1. UVOD U TEORIJU SISTEMA

Sistem može biti poslovni, informacioni... Ova riječ se upotrebljava od prirodnih preko tehničkih do organizacionih, gdje je organizacijska kulminacija tehničkih i prirodnih sistema. U principu sve je sistem i podsistem nekog sistema. Zbog toga što je sve sistem trebalo je naći neku nauku, metodologiju koja će sve sisteme tretirati jednako i upravljati na zajednički način za sve te sisteme. Osnovni cilj je naučno upravljanje poslovnim sistemima. Opća teorija sistema se zasniva na kibernetici, nauci o upravljanju. Prvi začetnik kibernetike je Norbert Winer, koji je zasnovao sistemsko upravljanje na bazi informacija. Cilj teorije sistema je stvaranje metoda i reda u proučavanju i rješavanju problema. To postižemo na bazi principa ponašanja sistema.

1. Teoretski pojmovi i načelne zakonitosti ponašanja sistema (principi ponašanja sistema)2. Metode kojima teorija sistema rješava probleme3. Poslovni sistemi (funkcionisanje i upravljanje)

2. TEORIJA SISTEMA I SISTEMSKO MIŠLJENJE

Teorija sistema je skup teorija koje imaju zajedničko objašnjenje, obilježja za analiziranje tih sistema. Osnovni zadatak teorije sistema je da objasni zakone postanka, organizacije, ponašanja i razvoja realnih sistema. Ovaj problem je moguće realizovati korištenjem apstraktnog sistema, koji nastaje kao rezultat matematičkog opisa realnog sistema. Apstraktnim sistemom se sa dovoljnom preciznošću može adekvatno iskazati struktura, ponašanje ili razvoj realnog sistema. Proučavanje realnog sistema uz pomoć apstraktnog sistema treba da omogući da se dođe do saznanja o svojstvima koja posjeduje dati sistem. DEF: Pod sistemom podrazumjevamo postojanje skupa objekata (dijelova) objedinjenih vezama između njih samih i njihovih svojstava. Pri tom, objekti (dijelovi) funkcionišu u vremenu kao jedno cijelo. Svaki objekt, podsistem, ili ćelija radi sa zajedničkim ciljem, koji stoji ispred sistema kao cjeline.DEF: Sistem obuhvata cjelovitost ili kompleksnost elemenata ili dijelova. On ima određenu strukturu, vrši određenu funkciju i daje ili prerađuje informacije.DEF: Sistem se sastoji iz skupa elemenata koji posjeduju izvjesna svojstva i nalaze se u nekakvom odnosu između sebe i sa elementima drugih sistema.Teorija sistema je skup sistemskih teorija. Postoje dva načina razmišljanja: klasični i sistemski. Klasični način razmišljanja se svodi na induktivno istraživanje (induktivan=koji se zaključuje putem indukcije, indukcija=zaključivanje iz pojedinačnog o opštem, metod mišljenja kojim se dolazi na osnovu posmatranja). Dakle, o cjelini zaključujemo na bazi dijelova. Iz sistema se izolira element kojeg rastavljamo na sitnije elemente.Sistemska analiza posmatra predmet (podsistem) kao dio okruženja i posmatra ga zajedno sa okruženjem, tj. posmatra ga sa onim što nije sistem. Klasična analiza zanemaruje okruženje, dok je srž sistemskog mišljenja da je okruženje ključno u odnosu na ono što posmatramo. Promjene koje se dešavaju u sistemu su posljedica prilagođavanja okruženju. Osim toga, dijelovi sistema su povezani i oni međusobno utiču jedni na druge i na njih kao dijelove sistema utiče okolina. Koncept sistemskog mišljenja počiva na 7 osnovnih karakteristika:

1. Sve je sistem i sve je podsistemDEF: Sistem je skup elemenata koji su povezani nekim relacijama da bi ostvarili određeni cilj.Svaki sistem je sastavljan iz elemenata koji su povezani sa 4 stvari: idejama, materijom, energijom, informacijama. Sistem je relativna cjelina koju mi sami određujemo.

2. Probabilističko shvatanje svijetaProbabilizam – stanovište vjerovatnoće; teoretski: shvatanje po kome naše saznanje i znanje mogu biti samo vjerovatni. Ništa nije sigurno, ne postoji potpuno određen – determiniran sistem. Svi zakoni su pravljeni na bazi pretpostavke da će se nešto sigurno desiti.

3. Kompleksnost prirode i sistemaSistem ne možemo do kraja opisati zbog mnogobrojnosti pojava i problema u sistemu, te neizvjesnosti i dinamike. Zato treba da naučimo pojednostavljivati kompleksne sisteme za svrhu jednog dovoljnog posmatranja.

1

4. SinergizamSinergija – zajedničko djelovanje, saradnja, pomaganje. Sinergizam je djelovanje dva ili više elemenata sistema u svrhu ostvarenja cilja. Dakle, više elemenata djeluju zajedno.

5. Dinamičko promatranje pojavaPojava (uključuje jedinstvo vremena i prostora) uči nas da nikad ne posmatramo sistem statično, već u vremenu.

6. Halističko posmatranje sistemaHalos – cjelina, potpunost, kompletnost. Posmatranje sistema kao cjeline. Sistemsko mišljenje je posmatranje svega onoga na što sistem utiče i što na sistem utiče.

7. Relativnost svih pojavaNišta nije apsolutno. Sve je relativno, proizilazi iz prirodnih zakona.

Šest ključnih nauka je integrisano u teoriji sistema:1. Opća teorija sistema

Ima metodološki pristup u pruočavanju teorije sistema. Ključne riječi: cilj, model, upravljanje, regulacija, struktura, funkcionisanje, dinamičko ponašanje, kontrola.

2. KibernetikaBavi se upravljanjem, povratnom spregom.

3. Teorija informacija4. Semiotika

Nauka o znakovima i znakovnim sistemima. Bavi se simbolom, podatkom, porukom i informacijom. Simbol treba da stvori podatak, poruku i informaciju.

5. InformatikaNauka o prikupljanju, obradi, oblikovanju, korištenju i čuvanju informacija. Bavi se obradom i prenosom informacija i izgradnjom hardvera za informacioni sistem. Dakle, nije samo nauka već i djelatnost.

6. Matematička teorija sistemaPravi modele za upravljanje sistemima na apstraktnom nivou. Rješava probleme matematičkim metodama.

Sve ove nauke su u interakciji.

3. METODOLOŠKA OSNOVA TEORIJE SISTEMA

Sistemski pristup čine metodološke osnove svih sistemskih nauka. Sistemski pristup se ostvaruje uz pomoć primjene intelekta (mišljenja), tehnike i sredstava zasnovanih na sistemskom mišljenju i općoj teoriji sistema.

S I S T E M S K E

N A U K EI N T E G R A C I J A

S I S T E M S K I

P R I S T U P

N O V A S I S T E M S K A I S T R A @ I V A N J A

P R O C E S

P R I M J E N E

U P R A K S I

N O V O

Z N A N J E

Koncept provođenja tog sistemskog pristupa:

2

O K O L I N AU L A Z I

P R O C E S II Z L A Z I

O K O L I N A

Razmišljamo o tome, šta su ulazi, procesi, izlazi i da li smo zadovoljni izlazom. Ako nismo vršimo korekciju ulaza i ponekad procesa. Naš cilj je izlaz i zbog njega sve radimo. Na osnovu sistema napravimo model, a na osnovu njega vršimo istraživanje i stičemo nova znanja.

Sa kriterijem funkcionisanja tražimo optimalno, odnosno suboptimalno rješenje. Na sistemu modela se vrše eksperimenti i treba da sadrži ključne karakteristike originala. Kriterij ocjenjivanja treba da “odluči” šta treba korigovati na prvobitnom objektu. Suština proučavanja je poboljšanje objekta proučavanja. U zavisnosti od pojave koju želimo proučavati postavljamo sebi neki cilj.

4. ANALIZA I SINTEZA U SISTEMSKOM PRISTUPU

analiza – raščlanjivanje, razlaganje cijeline na njene dijelove.sinteza – sastavljanje, spoj, spajanje više dijelova u cjelinu.

3

Svakom cilju odgovara neka struktura. Strategija je način ostvarenja cilja. slika --> strategija --> struktura

Određujemo kako će se cilj realizovati preko strukture. A sistem će postići cilj samo ako svi elementi tog sistema imaju isti cilj. Analiza je usklađivanje metode i cilja, a sinteza je usklađivanje kriterija i cilja. Analiza i sinteza usklađuju cilj i strukturu.Okolina je uvijek prvo polazište, a cilj drugo. Analiza sadrži definicije elemenata, veza i sistema i na osnovu toga korigira postojeće sisteme.

1. konkretno – apstraktno – konkretnosvaki model posmatramo idealno, bez troškova, smetnji,...

2. cjelina – detalja – cjelinauticaj između dijelova

3. opšte – posebno – opštene možemo praviti detalj, a da nemamo cjelinu.

Kod analize je prvo cilj, pa metod, a kod sinteze obratno.

4

5. KLASIČNA ANALIZA

S I S T E MP R O B L E M

Z A G R A D I L I S M O O K R U @E N J E

(posm atram o problem zajedno sa ok ru`enjem )

V E Z E P R O B L E M A

S A O K O L I N O M

K L A S I ^ A N P R I S T U P S I S T E M S K I P R I S T U P

S T R U K T U R E I V E Z E

nova struk turai nove veze

P R O B L E MK O J E G

A N A L I Z I R A M O

P O D J E L AP R O B L E M A

N A D I J E L O V A(P O D S I S T E M )

D A L J AP O D J E L A

K R A J N J AP O D J E L A

Zadatak klasičnog pristupa je otkriti zakonitosti pojava koje proučavamo i odatle izvlačiti naše zaključke. Karakterističnu pojavu u sistemu koji proučavamo, izoliramo iz okoline, te je proučavamo, analiziramo, raščlanjujemo.

D E F. P R E D M E T AI L I P O J A V E

I Z O L I R A N J EI Z O K O L I N E

P O D J E L A(R A [ ^ L A N J I V A N J E )

I S T R A @I V A N J ED O M I N A N T N EZ A K O N I T O S T I

D I J E L O V A

I Z Z A K O N I T O S T I D I J E L A Z A K O N I T O S T

K O M P O N E N T I

I Z Z A K O N I T O S T IK O M P O N E N T I

Z A K O N I T O S T C J E L I N E

R J E [ E N J EZ A K O N I T O S T

P O J A V EK A O C J E L I N E

Ili jednostavnije:

selekcija objekta

-->

izolacija

-->

podjela na dijelove

--> istraživanje dominantn

e zakonitosti

--> iz zakonitosti dijelova zakonitosti

komponenti

6. SISTEMSKI PRISTUP

Zadatak sistemskog pristupa je poboljšavanje funkcionisanja sistema

5

D E F I N I S A N J EO B J E K TA K A O

C J E L I N E

D E F I N I S A N J ES V R H E O B J E K TA

U O D N O S U N AO K O L I N U

D E F I N I S A N J EO K O L I N E

D E F I N I S A N J EV E Z E O B J E K TAS A O K O L I N O M

D E F I N I S A N J EP O S T O J E ] E

S T R U K T U R E O B J E K TA

P R O M J E N AS T R U K T U R E

R A D I B O L J E GF U N K C I O N I S A N J A

B I T N O P O B O L J [ A N J EF U N K C I O N I S A N J A

C J E L I N E

cilj -->

objekat --> okolina --> veze --> postojeće strukture

-->

nove strukture

--> poboljšanje funkcionisanja

klasičan pristup sistemski pristupzadatak otkriti zakonitosti ponašanja poboljšati funkcionisanjeanaliza izolovanje pojave iz okoline analiza pojave i okoline (veze)rezultat zakonitosti dijela, a iz njh

zakonitosti cjelinepoboljšanje funkcionisanja cjeline, promjene strukture i funkcije

Metode sistemskog pristupaKoriste se na sistemski način razne klasične metode:1. intuitivne (na osnovu iskustva, osjećaja, najbolja metoda)2. kvantitabilne (razne matematske, fizičke, hemijske metode)3. grafičke4. kombinarneModel svakog sistema služi za ispitivanje onog što će biti sistem (glavne osobine sistema)

7. POJAM I DEFINICIJA SISTEMA

DEF: Sistem je skup elemenata ili procesa povezanih odnosima, sa zajedničkom svrhom postojanja (zajedničkim ciljem)Elementi mogu biti materijalni, ideje, funkcije, živa bića, kombinacije.Da bi nešto bilo sistem moraju biti ispunjeni uslovi:

5. postojanje elemenata6. postojanje veza – relacija7. postojanje zajedničke svrhe (cilja) postojanja8. funkcioniše po određenim pravilima9. reativno izolovana cjelina

Svaki sistem na osnovu ovih 5 elemenata se struktuira da bi:10. imao određenu strukturu11. vršio određenu funkciju12. dao ili prerađivao informacije

Posmatrani sistem može biti raščlanjen na konačan broj dijelova, koje nazivamo podsistemima složenog sistema. Svaki od ovih podsistema sa svoje strane može se raščlanjivati na više manjih podsistema, dok se nakon konačnog broja koraka ne dođe do takvih dijelova koje zovemo elementima složenog sistema.DEF: Elementi su dijelovi ili pojave koje ne raščlanjujemo (elementi mogu biti i podsistemi).Elementi sistema ne funkcionišu izolovano jedan od drugog, već su u uzajamnoj povezanosti, pri kojoj se svojstva elemenata određuju i ponašanjem i funkcijom ostalih elemenata sistema.

