1. UVOD

Zalihe predstavljaju dio obrtnih sredstava preduzea neophodnih za normalno obavljanje procesa proizvodnje i prodaje. One omoguavaju da se pomenuti procesi u preduzeu odvijaju sa minimalnim poremeajima. Stoga, upravljanje zalihama predstavlja veoma znaajan, ali ujedno i sloen posao finansijskog upravljanja u preduzeu. Znaaj upravljanja zalihama proistie iz injenice to se najee radi o velikim ulaganjima preduzea u ovu vrstu sredstava, i to su ta sredstva de facto uslov za postojanje preduzea. Naime, da bi preduzee poslovalo, neophodno je da pribavi sirovine i materijal kao osnovu za proizvodnju. Osim toga namee se i potreba da se sve to postigne uz minimalna ulaganja sredstava u zalihe, s obzirom na to da ulaganje u zalihe ima za posljedicu blokiranje (angaovanje) odreenog volumena novanih sredstava, usljed ega nastaju i odreeni trokovi. Identini, i jo sloeniji problemi, javljaju se u poslovanju trgovinskih preduzea, koja pribavljaju ne samo velike koliine, nego i velike vrijednosti robe radi prodaje, to svakako zahtijeva i veliko angaovanje sredstava i izaziva visoke trokove. Postoji pravilo da trgovinska preduzea mogu ostvariti veliki promet samo uz velike zalihe, posebno ako je u pitanju promet sa veim asortimanom proizvoda.Prema tome,kao to se vidi, sloenost upravljanja zalihama proistie iz potrebe za stalnim obezbjeenjem potrebnih sredstava, s jedne strane, i potrebe obezbjeenja maksimalne ekonomije sredstava, s druge strane. Meutim, osim potrebe obezbjeenja kontinuiteta poslovanja preduzea, sa tenjom minimalnih ulaganja u zalihe, a posebno zalihe u trgovini, neophodno je pomenuti jo jedan veoma znaajan aspekt zaliha, a to je rizik. U vezi s tim, kod proizvodnih preduzea i pored precizno planiranih koliina sirovina i materijala (kvantitativno i kvalitativno), zbog objektivnih i subjektivnih uticaja esto dolazi i do pojave stvaranja zaliha koje nisu za upotrebu, to nuno uslovljava poveanje trokova i smanjenje rentabilnosti. U ovakvim okolnostima rizik je posebno izraen kod zaliha gotovih proizvoda, to se obavezno mora imati u vidu prilikom upravljanja zalihama. Rizik posjedovanja pomenutih zaliha naroito je prisutan u trgovini i to kod onih preduzea koja imaju irok asortiman proizvoda i iroku mreu trgovine na malo, jer sa velikim asortimanom proizvoda i njihovom distribucijom na vei broj prodajnih mjesta poveava se rizik od neprodate robe. Otuda, moe se slobodno rei da zalihe predstavljaju jedan od najznaajnijih i ujedno najosjetljivijih vidova ulaganja sredstava. Zbog prirode ulaganja, one istovremeno ine i stalni izvor unutranjih rezervi preduzea ijim se paljivim upravljanjem moe znaajno unaprijediti ekonomija sredstava preduzea.Analogno navedenom, problematika zaliha u ovoj taki izlaganja bie predstavljena sa nekoliko znaajnih aspekata, a to su: vrste zaliha, trokovi zaliha, veliina zaliha, naina i vremena pribavljanja zaliha i mjerenja efikasnosti upravljanja zalihama. Osnovna svrha narednih izlaganja ogleda se u tome da se u najkraim crtama objasne politika i metode pomou kojih je mogue efikasno upravljati zalihama preduzea, budui da se dranjem zaliha i njihovim efikasnim upravljanjem, ostvaruju odreene koristi za preduzee, kao to su: izbjegavanje gubitaka na prodaji, postizanje koliinskih popusta, smanjivanje trokova narudbi, poveanje efikasnosti proizvodnje, itd.

