ispisivalo istoriju”, kazala je direktorica Biblioteke, Renata Bulajić.

Renata Bulajić, direktorica Biblioteke smještene u Gradskoj kući, foto: Svetlana Mandić

Prema njenim riječima nastaniti se u jedinstveni arhitektonski i umjetnički primjerak stvaralaštva jednog vremena, kakva je Gradska kuća, ima posebnu vrijednost ali je i od velikog značaja za istorijski i kulturni razvoj Nikšića.

Danas je Gradska kuća u potpunosti posvećena najmlađima, foto: Svetlana Mnadić

“Dobili smo ustanovu u ustanovi namijenjenu najmlađim korisnicima, sa fondom od oko 15.000 bibliotečkih jedinica. Osnovnu djelatnost Biblioteka ostvaruje i kroz rad čitaonice za djecu, jedne stimulativne sredine, pozitivne i kreativne atmosfere u kojoj djeca provode kvalitetno vrijeme družeći se sa knjigom, stičući brojne prilike da dođu do znanja, dijele i razmjenjuju slična interesovanja i istraživanjem spoznaju jedan novi svijet. Ovaj edukativni dječiji kutak, opremljen po najsavremenijim standardima, sa radnim stolovima, pametnom tablom i pristupom internetu i bogatim didaktičkim materijalima, smješten je u ovalnoj sali, dinamičnom i živom prostoru namijenjenom ovoj osjetljivoj grupi”, istakla je Bulajić.

EPCG DONIRALA 17,7 HILJADA EURA

Predstavnici EPCG na otvaranju Gradske kuće, foto: Svetlana Mandić

Vrijednost radova na rekonstrukciji Gradske kuće iznosili su preko dvadeset hiljada eura, a novac su obezbijedili Elektroprivreda Crne Gore (EPCG), 17,7 hiljada i Opština Nikšić ostalo. Sanirani su krov, ulazno stepenište i plato, zamijenjena stolarija, urađeno spoljašne i unutrašnje farbanje.Predrag Krivokapić, direktor ljudskih resursa u Elektroprivredi, kazao je da je jedan od postu-lata njihove kompanije društveno odgovorno poslavanje, pa su se sa zadovoljstvom odazvali inicijativi Biblioteke “Njegoš” i uzeli učešća u rekonstrukcij Gradske kuće.“Posebno nas raduje nova namjena ovog zdanja koje će sada biti Dječija biblioteka i vjerujem da će naši najmlađi sugrađani u što većem broju dolaziti, čitati knjige i na taj način sebe razvijati i uzdizati kao ličnosti”, kazao je Krivokapić.

No. 31 januar 2020 123123

Prema njenim riječima nastaniti se u jedinstveni arhitektonski i umjetnički primjerak stvaralaštva jednog vremena, kakva je Gradska kuća, ima posebnu vrijednost ali je i od velikog značaja za istorijski i kulturni razvoj Nikšića.

Danas je Gradska kuća u potpunosti posvećena najmlađima, foto: Svetlana Mnadić

“Dobili smo ustanovu u ustanovi namijenjenu najmlađim korisnicima, sa fondom od oko 15.000 bibliotečkih jedinica. Osnovnu djelatnost Biblioteka ostvaruje i kroz rad čitaonice za djecu, jedne stimulativne sredine, pozitivne i kreativne atmosfere u kojoj djeca provode kvalitetno vrijeme družeći se sa knjigom, stičući brojne prilike da dođu do znanja, dijele i razmjenjuju slična interesovanja i istraživanjem spoznaju jedan novi svijet. Ovaj edukativni dječiji kutak, opremljen po najsavremenijim standardima, sa radnim stolovima, pametnom tablom i pristupom internetu i bogatim didaktičkim materijalima, smješten je u ovalnoj sali, dinamičnom i živom prostoru namijenjenom ovoj osjetljivoj grupi”, istakla je Bulajić.

Dječiji kutak opremljen je po najsavremenijim standardima, foto: Svetlana Mandić

U programu rada Dječije biblioteke, prema njenim riječima, je mnoštvo sadržaja počevši od radionica kreativnog pisanja, različitih prezentacija, edukativnih igara, aktivnosti za razvijanje čitalačke motivacije, dramskih formi, a sve “sa ciljem promocije kulture čitanja, njegovanja kulta knjige i podizanje nivoa informacijske pismenosti”. Prilikom otvaranja objekta, Sonja Nikčević, potpred sje-dnica Opštine Nikšić, kazala je da je raduje što se Dječija biblioteka nalazi na lokalitetu gradskog parka koji okuplja najveći broj najmlađih sugrađana pa je uvjerena da neće ostati neprimijećena te da će ih zaintrigirati da svrate i upoznaju se sa njenim broj nim sadržajima i mogućnostima. “Ovo predivno zdanje koje je na radost svih nas potpuno preuređeno, a koje je kroz istoriju mijenjalo svoju namjenu, zasigurno će postati mjesto u kojem će najmlađi sugrađani ne samo započinjati svoju čitalačku avanturu, već i kvalitetno provoditi svoje slobodno vrijeme koristeći brojne sadržaje koje pruža Dječija čitaonica, opremljena po najsavremenijim standardima”, istakla je Nikčević i dodala da je stvorena mogućnost da se knjiga vrati na mjesto koje zaslužuje i koje mora imati u razvoju svakog djeteta. U Gradskoj kući se nalazi i press sala sa 80 mjesta koja je otvorena za sve programe iz domena kulture i umjetnosti, seminare, radionice, treninge, izložbe.