6

Svojstva složenog sistema se ne određuju samo pojedinačnim svojstvima sastavnih dijelova, nego i karakterom njihovih međusobnih veza i uticaja. Svojstva sistema se mogu mijenjati u zavisnosti od rezultata rada sistema, kao i uslova okoline u kojoj sistem egzistira.Veze su sredstva koja drže sistem zajedno. Veze su sve ono što povezuje elemente i svojstva, tako da sve to funkcioniše kao jedno cijelo (kao jedan proces – sistem). Veze postoje kako između elemenata sistema, tako i između podsistema posmatranog sistema, a isto tako između elemenata i dijelova drugih sistema iz okoline.Struktura je skup svih veza, odnosno stabilni poredak i relativno stabilan raspored uloga. Strukturu čine elementi, ali elementi između kojih postoji određena zakonitost svojstvena datom sistemu kao integralnoj cjelini, nasuprot svojstvima samih elemenata.Kod realnih sistema pojam funkcija obuhvata: tok operacija, ponašanje i način djelovanjaNpr. električno zvonce ima određenu strukturu, koja se sastoji od određenih dijelova: provodnika, prekidača, magneta, čekića, zvona. Njegova funkcija obuhvata niz mehaničkih i električnih operacija, koje čine tok djelovanja.Matematički model za opisivanje realnog sistema koristi se onda kada je moguće apstraktno opisati sistem tako da se matematičkim metodama izvrši adekvatno modeliranje proučavanog realnog sistema. S njim se formalizovano opisuje funkcionisanje sistema i on izražava osnovne karakteristike zakonomjernosti funkcionisanja sistema u određenom vremenskom intervalu promatranja.

Utvrđivanje ciljeva sistemaPrirodni sistemi nastaju pod uticajem prirodnih zakona. Ako uzmemo npr. biološke sisteme, onda je sigurno jedan od osnovnih ciljeva ovih sistema: opstanak, razvoj i razmnožavanje. Proces ostvarivanja ovih ciljeva je određen prirodnim zakonima koji se ogledaju u adaptaciji sistema spoljašnjim uslovima. Proces spoznaje ciljeva i načina djelovanja sistema, usmjerenih na ostvarenje tih ciljeva, pomaže nam da svojim djelovanjem pospješimo realizaciju ovih ciljeva, ili utičemo na izmjenu ciljeva u zavisnosti od vrste sistema. Što se tiče vještačkih sistema, tj. sistema koje je stvorio čovjek, onda se problem ciljeva ovih sistema rješava na drugi način. Ciljeve vještačkih sistema određuje čovjek.

Određivanje granica sistemaImamo tri kriterija određivanja:

13. da li između elemenata i ostalih dijelova postoji neka bitna veza?14. da li posmatrani element ima funkciju koja utiče na ono što definišemo kao sistemsku cjelinu?15. da li postojanje i funkcionisanje zamišljenog sistema utiče na element i funkcionisanje

posmatranog elementa?Da bi nešto bilo sistem moraju biti zadovoljena sva tri uslova.

Elementarni sistem

U L A Z N AO K O L I N A

U L A Z I Z L A Z I Z L A Z N AO K O L I N A

U N U T R A [ N J AS T R U K T U R A

X X

k O P E R A T O R

x – samo dvije veze sa okolinom (jedan ulaz i jedan izlaz).k operator – omogućuje transformaciju ulaza u izlaz.Cilj nam je izlaz, pa tek onda vodimo računa o ulazu.

8. PODJELA ILI VRSTE SISTEMA

Sisteme možemo razvrstati prema sljedećim osnovnim karakteristikama:16. način nastanka17. oblik postojanja18. aktivnosti19. ponašanje20. stabilnost21. način organizovanja

7

22. povezanost s okolinom23. unutrašnji odnosi24. stepen otvorenosti25. kompleksnost

S I S T E M I

P R I R O D N I

R E A L N I

PA S I V N IS T A T I ^K I

A K T I V N ID I N A M I ^K I

P O P O N A [ A N J U

D E T E R M I N I S T I ^ K I

S T A B I L N I

S A M O U P R A V L J I V IS A M O R E G U L A C I O N I

U P R A V L J I V I R E G U L A C I O N I

S I S T E M I K O J I S ES A M I O R G A N I Z U J U

S I S T E M I K O J I S ES P O L J A O R G A N I Z U J U

S I S T E M I K O J I S ES A M I I S P O L J A O R G A N I Z U J U

N E S TA B I L N I

S T O H A S T I ^ K I

A P S T R A K T N I

V J E [ T A ^K I1. P R E M A N A ^ I N U N A S TA N K A

2. P R E M A O B L I K U P O S T O J A N J A

3. P R E M A A K T I V N O S T II 4. P R E M A P O N A [ A N J U

5. P R E M A S T A B I L N O S T I

6. P R E M A N A ^ I N U O R G A N I Z O V A N J A

7. P R E M A P O V E Z A N O [ ] U S A O K O L I N O M

1. prema načinu nastankaPrirodni sistemi nastaju pod uticajem prirodnih zakona bez neposrednog uticaja čovjeka.Vještački sistemi su oni sistemi koje je stvorio čovjek svojim posrednim ili neposrednim učešćem. Kod vještačkih sistema su prisutna mnoga svojstva koja karakterišu prirodne sisteme (cjelovitost, adaptivnost, stabilnost, zatvorenost, otvorenost, povratna veza,...). Svojstva cjelovitosti i adaptacije kod vještačkih sistema imaju određenu analogiju sa ovim osobinama prirodnih sistema, ali ne i skladnosti, harmoničnosti i savršenstva kao kod prirodnih sistema. Nasuprot tome, postoje izvjesna svojstva kod prirodnih sistema koja su za čovjeka neshvatljiva, neobjašnjiva, dok kod sistema koji je čovjek stvorio svako ponašanje je svrsishodno i apsolutno poznato.

2. prema obliku postojanjaRealni sistemi su materijalni sistemi čija je struktura sastavljena iz realnih elemenata između kojih postoje realne veze. Svi prirodni sistemi su realni sistemi.Apstraktni sistemi spadaju u grupu nematerijalnih sistema. To su formalni, misaoni, idejni ili matematički. Apstraktnim sistemima se opisuju realni sistemi. Cilj apstraktnog opisivanja realnih sistema je da se eliminišu nejasnoće, dvosmislenosti i logička nesavršenost govornih jezika. Jednim apstraktnim sistemom se opisuje jedna šira klasa realnih sistema i njime se daje odgovor za određenu klasu pitanja. Apstraktni sistemi su prema tome oni sistemi čija je struktura sastavljena iz formalnih simbola, na kojima se primjenjuju određena pravila, tj. sistemi čiji su elementi i veze u njima formalne.

3. prema aktivnostiPasivni sistemi zavise od naše akcije.Aktivni sistemi pripadaju dinamičkoj kategoriji.Dinamički sistemi su sistemi čiji se izlazi i funkcija mijenjaju u vremenu. Za praktičnu svrhu možemo sisteme posmatrati kao statičke, ali zapravo takvi sistemi ne postoje. Sistemi kod kojih je moguća promjena stanja iz jednog u drugo, pod uticajem spoljašnjih ili/i unutrašnjih dejstava u prelaznom režimu nazivaju se dinamičkim sistemima. Dinamički sistemi spadaju u klasu tzv. vremenskih sistema. Za dinamički sistem neophodan je pojam vremena. Ovo je važno ako želimo da prognoziramo budući izlaz, a da pri tome obavezno ne baziramo na njegovu predistoriju. Isto tako ako želimo da sagledamo stanje sistema u različitim momentima vremena, da utvrdimo da li se to stanje mijenja i ako se mijenja na koji način. Kad govorimo o stanju sistema, onda nam se nameće pojam prostora stanja, tako da se dinamički sistemi obavezno posmatraju u vremenu i prostoru (prostoru stanja sistema).Stanje sistema se određuje skupom vrijednosti promjenljivih veličina, koje određuju njegovo ponašanje.

8

4. prema ponašanjuDeterministički sistemi su sistemi kod kojih se u svakom trenutku u potpunosti može identifikovati stanje sistema i ako primjena određene upravljačke akcije ili ulaza dovodi sistem u novo stanje, koje se može predvidjeti, onda je takav sistem deterministički.determiniran – određen, opredjeljen, ograničenDakle deterministički sistem je sistem čije je ponašanje potpuno poznato. Takvi sistemi su sastavljeni od elemenata između kojih postoje strogo utvrđene veze, a njihova uzajamna dejstva su nam poznata, tako da kad poznajemo prethodno stanje sistema i algoritam prerade informacija možemo predvidjeti sljedeće stanje sistema. Upravljanje determinističkim sistemima podrazumjeva postojanje određenog cilja i kriterija upravljanja. Pod ovim sistemima mislimo na realne – materijalne sisteme koji egzistiraju u određenoj sredini. Jednom uspostavljni determinizam, vremenom se narušava, u manjoj ili većoj mjeri, u zavisnosti od promjena okoline, kao i pod uticajem poremećajnih dejstava unutar samog sistema. Dakle ne postoji 100% determiniran sistem.Stohastički sistemi su oni kod kojih primjena određene upravljačke akcije ili dejstva ulaznih veličina na sistem transformiše poznato stanje sistema u jedno iz skupa mogućih stanja, a ne u jedinstven ishod. Pojam stohastičan je suprotan pojmu determiniran. Pojam stohastičan koristimo u slučaju kad želimo da označimo pojave (procese) koji se ne realziuju po unaprijed utvrđenom zakonu, već nose u sebi karakter slučajnosti. Njihovo predviđanje se vrši na osnovu iskustva – vjerovatnoće.U stohastičku grupu sistema spadaju složeni sistemi, odnosno sistemi koji se sastoje iz velikog broja uzajamno povezanih elemenata. Često stohastičkim sistemima zovemo sisteme koje nije moguće korektno opisati matematičkim jezikom bilo zbog toga što sistem ima velik broj elemenata povezanih međusobno na nama nepoznat način ili zbog toga što nedovoljno poznajemo prirodu pojava koje se zbivaju u samom sistemu, te ih zbog toga ne možemo kvantitativno opisati. Za sisteme sa stohastičkim ponašanjem misli se na sisteme kod kojih se procesi i promjene u njima odvijaju iz nedovoljno poznatih uzroka za nas. Za upravljanje ovim sistemima neophodno je poznavanje vjerovatnoće nastanka određenog stanja sistema, u kojem sistem može da se nađe nakon sprovođenja određene akcije (eksperimenta).

5. prema stabilnostiRavnotežno stanje je jednom postignuto konačno stanje. Kad sistem uspostavi ravnotežno stanje, onda teži da to stanje održi bez obzira na okolnosti koje vladaju u okolini. Ako se sistem spoljašnjim ili unutrašnjim dejstvom izvede iz ravnotežnog stanja i ako se nakon prestanka djelovanja tih dejstava ponovo vraća u ravnotežno stanje, onda je to stabilan sistem. Stabilni sistem ima određeno vrijeme ravnoteže i ne mijenja položaj i stanje bez djelovanja sile izvana. Labilni sistem nakon djelovanja sile izvana se vraća u prvobitno stanje ponovo pomoću neke druge sile. Sistemi visoke entropije neće sami da se vrate. Procesi labilnih sistema obično napreduju i mi ih po potrebi zaustavljamo. Indifernetni sistemi zauzimaju položaj i u njemu ostaju u zavisnosti od sile koja je na njih djelovala.

6. prema načinu organizovanjaSistemi mogu biti samoorganizovani, organizovani izvana, kombinovani. Teži se samoorganizaciji, samokontroli i samoregulaciji.

7. prema načinu upravljanjaSamoregulirajući su samoupravljivi sistemi, a regulirajući su upravljivi sistemi.

8. prema unutrašnjim odnosimaMehaničke sisteme možemo po volji rastavljati i sastavljati, a da i dalje funkcionišu, za razliku od organskih sistema koji se ne mogu jednostavno rastavljati i sastavljati, jer su za to potrebni dodatni resursi.

