TRIỆU CHỨNG HỌC HỆ SINH DỤC

MỤC TIÊU:

1. Trình bày được cấu tạo chung của hệ sinh dục nam và nữ2. Trình bày được triệu chứng của một số bệnh lý sinh dục nam và nữ

NỘI DUNG

A. Đại cương

Cấu tạo hệ sinh dục nam

Hệ sinh dục nam bao gồm: Tinh hoàn, đường dẫn tinh, tuyến sinh dục phụ, dương vật.

- Tinh hoàn: gồm 2 tinh hoàn nằm trong bìu ở dưới gốc dương vật. Kích thước tinh hoàn 4cm x 3cm x 2cm (khoảng 11-17g). Thông thường, tinh hoàn hai bên không cân xứng và không có ý nghĩa y học nếu chúng chênh lệch không quá 1/3 (một bên không bé hơn 2/3 so với bên đối diện).

- Các ông dẫn tinh: bao gồm ống thẳng, lưới tinh hoàn, ống ra, ống mào tinh, ông tinh. Tinh trùng trưởng thành trong quá trình di chuyển đi qua các ống dẫn tinh để đổ vào niệu đạo.

- Tuyến túi tinh bao gồm 2 túi phía sau ống tinh. Chức năng của tuyến ko phải là chứa tinh trùng mà tiết dịch (70% tinh dịch được tiết bởi tuyến túi tinh).

- Tuyến tiền liệt: có khoảng 30-50 thùy, tiết ra dịch chứa amylase, acid citric, lipid, khoáng chất.

- Tuyến hành- niệu đạo: nằm tại niệu đạo màng ở trong dương vật.- Dương vật: được cấu tạo bởi 2 thể hang, 1 thể xốp và 1 niệu đạo. Thể hang

bao gồm các xoang tĩnh mạch lớn. Khi cương, máu được đổ đầy các xoang mạch.

B. Triệu chứng học hệ sinh dục nam1. Cách khám hệ sinh dục nam

1.1. Khám vùng bìu bẹn

Những dấu hiệu bệnh lý vùng bẹn bìu thường gặp khi cấp cứu hoặc khi khám bệnh hàng ngày. Những thương tổn có khi tại chỗ vùng bẹn bìu thuộc hệ sinh dục, có thể là dấu hiệu những thương tổn từ xa như hệ tiết niệu, hệ tiêu hoá phúc mạc.

Chủ yếu là khám khi bệnh nhân có bìu to, sờ nắn là động tác chủ yếu bằng ngón tay cái đối chiếu với 3 – 4 ngón tay của một bàn tay hay hai bàn tay cầm cả hai bên.

Bìu và ống bẹn có liên quan về phôi thai, giải phẫu nên khi có dấu hiệu bệnh lý phát hiện thấy ở bìu bao giờ cũng phải chú ý đến vùng bẹn.

Tìm các dấu hiệu:

Nghiệm pháp Sebileau

- Dấu hiệu kẹp màng tinh hoàn Sebileau: bình thường lớp da và lớp màng tinh hoàn có thể kẹp được giữa hai ngón tay. Khi có nước trong màng tinh hoàn ta không thể làm được dấu hiệu này và khi tinh hoàn quá to ta cũng không thể làm được dấu hiệu này.

- Nghiệm pháp Valsalva: Nghiệm pháp Valsalva: bệnh nhân thở sâu, giữ hơi thở và rặn trong khi bác sĩ cảm thấy tĩnh mạch bìu ở phía trên tinh hoàn giãn nổi rõ.

- Sờ mào tinh hoàn và tinh hoàn (Dấu hiệu Chevassu): Bình thường sờ thấy mào tinh hoàn ở sau trên tinh hoàn như một cái mũ chụp lên tinh hoàn.

Trong tràn dịch màng tinh hoàn không sờ thấy mào tinh hoàn do màng tinh hoàn căng nước: Chevassu âm tính.

- Sờ thừng tinh: Như một sợi dây chắc chắn nhẵn lăn dưới tay và các mạch máu tĩnh mạch cũng mềm dễ bóp dẹt.

- Lỗ bẹn nông ngoài gai xương mu 0,5 cm lỗ bình thường không lọt đầu ngón tay trỏ. Lỗ bẹn rộng có thể ruột chui xuống bìu. Ngoài ra còn có các phương pháp khác bổ sung xác định thương tổn.