Svetlana MANDIĆ

januar 2020 No. 31124

ARHIV

GRADITELJI U CRNOJ GORI II

ARCHIVE

BUILDERS IN MONTENEGRO IISearching for historical sources, documents and other data on construction pioneers in Montenegro, I was disappointed to find that sources are poor, documents and other data unordered, unsystematized, left to decay, most often destroyed, so I came up with the idea to change something. Better to say, I decided to try to rescue at least something from oblivion, collect it in one place and possibly systematize it in chronological order, significance, specificity or character of data and documents. This article is not a scientific paper. This is a news story about builders, made up of scraps of scarce historical sources, pieces of my or someone else’s memories, torn sheets from an old book or magazine, old newspapers, anecdotes and old photographs and documents, it is a reminiscent of the engineers who laid the foundations for contemporary construction and the heroes of post-war renovation and construction. All this with the desire to keep all of them and their most significant works, that is, the architectural heritage they have left us, from oblivion.

124

Tragajući za istorijskim izvorima, doku-mentima i drugim podacima o pionirima graditeljstva u Crnoj Gori, razočaran što

su ovi izvori siromašni, a dokumenta i drugi podaci nesređeni, nesistematizovani, prepušteni propadanju, najčešće i uništeni, došao sam na ideju da nešto promijenim. Bolje reći, odlučio sam da pokušam da bar nešto otrgnem od zaborava, sakupim na jednom mjestu, even-tualno sistematizujem po hronološkom redu, značaju, specifičnosti ili karakteru podataka i dokumenata. Ovaj članak nije naučni rad. Ovo je novinarska priča o graditeljima, satkana od parčića oskudnih istorijskih izvora, mojih ili tuđih sjećanja, istrgnu-tih listova iz neke stare knjige ili časopisa, starih novina, od anegdota i požutjelih fotografija i do-kumenata, prije svega podsjećanje na inženjere koji su udarili temelje savremenom graditeljstvu i heroje poslijeratne obnove i izgradnje. Sve to sa željom da se svi oni i njihova najznačajnija djela odnosno graditeljsko nasljeđe koje su nam ostavili, sačuvaju od zaborava. Ova priča nije dovršena. Nastavalja se, s vreme-na na vrijeme, zavisno od dostupnosti izvora i podataka o njenim glavnim junacima. Priča je podsticaj i putokaz onima koji budu imali znanja, želje, volje i snage za eventualna šira istraživanja njihovih biografija i naučnu valorizaciju nasljeđa koje su nam ostavili.

Prvi crnogorski inženjeri

Crna Gora s početka XIX vijeka i dalje ratuje za slobodu. Sloboda i mir znače razvoj i prosperitet države. Crnogorske vladike i gospodari svjesni su da moraju biti naredni budućem vremenu za koje se bore. Za buduće vrijeme nijesu im dovoljni junaci i vitezovi. Shvataju da Crnoj Gori trebaju obrazovani i mudri koji su kadri da dočekaju slobodu, mir i novo doba. U Crnoj Gori nije bilo obrazovnih ustanova pa su najbistrija djeca upućivana na školovanje u inostranstvo. Prema nekim podacima, u perio-du od 1848. do 1918. godine u inostranstvu se školovalo više od tri hiljade učenika i studenata. Najčešće se odlazilo na studije prava, teologi-