2. VRSTE ZALIHA

Sve zalihe u preduzeu dijele se na tri globalne cjeline, odnosno vrste, a to su:1) Zalihe sirovina i materijala2) Nedovrena proizvodnja3) Gotovi proizvodi tj. RobaSirovine i materijal su dobra koja se nalaze u skladitu, odnosno koja jo nisu predata u proces proizvodnje. Zalihe nedovrene proizvodnje predstavljaju sredstva koja se nalaze u tekuoj proizvodnji na kojima se jo obavljaju proizvodne operacije u cilju kompletiranja gotovog proizvoda. Gotovi proizvodi su zavrena (finalizovana) dobra u proizvodnom preduzeu koja su spremna za prodaju i koja se odmah mogu isporuiti kupcima. U trgovinskom preduzeu to su zalihe robe namjenjene prodaji kupcima.Zalihe se sa aspekta finansijskog upravljanja izuavaju ne samo posebno, po oblicima, ve i zajedno.1. Zalihe sirovina i materijala obuhvataju razne vrste realne aktive obrtnih sredstava preduzea. Tu spadaju sve vrste sirovina koje preduzee koristi, zatim razne vrste materijala, sitan inventar, ambalaa i drugo. Koliko e sirovina i materijala preduzee da nabavlja i dri na zalihama, zavisi od niza razliitih faktora: vrste i veliine preduzea, uslova nabavke, veliine i vremena trajanja porudbine, raspoloivost obrtnih sredstava, stanja na tritu novca i drugih faktora.Vrsta i veliina preduzea opredjeljuju visinu zaliha sirovina i materijala u smislu potreba za njima, to svakako zavisi i od vrste tehnolokog procesa. Uslovi nabavke mogu da budu razliiti i da razliito utiu na veliinu zaliha. Ako postoje stabilni izvori snabdjevanja onda preduzee moe da radi sa manjim zalihama. Ako je obrnuta situacija, tj. ako je snabdjevanje sirovinama i materijalom nestabilno (neredovno), onda e preduzee biti prinueno da stvara vee zalihe kako bi obezbjedilo kontinuitet proizvodnje u periodima nestaica. To uslovljava poveano ulaganje u zalihe i ujedno poveanje trokova. Takoe, veliina porudbine bitno utjee na ekonomiju sredstava preduzea. Pri tome, preduzeu mogu odgovarati manje i ee porudbine, ili rjee ili vee porudbine. Osim toga, za visinu zaliha je od znaaja i vrijeme od momenta ispostavljanja porudbine do momenta dobijanja novih zaliha. Najzad, bitan je faktor zaliha jeste i raspoloivost novanih sredstava. Ako preduzee raspolae sa dovoljnim iznosom novanih sredstava, onda e ono biti u mogunosti da pravi i odreene kombinacije, u smislu izbora najpovoljnijih rjeenja koja e mu omoguiti da uvijek obezbjedi redovnu snabdjevenost zalihama uz maksimalno respektovanje ekonomije sredstava.2. Zalihe nedovrene proizvodnje obuhvataju razne vrste realne aktive nad kojima se jo obavlja proizvodnja u toku. Preciznije reeno, to su djelimino zavreni proizvodi koji se nalaze u nekom od intermedijalnih stanja proizvodnje. Otuda, angaovanje zaliha tj. novanih sredstava u ovom obliku za proizvodna preduzea predstavlja znatno ulaganje koje poveava potrebu za sredstvima, s jedne strane, i ujedno izaziva trokove, s druge strane. Prema tome, visina zaliha u ovom obliku zavisi od vie faktora meu kojima treba pomenuti sljedee: tehnoloki proces, organizacija rada, poslovni partneri, itd.Tehnoloki proces, odnosno njegova priroda i trajanje predstavljeju jedan od najbitnijih faktora koji utie na visinu zaliha i vrijeme njihovog angaovanja u ovom dijelu procesa rada. U vezi s tim, kljuni problem je u adekvatnoj kombinaciji tehnolokih znanja i filozofije finansijskog upravljanja u smislu finansijske efikasnosti, a sve u cilju iznalaenja rjeenja koja e omoguiti skraivanje tehnolokog procesa i visine ulaganja u proizvodnju. Organizacija rada takoe skrauje vrijeme proizvodnje, a samim time i vrijeme angaovanja zaliha. U tom kontekstu postoji mogunost proirivanja kooperacije u smislu ustupanja izrade pojedinih dijelova drugim preduzeima, to moe da utie i na skraivanje proizvodnog procesa. Na kraju treba imati u vidu i to da na duinu proizvodnog procesa mogu uticati i poslovni partneri (obino kooperanti i sl.). Naime, njihova solidarnost u kvalitetu i tanost u rokovima moe da ima izuzetan utjecaj na vrijeme trajanja proizvodnog ciklusa i obrnuto. Analogno navedenom, proizilazi zakljuak da je za uspjeno upravljanje zalihama u proizvodnom procesu, neophodna temeljna priprema. U vezi s tim, neophodno je da se planom predvide optimalna tehnoloka rjeenja, optimalna organizacija i izbor najpouzdanijih poslovnih partnera.3. Zalihe gotovih proizvoda sastoje se od realne aktive nad kojom je proces proizvodnje zavren (finalizovan). Ove zalihe nastaju od momenta konanog zavretka proizvoda, odnosno njihovog preuzimanja iz proizvodnje i skladitenja za prodaju. Zalihe u ovom dijelu procesa rada mogu da budu vee ili manje u zavisnosti od vie faktora kao to su: poslovna orijentacija preduzea, priroda proizvodnog procesa, stabilnost tranje, itd.Poslovna orijentacija preduzea moe biti na proizvodnju po porudbini, ili na proizvodnju za nepoznatog kupca. Orijentacija na jednu ili drugu opciju zavisi od vrste proizvoda. Po pravilu, ako se radi o proizvodu vee vrijednosti koji je namijenjen daljoj proizvodnji onda se preduzee esto orijentie na proizvodnju po narudbi. Meutim, ako je u pitanju proizvodnja robe iroke potronje, onda se proizvodi za nepoznatog kupca. Shodno tome, proizilazi da su zalihe u prvom sluaju neznatne dok su u drugom sluaju znaajnije, to zavisi od mnogih inilaca. Dalje, priroda proizvodnog procesa takoe utie na visinu zaliha. U vezi s tim, treba imati u vidu da proizvodnja odreene vrste proizvoda moe biti isplativa samo u malim serijama, tj. manjim koliinama, dok kod druge vrste proizvoda takva serija ne mora biti isplativa. Osim navedenog, na visinu zaliha gotovih proizvoda utie i stabilnost tranje. Naime, ako je tranja stabilna i kontinuirana, onda zalihe mogu da budu na relativno niskom nivou. Obrnuto, u sluaju nestabilne tranje i nepredvidivih kolebanja porudbina, neophodna je raunati na vei obim zaliha i gotovih proizvoda.Na kraju, nije suvino pomenuti injenicu da zalihe gotovih proizvoda nose sa sobom i najvei stepen rizika. Pri tome upravljanje zalihama sadri i izraze konflikata pojedinih poslovnih funkcija preduzea: finansijske, prodajne, proizvodne i nabavne funkcije. Otuda sa aspekta upravljanja zalihama, veoma je znaajno poznavanje problematike svake od navedenih poslovnih funkcija.