- Soi ánh sáng: Dùng đèn pin chiếu sáng ánh sáng xuyên qua hay không chứng tỏ bìu chứa tổ chức đặc hay lỏng.

- Chọc dò nước màng tinh hoàn để xác định nước do viêm lao hay do ung thư.- Sinh thiết: Khi khám một bệnh nhân có bìu to trong một số trường hợp cần

phân biệt: Bìu to do ứ nước màng tinh hoàn, nang lớn ở mào tinh hoàn thừng tinh, do thoát vị bẹn. Khối u tinh hoàn, mào tinh hoàn. Giãn tĩnh mạch tinh. 

Bìu to với các bệnh gặp trong cấp cứu ngoại khoa:

- Thoát vị bẹn ngẹt- Xoắn tinh hoàn thường gặp ở trẻ em, thiếu niên.- Dập tinh hoàn sau trong chấn thương vùng bẹn bìu.- Tinh hoàn lạc chỗ. 1.2. Khám dương vật và niệu đạo- Khám da bao quy đầu: hẹp bao quy đầu (phymosis, paraphymosis), bao qui

đầu dài, viêm loét...- Khám lỗ niệu đạo: bệnh lỗ đái lệch thấp (hypospadias, epispadias), viêm loét

mủ, hẹp lỗ niệu đạo...- Các bệnh lý gây cong vẹo dương vật, cương cứng dương vật, chấn thương

dương vật. 2. Các bệnh hệ sinh dục nam

thường gặp 2.1. Tinh hoàn lạc chỗ

Định nghĩa:

Tinh hoàn lạc chỗ (cryptorchidism) là một tinh hoàn không di chuyển vào vị trí đúng của

nó trong bao da treo phía sau dương vật (bìu) trước khi bé trai ra đời. Thông thường chỉ có một tinh hoàn bị ảnh hưởng, nhưng trong một số trường hợp cả hai tinh hoàn có thể lạc chỗ.

Một tinh hoàn lạc chỗ phổ biến hơn ở bé trai sinh non hoặc trước 37 tuần.

Đối với hầu hết các bé trai sinh ra với một hoặc hai tinh hoàn lạc chỗ, vấn đề tự sửa chữa trong vòng vài tháng sau sinh. Nếu trẻ sơ sinh có một tinh hoàn lạc chỗ không tự điều chỉnh, phẫu thuật thường có thể được sử dụng để di chuyển nó vào bìu.

Triệu chứng:

- Không sờ thấy tinh hoàn ở một bên bìu hoàn toàn- Tinh hoàn lạc chỗ không hoàn toàn: có thể thấy khi đứng bình thường nhưng

khi co da bìu hoặc khi nằm thì tinh hoàn bị kéo lên ổ bụng hoặc trong ống bẹn.

Biến chứng:

- Ung thư tinh hoàn- Vô sinh- Xoắn tinh hoàn- Thoát vị bẹn

2.2. Viêm tinh hoànĐịnh nghĩa: là tình trạng viêm của một hoặc cả hai tinh hoàn, thường được kết hợp với vi rút gây bệnh quai bị.Nguyên nhân: do virus, vi khuẩn (giang mai, lậu, lao…)Triệu chứng: - Tinh hoàn sưng trên một hoặc cả hai bên.- Đau khác nhau, từ nhẹ đến nặng.- Đau ở tinh hoàn một hay cả hai, có thể kéo dài hàng tuần.- Buồn nôn.- Sốt.- Các triệu chứng khác phụ thuộc vào nguyên nhân Biến chứng:- Teo tinh hoàn. - Áp xe bìu. Các mô bị nhiễm đầy mủ.- Viêm mào tinh hoàn tái phát. - Vô sinh trong một số ít trường hợp.

2.3. Xoắn tinh hoàn

Xoắn tinh hoàn xảy ra khi tinh hoàn xoay quanh trục của nó, làm cung cấp lưu lượng máu đến tinh hoàn giảm hoặc mất hoàn toàn. Xoay này cắt dòng chảy của máu và gây đau đớn, bất ngờ thường nặng và sưng. Xoắn tinh hoàn thường gặp nhất ở nam giới 10-25 tuổi, nhưng nó có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi.