januar 2020 No. 31

No. 31 januar 2020 125125

je, filozofije i vojnih nauka. Rijetki su upisivali medicinu ili politehničke nauke. Na tehničkim fakultetima, u pomenutom periodu, studiralo je više oko 90 studenata iz Crne Gore. Tome treba dodati i jedan broj onih koji su studirali vojnu inženjeriju. U vrijeme pripreme ovog članka nijesam imao podataka koliko ih je završilo studije i gdje su nastavili profesionalnu karijeru. Poznato je da su mnogi ostali u inostranstvu i tamo postali cijenjeni ljekari, inženjeri, pravnici, neki su postali oficiri, generali i admirali u ruskoj ili vojsci neke od evropskih zemalja. Dio se vratio u Crnu Goru - jedni da nastave karijeru u struci u kojoj su se školovali a drugi u visokoj politici - na Dvoru ili opoziciji. Obzirom da je ovo priča o graditeljima, predmet interesovanja su samo oni koji su studirali tehničke i eventualno vojno inženjerske nauke. Isti princip važi i za njihov politički angažman - biće riječi samo onoliko koliko je to značajno za razumijevanje sveu-kupnih procesa u crnogorskom graditeljstvu. Zavisno od dostupnih podataka isti tretman imaju inženjeri iz Crne Gore i inženjeri iz Boke ili drugih djelova sadašnje Crne Gore koji su u tom periodu bili u sastavu drugih država.Prvi mladić koji je iz Crne Gore upućen u inos-transtvo, da se školuje za inženjera, bio je Đuro Tomov Davidović1. O trošku ruskog cara a na molbu Vladike Rada, upisan je na Institut za rudarske inženjere u Rusiji. Na studije je pošao 1838. godine zajedno sa Jegorom Kovaljeskim, geologom i putopiscem, koji je prije toga ne-koliko godina boravio u Crnoj Gori. Među prvim studentima iz Crne Gore u Rusiji bio je i Mašo Vrbica koji je u periodu od 1852. do 1854. godine učio u artiljerijskoj školi u Petrogradu nakon čega se vratio u Crnu Goru.

1 Martinović Dušan, Crnogorski generali u ruskoj vojsci, Montene-grina.net

Prema podacima koje je prikupio i obradio dr Momčilo D. Pejović2 studije tehnike i politeh-nike u Rusji, u periodu od 1848-1918. godine, pohađalo je sedam studenata, uglavnom u Petrogradu i Moskvi: Jovan Petra Mašanović, Marko Sava Plamenac, Mihajlo M. Dragović, Risto Đ. Bujišić, Vasilije Piletić, Milutin Mila F. Radović, Gavro Avra P. Cemović. Dušan Marti-nović ovom spisku dodaje i ime Uroša Bujišiča.3 Studije na Tehničkom fakultetu Beogradskog univerziteta pohađala su 32 studenta iz Crne Gore4. Na iženjerskom odsjeku: Momčilo P. Kostić, Nedeljko S. Simonović, Vasilije N. Žugić, Krsto P. Popović, Đorđe P. Popović, Milovan Ž. Mijušković, Gligorije M. Vukčević, Milan M. Pekić, Vukota J. Vojinović, Dragutin I. Đonović, Veliša J. Vujačić, Svetozar J. Bogićević i Boško I. Bojović. Ljubomir R. Popović je studirao mašinski odsjek, a Niko I. Zec arhitekturu. Najviše studenata je bilo na građevinskom odsjeku: Jovan P. Jovović, Drago Jojić, Petar P. Božović, Veljko R. Mijušković, Bogdan P. Ivanović, Ivan M. Zečević, Mihailo M. Đurović, Đuro M. Vukotić, Danilo J. Čubrović, Gavro A. Cemović, Novica Ž. Radović, Marko Ž. Puletić, Petar M. Kosmajac, Milo S. Prlja, Mirčeta J. Pešić, Jovan M. Marnić i Božin M. Đolević.

2 Dr Momčilo D. Pejović, Školovanje Crnogoraca u inostranstvu 1848-1918, Istorijski institut Crne Gore, Službeni list Crne Gore, Podgorica 2000, str 73.

3 Dušan Martinovioć, Crnogorci u ruskoj vojsci, http://www.mon-tenegrina.net/

4 Isto, Tabela br. 9

No. 31 januar 2020

januar 2020 No. 31126126

Kapetan Mišino zdanje u Beogradu sagrađeno 1863. godine. U njemu je radila Velika škola (Filozofski, Tehnički i Pravni fakultet), snimak iz 1867. godine, Monografija Građevinskog fakulteta u Beogradu

Geodetsko građevinsku školu u Beogradu pohađali su: Stanko S. Brković - Piper, Janjo Vukotić, Jovan Jovović, Aleksa Milana Kosmajac, Miljan (B) M. Medenica, Mitar P. Raičković, Vu(č)ko Tomanović i drugi. 5

Tehničke nauke na univerzitetu u Gracu (Aus-trougarska) studirali su: Blagoje Aleksić, Blažo Vušković, Jovan B. Guzina, Petar Milana Kos-majac i Nikola P. Milatović6. Nikola Simona Đurašković, Rako Andrije Đurković, Jovan Jovanović, Risto Ljumović, Joko Jovanović i Stevan Živko Radović učili su u Srednjoj vojno inženjerskoj školu u Carigradu. Po završetku srednje škole Jovan Jovanović i Stevan Radović upisali su višu Vojno inženjersku školu.7

Za bistru djecu iz dobrostojećih familija ni Pariz nije bio daleko. Savo Bogdanović, Mihai-lo (Milo) Brajović, Marko Ž. Đukanović i Lazar