3. RELEVANTNI TROKOVI ZALIHA

Imajui u vidu injenicu da zalihe ine znatan dio u ukupnim ulaganjima preduzea, normalno je da se imaju u vidu i trokovi koji iz toga proistiu. Otuda, razumljivo je nastojanje svakog preduzea da u domenu upravljanja zalihama, postigne dva fundamentalna cilja, a to su: prvo, da obezbjedi zalihe za normalno poslovanje, i drugo, da ima minimalna ulaganja koja su za to potrebna. Analogno tome, upravljanje zalihama implicitno pretpostavlja tzv. cost benefit analizu koja se zasniva na procjenjivanju trokova i koristi od posjedovanja zaliha. Dakle, utvrivanje optimalnog volumena zaliha, nuno zahtijeva balansiranje trokova i rizika dranja zaliha, sa koristima koje se mogu izvui iz samog raspolaganja tim zalihama. To znai da se optimalnim volumenom zaliha moe smatrati samo onaj nivo zaliha koji prouzrokuje najnie ukupne trokove njihovog posjedovanja. Zbog toga, prije nego to se pree na razmatranje osnovnih odluka o zalihama, neophodno je u potrebnoj mjeri razmotriti samu strukturu i karakter trokova zaliha. Respektujui prethodno navedeno, moe se rei da imaju u vidu vanost trokova finansiranja zaliha, u literaturi koja tretira upravljanje finansijama nastala su istraivanja ovog elementa sa veoma razliitih aspekata. To je ujedno i osnovni razlog to imamo razvrstavanje trokova zaliha po veoma razliitim kriterijima, meu kojima se analitiki izdvaja njihova globalna podjela na tri cjeline: 1) trokovi pribavljanja zaliha, 2) trokovi dranja zaliha, i 3) trokovi nedostatka zaliha. Meutim, postavlja se opravdano pitanje: Koji su od navedenih trokova relevantni za donoenje odluka o zalihama? Imajui u vidu da se te odluke odnose prevashodno na poveanje ili smanjenje zaliha, nesumnjivo je neosporno da za potrebe upravljanja zalihama mogu biti aktuelne samo diferencijalne, odnosno dodate komponente pomenutih trokova. Preciznije reeno, potrebno je utvrditi one trokove koji rastu s poveanjem zaliha ili se sniavaju s njihovim smanjenjem. Pri tome potpuno je irelevantno da li se radi o realnim ili oportunitetnim diferencijalnim trokovima, s obzirom na to da su naelno gledano, u ekonomskom smislu, proputeni prihodi ili utede od alternativne upotrebe ogranienih finansijskih sredstava isto trokovi kao i realni novani izdaci.1. Trokovi pribavljanja zaliha nazivaju se jo i trokovima porudbine. Ovi trokovi predstavljaju trokove pribavljanja zaliha sirovina i materijala, kada se radi o proizvodnom preduzeu, odnosno trokove pribavljanja zaliha robe kada se radi o trgovinskom preduzeu. U ovu grupu trokova ubrajaju se i trokovi pripreme proizvodnje, naroito ako se proizvodnja obavlja u proizvodnim serijama. Trokovi pribavljanja zaliha ili trokovi porudbine, najprije obuhvataju administrativne trokove koji nastaju ispostavljanjem ili evidentiranjem porudbine, a zatim trokove koji nastaju u vezi sa isporukom, kao to su prijem, kontrola i smjetaj sirovina, materijala i robe, odnosno evidentiranje i isplata faktura dobavljaa. Kod donoenja odluka o zalihama, ovi trokovi uzimaju se kao fiksni po jednoj porudbini, bez obzira na veliinu porudbine. Takoe, trokovi pripreme jedne proizvodne serije posmatraju se kao fiksni po jednoj seriji i obuhvataju trokove ispostavljanja radnog naloga, pripreme maina za proizvodnju i trokove manipulacije sirovinama i materijalom.2. Trokovi dranja zaliha odnose se na sve trokove koji su prouzrokovani postojanjem i dranjem zaliha u preduzeu. Neki od ovih trokova se ponaaju kao fiksni u odnosu na promjene obima zaliha, dok drugi variraju srazmjerno poveanju ili smanjenju zaliha. Meutim, sa aspekta donoenja odluka o zalihama relevantne su samo varijabilne komponente trokova koji se vezuju za dranje zaliha. Kada su sirovine, materijal ili roba primljeni i smjeteni u skladite, u vezi sa njihovim dranjem na zalihama nastaju razliiti trokovi i to: trokovi uskladitenja, trokovi osiguranja, trokovi zastarjelosti i kvara, kao i trokovi sredstava vezanih u zalihama.Za skladitenje zaliha, preduzee mora obezbjediti odgovarajui prostor, bilo da se radi o spostvenom ili iznajmljenom prostoru, a zatim mora zaposliti radnike koji e raditi na evidentiranju i obraunavanju zaliha, odravanju i manipulaciji zalihama, ienju prostora, itd. Koritenje prostora kao i sve prethodno nabrojane aktivnosti u vezi sa zalihama, nuno prouzrodkuju trokove koji se nazivaju trokovima skladitenja. Pri tome trokovi skladitenja zavise vie od veliine, nego vrijednosti pojedinih vrsta zaliha, mada one vrijednije zalihe mogu zahtijevati dodatne trokove zatite i obezbjeenja.Takoe, za mnoga preduzea trokovi rizika zaliha predstavljaju znaajnu poziciju ukupnih trokova njihovog dranja. Otuda, da bi se preduzee zatitilo od velikih gubitaka prouzrokovanih razliitim rizicima, ono obavezno osigurava zalihe. Trokovi osiguranja zaliha, tj. premije osiguranja, mogu biti znaajan troak u strukturi ukupnih trokova zaliha, naroito ako se radi o zalihama velike vrijednosti.Zbog promjene stila, mode, ukusa potroaa i drugih faktora, odreeni gotovi proizvodi ili roba, moraju se prodavati po znatno niim cijenama, a veoma esto ostaju i neprodati, to moe prouzrokovati znaajne trokove zastarjelosti zaliha. Osim toga, kod pojedinih zaliha na skladitu do kvara. Stoga, kod odluivanja o zalihama ne smiju se zanemarivati ni ovi trokovi, naroito ako su znaajnije prisutni u ukupnim trokovima dranja zaliha.Jedan od najznaajnijih trokova dranja zaliha jeste troak angaovanja sredstava u zalihama. Pri tome, ako preduzee finansira ulaganja u zalihe iz pozajmljenih izvora na koje plaa kamatu po ugovorenoj kamatnoj stopi, onda e ta kamata predstavljati troak tih sredstava. Isto tako, ako se zalihe finansiraju iz sopstvenih izvora, takoe se rauna sa trokovima angaovanja sredstava, pri emu se radi o tzv. oportunitetnim trokovima, odnosno o proputenom prinosu koji bi se mogao ostvariti ulaganjem ovih sredstava u neku drugu alternativu. Trokovi dranja zaliha najee se utvruju u procentu od prosjene nabavne vrijednosti zaliha ili u novanom iznosu po jedinici zaliha za odreeni vremenski period. U vezi s tim, esto se pominje pravilo koje predlae da trokovi dranja zaliha budu izmeu 20% - 30% godinje, od njihove cijene kotanja ili nabavne vrijednosti.3. Trokovi nedostatka zaliha javljaju se zbog nedostatka sirovina i materijala, to moe dovesti do prekida procesa proizvodnje. Pri tome, ako se pojavi nedostatak zaliha gotovih proizvoda ili robe, onda se nee moi prihvatiti porudbine, to znai da e izostati prodaja koja bi dovela do poveanja finansijskog rezultata preduzea. Shodno navedenom, proputeni prinos koji bi se ostvari prihvatanjem i izvrenjem tih porudbina, predstavlja oportunitetni troak.