Xoắn tinh hoàn thường đòi hỏi phải phẫu thuật khẩn cấp. Nếu xoắn tinh hoàn điều trị trong vòng một vài giờ, tinh hoàn thường có thể được giữ lại. Nhưng chờ đợi lâu hơn để điều trị xoắn tinh hoàn có thể

gây tổn thương vĩnh viễn và có thể ảnh hưởng đến khả năng sinh con. Khi lưu lượng máu đã bị cắt quá lâu, tinh hoàn có thể trở nên bị hư hỏng nặng và cần được loại bỏ.

Triệu chứng:

- Bất ngờ hay đau nặng một tinh hoàn.- Sưng bìu.- Buồn nôn và ói mửa.- Đau bụng.- Một tinh hoàn ở vị trí cao hơn bình thường.- Đau tinh hoàn đột ngột biến mất mà không cần điều trị: có thể xảy ra khi

một tinh hoàn xoắn và sau đó tự tháo xoắn.

Nguyên nhân:

- Đặc tính di truyền: tinh hoàn quay tự do trong bìu- Tràn dịch tinh hoàn- Tinh hoàn lạc chỗ- Hoạt động thể chất quá mức

Biến chứng:

- Hoại tử tinh hoàn. Khi xoắn tinh hoàn không được điều trị trong vài giờ, lưu lượng máu bị chặn có thể gây thiệt hại vĩnh viễn hoặc hoại tử tinh hoàn. Nếu tinh hoàn bị hư hỏng nặng, nó phải được phẫu thuật cắt bỏ.

- Không có khả năng sinh con. Trong một số thiệt hại, trường hợp hay gặp là có ảnh hưởng đến khả năng sinh con.

2.4. Giãn tĩnh mạch thừng tinh

Giãn TM thừng tinh tráiGiãn tĩnh mạch tinh là hiện tượng giãn bất thường của tĩnh mạch tinh và đám

rối tĩnh mạch tinh (bình thường, tĩnh mạch tinh của đám rối tĩnh mạch tinh có đường kính khoảng từ 2mm trở xuống). Giãn tĩnh mạch tinh là một bệnh lý rất phổ biến và thường gặp ở nam giới. Lý do chủ yếu để người bệnh đi khám là đau tức vùng bẹn bìu hoặc hiếm muộn con cái.

Bệnh hiếm khi xuất hiện trước tuổi dậy thì, ở lứa tuổi thiếu niên tỷ lệ gặp phải từ 8-10% nhưng kể từ lứa tuổi vị thành niên, theo thống kê chung của các tác giả gặp ở khoảng 15% cộng đồng nam giới. Tuy nhiên, trong nhóm vô sinh nam giới, tỷ lệ này cao hơn nhiều. Giãn tĩnh mạch tinh là nguyên nhân gây ra 15-25% các trường hợp vô sinh nam nguyên phát và 75-81% vô sinh nam thứ phát.

Hiện tại, chưa có cách phòng bệnh giãn tĩnh mạch tinh. Khi khám nam giới vô sinh, cần lưu ý kiểm tra lâm sàng thường xuyên, trong đó quan tâm tới thăm khám bìu, tinh hoàn để phát hiện bệnh. Rất may là tuy tỷ lệ bệnh gặp trong nhóm vô sinh nam giới cao nhưng lại là bệnh có thể điều trị được và kết quả điều trị đem lại niềm vui cho nhiều gia đình. 

Triệu chứng:

- Có cảm giác khó chịu, căng tức, đau tinh hoàn. Đôi khi, người bệnh có cảm giác nóng ở bìu hoặc một tình trạng khó chịu mơ hồ ở bìu.

- Bệnh nhân tự nhìn thấy hay sờ thấy búi tĩnh mạch giãn to ngoằn ngoèo như búi giun nằm trong bìu khi đứng.

- Bệnh nhân tự sờ thấy tinh hoàn một bên nhỏ hơn bên đối diện và lo lắng đi khám bệnh.

- Vô sinh.- Khám bệnh nhân ở tư thế đứng, trong những trường hợp điển hình, có thể dễ

dàng nhìn thấy búi giãn tĩnh mạch ở phía trên và sau tinh hoàn.- Mức độ giãn có thể gia tăng hơn khi làm nghiệm pháp Valsalva (bệnh nhân

được hướng dẫn tập thể dục hoặc chạy tại chỗ, sau đó đánh giá so sánh để phát hiện sự chênh lệch độ giãn của tĩnh mạch).