9. prema stepenu otvorenostiOtvoreni sistem je sistem koji može da vrši razmjenu kako materije i energije, tako i informacija sa okolinom (sa drugim sistemima), pod uslovom da ima ulaz i izlaz. Karakter ponašanja otvorenih sistema zavisi od uslova spoljašnje sredine. Zbog toga je jedan od osnovnih zadataka pri proučavanju otvorenih sistema proučavanje njegove interakcije sa okolinom. Uopšteno, sistem se više ispoljava samim svojim ponašanjem, ne toliko kao funkcija, i najvažnije je odrediti kakva će biti izlazna veličina kao odgovor na uočena, kontrolisana ili prognozirana ulazna dejstva, a što je najčešće teško. Ovo se može ublažiti uvođenjem globalnog ili elementarnog objekta stanja. U slučaju kad nije moguće jednoznačno odrediti izlaz za dati ulaz, treba se vratiti na sam početak, na prve korake modeliranja sistema. Da bi

9

formalizovali otvoren sistem, treba poći od predpostavke da ulazni objekt (okolina kao objekt) ima dvije komponente. Y = M U. Skup U je izmjerena, neposredno kontrolisana ili upravljačka ulazna dejstva, a M je skup ulaznih dejstava o kojima imamo samo neke približne informacije. Sistem S se definiše kao odnos S M U X, gdje je X odziv (stanje) sistema.

O K O L I N A U

MO K O L I N AS X

Zatvoreni sistem ne komunicira sa okruženjem. Svojstvo zatvorenosti prema okruženju imaju oni sistemi koji ne primaju niti distribuiraju energiju, materiju i informacije.

O K O L I N A O K O L I N AS

10. prema kompleksnostiJednostavni sistemi su sistemi sa dva elementa strukture (mali broj veza).Složeni sistemi imaju više elemenata i veza. Svaka složena pojava u prirodi ili tehnici obiluje velikim brojem karakteristika, koje mogu biti predmet istraživanja. Isto tako, svaka složena tvorevina se može okarakterisati istovremeno na više načina, kao sistem, uzimajući u obzir postojanje mnoštva specifičnih crta za taj sistem i dati moment. Složeni sistem je sistem koji može da vrši kako razmjenu materije, energije i informacije sa drugim sistemima iz okoline (otvoreni sistem), isto tako i transformaciju i prenos energije, materije i informacija između pojedinih dijelova (podsistema) samog sistema, čime se ostvaruje proces promjene stanja sistema – kretanje sistema.

ErgodičnostZa dinamičke sisteme područje ravnoteže i stanje ravnoteže mijenja se u skladu sa razvojnom funkcijom. Prema tome u takvim sistemima postoji dinamička stabilnost, a ta se naziva ergodičnost. Ergodični sistemi su oni koji su u stanju da se vrate na ponašanje u skladu sa svojom razvojnom funkcijom ako ih neka vanjska sila (smetnja) sa željenog ponašanja skrene. Kao što postoji područje stabilnosti tako postoji i područje ergodičnosti. Sistem se vraća sam od sebe, bez pomoći izvana na ponašanje po svojoj razvojnoj funkciji po prestanku djelovanja vanjske sile samo onda ako ta sila nije bila tako jaka da ga izbaci iz njegovog područja ergodičnosti.

9. OSNOVE ANALIZE SISTEMA

Sistemska analiza se vrši radi poboljšanja postojećeg i izgrađivanja novih sistema. Analiza sistema se primjenjuje za izgradnju i poboljšanje informacionog sistema, a analizu sistema vrše sistem analitičari. Postoje tri ključne analize: tehničkih, ekonomskih i društvenih sistema. 26. metodologija rješavanja problema na osnovu sistemskog pristupa27. realizacija sistemskog pristupa, svrha – poboljšanje sistema ili izgradnja novog sistema28. iz strukture i utvrđenih elemenata pronalazimo zakonitosti29. sinteza sistema – suprotan postupak za željeno ponašanje definišemo elemente i strukturuAnaliza i sinteza se uvijek nadopunjuju

Sistemska analiza sistemaSastoji se iz određenog broja koraka:

30. Definisanje problema ili pojave kao sistema i utvrđivanje granica sistemaKad kreiramo sistem postavljamo mu cilj. Testira se šta ulazi u sistem (bitna veza, uticaj na funkciju, uticaj na postojanje pojave). Bitno je utvrditi i granice i gustinu veza.

31. Prikazati sistem kao crnu kutiju

10

Crna kutija je sistem čije unutrašnje funkcionisanje ne poznajemo (elemente, strukturu, atribute) = elementarni sistem, jedan ulaz, jedan izlaz. Poznato nam je samo šta ulazi u crnu kutiju i šta izlazi iz nje.

U L A Z I Z L A ZC R N A

K U T I J AX Y

Crnom kutijom se može smatrati bilo kakav objekt (sistem) u kome se odvijaju određene operacije koje su uslovljene dejstvima spoljašnjih ulaznih veličina na objekt, a da pri tome mi ne raspolažemo informacijama na osnovu kojih bi mogli da identifikujemo procese koji se zbivaju u toku realizacije tih operacija. Bijela kutija je analogni model gdje se između datih ulaznih veličina na objekt i izlaznih veličina može uspostaviti određena zakonitost. Siva kutija je apstraktna predodžba sistema kod kojeg poznajemo ulaze i izlaze (“odziv sistema”), ali samu strukturu sistema (njegove dijelove, funkcije pojedinih dijelova i veze među njima) samo djelimično poznajemo.Primjer crne kutije je ako uključimo radio – prijemnik (uključivanje ulaz), mi slušamo muziku (muzika izlaz). Sve ono što se događa u prijemniku, kako on radi, mi ne moramo znati. To je za nas crna kutija.

32. Definisanje ulaza i izlazaUlazi i izlazi su veze sa okolinom. Mogući ulazi i izlazi su: materijal, ljudi, energija, informacije, novčane veličine, podaci, proizvodi, efekti, itd. Klasificiranje i utvrđivanje zavisnosti veličina za ulazne i izlazne međuzavisnosti. Ulazna (izlazna) veličina je komponenta ulaznog (izlaznog) vektora. Repertoar ulaznog (izlaznog) vektora npr: materijal, potrebe za materijalom, novac za nabavku, itd.

X1 Y1X= X2 Y= Y2

X3 Y3

Utvrditi odnose između komponenti X i Y na osnovu matrice odnosa.

X1 ==>

==>

Y1

X= X2 ---> S ---> Y2 =YX3 ---> ---> Y3

X1 X2 X3 Y1 Y2 Y3X1 1 1 1X2 1 1 1X3 1Y1 1Y2 1 1 1 1Y3 1 1 1

Ključno pitanje je da li jedna komponenta utiče na drugu, odnosno da li postoji bitni odnos između X1 i X2? Matrica nam daje uvid u odnose i ponašanje.

Ulazne veličineSvaka promjena u sistemu nastaje pod uticajem određenih faktora bilo iz okoline, bilo unutar samog sistema. Prema tome, kretanje sistema, tj. promjena njegovog stanja, uglavnom je uslovljeno uticajem spoljašnjih djelovanja ili nastaje kao rezultat procesa koji se zbivaju unutar sistema. Efekti djelovanja svih tih spoljašnjih i unutrašnjih faktora nisu istog intenziteta, pa time nemaju isti uticaj na ponašanje – kretanje sistema. Jedan isti sistem se može proučavati sa više aspekata, što zavisi od toga koje crte sistema se stavljaju u prvi plan. Stoga iz mnoštva spoljašnjih i unutrašnjih dejstava biraju se samo ona koja bitno utiču na stanje sistema, odnosno

11

na koordinate sistema od kojih zavisi rješenje postavljanog zadatka. Iz mnoštva ulaznih dejstava izdvajamo samo ona koja bitno utiču na ponašanje sistema i njih nazivamo ulaznim veličinama, a elemente ili dijelove sistema kojima su pridružena ulazna dejstva nazivamo ulazima sistema ili ulaz.

Izlazne veličineUlaz u opštem slučaju mijenja stanje sistema. Međutim, najčešće je dovoljno da se posmatraju samo neke veličine koje karakterišu procese koji se zbivaju u sistemu pod uticajem spoljašnjih ili unutrašnjih dejstava sistema sa aspekta istraživača (a ne kompletno stanje sistema). Ove veličine su odraz stanja sistema i ulaznih veličina, a nazivaju se izlazne veličine ili izlaz.

U

MSY X

1. Izrada skice objektaObjekti su konkretni, trajni dijelovi sistema koji uvjetuju ponašanje sistema. Za ponašanje je potreban sistem analitičar i stručnjak za oblast. Pravila za crtanje skice su sljedeća:1.pravilo ==> materijalni tokovi

---> informacioni tokovi2.pravilo numerisati u procesnom smjeru3.pravilo napraviti popis objekata sa oznakama (brojevima) – u desnom uglu oznaka

objekta4.pravilo tok (veze) označavamo sa X i dva indeksa. Prvi index je ishodišni objekt

(odakle izlazi) a drugi je redni broj veze iz tog objekta (broj izlaza)

Slika objektaHipotetična šema preduzeća:

U L A Z N AK O N T R O L A

P R I P R E M AR A D A

N A B A V A

P R O I Z V O D N J A P R O D A J A

S K L A D I [ T EX 02

X 01

X 12X 61

X 11

X 31

X 52 X 32

X 33

X 51

X 41

X 42

4 5

1 3

2

6

X01 – raspoloživa sredstvaX02 – ulazi materijalaX11 – nalog za radX12 – narudžba materijalaX31 – izvještajX32 – zahtjev za dijelove i materijal

X33 – X41 – ulazi u skladišteX42 – informacije o ulazuX51 – stanje skladištaX52 – izlaz iz skladištaX61 – narudžba gotovih proizvoda

Slika objekta sadrži sve materijalne tokove i klasične informacijske tokove. Objekat se u slici pojavljuje samo jednom, a veze mogu i više puta.

1. Slika funkcionisanja

12

Pruža osnovni pogled na funkcionisanje sistema. Za osnovu se uzimaju veze, a objekti se raspoređuju shodno vezama. Numerisanje objekata mora odgovarati onom sa slike objekta. Objekti se mogu pojavljivati više puta – više procesa. Veze se javljaju samo jednom. Najvžanije su informacijske veze.Slika funkcioniranja sistema:

P R I P R E M AR A D A

U L A Z N AK O N T R O L A

P R O I Z V O D N J A S K L A D I [ T E

N A B A V A

P R I P R E M AR A D A

1 3 5

2

1

4

X 01 X 11X 31

X 51

X 53

X 02

X 41

X 52

X 12

X01 – raspoloživa sredstvaX02 – ulazi materijalaX11 – nalog za radX12 – X31 – narudžba za rad

X41 – informacije o ulazuX51 – informacije o izlazuX52 – X53 – stanje skladišta

1. Istraživanje određenosti ponašanja sistemskih elemenataIz slike funkcionisanja izdvajamo pojedini element (pravougaonik sa vezama) i ispitujemo ponašanje na bazi crne kutije. Ustanovljavamo izlaze za različite ulaze. Postoje mnoge tehnike kojima se služe sistemski analitičari. Jedno od ključnih je postavljanje 5 blokova pitanja:

i. Šta? (npr. ulazi) – jedan cijeli blok pitanja – tzv. ček listeii. Zašto? (zašto uopće)iii. Ko? (to radi, da li bi to neko drugi trebao da radi,...)iv. Kako? (vi to radite)v. Gdje?

13

KIBERNETIKA KAO ZNANOST

10. UVOD

Kibernetika (grč. – upravljam, vladam) nauka o opštim zakonima procesa upravljanja i komunikacije u organizovanim sistemima – mašinama, živim organizmima i međusobnom odnosu jednih prema drugima; definiše se kao nauka o načinima primanja, predaje, čuvanja, obrade i iskorištavanja informacija u mašinama, živim organizmima i međusobnom odnosu jednih prema drugima. Začetnik kibernetike je Norbert Wiener. Prvu knjigu objavio 1948 i to “Kibernetika ili upravljanje i komunikacija kod živih bića i mašina”, druga mu je knjiga “Kibernetika i društvo”. Kibernetika je nastala na osnovama analogije između ponašanja bioloških organizama i tehničkih uređaja – mašina. Složenost kibernetskih procesa i brzina odvijanja samih procesa u većini slučajeva izmiče praćenju i kontroli od strane čovjeka, usljed njegove psihofizičke ograničenosti. Tako se javljaju i prve ideje o konstruiranju takvih mašina koje bi izvršavale niz aritmetičkih i logičkih operacija koje su do tada bile isključivo privilegija čovjeka. U poređenju sa drugim naukama kibernetika je na samom početku svog razvoja. Nema generalne definicije koja je opće prihvaćena. DEF (Norbert Winer): Kibernetika je nauka koje se bavi teorijom upravljanja i komunikacije kod živih bića i mašina. DEF (najgeneralnija def.): Kibernetika je nauka o upravljanju procesima i sistemima svake vrste.DEF: Kibernetika je nauka o upravljanju međusobno povezanih procesa koji se zbivaju u sistemima kao što su organizmi, zajednice i tehnički uređaji.Kontrola i upravljanje se vrše nad sistemom kao cjelinom, vezama među procesima, mrežama međusobnih odnosa sistema. Ključne riječi kibernetike su: sistem, upravljanje, kontrola, regulacija. Upravljamo uz pomoć reguliranja. Cilj kibernetike je da otkrije i formalizira komunikacije i da uspostavi kontrole na bazi komunikacije. Osnova upravljanja je informacija, odnosno komunikacija. Kibernetika je začetnik informatičke ere. Svi digitalni računari su se u suštini razvili nakon razvoja kibernetike. Svi informacioni sistemi imaju ključnu namjenu da obezbjede ljudima mogućnost upravljanja. Kibernetika se koristi matematičkom logikom, teorijom vjerovatnoće, numeričkom matematikom, teorijom informacija, te teorijom sistema. Nastoji da npr. kompjuter napravi kao deterministički sistem, a cilj je da se sve determinira. Nedeterminiran kompleksan sistem je čovjek. Pokušava se da nedeterministički sistem što više dovede u determinističko područje. Svaki sistem je dinamičan. Kibernetika nastoji da dinamičan sistem pojednostavi i svede na što stabilniji sistem. Kibernetika proučava odnos dijela i cjeline, i teži da stvori sklad između njih.Logika kibernetike počiva na dva ključna pravila:

2. postojanje suprotnosti (da bi nešto lakše shvatili)3. kretanje nastaje iz sklada suprotnosti (ako ne bi bilo suprotnosti, ne bi bilo ni kretanja)

Tri ključna sektora (teorija) u kibernetici:4. opća teorija kibernetike koja proučava opća načela upravljanja5. tehnička iz koje se se razvili analogni i digitalni sistemi6. primjena kibermetike (medicina, psihološka, ekonomska,...)