4. OSNOVNE ODLUKE O ZALIHAMA

Mada je poznato da finansijski menaderi u preduzeu nisu direktno i operativno odgovorni za upravljanje zalihama, ipak je neosporna injenica da investiranje u zalihe predstavlja izuzetno vaan aspekt finansijskog upravljanja preduzeem. Finansijski menaderi moraju biti upoznati sa nainima efikasne kontrole zaliha kako bi se kapital preduzea mogao efikasno koristiti. Generalno gledano, moglo bi se rei da postoje dvije osnovne vrste odluka o zalihama, to su: 1) koliko pribavljati zaliha u jednoj porudbini, to ustvari podrazumijeva odluku o veliini porudbine zaliha, i 2) u kojim vremenskim intervalima pribavljanje treba da se izvri, to ustvari podrazumijeva odluku o momentu plasiranja porudbine. U vezi sa prvom odlukom, nema sumnje da optimalnu soluciju predstavlja ona veliina porudbine koja prouzrokuje najnie ukupne trokove pribavljanja i dranja zaliha. to se tie druge odluke, ona zavisi od bilansiranja trokova dranja zaliha sa trokovima koji bi nastali zbog nedostatka zaliha, pri emu optimalnu soluciju predstavlja uestalost pribavljanja zaliha koje minimizira ukupne trokove dranja zaliha i trokove nedostatka zaliha.Meutim, za donoenje prethodno pomenutih odluka postoje teorijski fundirani i u praksi dobro razraeni postupci i modeli. Ali njihova primjena ne bi trebala da bude neselektivna, naroito u preduzeima koja raspolau velikim brojem razliitih vrsta zaliha. Zbog toga, u cilju racionalne primjene tih postupaka i modela, neophodna je prethodna klasifikacija zaliha koja e omoguiti da se odvoje zalihe koje e zahtjevati strogi reim kontrole i upravljanja, od onih zaliha kod kojih je to mogue sa manje rafinisanim tehnikama i metodama.Respektujui prethodno navedeno, treba imati u vidu da je problem upravljanja zalihama vei i sloeniji u sluajevima veeg asortimana proizvoda. Ovaj problem je posebno izraen kod trgovinskih preduzea koja se bave prometom robe iroke proizvodnje, budui da kod ovih preduzea u zavisnosti od njihove djelatnosti asortiman robe moe da bude na desetine hiljada. Stoga, preduzea koja posluju sa mnotvom vrsta zaliha treba da izvre njihovu klasifikaciju, ime se pomenuti problem djelimino rjeava. Klasifikacija zaliha moe se raditi po razliitim kriterijima, a to su: veliina upotrebe, cijena po jedinici, broj jedinica i vrijednost. Na osnovu takve klasifikacije preduzee svoju panju koncentrie na one vrste zaliha ija je upotreba velika i koje imaju visoku vrijednost po jedinici, to se utvruje po poznatom ABC sistemu. Osnovna sutina ovog sistema (ABC) sastoji se u tome to zalihe grupiu u razliite kategorije po kriteriju vrijednosti, a u zavisnosti od procentualnog uea pojedinih grupa u ukupnim zalihama, one dobijaju i razliiti tretman. Pri tome, koncentracija panje, kontrole i upravljanja zalihama preduzea, srazmjerna je ueu pojedinih grupa u ukupnoj strukturi zaliha.Navedeni metod (ABC) moe da se ilustruje jednostavnim hipotetikim primjerom. Naime, preduzea koja koriste ovaj sistem razvrstavaju zalihe u tri grupe: Grupa A, obuhvata sve one vrste zaliha koje zahtjevaju najvea novana ulaganja, odnosno koje imaju najveu pojedinanu cijenu. Grupa B, obuhvata sve vrste zaliha sa neto niom pojedinanom cijenom, odnosno sa neto veim koeficijentom obrta. Grupa C, obuhvata sve preostale zalihe. (Prikaz na slici 1.)

Slika 1. ABC sistem klasifikacije zaliha

Na osnovi grafikog prikaza na slici 1. vidi se da razvrstavanje ukupnih zaliha na grupe A, B i C omoguava preduzeu da utvrdi nivo kontrole i upravljanja zalihama za pojedine grupe. Shodno tome, grupa A zahtijeva najvii stepen kontrole, s obzirom na to da zahtijeva najvei nivo angaovanja sredstava. Zbog toga, na ovu grupu zaliha se primjenjuju modeli odluivanja koji polaze od optimalne veliine porudbe. Nasuprot tome, zalihe iz grupe B mogu da budu kontrolisane sa manje rafiniranim metodama i ne tako uestalo kao zalihe iz grupe A. Najzad, zalihe koje pripadaju grupi C zasluuju najmanje panje, budui da ih treba pribavljati u veim koliinama ne bi li se pribavile po najnioj cijeni.Kao to se vidi u vezi sa kontinuitetom poslovanja i ekonomijom zaliha, pred preduzee se postavlja potreba donoenja dvije osnovne vrste odluka, i to: odluka o veliini porudbine zaliha i odluka o vremenu pribavljanja zaliha, odnosno tranje momenta plasiranja porudbine.Donoenje prve odluke zahtijeva obavezno razmatranje dvije osnovne opcije porudbine i to u smislu sljedeeg: da li se preduzee opredjeljuje za porudbine jedanput godinje ili mjeseno. Ako se opredjeli za porudbinu jedanput godinje onda e preduzee imati samo jedne trokove porudbine. Obrnuto, ako se opredjeli za mjesene porudbine onda e trokovi porudbine biti vei. Gledajui samo trokove porudbine, opredjeljenje bi bilo za godinju porudbinu. Meutim, trokovi dranja zaliha mogu dati sasvim suprotne rezultate u smislu da godinja porudbina prouzrokuje mnogo veu vrijednost robe na zalihama nego to je sluaj sa mjesenim porudbinama. To ujedno znai da mjesene porudbine izazivaju manje trokove dranja zaliha. Iz ovoga slijedi pravilo da preduzee ustvari treba da se opredjeli za onu veliinu porudbine za koju su zbirni trokovi porudbine i dranja zaliha najnii.Donoenje druge odluke zahtijeva istraivanje relevantnih faktora od kojih zavisi potronja ili prodaja zaliha, kao i pravovremeno snabdijevanje zalihama. Preduzee treba da se opredjeli za ono vrijeme pribavljanje zaliha koje minimizira ukupne trokove dranja i nedostatka zaliha. Osim toga, ovde postoji i potreba istraivanja faktora u vezi sa tzv. sigurnosnim zalihama.