5 Isto, str. 1006 Isto, str. 1997 Isto, str. 251

Đoka Lazova Mijušković8pohađali su srednju školu u Parizu. Đukanović i Mijušković su nas-tavili studije politehnike na Sorboni. Pored njih dvojice na ovom univerzitetu politehniku su studirali Gligorije Mila Vukčević, Pavle dr Petra Miljanić9… Tehničke nauke u Milanu - Torinu (Italija) studirali su: Matija Zarije Radičević i Filip Đuze Đurašković, dok je Andrija Vučinić pohađao Srednju tehničku školu u Navari. Artiljerijsko-inženjersku akademiju završili su Mitar Boška Nikova Martinović i Andrija Jagoša Radović.10 Studiralo se i na drugim evropskim univerzitei-ma u Njemačkoj, Engleskoj i Švajcarskoj. Na univerzitetima u Lajpcigu, Minhenu i Hajlder-bergu, tehničke nauke su studirali Blažo Pera S. Đurašković, Dragutin Stefana Matanović,

8 Isto, str. 2679 Isto, str. 269, 27010 Isto str. 276

januar 2020 No. 31

No. 31 januar 2020 127127

Jovan B. Guzina, Blažo Vušković i drugi.11Niko Iva Zec, Vaso Spasić, Jovan B. Guzina i Andrija Koste Kr. Stanić12su bili studenti politehnike na švajcarskim univerzitetima u Cirihu i Ženevi. Jovo Mihaila Popović je u periodu od 1899. do 1900. godine studirao elektro tehniku u Londonu, a Ilija Rubežanin13tehničke nauke u Kardifu.Pored pobrojanih, ostao je još jedan broj stu-denata čija imena u vrijeme pripreme ovog članka nijesam uspio da identifikujem. Za neke od studenata iz Crne Gore nema pouzdanih podataka koji fakultet su pohađali. Okolnosti su uticale da su pojedinci prelazili sa jednog univerziteta na drugi i iz jedne države u drugu. Mnogi su mijenjali i predmet studiranja. Zbog toga pojedina imena nalazimo na više mjesta. Kao što sam već ranije kazao nemam pouzdanih podataka ko je sve od njih završio studije i gdje je nastavio svoju profesionalnu karijeru. Zato ću u ovom i sljedećim nastavcima, zavisno od raspoloživih izvora i njihove pouzdanosti, čitaocima Pogleda predstaviti neke od ovih inženjera koji su ostavili poseban pečat u istoriji crnogorskog graditeljstva i sveukupnoj istoriji CrneGore.

Inženjeri, ministri, premijeri

Lazar Đoka Lazova Mijušković, inženjer, diplo-mata i političar, rođen je 24. decembra 1867. godine u Poviji - Pješivci kod Nikšića. Završio je Visoku školu za rudarske inženjere u Parizu. U periodu od 1893. do 1902. godine bio je crnogorski konzul u Skadru. Od januara 1903. do kraja 1905. godine obavlja dužnost ministra

11 Isto str. 28012 Isto str. 29313 Isto, str. 288

finansija i građevina u crnogorskoj vladi. Dužnost izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra u Beogradu obavlja od oktobra 1913. do 1915. godine. Za predsjednika vlade imenovan je 20. decembra 1915. godine i na toj funkciji ostao do 29. aprila 1916. godine. Umro je u Beogradu, u 68-oj godinini, 29. septembra 1936. godine.

Lazar Đoka Lazova Mijušković

U graditeljstvu Crne Gore, pored ministarske funkcije, ostaće zapamćen i po tome što je za-jedno sa visokim funkcionerima - inženjerima Markom Đukanovićem i Andrijom Radovićem, u ime Države, vršio nadzor nad izgradnjom pruge Bar-Virpazar.Andrija Radović, inženjer i političar, rođen je 28. januara 1872. godine u Martinićima kod Dani-lovgrada. U periodu od 1890. do 1894. godine, kao pitomac-stipendista knjaza Nikole, studirao

No. 31 januar 2020

januar 2020 No. 31128 oktobar 2019 No. 30128

je Vojno-inženjersku akademiju u Italiji. Po za-vršertku studija radi kao vojni inženjer. Brak sa kćerkom vojvode Boža Petrovića otvara mu sva vrata na Cetinju: bio je maršal Dvora, zastupnik ministarstva unutrašnjih djela, ministar finasija i građevina. Dva puta je imenovan za predsjednika crnogorske vlade. Njegova politička karijera obiluje kontroverza-ma: bio je jedan od aktera “Bombaške afere” zbog čega je 1908. godine osuđen na 15 godina robije. Kralj Nikola ga je 1913. pomilovao i vratio na državne funkcije da bi ga 1916. imenovao za premijera. Godinu kasnije Radović postaje jedan od protivnika kralja Nikole i glavnih promotera ujedinjenja sa Srbijom. Umro je u Beogradu 1947. godine.