Bavićemo se kibernetikom preduzeća i informacionog sistema. Kibernetika uzima informaciju kao osnovu za upravljanje, pa se to veže za prikupljanje, obradu, kodiranje informacija, čime se bavi teorija informacija sistema. Bavićemo se kibernetikom preduzeća i informacionog sistema. Kibernetika uzima informaciju kao osnovu za prikupljanje, obradu, kodiranje informacija, čime se bavi teorija informacija sistema. Predmet proučavanja kibernetike je upravljanje sistemima i procesima.Sistem je prostor u kojem se odvijaju procesi i u kojem ulazi prelaze u izlaze nekom transformacijom, procesom. Proces je promjena koju mi pratimo i na koju djelujemo. Promjena je razlika između stanja. Da bi upravljali promjenama moramo znati šest pojmova:

7. predmet (operand)8. uzork (operand)9. početak10. kraj11. način prelaska u novo stanje12. kapacitet pojave (granica rasta pojave)

14

Metode kojima se bavi kibernetika:Osnovna metoda je sistemski pristup: kvalitativne, intuitivne, grafičke, kombinirane. Tri ključne specifikacije kojima se bavi kibernetika su:

13. Metod crne kutijeZnamo samo ulaze i izlaze, ali ne znamo strukturu, proces i želimo da upravljamo nečim čiju strukturu ne poznajemo.

U P I

Posmatra se U i I da bi se pratio proces, i na osnovu toga upravljamo sistemom i kada neznamo šta se događa unutar sistema.

14. Metoda modelaNapravi se model za ono što hoćemo istraživati, jer se ne može istraživati na realnom sistemu. Model treba da sadrži ključne karakteristike originala.

15. Metod povratne spregeMjere se izlazi i korigira se ulaz.

U P I

Kibernetski sistemPostoji organ kojim upravljamo i oni razmjenjuju informaciju.

U O U

O U

I

inf .

Kod upravljivih sistema neophodno je prisustvo subjekta ili organa preko koga se ostvaruje funkcija upravljanja.

OU – objekt upavljanja (objekt kojim se upravlja)SU – subjekt upravljanja (upravljački dio)I0 i Is – informaciona veza između objekta i subjekta upravljanja

O U S Uoko l inaoko l ina

si stemI

0

IS

k ibernetsk i sistem

Pri ovome strukturalno i funkcionalno jedinstvo ova tri elementa čine upravljiv sistem – kibernetski sistem, tako da po pojmom “sistem upravljanja” treba razumjeti jedinstvo objekta upravljanja i subjekta upravljanja. Kibernetski sistem se ispoljava kao samoupravljiv, samoregulacioni i smoorganizujući informacioni sistem. Samoorganizirajući informacioni sistem je sistem koji je sposoban da prima, prerađuje, predaje i koristi informacije za obezbjeđenje optimalnih uslova za funkcionisanje sistema.

15

Osnovni kibernetski sistem

U L A Z I Z L A ZU P R A V L J A ^ K I

O R G A NI Z V R [ N IO R G A N

O R G A N Z AM J E R E N J E

1

4

3N A R E D B O D A V N I

O R G A N

2

Čitav Winerov model se zasniva da postoji UU i OU. Na osnovu ovoga pravimo informacioni sistem, uvijek moramo da zatvorimo krug, da uvijek nađemo povratnu spregu za našu informaciju. Upravljački organ ne mora biti naredbodavni.

S T R A T E [ K I V R H

S R E D N J I N I V O

O P E R A T I V N I N I V O(I Z V R [ N I )

Ključno pravilo za informaciju, na kojoj počiva kibernetika je da se odnosi na problem, da je pravovremena, da je ekonomična.

11. OTKLANJANJE SMETNJI

U funkcionisanju svakog sistema pojavljuju se smetnje koje skreću sistem sa cilja, tj. sprečavaju da ostvarimo cilj. Smetnje mogu biti:16. Interne koje nisu posljedica vanjskog uzroka. Nastaju unutar sistema i zavise od elemenata, strukture

i funkcije sistema.17. Eksterne koje su nametnute iz okruženja.Smetnje otklanjamo na sljedeće načine:

18. Eliminisanje smetnji – izolacijom sistema, stvaranjem brane oko sistema;– stvaranjem rezervi u sistemu, čime kompenziramo posljedice, ali ne i uzroke;

Detektor za prikupljanje informacija o smetnjama. Dio za promjenu ponašanja ili strukture19. Kompenizranje smetnji

16

U P R A V L J A ^ K IU R E \ A J

O B J E K TU P R A V L J A N J A

U

X

WY r

Z

Y

Z - sm etnjeY r - vode}a f .W - i nterv entne sm etnje

20. Reguliranje – otklanjanje posljedica.

R E G U L A T O RR W O

O B J E K TR E G U L I R A N J A

X

Y

Z

Y r

Otklanja interne i eksterne smetnje. Djeluje na bazi izlaza (posljedice) – povratna sprega

12. POUZDANOST SISTEMA

Nema potpuno pouzdanih i determiniranih sistema složeni sistemi su manje determinirani od jednostavnih. Dakle, što je sistem kompleksniji to je i nepouzdaniji. Kako možemo od nesigurnih sistema stvoriti sigurnije? Pravimo sisteme koji su dovoljno pouzdani, tj. dovoljno determinirani. Ako imamo neki elementarni sistem čiji ulaz može da ima samo 2 vrijednosti, 0 i 1, i recimo da izlaz može da uzme pet vrijednosi:

U 0, 1I 0, 1, 2, 3, 4

U SI

Računamo vjerovatnoću pojavljivanja vrijednosti, procenat vjerovatnoće. Da bi povećali pouzdanost sistema, napravimo više podsistema i time pojačavamo sistem. S=S1=S2=S3

U

U S 1

S 2

S 3

I1

II2

I3

U

U

_

17

I je srednja vrijednost svih izlaza. Sistem troši tri puta više energije. Poboljšanje

a. Promjena unutrašnjosti sistemab. Stvaranje složenog sistema

I 0 1 2 3 401 1/

51/5 1/5 1/5 1/5

Ako su sistemi vezani u seriju možemo povećati pouzdanost tako što ćemo paralelno povezati više sistema.

S 1 S 2 S 3 S 4 S 5

S I S T E MX Y

p = 0.991

p = 0.82

p = 0.993

p = 0.94

p = 0.995

ps = p1 p2 p3 p4 p5 = 0.6986p = pouzdanostq = (1 – p) = vjerovatnost greškeps = ukupna vjerovatnoća za sistem povezan u seriju

S 1 S 2

S 2

S 2

S 3

S 4

S 4

S 5

S '

X Y

Povećana pouzdanost elemenata tako što smo dodali još takvih istih elemenata. Pouzdanost paralelno spojenih sistema, gdje je n broj paralelnih veza, je: P = 1 – qn

13. UPRAVLJANJE

Postoji više definicija upravljanja. DEF: Upravljanje je poduzimanje akcija na objekat upravljanja tako da se dati objekt dovede u stanje koje je najbliže ostvarenju cilja.DEF: Upravljanje je djelovanje na objekt upravljanja i na okolinu da bi se ostvario cilj.DEF: Upravljanje je postupak kojim se pomoću ulaznih veličina nekog procesa (objekta) utiče na izlazne veličine u skladu sa poznatim zakonitostima datog procesa.Ključne riječi upravljanja su: cilj (kriterij), integracija, algoritam (program – redosljed koraka koje treba poduzeti da bi se nešto ostvarilo), akcija (upravljanje – poduzimanje akcija – da bi se ostvario neki cilj)Tamo gdje nema izbora, tamo nema i ne može biti upravljanja. Izbor stanja sistema kome dajemo određenu prednost u odnosu na ostala stanja sistema iz mnoštva mogućih stanja. To znači da se upravljanje preduzima sa ciljem da se sistem dovede na jedan viši nivo organizovanosti, da se stepen stohastičnosti procesa i pojava smanji i uspostavi određeni determinizam, kao i da se iz velikog broja različitih i raznovrsnih stanja dođe do konačno malog broja relevantnih stanja. Potrebne su nam sljedeće činjenice. Prvo, sposobnost da jedan sistem funkcioniše, na njemu svojstven način, obično se ocjenjuje na osnovu karaktera njegovih izlaznih veličina, a što u krajnjem slučaju zavisi od kvaliteta i kvantiteta ulaznih dejstava na sistem. Drugo, da se u ovom smislu bolje shvati upravljanje, neophodno je uvesti funkciju procjene ili nešto što se može nazvati pokazateljem kvaliteta upravljanja, koji omogućava da se

18

sa dovoljnom tačnošću utvrdi da li je ponašanje sistema kojim upravljamo zadovoljavajuće ili odstupa, i u kom smislu i u kojoj mjeri odstupa od željenog ili očekivanog ponašanja. Kad govorimo o upravljanju, neophodno je da se objekt upravljanja posmatra u jednoj amorfnoj sredini sa svim faktorima koji djeluju ili mogu da djeluju na sistem u posmatranom periodu. Tako da je neophodno da raspolažemo informacijama o onome što se događa u okolini i unutar sistema pod uticajem faktora iz okoline, kao i uticaja koji vrši sistem na okolinu.

O K O L I N A O K O L I N AO U

U U

MXY ' Y

i0

A L G O R I T A M C I L J

A C

Im

Uc

Io

Ix

M označava uticaj okoline na objekt, što reflektuje stanje okoline, a X stanje objekta, odnosno njegov uticaj na okolinu. Y’ predstavlja mnoštvo spoljašnjih dejstava. Y samo ona spoljašnja dejstva koja se koriste u postupku upravljanja. To su ulazna – upravljačka dejstva. Im označava informacije o stanju okoline, I0 informacije o objektu upravljanja, Ix informacije o stanju objekta. Im, I0, Ix se određenim kanalima veze dovode do upravljačkog uređaja UU, gdje se ove informacije preko algoritma upravljanja A, u skladu sa ciljevima upravljanja C, preobražavaju u signale upravljanja Uc, koji se nakon toga dovode u izvršni organ IO. Upravljanje se može okarakterisati pomoću uređene četvorke (U, I, A, C). U – upravljanje, I – informacija, A – algoritam, C – cilj upravljanja. Algoritam (A) u potpunosti zavisi od objekta upravljanja i može biti određen na osnovu modela posmatranog objekta upravljanja. Za ostvarivanje cilja upravljanja (C) nije dovoljno da imamo samo informacije o stanju okoline (Im), već je neophodno znati kako se mijenja stanje objekta pri sprovođenju postupka upravljanja (U). Proces upravljanja se uvijek odvija odeređenim redosljedom. Određeni prijemni organi primaju informacije o stanju objekta uptavljanja. Ovakve primljene informacije se prenose određenim kanalom veze, čiji je zadatak da informaccije preradi i da odgovarajuće rješenje. Prerađene informacije se u vidu upravljačkih signala koriste za realizaciju odgovarajućih upravljačkih dejstava preko izvršnih organa na objekt upravljanja. Proces primanja informacija, njihovo čuvanje i predaju zovemo vezom.DEF: Ako mašina ili organizam može da prima i koristi informacije o rezultatima svoga rada, onda kažemo da je takav sistem, sistem sa povratnom spregom.DEF: Preradom informacija o upravljanim (izlaznim) veličinama dobijenih kanalom povratne sprege u signale kojima se koriguje rad mašine ili organizma, zovemo regulacijom – kontrolom.Sistem upravljanja radi po sljedećoj strukturi:

D efi nici jac i l ja

(k ri teri ja)

P ri k upl janjeinform aci j a

A nal i zainform aci j a

R azvo jalternativa

I zboralternative

D ono{enjeodluk e

(odlu~ivanje)A k ci j e

M jerenjerezultata

(kontro le)K orek ci ja

Ako zaboravimo jednu od informacija promašićemo odluku. Proces je iterativan. Postoje tri vrste sistema upravljanja: otvoreni, zatvoreni i kombinovani.