4.1. Optimalna veliina porudbine

Pod optimalnom veliinom porudbine podrazumijeva se ona koliina jednokratno nabavljenih sirovina, materijala ili robe koja obezbjeuje najnie ukupne trokove pribavljanja i dranja zaliha. Prema tome, optimalna veliina porudbine minimizira ukupne trokove zaliha. U vezi s tim, neophodno je utvrditi koliko e se jedinica sirovina, materijala ili robe pribaviti plasiranjem jedne porudbine da bi ukupni trokovi zaliha (trokovi porudbine i trokovi dranja zaliha) bili minimalni. Ako bi se nabavka vrila u velikom broju porudbina, to bi prouzrokovalo visoke trokove dranja zaliha, dok bi plasiranje izuzetno malog broja porudbina uslovilo velike trokove dranja zaliha, dok bi plasiranje iztuzetno malog broja porudbina uslovilo velike trokove dranja zaliha. Za rjeavanje problema optimalne veliine porudbine mogu se koristiti razliiti matematiki modeli, zatim se problem moe rjeavati i grafiki, a takoe je mogue doi do optimalne veliine porudbine i postupnim izraunavanjem ukupnih trokova zaliha za razliite veliine porudbine.Analogno navedenom, najprije emop problem utvrivanja optimalne veliine porudbine pojasniti imajui u vidu proizvodno preduzee. U vezi s tim, model polazi od sljedeih pretpostavki: a) ukupne potrebe sirovina i materijala za jednu poslovnu godinu su unaprijed utvrene na osnovu podataka iz prethodnog perioda i planirane proizvodnje i prodaje u narednom periodu, b) sirovine i materijal se troe kontinuirano u priblino istim koliinama svakog dana u toku godine i c) ne razmatraju se trokovi nedostatka zaliha, jer su oni relevantni kod razmatranja sigurnosnih zaliha.Da bi se moglo doi do potrebnog obrasca, odnosno do formule za obraun ukupnih trokova zaliha, a zatim i do formule za optimalnu veliinu porudbine, neophodno je najprije obiljeiti osnovne veliine tj. kategorije koje se pojavljuju u primjenjenom matematikom modelu. Preciznije reeno, simboli koji se upotrebljavaju u formulama i njihovim odreenim relacijama imaju sljedee znaenje:S procjenjena ukupna godinja upotreba odreene sirovine i materijala;O procjenjeni trokovi jedne porudbine tj. dranja zaliha po jednoj porudbini;i procjenjeni trokovi dranja zaliha u procentu od njihove nabavne vrijednosti;C nabavna cijena zaliha po jedinici;Q veliina porudbine u jedinicama;T ukupni trokovi zaliha.Analogno navedenim znaenjima upotrijebljenih simbola, obrazac za izraunavanje ukupnih trokova zaliha moe se predstaviti u sljedeem obliku:

Prvi dio formule predstavlja trokove porudbine, jer je S/Q broj porudbina koji se mnoi sa O, odnosno trokovima po jednoj porudbini. Drugi dio formule izraava trokove dranja zaliha. Izraz (C x Q : 2) daje prosjenu vrijednost zaliha i mnoenjem sa i, odnosno trokovima dranja zaliha u procentima od nabavne vrijenosti, dobijamo trokove dranja zaliha. Proizvod (C x Q) dijeli se sa 2, jer se pretpostavlja ravnomjerna upotreba sirovina i materijala, to znai da prosjena vrijednost zaliha odgovara polovini njihove vrijednosti. Pri tome, zbir trokova porudbine i trokova dranja zaliha daju ukupne trokove zaliha.Na osnovu prethodno izloenog, treba rei da je optimalnu veliinu porudbine raunski takoe mogue dobiti preko odgovarajueg obrasca, tj. formule, ali se prethodno moe izraunati prvi izvod funkcije za ukupne trokove zaliha putem rjeavanja sljedeeg sistema jednaina:

Rjeavanjem navedenog sistema jednaina dobili smo konanu formulu za optimalnu veliinu porudbine gdje su ukupni trokovi zaliha minimalni. Da bi ova funkcija imala minimum, drugi izvod mora biti pozitivan, to je u ovom sluaju zadovoljeno jer e drugi izvod biti (2 x S x O) : Q3. Pri tome, ako bi trokovi dranja zaliha umjesto u procentima od nabavne vrijednosti bili izraeni u novanim jedinicama nabavljenog materijala, onda bismo pod korijenom umjesto izraza (C x i) imali samo C, gdje bi C predstavljalo trokove dranja zaliha izraene u novanim jedinicama, za odreeni vremenski period.Meutim, treba imati u vidu da simboli koji su upotrijebljeni u navedenim matematikim formulama ukazuju na svu sloenost izraunavanja optimalne veliine porudbine, pogotovo to se neki od elemenata odreuju na osnovu procjene, a to ve samo po sebi dovoljno govori da se radi o elementima koji mogu imati samo relativnu tanost. Kao to se vidi, prva tri elementa po definiciji se odreuju na osnovu procjene. Takoe, nabavna cijena, kao etvrti element u obrascu nije sasvim poznata i pouzdana veliina, pa se i ona u najveoj mjeri procjenjuje. Isto tako, trokovi dranja zaliha teko se mogu precizirati, naroito ako se eli znati njihova lokacija vezano za odreeni proizvod. Sa svoje strane, sve ovo akcentira na neospornu injenicu da korektnost bilo kojeg modela za donoenje odluka o zalihama prevashodno zavisi od realnosti pretpostavki na kojima se zasniva. Zbog toga, potrebno je povremeno vriti i ispitivanje senzibilnosti relevantnih odnosa od znaaja za donoenje odluka o zalihama, kao i odmjeravanje njihovog znaaja sa aspekta donoenja ispravne odluke.Imajui u vidu prethodno navedene formule i njihove meusobne relacije, treba podsjetiti da one vae za matematiki model primjenjen za proizvodno preduzee. U vezi s tim, treba napomenuti da je primjena ovog modela za trgovinsko preduzee u cilju odreivanja optimalne veliine porudbine robe potpuno identina kao i u sluaju proizvodnog preduzea, osim to pojedini simboli mijenjaju nazive, tako da emo imati sljedee:S procjenjena ukupna godinja prodaja robe u jedinicama;O procijenjeni trokovi jedne porudbine robe, tj. dranja zaliha robe po jednoj porudbini;i procijenjeni trokovi dranja zaliha robe u procentu od njihove nabavne vrijednosti;C nabavna cijena po jedinici robe;Q veliina porudbine robe u jedinicama;T ukupni trokovi zaliha robe.Na kraju, treba istai da se problem optimalne veliine porudbine moe rjeavati i grafiki, tako to se na X osu unosi veliina porudbine, dok se na Y osu unose trokovi zaliha (trokovi porudbine, trokovi dranja zaliha i prosjeni trokovi zaliha). Analogno tome, moe se nacrtati grafikon kao to je to prikazano na slici 2.Na osnovu slike 2. jasno se vidi da se optimalna veliina porudbine nalazi u presjeku linija trokova porudbine i trokova dranja zaliha, i to u situaciji kada funkcija ukupnih trokova zaliha dostie minimum. Pri tome, ako se desi greka u veliini porudbine, ona moe da dovede do poveanja bilo trokova porudbine, bilo trokova dranja zaliha, ali ne i jednih i drugih istovremeno. Preciznije reeno, to znai da precijenjena veliina porudbina ima za posljedicu vee trokove zaliha koji se djelimino kompenzuju manjim trokovima porudbine. Obrnuto, potcijenjena veliina porudbine, dovodi do poveanja trokova porudbine, ali se to poveanje djelimino kompenzuje manjim trokovima dranja zaliha.