Andrija Radović

Kao ministar finasija i građevina, sa predstavnici-ma “Barskog društva” (Compagnia di Antivari) zaključio je u ime crnogorske Vlade (27. juna 1906. godine) “Ugovor o gradnji i eksploataciji slobodnog Barskog Pristaništa sa dodatom slobodnom zonom i željeznicom od Pristana do Skadarskog Jezera, kao i plovidbe mehaničkim sredstvima po Skadarskom Jezeru”. Bio je jedan od članova državne komisije koja je vršila nadzor nad izgradnjom ove pruge. Andrija Radović je 1897. godine rukovodio radovima na izgradnji Mauzoleja vladike Danila na Orlovom kršu iznad Cetinja. Maketu spomenika uradila je knjaginja Jelena, a na izradi su kao saradnici angažovani francuski arhitekta Fuše i vajar Votijer.Marko Đukanović prvi je crnogorski građevinski inženjer. O Đukanoviću je prije nekoliko godina objavljen poseban opširniji prilog u Pogledu, zato se u ovom prilogu daju samo najosnovniji podaci o njemu. Rođen je 1860. godine u Nikšiću. Studirao je tehničke nauke u Parizu i stekao zvanje inženjera građevinarstva. Po završenom školovanju vratio se na Cetinje i svoju bogatu karijeru započeo u Ministarstvu unutrašnjih djela, gdje je dugo vremena bio šef Odjeljenja za građevine.

No. 31 januar 2020 129129

Marko Đukanović

Kao prvi crnogorski građevinski inženjer, pro-jektant i graditelj mnogih objekata, ministar vojni i ministar unutrašnjih djela, predsjednik crnogorskog parlamenta, predsjednik Držav-nog savjeta, jedan od organizatora Božićnog ustanka i zatvorenik zloglasne Jusovače, inženjer Đukanović, zasluženo, zauzima značajno mjesto u istoriji Crne Gore.Đukanović je, pored Josipa Sladea i vojvode Maša Vrbice jedan od najznačajnijih crnogorskih graditelja sa kraja XIX i početka XX vijeka. Njegovo ime se vezuje za projektovanje i izgradnju brojnih infrastrukturnih objekata i javnih građevina u Crnoj Gori.Vojvoda Mašo Vrbica (1833 - 1898), artiljerijski oficir, senator i ministar unutrašnjih djela, pro-jektant i graditelj puteva, trgovac, vojskovođa i junak mnogih bitaka od Grahova i Nikšića do Deligrada i Aleksinca, bio je jedan od najuti-cajnih i najmoćnijih ljudi u Knjaževini Crnoj

Gori. Zauzima jedno od najznačajnijih mjesta u istoriji crnogorskog graditeljstva s kraja XIX vijeka. O Vojvodi Mašu Vrbici je prije nekoliko godina objavljen poseban opširniji prilog u Pogledu, zato se u ovom prilogu daju samo najosnovniji podaci o njemu. Završio je, 1854. godine, artiljerijsku školu u Rusiji. Kao senator i ličnost od najvećeg povjerenja knjaza Danila i knjaza Nikole, i najsposobniji državni činovnik toga vremena, obavljao je za crnogorski dvor najdelikatnije poslove političke, vojne i lične prirode. Bio je “vlasnik najveće zbirke crnogoskih tajni“. Vojvoda Mašo Vrbica je jedan od osnivača Cetinjske čitaonice. U njegovoj kući je odigra-na prva premijera “Balkanske carice“. Poslije Berlinskog kongresa organizovao je prvi popis stanovništva u Crnoj Gori, bavio se slikarstvom...

Vojvoda Mašo Vrbica

No. 31 januar 2020

januar 2020 No. 31130130

Vojvoda Mašo Vrbica će u istoriji ostati zapisan i kao jedan od prvih graditelja puteva u Crnoj Gori. Završena artiljerijska škola omogućila mu je osnovna znanja trasiranja i izgradnje puteva, koja je kasnije upotpunio i proširio druženjem i saradnjom sa Josipom Sladeom.