1. Otvoreni sistem upravljanjaDEF: Sistemi u kojima se u postupku upravljanja ne koriste informacije o vrijednostima upravljanja veličina ostvarenih u toku procesa upravljanja, nazivaju se otvoreni sistemi upravljanja.

19

Pod pojmom upravljane veličine ovdje se podrazumjevaju ostvarene vrijednosti izlaznih veličina ili informacije o stanju sistema, u kome se sistem našao nakon djelovanja upravljačkih dejstava. Otvoreni sistem upravljanja podrazumjeva takve objekte kod kojih postoje radni procesi koji teže da održe jedan konstantni režim ili program odvijanja radnih operacija.

O K O L I N A O K O L I N AO U

U U

MX

Y

A L G O R I T A M

Im

Uc

i 0

Devijacija je odstupanje nekog tijela od svoje putanje ili pravca. Devijantnost ponašanja posmatranog objekta upravljanja (OU) uslovljena je djelovanjem poremećajnih dejstava (M) iz okoline. Informacije o nastalim promjenama poremećajnih dejstava (Im) se dovode u upravljački uređaj (UU), gdje se na osnovu algoritma upravljanja informacije o poremećajnim dejstvima preobražavaju u signale upravljanja (Uc), zatim se signal upravljanja dovede u izvršni organ (IO), gdje se stvaraju i biraju upravljačka dejstva (Y) iz mnoštva mogućih dejstava. Kod otvorenih sistema upravljanja u upravljački uređaj (UU) se uvodi program promjene upravljačkih dejstava Y(t) ili/i informacije o nastalim promjenama poremećajnih dejstava M(t) u toku sprovođenja postupka upravljanja posmatranim objektom upravljanja. Radi dobijanja signala upravljanja (Uc) u upravljačkom uređaju moraju postojati informacije o tome kakva treba da bude vrijednost (Y) za svaku vrijednost poremećajnog dejstva (M), da bi se postigao cilj upravljanja, tj. postigao željeni izlaz ili stanje sistema (primjer upravljanja saobraćajem na raskrsnici, semafori). Problem upravljanja se može riješiti na dva načina: uvođenjem fiksnog programa u upravljački uređaj i pružanjem informacija o nastalim poremećajnim dejstvima, tj. o broju nailaska vozila na raskrsnici. U prvom slučaju se u upravljački uređaj ugrađuje fiksan program U = U(t). Pomoću programa U(t) se u određenim vremenskim razmacima unaprijed fiksiranim proizvode upravljački signali (Uc) kojima se preko određenih izvršnih organa (IO) otvara ili zatvara rampa, tj. pali zeleno, gasi crveno svijetlo.

O U

U U

MX

Y

P R O G R A M

Uc

i 0

Kao izlaznu veličinu (X) možemo smatrati broj vozila koja su prošla kroz raskrsnicu dok je ova bila otvorena. Ovaj način regulisanja saobraćaja ima slabosti. Prema utvrđenom programu rampa će se otvoriti i onda kada nema nijednog vozila. Ova slobost u upravljanju može se djelimično otkloniti na taj način što se program upravljanja podesi tako da se za ulice u kojima se očekuje veći promet otvorena rampa drži duže, a za sporedne kraće vrijeme.

20

U drugom slučaju, može se postići efikasnije upravljanje, ako se u upravljački uređaj dovode informacije o poremećajnim dejstvima, tj. o nailasku vozila iz ovog ili onog pravca, pa prema time se otvara ili zatvara odgovarajuća rampa.

B R O JV O Z I L A O U

U U

MXY

D E T E K T O R

Im

Uc

i 0

Ovo se može postići postavljanjem detektora (foto ćelije) koji je sposoban da registruje nailazak vozila, a informacije o tome određenom vrstom signala se prenose do upravljačkog uređaja, koji preko izvršnog organa otvara ili zatvara rampu.

2. Zatvoreni sistem upravljanjaDEF: Sistemi u kojim se za formiranje upravljačkih dejstava koriste informacije o vrijednostima upravljanih (izlaznih) veličina naziva se zatvorenim ili regulacionim sistemima upravljanja.Djeluju li na objekt upravljanja (OU) spolja poremećajna dejstva (M), može doći do devijacija u odvijanju procesa. Ako se informacije o nastalim promjenama poremećajnih dejstava iz okoline kao i procjene njihovog uticaja na objekt upravljanja na mogu registrovati ili preduhitriti, onda se njihova kompenzacija mora vršiti na osnovu informacija (Ix) mjerenjem izlazne veličine (Ix). Mora se utvrditi njihovo odstupanje od unaprijed zadate ili očekivane vrijednosti (X0). Ovakav vid upravljanja zove se regulacijom ili kontrolom.

O K O L I N A O K O L I N AO U

U U

MX

Y

Uc

Ix

i 0

X0

Kod stvarnog sistema upravljanja nemamo mogućnost kontrole upravljane (izlazne) veličine, već se upravljanje vrši na osnovu iskustva o ponašanju sistema i upravljačkih dejstava koja nam stoje na raspolaganju u toku procesa upravljanja. Upravljanje u zatvorenom sistemu korištenjem povratne sprege čini se efikasnijim, mada ima svoje slabosti. U zatvorenom sistemu upravljanja moramo sačekati da poremećajna dejstva iz okoline izvrše svoj negativan uticaj na sistem, pa tek na osnovu izmjene vrijednosti izlazne veličine možemo vršiti korekciju čime se ostvaruje funkcija upravljanja. Upravljamo dakle sa izvjesnim zakašnjenjem.

3. Kombinovani sistem upravljanjaZa realizaciju kombinovanog sistema, u upravljački uređaj sistema upravljanja, dovode se kako informacije o poremećajnim dejstvima (Im), isto tako i informacije o egzistentnoj vrijednosti (Ix) korištenjem kanala povratne sprege, kao i vrijednost zahtjevane izlazne veličine (X0).

21

Ix

X0

O K O L I N A O K O L I N AO U

U U

MX

Y

Im

Uc

i 0

Algoritam rada upravljačkog uređaja omogućava da se na osnovu informacija o poremećajnim dejstvima (M), egzistentne vrijednosti (X), i zahtjevane vrijednosti (X0) stvaraju signali upravljanja (Uc) koji se definišu pomoću funkcije: Uc = F(M, X, X0)Primjer vojske. Nije dovoljno da se naredba saopšti primaocu preko kanala veze, već je potrebno da dobijemo odgovor (povratnom vezom) da je naredba primljena i shvaćena, i tek onda se može smatrati da je proces predaje naredbe uspješno obavljen. Bez povratne sprege nema ocjene i kontrole kvaliteta upravljanja.DEF: Povratnu spregu kojom se povećava uticaj ulaznog dejstva na rad sistema (izlaznu veličinu sistema) nazivamo pozitivnom povratnom spregom.Ako je npr. temperatura prostorije niža od one koju mi želimo, onda signalima povratne sprege utičemo na povećanje ulaznog dejstva, čime se postiže veća temperatura prostorije.DEF: Ako se signalima koje dobijamo kanalom povratne sprege suprodstavljamo uticaju ulaznih dejstava, odnosno onome što sistem već radi, onda takvu povratnu spregu nazivamo negativnom povratnom spregom.

14. OPTIMALNO UPRAVLJANJE I REGULACIJA

Zadamo ponašanje s obzirom na cilj i pokušavamo ostvariti upravljanje. Najmanje su tri nivoa upravljanja: strateško, taktičko i optimalno. Postoji šest vrsta upravljanja:

4. Jednostavno – samo sa jednim paramterom5. Programsko – sa unaprijed određenim algoritmom6. Sa slijeđenjem – u određenim vremenskim intervalima slijedimo dinamički postavljen program7. Anticipativno – na bazi promatranja poremećaja8. Maksimalističko – na bazi maksimuma – max funkcija kriterija9. Kompleksno – na bazi različtih definicija dinamičkih ciljeva i na bazi više parmetara

Samoregulirajuće – npr. kod kojeg se stabilizacija vrši na bazi akcije koje sistem sam poduzima.Samoomtimirajuće – varijacije više varijabli ali se ne mijenja strukturaSamoorganizirajući – sistem sam može da bira ciljeve da mijenja strukturu da bi postigao upravljanjeSamoupravljanje – je takav sistem upravljanja u kojem u procesu pripremanja, donošenja, sprovođenja odluka učestvuju svi radnici u udruženom radu, aktivno i ravnopravno, napredno, dokle je to moguće, a dalje putem delegata.

Optimalno upravljanjeZadatak upravljanja je u opštem slučaju postizanje unaprijed postavljenog cilja. Za postizanje određenog cilja ili za rješavanje određenog problema, što je isto, potrebno je da postoji više alternativnih puteva – načina koji dovode do rješenja. Svaka od postojećih alternativa dovodi do cilja – rješenja, ali ne na isti način i pod istim uslovima koji vladaju u toku procesa realizacije postavljenog cilja. U ovakvim slučajevima kad se pojavljuje neizvjesnost u pogledu izbora određene alternative (puta) za rješavanje problema, potrebno je da postoji nekakav oslonac za izbor najboljeg puta od mnoštva mogućih koji stoje na raspolaganju u datoj situaciji. Ovakav oslonac je kriterijum upravljanja ili kriterijum efikasnosti.DEF: Kriterijum upravljanja je mjerilo kvaliteta valjanosti upravljanja.Ako postoji potreba za postizanjem jednog određenog cilja i samo jedna alternativa, jedina mogućnost za postizanje tog cilja, može li se onda govoriti o izboru. Tada izbor može da bude:

22

10. da pristupimo realizaciji tog cilja; 11. odložimo njegovu realizaciju;12. u potpunosti se odreknemo realizacije.Kriterijum efikasnosti u ovom slučaju je ono što nam pomaže ne da izaberemo najbolju alternativu za rješavanje problema, već da odabere najbolji stav donosioca odluke, pri izboru akcije koju treba primjeniti u odnosu na postavljeni problem. Kriterijum efikasnosti u ovom slučaju treba da da odgovor na to da li je cijena koju treba platiti za to rješenje razumna u datom momentu. U zavisnosti od namjene sistema kriterijumi se formiraju na osnovu ekonomskih, tehničkih, etičkih i drugih zahtjeva.DEF: Optimalno upravljanje je takvo upravljanje gdje se pri zadatim spoljašnjim uslovima postiže optimalna svrsishodnost (max. vrijednost kriterijuma efikasnosti) preduzetih akcija u skladu sa postavljenim ograničenjima u sistemu kojim upravljamo. U opštem slučaju se na osnovu ciljeva i preduzetih akcija formira algoritam za kvalitativnu procjenu realizacije operacije (kriterij efikasnosti) koji se kasnije uspoređuje sa funkcijom korisnosti. U slučaju direktne postavke zadatka praćenja izvršenja operacija, kriterijum efikasnosti je i funkcija korisnosti, odnosno veličine koju treba maksimizirati ili minimizirati radi izbora odgovarajućeg rješenja. Kriterijum efinkasnosti treba da ispunjava sljedeće uslove:

13. Da podržava osnovni cilj akcije. podržavanje osnovnog cilja akcije je neophodan uslov za pravilno rješenje problema;

14. Da je osjetljiv na promjenu parametara koji se kontrolišu, tj. da se znatno mijenja i pri manjim promjenama parametara, u zavisnosti od dobijenih rješenja. U protivnom se otežava proces upravljanja;

15. Da se može matematički opisati, što omogućava matematičko rješavanje problema optimizacije.Mjerenje efikasnosti se može vršiti raznim postupcima. Tri su ogromne skupine pokazatelja efikasnosti:

16. pitanje determiniranosti17. pokazatelj korištenja resursa (u kojoj mjeri su resursi zadovoljeni)18. mjerenje smetnji (njihov oblik, veličina, savladivost)

O G R A N I ^ E N J AS I S T E M A

P O K A Z A T E L J IE F I K A S N O S T I

K O N C E P C I J AZ A D A T K A

O G R A N I ^ E N J AZ A M O D E L

F U N K C I J AK O R I S N O S T I

K R I T E R I JE F I K A S N O S T M O D E L

* obavezna* dopunsk a* i sk ustvena

* stohasti~nost* sm etnje* resursi

U nizu slučajeva u praksi upravljanja obično se mogu pojaviti dva ili više parcijalnih kriterijuma efikasnosti upravljanja. Kriterijumi mogu biti npr. novčani rashodi i deficitarni materijal, novčani rashodi i modernizacija oruđa za rad, itd. Ako su prisutna dva ili više parcijalnih kriterijuma, onda se u takvim slučajevima pojavljuje i više prilaza u rješenju problema efikasnosti upravljanja. Jedan od njih se sastoji u svođenju više kriterijuma, npr. K1, K2, K3 na jedan, tj. K = 1K1 + 2K2 + 3K3 gdje su i stepeni važnosti pojedinačnih kriterijuma. Nedostatak ovakvog postupka je u nemogućnosti određivanja adekvatne važnosti za svaki od postojećih kriterijuma. Predpostavimo da se traži optimalna vrijednost neke veličine a, tj. ona vrijednost za a koja maksimizira kriterijum K. Neka na vrijednost kriterijuma K ima uticaj parametar A čija vjerovatnoća nije tačno

23

utvrđena. Najprije je potrebno utvrditi moguće vrijednosti za parametar A: A1, A2, ..., An, za veličinu a: a1, a2, ..., am, i za sve kombinacije ovih parametara (a i, Aj) izračunti vrijednosti kriterijuma K. Izračunate vrijednosti za Kij se mogu unijeti u tzv. matricu efikasnosti (matrica odlučivanja pri mjerenju efikasnosti):

Aj A

1

K1 1

K1 2

K1 n

K2 1

K2 2

K2 n

Ki j

Km 1

Km 2

Km n

A2

Ana

i

a1

a2

am

...