Slika 2. Optimalna veliina porudbine

4.2. Optimalna veliina proizvodne serije

Analogno utvrivanju optimalne veliine porudbine za nabavku sirovina i materijala, proizvodno preduzee moe doi u situaciju da odluuje o koliini proizvodnje, odnosno veliini proizvodne serije za razliite vrste proizvoda koje proizvodi i prodaje. U takvoj situaciji, logino je pretpostaviti da e preduzee teiti ka optimalnom rjeenju problema u smislu ostvarenja takve veliine proizvodnje po seriji koja e minimizirati ukupne godinje trokove pripreme proizvodnje i trokove dranja prosjenih zaliha.Kada se proizvodnja obavlja u serijama, potrebno je utvrditi optimalnu veliinu proizvodne serije da bi se minimizirali ukupni godinji trokovi pripreme proizvodnje i trokovi dranja zaliha. Prilikom rjeavanja ovog problema moe se koristiti osnovni matematiki model za utvrivanje optimalne veliine porudbine, pri emu se mora poi od tri osnovne pretpostavke, a to su: 1) koliina gotovih proizvoda koja e se proizvesti u jednoj godini unaprijed je utvrena planom proizvodnje koji je kao i ostali planovi proistekao iz plana prodaje, 2) gotovi proizvodi se realizuju kontinuelno u toku godine, odnosno svakog dana se realizuje priblino ista koliina gotovih proizvoda, i 3) ukupno vrijeme potrebno za cjelokupnu proizvodnju u toku godine, znatno je krae nego to iznosi maksimalni godinji kapacitet za proizvodnju. Respektujui navedene pretpostavke, formula za izraunavanje ukupnih relevantnih trokova proizvodne serije moe se predstaviti u sljedeem obliku:

Gdje upotrijebljeni simboli imaju sljedee znaenje:T ukupni relevantni trokovi;S ukupna godinja proizvodnja u jedinicama;O trokovi pripreme jedne proizvodne serije;C cijena kotanja po jedinici proizvoda;i trokovi dranja zaliha gotovih proizvoda u % od cijene kotanja;P maksimalni godinji kapacitet;Q veliina proizvodne serije u jedinicama.Da bi se dobila formula za izraunavanje potrebne veliine proizvodne serije, slino kao i kod optimalne veliine porudbine, neophodno je prethodno izraunati prvi izvod prethodno navedene jednaine. Na taj nain, nakon rjeavanja odreenog sistema jednaina, dobija se funkcija za optimalnu veliinu proizvodne serije, odnosno:

Na osnovu navedene formule utvrdit e se optimalna veliina proizvodne serije, a to e biti onaj broj jedinica proizvoda sadranih u jednoj seriji, za koju su ukupni relevantni trokovi (trokovi pripreme serije i trokovi dranja zaliha gotovih proizvoda) minimalni.

4.3. Optimalni momenat za plasiranje porudbine

Kada preduzee utvrdi optimalnu veliinu porudbine, odnosno proizvodne serije, ono obavezno mora da odredi i momenat kada plasirati porudbinu za zamjenu utroenih zaliha. Odreivanje momenta plasiranja porudbine je izuzetno znaajno za preduzee, da ono ne bi ostalo bez zaliha sirovina i materijala, to bi uslovilo prekid procesa proizvodnje i kontinuelne prodaje proizvoda. Stoga, ako se porudbina plasira u pravom trenutku, razumljivo je da e onda isporuka stii na vrijeme i nee se prekidati normalna poslovna aktivnost. Analogno navedenom, da vi se mogao utvrditi optimalni momenat za plasiranje porudbine neophodno je raspolagati sa dvije relevantne informacije.Prva relevantna informacija odnosi se na dnevnu upotrebu materijala, odnosno dnevnu prodaju robe. Ova informacija se dobija tako to se ukupna planirana godinja upotreba materijala ili planirana prodaja robe podijeli sa brojem dana u godini. Pri tome, broj dana u godini najee se zaokruuje na 360. Takoe, logino je da i ovde vai pretpostavka u smislu da se materijal troi ravnomjerno, odnosno da se roba u posmatranom periodu realizuje ravnomjerno.Druga relevantna informacija odnosi se na vrijeme izvrenja porudbine. Shodno tome, treba znati da vrijeme porudbine predstavlja ustvari broj dana koji protekne od trenutka plasiranja porudbine do trenutka isporuke. Ova informacija se obino pribavlja od nabavnog odjeljenja u preduzeu jer ono najbolje poznaje dobavljae kao i rokove koje oni nude. Respektujui obje vrste navedenih relevantnih informacija, mogue je odrediti optimalni momenat za plasiranje porudbine i to putem sljedee jednaine :