Put Cetinje-Rijeka Crnojevića je projektovao dr Slade, a njegovom izgradnjom je upravljao Mašo Vrbica, tadašnji ministar unutrašnjih djela Knjaževine Crne Gore. Vojvoda Mašo Vrbica je, deceniju kasnije, trasirao (projektovao) put Rijeka Crnojevića-Podgorica i istovremeno

RATOM ZAUSTAVLJENI BLISTAVI UMOVIDruga decenija XX vijeka označava kraj, za Crnu Goru relativno dugog perioda mira. Počinju Balkanski ratovi. Nedugo zatim i Prvi svjetski rat. Ratovi nijesu mimoišli ni Crnu Goru ni Crnogorce. Crna Gora je inače u svim ratovim bila nečiji saveznik i ako, kad god je sama ratovala, nikada nije imala iskrenog saveznika. Stasali su novi regruti, novi junaci i vitezovi: “Mlado žito, navijaj klasove / pređe roka došla ti je žetva.”1 Crnogorci, kao i vjekovima prije, uvijek spremni na poklič: “Aj, ko je vitez”, dočekali su i ove ratove spremni za nove juriše, velike bitke i slavne pogibije. Među onima koji su pali jurišajući na bunkere ili puščane cijevi bilo je dosta inženjera i studenata tehnike. Dio priče sa posebnim pijetetom posvećujem njima. U slavu svih koji su kao mlado žito “navili klasove”, počeću priču od Radoja Gardaševića, Mihaila M. Đurovića i Mirčete J. Pešića. Na žalost, ni ovaj spisak neće biti kratak.Radoje Rade Gardašević po nekim izvorima prvi je elektroinženjer u Crnoj Gori. (Ovaj podatak nije do kraja pouzdan jer je po nekim izvorima prvi student elektrotehnike iz Crne Gore bio Jovo Mihaila Popović2. U vrijeme pripreme ovog članka nijesam našao više podataka o tome da li je i kada Jovo Popović završio studije elektrotehnike pa sam prihvatio istraživanje dr Đura Batrićevića da je prvi elektroinženjer u Crnoj Gori bio Radoje Gardašević). Dr Đuro Batrićević u djelu “Crnogorci u rusko-japanskom ratu“ piše da je Radoje Rade Gardašević, sin čuvenog junaka, barjaktara Šaja

1 Petar II Petrović Njegoš, Gorski vijenac2 Dr Momčilo D. Pejović Školovanje Crnogoraca u inostranstvu 1848-1918,

Istorijski institut Crne Gore, Službeni list Crne Gore, Podgorica 2000, na str.i 288 piše da je Popović Mihaila Jovo studirao na Tehničkom fakultetu u Londonu u periodu od 1899-1900. godine, da je bio stipendista Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova Crne Gore i da je prema njegovim saznanjima bio prvi student iz Crne Gore koji je studirao elektrotehniku

Šćepana Gardaševića, rođen “najvjerovatnije“ 1880. godine. Osnovnu i srednju školu završio je na Cetinju. Po nalogu knjaza Nikole upućen je na školovanje u Petrograd gdje je završio Elektrotehnički fakultet i tako postao prvi diplomirani elektroinženjer u Crnoj Gori. Kao što je poznato 1904. godine je izbio Rusko-japanski rat. Crna Gora je stala na stranu Rusije, objavljujući rat Japanu. Zato i ne čudi da se Rade Gardašević, dotadašnji student univerziteta u Petrogradu, “među prvim dobrovoljcima, javio da u njemu uzme učešća“. Po završetku ovog rata ostao je neko vrijeme u Rusiji, a u Crnu Goru se vratio 1912. godine neposredno pred Prvi balkanski rat. Po izbijanju Prvog balkanskog rata kralj Nikola je predložio Radu Gardaševiću da ostane u njegovom Glavnom štabu, piše Batrićević. “Međutim, ovaj nemirni i temperamentni ratnik kraljev predlog nije prihvatio, dodajući da mu je mjesto u prvim borbenim redovima“. Uputio se na skadarski front i prilikom juriša na utvrđeni Taraboš, 1912. godine, poginuo “u posljednjem jurišu na pogled Skadra.“ Mihailo M. Đurović, student treće godine građevine na beogradskom Univerzitetu. Rođen je u selu Ćurilac u Bjelopavlićima. Osnovnu školu je završio na Orjoj Luci. Školovanje je nastavio u Prvoj beogradskoj gimnaziji, a potom na građevinskom odsjeku Tehničkog fakulteta. Na Vidovdan, 28. juna 1914. godine, u Sarajevu, Gavrilo Princip je izvršio atentat na austrougarskog prestolonasljednika i nadvojvodu Franca Ferdinanda. To je bio neposredan povod za početak Prvog svjetskog rata. Crnogorska narodna skupština je, na sjednici održanoj prvog avgusta 1914. godine, donijela jednoglasnu odluku da Crna Gora objavi rat Austrougarskoj. Rat je objavljen šestog avgusta 1914.

januar 2020 No. 31

No. 31 januar 2020 131131

rukovodio njegovom izgradnjom. Put, dug 30 kilometara, je građen od januara 1890. do jula 1891. godine. Vojvoda Mašo je kasnije, zbog sukoba sa knja-zom Nikolom, napustio Crnu Goru i nastanio se u Banja Luci gdje je i umro 1898. godine. Tajne,

koje je decenijama dijelio sa gospodarom Crne Gore, nikad nikome nije povjerio. (Nastavak u narednom broju)