...

Za dobijanje rješenja se tada koristi opšti kriterijum Ki, koji se formira iz tablice raznim metodama. Npr. kriterijum Laplasa KLi određuje se iz uslova da se sve vrijednosti parametara Ai realizuju istom vjerovatnoćom

K = L i

Ki j

( i = 1, 2, ..., m )j = 1

n

Opšti kriterij se može izračunati i onda kada vrijednosti parametara A nisu tačno utvrđena, pod uslovom da su poznate vjerovatnoće pi za modalitete slučajne promjenljive veličine Aj.

K = i

K pi j j

( i = 1, 2, ..., m )j = 1

n

Ako imamo ovu alternativu koja i u slučaju najnepovoljnijeg uticaja faktora A j obezbjeđuje minimalni gubitak, tada se ovako izabrana alternativa (strategija) zove minimaksna strategija.

K = m ax m in K = m in m ax n i i j

Ki j

j j ii

Minimak sistem odlučivanja je odluka koju mi prihvatamo za najnepovoljniji slučaj, tražimo najminimalniju vjerovatnoću da će se nešto desiti.

Automatsko upravljanjeDEF: Automatsko upravljanje je upravljanje koje se ostvaruje bez neposrednog učešća čovjeka. Prave se sistemi sa organima koji mogu sami da ga kontrolišu, donose upravljačke odluke i izvršne odluke.

P R O C E SU I

I E

U E M E

IO

IO

UE – upravljački elementIE – izvršni elementME – mjerni elementIo – stanje (nije nužno u ME, ali jeste u UE)Kod automatske regulacije možemo imati otvoren i zatvoren sistem automatskog upravljanja. Ako je sistem otvoren, onda postoji neki algoritam, program upravljanja, uređaj za pamćenje (koji je zapamtio program) i postoji izvršni uređaj (koji će izvršiti kontrolu ulaza).

24

O UX (t)

0

Y (t)0

Y (t)

U U

U P A UP R O G R A M

uprav l ja~k iure| aj

ure| aj zapam }enje

algoritamuprav l janja

otvoreni sistem programskog upravljanja

Djeluje na bazi informacije iz okoline i nema veze sa izlazom.

O UX (t)

0Y (t)

0

U U

U P A UP R O G R A M

uprav l ja~k iure| aj

ure| aj zapam }enje

algoritamuprav l janja

zatvoreni sistem upravljanja

15. ODLUČIVANJE

Opšti model donošenja odluke pri neizvjesnosti može se formalno opisati samo onda kad postoji:O – objekt na koga se odnosi odlukaY – skup mogućih odluka koje nam stoje na raspolaganju pri izboru ulaznih upravljačkih akcija.X – skup mogućih ishoda u zavisnosti od odabrane odluke (izlazne veličine – upravljane veličine)M – skup mogućih poremećajnih dejstava iz okoline koja mogu da utiču na ishod odlukeF – transformacija kojom se odluka i neizvjesnost preslikavaju u ishod

Y O

M

X

Suština odlučivanja se sastoji u tome da se izabere takva odluka za koju će efikasnost koja se postiže upravljanjem biti unutar očekivane tolerancije, bez obzira na to koji će element djelovati iz skupa neizvjesnosti.DEF: Odluka je konačan izbor jedne od rasloloživih alternativa.S tim da se podrazumjeva:

19. potpuno i jasno def. cilj20. poznavanje resursa, ograničenja i uslova pod kojima će se realizovati odabrane odluke21. maksimalnu i svrsishodnu saradnju svih aktera i izbora odluke

Kod svakog odlučivanja je bitno:22. eliminisati neizvodljive odluke23. eliminisati odluke za koje nemamo resurse (sredstva)24. eliminisati odluke koje izazivaju velike promjene u dijelovima ili dijelu sistema25. moramo imati jasno definisan cilj26. da dovoljno poznajemo resurse koji su nam na raspolaganju27. mora postojati privrženost članova organizacije cilju.

25

16. MODELIRANJE I MODELI

Pokazalo se da je čovjeku veoma teško u izvjesnim slučajevima da uoči, registruje, kontroliše i usmjerava sve procese i događaje koji se zbivaju u složenim objektima upravljanja zbog njegovih ograničenja psihofizičke prirode. Tada se koristi modelom koji bi pružio mogućnost da se eksperimentiše radi upoznavanja i razmjeravanja objekta kojim se upravlja, kao i predviđanja budućeg ponašanja objekta. Model treba da odražava bitnost strukture i ponašanja originala i to još potpunije i jasnije nego original. Model se smatra uspjelim ako:

28. se jednako ponaša kao original29. dopušta da na osnovu njegove strukture i njegovog ponašanja pronađaemo dopunske crte

originalaModel nikada ne može biti identičan originalu, uvijek je samo aproksimacija objekta. Svrha modela je da zanemari sporedne i za promatrača trenutno nevažne odlike originala, a naglasi njegova bitna svojstva. Dakle, model je uprošćeni original. Kažemo da model postoji ako između dva objekta možemo ostvariti sličnost koja omogućava razmjenu informacija o onim parametrima koje ispitujemo. Modelom se ističu zakonitosti i objektivni odnosi na stvarnom objektu (originalu). Šematski predstavljen model:

P O J A V AI L I

O B J E K T P O S M A T R A ^

M O D E LS I S T E M S K I

O B J E K T(O R I G I N A L )

zapa` anje

strukturai pona{anje

prom jene

po jednostav l j enje

analogi ja

Vrši se usporedba na osnovu postojećeg iskustva. Kod istraživanja modela najčešće radimo dvije stvari:30. mjerimo ulaze31. mjerimo izlazeMijenjamo strukturu i veze među elementima. Cilj modeliziranja je najčešće da ustanovimo strukturu i ponašanje, a ako se radi o postojećem sistemu, da poboljšamo strukturu i ponašanje.

Podjela modelaPodjela na bazi iskustva:

1. verbalni (opisni)2. fizički3. grafički4. matematički (opšti logički)

Najčešće se koriste grafički i matematički. Podjela na bazi veze sa okolinom:

1. modeli strukture2. modeli ponašanja3. modeli funkcije

Podjela sa stanovišta upotrebe:1. demonstracioni2. eksperimentalni3. modeli odlučivanja (simuliranje ponašanja nekog sistema da bi smo simulirali odluku)

Podjela sa stanovišta mjesta:

26

1. interni2. eksterni

Da bi model bio svrsishodan mora biti sličan originalu. Postoje dvije vrste sličnosti:1. izomorfna – sličnost ulaza, izlaza i transformacija

Izomorfizam je ekvivalentnost sistema u odnosu na njihovu strukturu, odnosno oni treba da imaju ekvivalentne strukture i veze kojima se povezuju odgovarajući elementi tih (struktura) sistema.

2. homomorfna – samo djelimično je model po karakteristikama sličan originaluOdbacivanjem sporednih svojstava originala koje ne dovode do promjena stanja kod originala, dobija se sistem koji se naziva homomorfnim ili uprošćenim modelom originala.

Modeliranje se provodi u šest koraka:3. Prikupljanje saznanja o pojavi ili objektu (šta je cilj objekta, kakav mu je odnos sa okolinom,

kakva mu je struktura i kakvi su odnosi među elementima)4. Definisanje elemenata i njihovih veza (struktura)

a. definišemo bitne elemente, a strukturu ne treba, jer ostaje istab. da li neki drugi medij može da zamjeni neki element i kakav će uopšte model biti

5. Izgradnja modela – razvijanje alternativnih modela6. Izbor (optimalnog) modela7. Ispitivanje odabranog modela8. Prenošenje rezultata sa modela na original

Model je dobar ako se ponaša u skladu sa ciljem, tj. onako kako se ponaša original i ako pruža mogućnost razvoja novih osobina na objektu. Ako postoji mogućnost prenosa informacija o svojstvima i ponašanju jednog objekta – modela na drugi objekat – prototip, onda kažemo da je između ta dva objekta uspostavljena izvjesna analogija (sličnost). Prilaze po analogiji možemo klasificirati po karakteru premisa i zaključaka. Sa aspekta prilaza po analogiji, premisa (predpostavka) opisuje model, a zaključak – prot 潯tip. Razlikujemo: analogije po svojstvima, analogije po ponašanju, analogije funkcija, analogije nekih drugih svojstava. Najčešće analogije su analogije strukture, a sve druge možemo svrstati u kauzalne (analogije zavisnosti) – sličnost da jednakim pojavama odgovaraju jednaki uzroci. Nastojimo da se svaki sistem adaptira uslovima. Razlikujemo tri vrste adaptivnosti:

9. pasivna – sopstveno prilagođavanje okolini10. izborna sredina (mi promjenimo sredinu)11. probražajna sredina

17. METODA IDEAL SISTEMA

DEF: Idealni sistem je idealna predodžba konkretnog sistema, onaj koji funkcionira u idealnim uvjetima, besprijekorno, bez troškova, bez smetnji, bez napora.Takav sistem ne postoji, ali mnogo puta možemo dobrom analizom izbaciti neke stvari da “ne postoje”. Ako težimo idealnim sistemima, jedan od načina da ga ostvarimo je da eliminišemo neke stvari. Druga svrha je da se što je moguće više približimo idealnom sistemu. Idealni sistem služi kao smjernica za izgradnju stvarnog sistema. U stvaranju ideal sistema polazi se od sljedećih karakteristika idealnog sistema:

12. Svaki organizacioni sistem ima 3 bitna elementa:a. svrha postojanja b. pomoćna sredstvac. radni sistemRadni sistem povezuje najmanje 2 od 3 zadnja navedena elementa. DEF: Radni sistem je dio svakog sistema ili podsistema koji obavlja neki zadatak.Radni sistem se definiše kao kombinacija ljudskih, materijalnih i pomoćnih sredstava unutar kojeg ulaze informacije i na osnovu toga se pravi.DEF: Sredstva u organizacionom sistemu – ljudi, materijal, novac i pomoćna sredstva.

13. Svaki sistem se sastoji od 7 elemenata

27

a. funkcijab. jedan ili više ulazac. jedan ili više izlazad. procese. okolinaf. opremag. ljudske aktivnosti

14. Metod se može primjeniti za:a. razvoj novih sistema – nepostojeći sistemb. poboljšanje postojećeg sistema – za postojeći sistem koji dobro funkcioniše, pa ga se

poboljšac. otklanjanje greški na postojećem sistemu – za postojeći sistem koji ne funkcioniše

dobroTri dimenzije svakog sistema koje se u stvaranju ideal sistema realiziraju: materijal, učinak, promjena.

15. Svaku organizainu jedinicu karakteriziraju:a. svrha i zadaci (purpose)b. sredstva (resources)c. radni sistem (system)

S V R H A(Z A D A T A K )

(R A D N I )S I S T E M S R E D S T V A

P R S

Razine sistemaSistemi se mogu dijeliti:16. Horizontalno – slične funkcije i podsistemi17. Vertikalno – sistemi viših i nižih razinaPostoje tri ključne razine u sistemu: 18. strateški nivo19. taktički nivo20. operativni nivo

S V I J E T

R A D N OM J E S T O

Svaki od tri nivoa ima onih 7 karakteristika sistema.

Razine idealnosti sistema

28

U I S

T W I S - T W I S T

P O S O J E ] I S I S T E M

T R O [ K O V I

I D E A L N I S I S T E M(potpuno nem ogu})

UIS – krajnji idealni sistemTWIS – tehnološki moguć idealni sistemTWIST – tehnološki mogući idealni sistem naš sistemPostojeći sistem – realni sistem o kojem sve znamoCilj je da postojećim znanjima napravimo TWIS. Razlikuju se 4 karakteristike idealnosti sistema. Najvišu razinu idealnosti predstavlja teoretski idealni sistem, a najnižu postojeći tj. sistem koji ispitujemo. Osnovu trokuta čine troškovi ili druge značajne osobine funkcionalnosti postojećeg sistema, ali troškovi se najčešće koriste. Kod teoretski idealnog sistema troškovi su jednaki nuli, ali takav sistem ne može postojati. Međutim, može se pomoću sistemske analize postići i ta tačka idealnosti.