Treba imati u vidu da se navedena jednaina za utvrivanje momenta za plasiranje porudbine zasniva na fiksnom vremenu izvrenja porudbine i filsnoj dnevnoj upotrebi zaliha to je imanentno samo u uslovima pune izvjesnosti privredne prakse. Drugim rijeima, prilikom utvrivanja optimalne veliine porudbine i optimalnog momenta za plasiranje porudbine, polazi se od pretpostavke da je unaprijed utvrena ukupna upotreba sirovina i materijala, odnosno ukupna prodaja robe, kao i da se sa izvjesnom preciznou moe utvrditi vrijeme izvrenja porudbine. Meutim, u privrednoj praksi esto se deava da upotreba materijala treba da bude vea od planirane, odnosno da se zahtijeva vea prodaja robe i da vrijeme izvrenja porudbine bude due nego to je planirano. Naprimjer, ako se trai poveana upotreba materijala zbog poveanih porudbina gotovih proizvoda od strane kupaca, onda preduzee nee moi da prihvati te porudbine zbog nedostatka materijala, a to e usloviti nastanak tzv. Oportunitetnih trokova izraeno kroz izgubljeni finansijski rezultat koji bi se ostvario prodajom gotovih proizvoda.Sljedstveno navedenom, proizilazi zakljuak da u praksi upotreba zaliha (potronja ili prodaja) nije mogua sa potpunom izvjesnou, budui da one fluktuiraju u datom vremenskom periodu. Pri tome, moglo bi se rei da je tenja za gotovim proizvodima izloena neto veim oscilacijama od potreba za sirovinama i materijalom koji se planom proizvodnje daju preciznije predvidjeti.Osim navedenog, teko se moe raunati i sa konstantnim vremenom za izvrenje porudbine jer i ono predstavlja predmet iznenadnih fluktuacija. Usljed tih fluktuacija nije mogue dozvoliti da zalihe padnu na nulti nivo i to ba u onom trenutku kada se oekuje da stigne porudbina, kao to je to dozvoljeno u modelu kod kojeg su upotreba zaliha i vrijeme izvrenja porudbine uzete kao konstantne veliine. Otuda, preduzee obavezno mora da dri odreenu rezervu zaliha koje se nazivaju tzv. sigurnosne zalihe, da ne bi dospjelo u situaciju nedostatka zaliha, to bi moglo rezultirati time da preduzee nije u mogunosti da izvri prispjele porudbine od strane kupaca ili da ne moe da zadovolji potrebe procesa proizvodnje za sirovinama i materijalom.Generalno gledano, proizilazi zakljuak da rjeenje problema optimalnog momenta za plasiranje porudbine u sebi sadri i problem sigurnosnih zaliha. Naime, preduzee treba da izraunatim potrebama doda jo i maru sigurnosti kako bi se obezbijedilo od tete koja moe da nastane usljed nedostatka zaliha. U vezi s tim, postavlja se pitanje: Koliki treba da bude nivo sigurnosnih zaliha? One svakako zavise od mnogih faktora koji utiu na oscilacije vezano za nabavku, proizvodnju i prodaju. Ali kada se radi o procjeni nivoa sigurnosnih zaliha, onda se rjeenje trai u iznalaenju mjere u trokovima nedostatka, i trokovima dranja dodatnih zaliha koje preduzeu poveavaju sigurnost za odravanje kontinuiteta poslovanja. U vezi s tim, moe se rei da se optimalna mjera, tj. nivo sigurnosnih zaliha, onaj nivo pri kome su ukupni trokovi sigurnosnih zaliha (trokovi dranja i oportunitetni trokovi nedostatka zaliha) minimalni.Da bi se utvrdio optimalni nivo sigurnosnih zaliha potrebno je najprije utvrditi stepen vjerovatnoe za pojedine koliine upotrebe zaliha, kao i razliita vremena izvrenja porudbine. Zatim bi trebalo utvrditi dodatne trokove dranja sigurnosnih zaliha i oportunitetne trokove nedostatka zaliha. Pri tome, koristei razliite matematike modele, mogue je utvrditi i optimalni nivo sigurnosnih zaliha. Analogno navedenom, ukljuivanjem u razmatranje i sigurnosnih zaliha, prethodno navedena formula za izraunavanje optimalnog momenta plasiranja porudbine se mijenja i dobija sljedei oblik:

U kontekstu do sada navedenog, treba imati u vidu da u literaturi postoje solidne analitike osnove koje upuuju na optimalna rjeenja u vezi sa odreivanjem momenta za plasiranje porudbine, gdje je obavezno ukljuen i faktor sigurnosnih zaliha. Shodno tome, iz opsene analitike proiziao je i jedan obrazac koji je po mnogim autorima veoma prikladan za izraunavanje optimalnog momenta za plasiranje porudbine, a koji se daje u sljedeem obliku:

Gdje upotrijebljeni simboli imaju sljedea znaenja:M momenat plasiranja porudbine;A planirana upotreba zaliha;L vrijeme izvrenja porudbine da bi se pribavile dodatne zalihe;Q prosjean broj jedinica po jednoj porudbini;F faktor prihvatljivog nedostatka zaliha.

5. SISTEM UPRAVLJANJA ZALIHAMA

Kada se upravljanje zalihama sirovina, materijala ili robe posmatra kao jedan povezani sistem, onda se kao konstitutivni elementi tog sistema, odnosno kao njegovi podsistemi mogu navesti sljedei faktori: a) optimalna veliina porudbine, b) optimalni momenat za plasiranje porudbine, i c) evidencija nivoa zaliha. Meuzavisnost ova tri podsistema u okviru sistema upravljanja zalihama mogla bi se grafiki prikazati kao na slici 3.

Slika 3. Struktura sistema upravljanja zalihama

Iz grafikog prikaza sistema upravljanja zalihama proizilazi zakljuak: ako su krajnje zalihe vee od zaliha za optimalni momenat za plasiranje porudbine, ne treba initi nita, dok ako su krajnje zalihe manje ili jednake zalihama za optimalni momenat za plasiranje porudbine, ne treba initi nita, dok ako su krajnje zalihe manje ili jednake zalihama za optimalni momenat za plasiranje porudbine, onda treba poruiti koliinu koja je jednaka veliini porudbine. Na osnovu slike 3. jasno se moe uoiti ne samo struktura sistema upravljanja zalihama, ve i osnovni elementi svakog podsistema. Tako se za podsistem optimalne veliine porudbine navode neophodne informacije za donoenje odluke o optimalnoj veliini porudbine (nabavna cijena, predviena prodaja, trokovi porudbine i trokovi dranja zaliha), kao i izvori iz kojih se te informacije mogu dobiti (nabavka, marketing i raunovodstvo trokova). Takoe, i za ostala dva podsistema navode se informacije neophodne za donoenje odluka, kao i izvori iz kojih se te informacije mogu pribaviti. Isto tako, na osnovu prezentovanog grafikog prikaza mogue je jasno sagledati meuzavisnost i meusobnu uslovljenost sva tri prikazana podsistema, kao i nain njihovog povezivanja u cjelovit sistem upravljanja zalihama sirovina, materijala i robe.Imajui u vidu znaaj sistema upravljanja zalihama, potrebno je u najkraim crtama razmotriti tzv. just-in-time sistem upravljanja zalihama. Ovaj sistem ustvari znai da isporuka materijala stie tano na vrijeme, odnosno da ne postoje zalihe materijala. Naime, samo izuzetno moe se pretpostaviti dranje malog obima sigurnosnih zaliha. Ovaj sistem upravljanja zalihama pretpostavlja da tok materijala i proizvodni proces teku od poetka do kraja bez zastoja. Osnovni cilj uvoenja sistema jeste da se proizvodnja uini maksimalno efikasnom kao i da se trokovi dranja zaliha svedu na najmanju mjeru. Just-in-time sistem upravljanja zalihama pretpostavlja promjenu, odnosno temeljnu reformu itavog proizvodnog procesa, kao i procesa nabavke sirovina i materijala. Takoe, on zahtijeva integralnu informacionu mreu koja e u potpunosti pratiti proizvodni proces, nivo zaliha i budue porudbine.Treba imati u vidu da skoro najvaniju pretpostavku ovog sistema upravljanja zalihama ine upravo odnosi sa dobavljaima. Naime, dobavljai dobijaju poseban znalaj jer moraju da izvre isporuke razliitih vrsta, koliina, veliina i broja materijala u tano odreenim intervalima za pojedine proizvodne linije. Pri tome, materijal mora biti ujednaenog i visokog kvaliteta. U kontekstu navedenog, treba rei i to da vrijeme podeavanja maina za pojedine operacije mora biti veoma kratko.Imajui u vidu da se u ovom sistemu, zalihe sirovina i materijala svode ustvari na nulu, ili se eventualno dre minimalne zalihe, koeficijent obrta ukupnih zaliha naglo se poveava, odnosno poveava se efikasnost upravljanja ukupnim zalihama. Drugim rijeima, to znai da ukoliko se prekine kontinuitet snabdijevanja od strane dobavljaa ili doe do odstupanja u kvalitetu isporuenih sirovina i materijala, doi e do prekida procesa proizvodnje i ovaj sistem upravljanja zalihama moe se pokazati apsolutno neuspjenim. S druge strane, ovaj sistem pretpostavlja da ne smije dolaziti do rastura materijala i karta proizvoda, pri emu sistem takoe uslovljava i veliki porast produktivnosti rada.