- Siêu âm Doppler màu cuống mạch tinh hoàn để đánh giá chính xác mức độ giãn tĩnh mạch tinh. Bình thường khẩu kính tĩnh mạch tinh dưới 2 mm.

- Gọi là giãn tĩnh mạch tinh khi có ít nhất một tĩnh mạch trong đám rối tĩnh mạch có đường kính lớn hơn 2 mm, có hồi lưu khiến tĩnh mạch phình to hơn sau khi bệnh nhân đứng dậy hoặc cho làm nghiệp pháp Valsalva.

Phân độ: Theo Dubin và Amelar tại Hội nghị Quốc tế năm 1970 tại Dublin (đây là hệ thống phân độ cổ điển của giãn tĩnh mạch tinh):

- Độ 1: giãn tĩnh mạch tinh sờ thấy được chỉ khi làm nghiệm pháp Valsalva.- Độ 2: giãn tĩnh mạch tinh tổn thương sờ thấy mà không cần làm nghiệm

pháp Valsalva.- Độ 3: giãn tĩnh mạch tinh nhìn thấy được mà không cần làm bất kì nghiệm

pháp nào.2.5. Hẹp bao qui đầu

Định nghĩa:Hẹp bao quy đầu là tình trạng bao da của quy đầu dương vật không thể lộn được về phía gốc dương vật hoàn toàn hoặc chỉ lộn được một phần của bao quy đầu.Nguyên nhân:- Bẩm sinh: Lỗ bao da quy đầu nhỏ, hẹp.- Mắc phải: Nhiễm trùng tiết niệu, viêm dính do cặn nước tiểu…Triệu chứng:

- Từ nhỏ không thể lộn được bao da quy đầu, miệng bao quy đầu nhỏ.- Lộn bao quy đầu được một phần quy đầu dương vật.- Khi cương cứng dương vật, bao quy đầu không trượt được về phía gốc

dương vật và gây đau.- Khi đi tiểu, bao quy đầu phồng to lên, tia nước tiểu phụ mạnh và xa.- Khó nhìn thấy lỗ niệu đạo ngoài.Biến chứng:- Nhiễm khuẩn tiết niệu.- Có sỏi niệu đạo, sỏi trong bao dương vật: Tròn, mềm, di động- Ung thư dương vật: Có u sùi phát triển tại bao quy đầu…- Rối loạn tâm lý: Thiếu tự tin trong sinh hoạt tình dục, trong cuộc sống hàng

ngày…- Bị thắt hẹp bao quy đầu (Paraphimosis) khi sinh hoạt tình dục, sau thủ dâm,

sau mộng tinh…, gây đau đớn, hoại tử bao quy đầu…

2.6. Lỗ tiểu thấp

Định nghĩa: Là bệnh lý dị tật bẩm sinh gặp nhiều ở nam giới do rãnh niệu dục không khép hay khép không hết thành ống, làm cho lỗ thông ra ngoài của ống này không tiến tới quy đầu. Tùy vào vị trí khép ống ngừng hay gián đoạn thì tương ứng với vị trí lỗ niệu đạo lệch thấp trên lâm sàng.

Triệu chứng:

Cơ năng:- Đái tia nhỏ do hẹp lỗ đái, đái tia vòng ngược lại phía bẹn bìu.- Dương vật cong, vẹo khi cương.- Dương vật bé.- Không sinh hoạt tình dục được. Toàn thân:- Nhiễm khuẩn tiết niệu.

- Tâm lý tự ti, mặc cảm. Thực thể:- Bao quy đầu thường thiếu hụt ở mặt bụng và chỉ che phủ mặt trên và 2 bên

quy đầu. - Bao quy đầu có hình “tạp dề”, hình “mũ”.- Quy đầu thiểu sản ở mặt bụng, nhìn cắt ngang có hình bán nguyệt không

tròn.Lỗ đái ở phía dưới so với dương vật nhưng không ở chính giữa quy đầu.Rãnh niệu đạo quy đầu nông

- Da dương vật: Thường thiếu khi lỗ đái lệch thấp nhiều.- Bìu: Chẽ đôi, giống môi lớn khi lỗ đái lệch càng thấp.- Có thể có các dị tật khác kèm theo: Tinh hoàn lạc vị trí, tinh hoàn thiểu sản,

thoát vị bẹn…