Provedba (postupak) ideal sistemaProvodi se u 10 faza (koraka):

a. Utvrđivanje funkcijeb. odrediti radni sistem koji se ispituje

- postojeći dobar- postojeći loš- novi

c. odrediti funkciju- materijalna dimenzija- dimenzija učinka- dimenzija promjene

d. odrediti ograničenja- na višim nivoima- na nižim nivoima

e. odrediti komponente funkcijef. izabrati komponente za razvoj sistema

g. Razvoj idealnog sistemah. upoznaj najčešće zadatke i operacijei. isključiti potrebu za funkcijomj. postaviti minimalni broj ulazak. postaviti minimalan broj izlazal. autmatizirati procesm. obrađivati podatke automatskin. prilagoditi kontrolu procesuo. iskoristiti maksimalne ljudske sposobnostip. razviti sistem za normalne uvjete pa tek onda uvesti iznimkeq. podjeliti idealni sistem na krajnje idealner. preispitati sistem sa aspekta potrebnih sredstavas. izabrati ciljni tehnološki izvediv sistem

t. Prikupljanje podataka80 do 90% vremena trošimo na prikupljanje podataka i informacija – intervjui, upitnici, statistike, eksperimenti, ranije analize, itd...

u. Izrada (protu) prijedlogaIzrada više varijanti koje se približavaju TWIST-u (ciljni tehnološki izvediv sistem)

29

A

B

C

D

E

F G

A B C D E F G1 1 1 1 1 1 12 2 2 2 2 2 23 3 34 4

A – G: elementi i veze za svaki element i vezu1 – 4: prijedlozi (varijante) za element i vezeKombinacije prijedloga:A1 + B1 + C1 + D1 + E2 + F1 + G2A2 + B1 + C1 + D2 + E1 + F1 + G1

a. Izbor (selekcija) jednog rješenjaUtvrdimo kako će svaka varijanta funkcionisati:- procjeniti učinke- postaviti kriterije vrijednosti- procjeniti uštede i produktivnost- donijeti odluku

b. Formiranje sistemac. Prerada – poboljšanje sistema

Revizija svih elemenata, veza i karakteristika. Prerada sistema što je moguće bliže idealnom sistemu.

d. Ispitivanje sistemaProvjera postupka, računske kontrole, upotreba modela (globalnog ili pojedinačnog)

e. Uvođenje sistema (implementacija)- priprema okoline za uvođenje- idealiziranje uvjeta- planiranje: materijali, uvjeti, ljudi- obuka

f. Kontrola učinkaDa li je novi sistem bolji od prethodnog?Šta su nedostaci novog?Šta su greške koncepcije, a šta izvedbe?Usporedba sa ranijim i sa TWIST-om.Koliko se približio TWIST-u?

PREDNOSTI:Jasno je struktuiran metod, jasan je cilj. Polazi od predodžbe idealnog. Oslobađa analitičara od postojećih realnih sistema. Mijenja način razmišljanja. Prikuplja se manje podataka – skraćuje posao. Razvija nesputanu kreativnost.

Ne smije se miješati funkcija sa ciljem. Funkcija npr. može da prati dugovanja, a cilj da pošalje upozorenje da nije plaćeno. Moramo paziti da funkciju ne miješamo sa formalnim izlazom. Bitno je odrediti granice funkcije, gdje ta funkcija prestaje.Prvo proučavamo da li u tom sistemu neko drugi ima istu funkciju i da li se funkcija može premjestiti na gornji nivo, tj. da li je sadržana u gornjem nivou.Drugo pravilo je da integriramo funkciju sa nekom drugom funkcijom.Bitno je da ispitujemo da li se možda funkcija odnosi na nešto što ne postoji. Kad smo razvili funkciju razvijamo idealni sistem. Idealni sistem moramo što više približiti najjednostavnijem funkcionisanju i nepostojanju troškova održavanja.

30

Idealizacija sistema na najmanje 8 načina:2. da isključimo potrebu za funkcijom3. da smanjimo broj ulaza4. samnjimo broj izlaza5. automatizovanje svega što je moguće – samo se determinirane stvari mogu automatizovati6. podatke obrađivati automatski7. prilagođavanje kontrole procesa – da ugradimo kontrolu u proces8. maksimalno korištenje ljudskih mogućnosti9. da razvijemo sistem za normalne uvjete, pa tek onda za izuzetke.

31

POSLOVNI SISTEM

1. FUNKCIONISANJE POSLOVNOG SISTEMA

T R @I [ T E K O N K U R E N C I J A

T R @I [ T E N O V C A

T R @I [ T E O P R E M E

T R @I [ T E M A T E R I J A L A

P O D U Z E ] E(P S )

T R @I [ T EE N E R G I J E

Z A K O N I

R A ^ U N O V O D S T V O

F I N A N S I J E

(I ) R A Z V O JP R O I Z V O D A

R A Z V O JT E H N O L O G I J E

R A Z V O JK A PA C I T E TA

O D R @A V A N J E U K K D

P R O I Z V O D N J A N A B A V K A P R I P R E M AP R O I Z V O D N J E

P R O I Z V O D N J AK O M P O N E N T I

M O N T A @A

D I S T R I B U C I J A

S T U D I JR A D A

Nastajanje poslovnog sistema:10. a) Stvaranje proizvoda, kvalitet

b) Naučno – tehničke informacije – baze podataka na koje se priključimo i dobijemo podatke o svemu

11. Kad se razvije proizvod razvija se tehnologija12. Razvoj kapaciteta (kojeg su kapaciteta mašine)13. Priprema proizvoda – najsloženiji paket, treba da na bazi potrebe kupca, narudžbi, izbaci

plan narudžbi, alata,..., za upravljanje prozivodnjom14. Nabavka – istražuje tržište, razvija nabavku, naručuje, plaća dobavljače,... U sistemu

nabavke postoji sistem za upravljanje zalihama.15. Proizvodnja – egzekucija (izvršavanje putem zakonskog prisiljavanja). Oko nje se vrše

važni podsistemi:a. održavanje – kompletan sistem – informacioni sistemi pouzdanostib. upravljanje kvalitetom, kontrola kvalitetac. kadrovski problemi – obuka radnika,...

32

Fiksna sredstva – trajna sredstva (zgrada, alati, mašine,...)Amortizacija (postepeno, po zakonom utvrđenom planu, vraćanje duga) – ostavljanje 1/5 novca za održavanje i kupovinu novih sredstava. Osnovni kapital – stalno moramo imati početnu sumu da bi imali tvornicuObrtna sredstva – dobijamo profit samo kad obrnemo novacSvaki poslovni sistem se može predstaviti na sljedeći način:

T EH

NO

STR U

KT U

R A

P OM

O] N

E I

UZ L U

@NE F U

NK

C I J E

strate{k iv rh

srednj inivo

operativninivo

Vrh želi da centralizira sistem, definiše ciljeve, obezbjeđuje resurse, kontrolira i koordinira. Srednji sistem – operativno upravljanje, podpomognut je sa 2 srednja sistema:Tehnološki sistem – sačinjava struktura koja obezbjeđuje sve uslove za funkcionisanje poslovnog sistema (srednji nivo razrađuje metodu za funkciju)Pomoćne funkcije – sva pomoćna sredstva koja obezbjeđuju fizičke uvjete funkcionisanja poslovnog sistema.Operativni nivo izvršava odluke sa uputstvima koje potpisuje tehnostruktura. Uvjet obezbjeđujemo informacioni sistem koji pokriva (obuhvata) svih 5 nivoa. Takođe, svakoj srednjoj funkciji obezbjeđujemo potrebne informacije.

D O B A V L J A ^ N A B A V A S K L A D I [ T E P R I P R E M AP R O I Z V O D N J E

P R O I Z V O D N J A

S K L A D I [ T EG O T O V I H

P R O I Z V O D A

P R O D A J A

D I S T R I B U C I J A

K U P C I

kom ponenti

elem enata

m onta` a

Pod poslovni sistem spada:16. razvoj proizvodnje17. razvoj tehnologije18. marketing19. upravljanje kvalitetom20. računovodstvo21. finansije22. prodaja

...23. kadrovski poslovi (planiranje)

33

24. opšti posloviOsnovni elementi koji čine naš poslovni sistem su: dobavljač, priprema proizvodnje, kupci. Naš informacioni sistem se uvijek oslanja na organizacionu strukturu.

Upravljanje i rukovođenje

U P R A V A(V L A S N I C I )

G E N E R A L N IM E N A D @E R

R U K O V O D I L A CR U K O V O D I L A C R U K O V O D I L A C

I Z V R [ I O C I

sk up{tinaupravni odbor

nadzorni odbor

vodi fi rm u u im e v lasnik a

Suština svake analize sastoji se od dvije analize: fizičkih tokova i informacionih tokova. Na bazi tih tokova organizujemo naš sistem.

Upravljanje materijalom

zalihe materijala

--> nezavršen proizv.

--> zalihe elemenata

--> nezavršena montaža

--> zalihe građ. pred.

naručivanje isporuka

2. KIBERNETIZACIJA UPRAVLJANJA POSLOVNOG SISTEMA

Poslovni sistem je sa aspekta informacionog sistema kompleksan, dinamičan i probabilističan (nedeterminiran) sistem. Sistemske kategorije u preduzeću su: okoline, ciljevi, strategije, sistem, upravljački informacioni sistem, izvođački (izvršni) sistem, ulazi, izlazi, struktura (elementi i veze), procesi i koncepcija funkcionisanja, upravljanje poslovanjem.

1. Okolina

34

D J E L AT N O ST

O K O L I N AZ A D AT K A

M A K R OO K O L I N A

K O N K U R E N T I

K U P C I

Z A K O N IE K O N O M I J A

D E M O G R A FS O C I J A L N AI P R I R O D N A

I N T E R N A C -I O N A L N AO K O L I N A

T E H N O L -O G I J A

D O B A V L J A ^ I

R E G U L A T O R IS I N D I K A T I

K O N K U R .

P O D U Z E ] E

K O N K U R .

Naša okolina su naši konkurenti, a oni se moraju baviti istim poslom. Preduzeće je sistem koji nešto prodaje. Za svaki segment u okruženju imamo vezu sa IS.

Upravljanje povratnom spregom

P R E D P O S T A V K E FA K T O R IO K O L I N E

C I L J - @E L J E N OS T A N J E

O D L U K AA K C I J A

S T A N J E

Na bazi pretpostavke definišemo cilj. Na bazi cilja donosimo odluku. Dva kola povratnog dejstva: cilj je isti ako je odluka pogrešna, pa donosimo novu odluku.2. Cilj je funkcija poslovnog sistema u odnosu na okolinuMi funkcioniramo zbog nekog doprinosa okolini. Karakteristika poslovnog sistema je da on ima skup ciljeva, u kojem postoje osnovni (strateški) ciljevi i ostali ciljevi koji mogu biti taktički i operativni. Mogući ciljevi u poslovnom sistemu su:

1. opstanak2. rast (proizvodnje i usluga)3. povrat kapitala (ostvarivanje dividendi – cilj važan za ulagače). Dividenda je udio u dobitku koji

se u nekom trgovačkom ili akcionarskom društvu, prema broju njegovih dionica, akcija ili uloga, dijeli od dobitka.

4. rast profita5. investiranje6. zadovoljenje kupaca7. zadovoljenje zaposlenih8. zadovoljenje okolineitd.

3. Strategija

35

9. Plan akcija izvršenja cilja10. Obrazac – model se može podrazumjevati pod strategijom11. Pozicija – da budemo prvi12. Perspektiva13. Trik – ako nešto dobro radimo i to isto želi neko drugi, dadnemo mu lažne informacije o

produktivnostiStrategija može biti:

14. Ofanzivna15. Defanzivna16. Prilagođavajuća – nemamo definisanu strategiju17. Liderska18. Sljedbenička – idemo za prvim (lopovska strategija)

4. SistemTo je način kako mi komuniciramo. Način komuniciranja:19. direktni kontakt20. kompjuteriziran21. sistem izvještavanja22. sistem poslovnih sastanaka5. Upravljački informacioni sistemTo je informacioni sistem koji služi za donošenje odluka6. Izvođački sistem (izvršni)Operativni sistem rukovođenja, ObukaSistem generisanja odluka: gore – dole, dole – gore7. UlaziKomponente ulaza: materijal, novac, energija, informacije, itd. (Repertoar ulaznog vektora)8. IzlaziKomponente izlaza: proizvodi, usluge, materijal, informacije, otpad, itd.Analize: komponenti ulaza i njihovih veza, komponenti izlaza i njihovih veza, između ulaznih i izlaznih komponenti, odnosa, matrice. Postoje veze između ulaza i izlaza: informacione veze i veze odlučivanja. Zato se prave matrice ulaza odnosno izlaza.9. Struktura preduzećaOdređivanje uloga i veza između elemenata. Postoji:

23. Funkcionalna struktura – podjela uloga na bazi funkcija poslovnog sistema.

G E N E R A L N IM E N A D @M E N T

R A Z V O JI S T R A @. N A B A V A P R O I Z V . P R O D A J A

24. Predmetna (divizionalna) struktura

36

G E N E R A L N IM E N A D @M E N T

P R O I Z V O D1

P R O I Z V O D2

P R O I Z V O D3

R A Z V O J N A B A V A P R O I Z . P R O D A J A

25. Matrična (projektna ili timska)

D I R E K T .P R O J . 1 P R O J . 2 P R O J . 3 ...