Velizar RADONJIĆ

godine. Kad je srpska vojska krenula na Drinu, Đurović je stupio u komite “sa bombom i puškom u ruci, kao dostojan sin svojih predaka, jer mu i đed položi svoj život za otadžbinu na Kolašinu, a otac na krvavom Bardanjoltu“ pisalo je u “Glasu Crnogorca“ br. 9, 21. februar 1915. Mihailo Đurović se u ratu s Austrougarima “borio sa rijetkom hrabrošću i požrtvovanjem, da je bio predložen za odlikovanje“. Stradao je petog avgusta 1914. godine od “dum-dum“ metka u bici na Jadru, kada su komite opkolile neprijateljsku vojsku i otpočele sa njima borbu. Imao je svega 24 godine kada je stradao. Mirčeta J. Pešić, student druge godine građevine na beogradskom Univerzitetu. Rođen je u selu Frutak u Bjelopavlićima. Osnovnu školu je završio na Orjoj Luci, a gimnaziju u Beogradu. Kad je počeo Prvi svjetski rat Mirčeta je imao svega 22 godine. Rat ga je zatekao u Beogradu na drugoj godini Tehničkog fakulteta. Pisalo je u “Glasu Crnogorca“ br. 11, sedmi mart 1915. Srpskoj vojsci se priključio kao dobrovoljac: “... kad trebaše otadžbina u najkritičnijem momentu dičnih sinova, neustrašivih heroja, novih Obilića, da ju brane da ropstva ne dopane - u tome se momentu Mirčeta Pešić nalažaše daleko od svoga rodnog mjesta, Bjelopavlića, u Biogra-du, kao visokoškolac, od nepunih 22 godine. Mirčeta je bio svjestan koliko od njega očekuije država i društvo uopšte. I on se dostojno odužuje onako, kako to priliči mladom vitezu, a praunuku njegovog imenjaka Mirčete čije ime ovjekovječi Vladika Rade, na topu u Spužu“, objavljeno je u “Glasu Crnogorca“. Iako je slovio za “ti-hog, skromnog, uglađenog i nježnog mladića“, rat je od njega stvorio “čelik borca“ i “surovog ratnika“. Borio se sa Austrougarima na Adi Ciganliji, oko Beograda, kod Obrenovca, na Ceru, Šapcu u Sremu, Jakovu, Pazuhu

i Čavčiću. Poginuo je devetog septembra 1914. godine na Mačkovom visu. Vasilije Žugić, inženjer sa spiska studenata inženjerskog odsjeka Tehničkog fakulteta Univerziteta u Beogradu je, na žalost, još jedno ime na spisku onih koji su svoje živote, “pređe roka” položilili na oltar domovine. Ministarstvo voj-no, u “Glasu Crnogorca” br. 61 od 19. decembra 1915. godine, objavljuje redovnu “Listu gubitaka” i saopštavaju da je “Iz bataliona Drobnjačkog poginuo inženjer Vasilije Žugić”. U istom broju objavljena je Posmrtna objava činovnika Ministarstva finasija i Građevina iz koje saznajemo da je Žugić poginuo 10. decembra 1915. godine u bici za Skadar.

Treba pomenuti i to da je Vasilije Žugić, na izborima za Narodnu skupštinu Kraljevine Crne Gore, četvrtog saziva, održanim 29. decembra 1913. godine izabran za narodnog poslanika iz Drobnjačke kapetanije.3

3 „Glas Crnogorca“ br 1, 4 januar 1914.g.

No. 31 januar 2020

januar 2020 No. 31132

Poštovani,

Časopis „Pogled“ Inženjerske komore Crne Gore pokreće marketinške rubrike (Predstavljamo) u kojima će se kroz formu sponzorisanog teksta reklamirati Vaš rad, uspješnost Vaše kompanije, organizacije.Časopis „Pogled“ IKCG izlazi od 2011. godine i obuh-vata tekstove iz svih inženjerskih oblasti (arhitektura, građevinarstvo, mašinstvo, elektrotehnika, saobraćaj, geodezija...). Vrstan tim saradnika koji potpisuje naučno-stručne i popularističke sadržaje kreirao je prepoznatljiv imidž naše publikacije koji je nagrađen kako od stručne javnosti tako i od naše, sve brojnije čitalačke publike. Časopis izlazi četiri puta godišnje (januar, april, jul, oktobar), a distribuira se svim stru-kovnim organizacijama i ustanovama u Crnoj Gori kao i van njenih granica, što ga čini i u marketinškom dijelu interesantnim i pogodnim za predstavljanje Vašeg rada. Časopis „Pogled“ je dostupan i na sajtu IKCG http://www.ingkomora.meU zavisnosti od rubrike i forme (promotivni tekst, for-ma intervjua, fotografije) koju budete izabrali za svoju marketinšku prezentaciju, postaćete Zlatni, Srebrni ili Bronzani sponzor časopisa „Pogled“ kao i Prijatelj časo-pisa. U prilogu koji slijedi nalazi se pregled reklamnih formata sa minimalnim iznosom uplata. U želji da ćete i Vi prepoznati „Pogled“ kao značajnu publikaciju koja će nam na obostrano zadovoljstvo donijeti isključivo uspjeh, postanite dio naše priče.