6. POKAZATELJI EFIKASNOSTI UPRAVLJANJA ZALIHAMA

Meu pokazateljima uspjenosti upravljanja zalihama najrasprostranjeniji i najznaajniji pokazatelj predstavlja koeficijent obrta zaliha. Ovaj koeficijent utvruje se kao relativni odnos izmeu upotrebe zaliha i njihovog prosjenog stanja u odreenom periodu, najee godinu dana, bilo da su u pitanju ukupne zalihe ili pojedini segmenti tih zaliha, zavisno od toga u koje svrhe se koeficijent obrta zaliha namjerava koristiti. Ako se koeficijent obrta zaliha koristi za ocjenu efikasnosti upravljanja ukupnim zalihama ili pojedinim grupama zaliha, onda se njihova agregacija u monetarnom smislu smatra neophodnom. Takva agregacija prisutna je i u bilansu stanja, na osnovu kojeg je mogue utvrditi sljedee koeficijente obrta zaliha: Koeficijent obrta ukupnih zaliha Koeficijent obrta gotovih proizvoda Koeficijent obrta nedovrene proizvodnjeMeutim, kada se razmatraju navedeni koeficijenti obrta zaliha, neophodno je znati da su oni podloni uticaju ne samo razliitih faktora, ve i uticaju pojedinih raunovodstvenih metoda bilansiranja koji se primjenjuju prevashodno u cilju iskazivanja to realnijih finansijskih rezultata preduzea. Otuda, prezentovani koeficijenti obrta zaliha ne mogu se uzimati kao apsolutno pouzdani, odnosno bez ikakve rezerve. Primjera radi, ako se otpis zaliha gotovih proizvoda vri na teret cijene kotanja prodatih proizvoda, tj. redovnih rashoda, onda e to usloviti poveanje koeficijenta obrta gotovih proizvoda i ukupnih zaliha, mada je injennica da se takav otpis moe tumaiti i kao pouzdan dokaz neefikasnog upravljanja zalihama.Osim toga, razliiti raunovodstveni metodi procjenjivanja zaliha koji su danas prisutni u praksi (FIFO ili LIFO) ine interpretaciju koeficijenta obrta zaliha veoma kompleksnom. Analogno tome, sasvim je razumljivo da uopte nije jednostavno objasniti i shvatiti ponaanje koeficijenta obrta zaliha, posebno ako se on posmatra u duim vremenskim serijama kada njegova vrijednost osciluje usljed dejstva razliitih faktora od uticaja.Respektujui navedeno, postoji miljenje da bi sa aspekta efikasnosti upravljanja zalihama bilo mnogo korisnije da se koeficijent obrta zaliha utvruje u fizikim jedinicama mjere u kojima se pojedine vrste zaliha inae izraavaju, nego kada se one izraavaju u vrijednosnim agregatima. Prednosti takvog koeficijenta izraavanja obrta zaliha nalazi se u opravdanoj tenji da se eliminiu konvencije i arbitrarnost koje proistiu iz raunovodstvenih metoda procjenjivanja zaliha i pokuaja njihovog agregiranja u to homogenije grupe.S druge strane, takoe postoje miljenja koja smatraju da bez obzira na nain utvrivanja koeficijenta obrta zaliha, on de facto ima malu ili nikakvu vrijednost sa aspekta racionalnog upravljanja zalihama. Naelno gledano, takva miljenja se baziraju na strogoj kritikoj komparaciji analize obrta zaliha i prethodno ve razmotrenih osnovnih modela upravljanja zalihama, a iju okosnicu svakako predstavljaju utvrivanje optimalne veliine porudbine i izbor optimalnog momenta za njeno plasiranje. U tom kontekstu, posebno se istie da analiza obrta zaliha insistira na minimalnim zalihama, dok pomenuti modeli tee utvrivanju i odravanju optimalnih zaliha.Meutim, navedeni argumenti su bez dovoljno osnova jer suvie je smjelo tvrditi da koeficijent obrta zaliha nema nikakvog znaaja sa aspekta efikasnog upravljanja zalihama. U vezi s tim, treba imati u vidu da ak i u sluaju kada preduzee vodi politiku optimalnih zaliha, pomou modela optimalne veliine porudbine i optimalnog momenta za njeno plasiranje, stvarni koeficijent obrta zaliha moe posluiti kao izuzetno pogodan i koristan analitiki instrument za provjeru i kontrolu takve politike zaliha. Sljedstveno tome, ako se utvrdi da stvarni koeficijent obrta odreene vrste zaliha odstupa od normativnog obrta, onda je oigledno da se stvarno stanje konkretnih zaliha udaljava od optimalnog i da treba preduzeti odgovarajue korektivne mjere da se taj koeficijent i stanje zaliha dovedu u sklad sa normativnim obrtom i optimalnim stanjem zaliha. Zbog toga, neosporna je tvrdnja da koeficijent obrta zaliha ipak predstavlja veoma koristan i potreban finansijski pokazatelj uspjenosti upravljanja zalihama.U prilog navedenoj tvrdnji ide i injenica da se u praksi mnogih preduzea upravo koeficijent obrta zaliha koristi kao pouzdan instrument za utvrivanje tzv. indeksa efikasnosti upravljanja zalihama. Naime, indeks efikasnosti upravljanja zalihama predstavlja relativni odnos izmeu pozitivnih i negativnih odstupanja u raspoloivim zalihama, u odnosu na unaprijed normirani nivo zaliha. Pri tome, pod raspoloivim i normiranim zalihama podrazumijevaju se zalihe koje se ve nalaze u skladitu, kao i one iza kojih stoje ve plasirane porudbine. U kontekstu navedenog, takoe je neophodno imati u vidu da se normirani nivo zaliha utvruje na bazi nekog poeljnog ili prihvatljivog koeficijenta njihovog obrta.

7. LITERATURA

Poslovne finansije, M. Ivani, S. Nei, Beograd, 2011.8