Srdačan pozdrav,Uređivački tim časopisa „Pogled“

e-mail na koji možete poslati marketinški materijal: [email protected]žiro-račun na koji možete uplatiti sponzorstvo: NLB Montenegro banka 530-1870-29

broj telefona na koji možete dobiti informacije o mar-ketingu: +382 67/885-888

Dear readers,

The journal „Pogled“ of the Engineers Chamber of Montenegro is launching marketing columns (We pres-ent) in which your work, the success of your company, organization will be promoted through the form of a sponsored text.The journal „Pogled“ of ECM has been published since 2011 and covers texts from all engineering fields (archi-tecture, construction, mechanical engineering, electrical engineering, geodesy, etc.). A team of associates who signed scientific-professional and popular content have created a recognizable image of our publication, which was awarded both by the professional public and by our increasingly readership audience. The journal is published four times a year (January, April, July, October), and is distributed to all professional organizations and institutions in Montenegro as well as beyond its borders, which makes it interesting in terms of marketing and is suitable for presenting your work. „Pogled“ journal is also available on the ECM website http://www.ingkomora.meDepending on the section and form (promotional text, form of interview, photo) you choose for your marketing presentation, you will become a Gold, Silver or Bronze sponsor of „Pogled“ journal as well as a Friend of the Journal. Below is an overview of advertising formats with a minimum amount of payment. In hope you will recognize „Pogled“ as an important publication that will bring only success to our mutual satisfaction, become a part of our story.

With best regards,Editing Team of „Pogled“ journal

E-mail for sending the marketing material: [email protected] account for sponsorship payment: NLB Montenegro bank 530-1870-29Phone number for marketing information: +382 67 / 885-888

ZLATNI SPONZOR

Dimenzije175 x 190 mm


Prostor predviđen za Zlatnog sponzora podrazumijeva reklamu na dvije strane časopisa (reklamni tekst, promocija kroz intervju i fotografije), a minimalni iznos uplate je 1.000,00 eura.

The space for the Golden Sponsor means advertising on two sides of the journal (advertising text, promotion through interviews and photographs), and the minimum amount of payment is 1,000.00 euros.

SREBRNI SPONZOR


Prostor predviđen za Srebrnog sponzora podrazumijeva reklamiranje na jednoj strani (forma: tekst, intervju, fotografije), a minimalni iznos uplate je 500,00 eura.

The space for the Silver Sponsor means advertising on one side (form: text, interview, photos), and the minimum amount of payment is 500,00 euros.

BRONZANI SPONZOR


Prostor predviđen za Bronzanog sponzora podrazumijeva reklamu koja će biti predstavljena u formi jednos-tranog pojasa, a minimalni iznos uplate je 300,00 eura.

The space for the Bronze sponsor means advertising that will be presented in the form of a one-sided para-graph, and the minimum amount of payment is 300,00 euros.

PRIJATELJI ČASOPISA


Dim

enzi

je17

5 x

30 m

m

Reklamni formati predviđeni za Prijatelje časopisa mogu biti u vertikalnoj i horizontalnoj formi, a minimalni iznos uplate je 200,00 eura.

Advertising format for Friends of the journal can be in vertical and horizontal form, and the minimum amount of payment is 200,00 euros.

IMPR

ESSU

M

Pogled No. 31

The Journal of Engineers Chamber of Montenegro Year 20/No. 31 January 2020

[email protected]

Publisher: Engineers Chamber of Montenegro

For the Publisher: Srđan Laković, graduated electrical engineer

Editorial Board: President: Doc Željka Radovanović, graduated civil engi-neer, PhD Vladimir Slavić, graduated electrical engineer Bogdan Cvjetković, graduated architect Prof Milorad Burić, graduated mechanical engineer, PhD Dragan Radonjić, MSc, tech.eng.

Editor: Jelena Pavićević Tatar

Graphic design: Studio Mouse - Podgorica

Print: "Konekta MNE", Podgorica

Circulation: 500

Cover photo:"House of Olives"author: ARHING inženjering

No.

31

ISSN 2336-9175 (Štampano izd.) ISSN 2336-9183 (Online)

Documents

Časopis Inženjerske komore Crne Gore...arhitekata - Inženjerske komore Crne Gore, početkom novembra 2019. u Podgorici. Maja Velimirović Petrović Predsjednica Izvršnog odbora