N A B A V A

P R O D A J A

R A ^ U N O V O D S T V O

26. Kombinirane10. ProcesiRazni: materijalni i informacijski11. Pravila funkcionisanjaOdgovaraju ciljevima, strategiji i koncepciji (politici).12. Upravljanje poslovanjemDva ključna upravljanja: na bazi ciljeva (planova) i na bazi podataka (izuzetaka)

3. UPRAVLJANJE PROIZVODNJOM

37

U P R A V L J ^ K EI N F O R M A C I J E

O G R A N I ^ E N J A

O G R A N I ^ E N J A O G R A N I ^ E N J AO G R A N I ^ E N J A

U P R A V L J A N J EP R O I Z V O D N J O M

U P R A V L J A N J EK A PA C I T E T O M

U P R A V L J A N J EK A PA C I T E T O M

U P R A V L J A N J EK A PA C I T E T O M

L A N S I R A N J EP R O I Z V O D A

narud`be(ko l i~ine, rok ,...)

obrtnasredstva

obrtnasredstva

investi ci onifondovi

nezaposlenost

zal ihe

k apaci teti

raspo lo` iv iprostor

rokov ii sporuk em ogu}nostodr`avanja

traj anjezapo{l jav.

nedov r{enapro izvodnja

m ateri jal iradni ci

rokov ii sporuk e

obuk a

K U P O V I N A

O D R @A V A N J E

P R I J E MN A B A V K A

P O T R E B N IM A T E R I J A L I

@E L J E N IK A PA C I T E T

Upravljamo materijalom, kapacitetom i zapošljavanjem ljudi.

4. KONCEPCIJA FUNKCIONISANJA POSLOVNOG SISTEMA

Rezultat sistema = sinergički efekat djelovanja elemenata. Sinergički efekat je rezultat djelovanja svih elemenata sistema. Efekat sistema je veći od efekta svakog pojedinačnog elementa.

Z A H T J E V IZ N A N O S T I

K O N C E P C I J AF U N K C I O N I S A N J A

Z A H T J E V IO K O L I N E F U N K C I O N I S A N J E R E Z U L T A T

F U N K C I O N I S A N J A

U N U T R A [ N J IZ A H T J E V I

Zahtjevi znanosti su: tehnološki, sociološki, politički, itd. Zahtjevi okoline su: razvoj društva, društvene potrebe, ekološki zahtjevi, društvene obaveze. Unutrašnji zahtjevi: rast, efikasnost, satisfakcija, itd.

5. PRAVILA FUNKCIONISANJA POSLOVNOG SISTEMA

Sklad sa; prirodnim, društvenim i ekomskim zakonima. Ustanovljeno je četiri vrste pravila:27. šta je obavezno28. šta je poželjno29. šta je nepoželjno30. šta je zabranjeno

38

Devijacije - odstupanje od cilja i koncepcije. Vrste odstupanja:31. zanemariva odstupanja (samoprilagodljivost) – to je ono koje se otklanja samoprilagođavanjem

sistema bez intervencije čovjeka.32. dopušteno (odluka kad pređu granicu) – otklanja se tako što se greška eliminira kad nastane33. nedopuštene (onemogućuju funkcionisanje)34. razorne (predviđati ih, kad nastupe promjeniti koncepciju funkcionisanja) – razarajući će

djelovati na funkciju sistema. Ne bi trebalo dozvoliti da nastupe, a kada nastupe treba promjeniti taktiku.

6. STRUKTURA UPRAVLJANJA POSLOVNIH SISTEMA

Vlasnici --> Menadžeri --> Rukovodioci --> Izvršioci

U L A Z N AO K O L I N A

I Z V O \ A ^ K IS I S T E M

I Z L A Z N AO K O L I N A

M E N A D @M E N T(I Z V R [ N I O R G A N )

I S(D E T E K T O R I )

O R G A N IU P R A V L J A N J A(R E G U L A T O R )

I nform aci j eO dluk e

Odl

uke

- Akc

ije

P odac i

U

Principijalne strukture upravljanja poslovnog sistema. Ovo je suština informacionog sistema. Menadžeri daju savjete upravi da donese odluku.

7. KIBERNETIZACIJA UPRAVLJANJA POSLOVNOG SISTEMA

Osnovni model upravljačkog sistema

O K O L I N AI Z V O \ A ^ K I

S I S T E MS i

U P R A V L J A ^ K IS I S T E M

F c

O K O L I N A

I ntervenc i j a

X 1

X 2

Y 1

Y 2

Y 3X 3

35. Okolina36. Upravljački sistem37. Izvođački sistem – poslovne funkcije

X2, Y2 – formalizovani vektoriKrugovi upravljanja (uparavljački krugovi), KPD:X2 – Si – Y2 – I – Fc – InvesticijaOkolina – X3 – Fc – Y3 – OkolinaDefinisati: - Ciljeve (Fc)

- S kao cjelinu- Strukturu i p. funkcije- Sadržaje i odnose X2 i Y2

- Sistem izvršenja- Sistem upravljanja

39

- Djelovanje X1. X3. Y1. Y3

- IS – tokovi i sadržajiAdaptivnost – sposobnost prilagođavanja okoliniUpravljati prema: vlastitim ciljevima (mijenjati okolinu) ili zahtjevima okoline (prilagođavati se)38. Prirodne okoline39. Društvene okoline40. Privredne okoline41. Upravno – pravna42. Znanstvena43. Bitne okoline44. Ostale okolineKarakteristike okoline su: kompleksnost, dinamičnost, stohastičnost.

8. UPRAVLJANJE OKOLINOM

O S T A L AO K O L I N A

O S T A L AO K O L I N A

B I T N AO K O L I N A

B I T N AO K O L I N AI Z V O \ A ^ K I S .

U P R A V L J A ^ K I S .

A B C D

GEF

H

Upravljačko koloB – C – E – F (unutrašnje)A – B – C – D – G – H (upravljanje na bazi informacija iz okoline)Pravovremene informacijePravovremeno djelovanje

9. BITNE OKOLINE POSLOVNOG SISTEMA

P R I R O D N A

U P R A V N OP R A V N A

D R U [ T V E N A

P O D U Z E ] EP R I V R E D N A

Z N A N S T V E N A

IS Okoline45. podaci46. statistike47. događaji48. promjene49. naše veze (ulazne, izlazne)50. predviđanja – trendoviIntegracija IS PS, sa IS okolinePravovremenost

10. UPRAVLJANJE CILJEVIMA

Cilj je željeno stanje. Suština svakog poslovnog sistema je pravilno definisani cilj. Ciljevi se mogu podijeliti na:51. Stalni ciljevi (osnovni, dobit, ključni planirani pokazatelji poslovanja)

40

52. Povremeni ciljevi53. Pokazanost cilja i procesaČitava koncepcija informacijskog sistema:

S T R A T E [ K I C I L J E V I

T A K T

O P E R A T I V N I

Stalni ciljevi: razvoj, rast, opstanak. Dinamički se ciljevi prilagođavaju. U različitim periodima su i ciljevi različiti, a prilagođavaju se prema uslovima. Ključno je za nas da povežemo ciljeve sa procesima i to je osnovni cilj informacijskog sistema. Možemo mijenjati naše informacijske procese, ali ne i osnovne zadane procese.Pokazatelji poslovanja su: ukupni kapital, angažirana sredstva, osnovna sredstva, obrtna sredstva. Troškovi poslovanja su: amortizacija, bruto plate, Doprinosi i porezi, čista dobit, povećanje kapitala, dio za ulagače, porez iz čiste dobiti, ostalo. Bruto je cjelokupan prihod bez odbitka troškova, a ako se troškovi odbiju to je neto. Na osnovu ciljeva formiramo strategije: min, max, optimalno i prihvatljivo. Radnici i ulagači moraju prihvatiti strategiju. Višestrana zavisnost faktora i pokazatelja utiču na definisanje ciljeva i odabir strategije. Uspjeh preduzeća se određuje kvalitativno i kvantitativno. Kvalitativni ciljevi (biti prvi na tržištu, imidž). U informacionim sistemima ključno baratamo sa kvantitativnim ciljevima. Planiramo ostvareno odstupanje.

11. KIBERNETIZACIJA IZVOĐAČKOG SISTEMA

U L A Z N AO K O L I N A

I Z V O \ A ^ K IS I S T E M

I Z L A Z N AO K O L I N A

U P R A V L J A ^ K IS I S T E M

I ntervenci j eI nform aci j e

Svako upravljanje poslovnim sistemom mora sadržavati:54. tačnu informaciju transformacije ulaza – izlaza55. trajno funkcionisanje56. izvršenje intervencije (upozorenje)Da bismo to ostvarili moramo znati strukturu zadatka u kojoj projektujemo strukturu sistema kojoj odgovara struktura informacije sistema. Uvijek komjuteriziramo poslovnu funkciju. Poslovna funkcija se ne može jednoznačno definisati. Negdje je ona funkcija komercijalna, pa zatim nabava je posebna funkcija kao i prodaja.

nabava sredstavaNabava <

nabava sredstava za održavanje izvoz

Prodaja < prodaja na domaćem tržištu

Struktura organizacije – podjela uloga – integracija rada Zadaci elemenata – poslovnih funkcijaHijerarhijska strukturaŠeme za predstavljanjeŠifriranje za svrhu informacionog sistema

41

Informacijsko – komunikacijski sistemProjektno – matrična strukturaKada pravimo informacijski sistem dolazimo do ovakvog povezivanja jedinica.Povezivanje organizacijskih jedinica u projekte informacionog sistema:

organizacijske jedinice

projekt

A B C Dmarketing C11 – C13 –finansije – C22 C23 –nabava C31 C32 – –prodaja C41 – – C44

itd.

Vidimo kakva je veza između segmenata informacionog sistema i segmenata poslovnog sistema.

12. KIBERNETIZACIJA FUNKCIJE UPRAVLJANJA

Mi informacijski sistem trebamo da bi upravljali nekim sistemom jer se to obavlja putem informacije. Upravljački sistem se sastoji iz sedam elemenata (podfunkcije upravljačkog sistema):

1. izršna funkcija (crna kutija)2. funkcija kontrolisanja (paralelno IS, sve vrste kontrole: finansije, materijal,...)3. informisanje (o parametru ili rezultatu kojeg smo kontrolisali)4. iniciranje (odluke)5. priprema (pripremanje informacije, analiza, razvoj alternative)6. odlučivanje (bit upravljanja)7. provođenje (planiranje i organizacija izvršenja)

Fundamentalna šema kibernetike upravljanja:

O K O L I N A I Z V R [ E N J E O K O L I N A

P R O V O \ E N J E K O N T R O L I S A N J E I N F O R M I S A N J E

O D L U ^ I V A N J EI N I C I R A N J E

P R I P R E M .

Direktne veze organa odlučivanjaUpravljanje informacionim sistemom:8. upravljanje parametrima9. organizacija upravljanja10. intervencija11. evidencija i izvršenje odluke – datoteke odlukaKljučna šema:cilj – kontrola – informacija – odluka – izvršenje – korekcija (nova odlika)Automatsko odlučivanje – regulacija

13. KIBERNETIZACIJA KONTROLE

42

Kontrolna funkcija je jedna od četiri ključne funkcije u menadžmentu:12. planiranje13. organiziranje14. vođenje15. kontrola

Bez kontrole ne možemo upravljati. Kontrolu čine podfunkcije:16. postavljanje strategije17. postavljanje standarda i pravila kontrole18. prikupljanje informacija19. uspoređivanje (mjerenje)20. prosljeđivanje (informacija)

One su ključne stvari sa informatičkog gledišta.Oblici kontrole:21. samokontrola22. kontrola23. revizija (inspekcija, superkontrola)24. na bazi plana25. na bazi izuzetakaNajbolja kontrola je samokontrola. Ako ne može kontrola onda ide revizija koja može biti dvostruka: revizija onoga što kontrolišemo i revizija kao poslovna funkcija. Fundamentalna šema kibernetizacije kontrole:

O K O L I N AU P R A V L J A N I

P R O C E S

S A M O K O N T R O L A

O K O L I N A

S A M O K O N . O R G A NP R O V O \ E N J A

I S

S A M O K O N .

O R G A NK O N T R O L E S A M O K O N .

S A M O K O N T R O L A

O R G A NO D L U ^ I V A N J A

O dluk aI zv je{taj

P odac iI ntervenc i j a

Ključno za informacijski sistem je da sve što možemo da normaliziramo i objektiviziramo (moramo naći što je to objektivno što predstavlja stanje)

14. STRATEGIJA KIBERNETIZACIJE POSLOVNOG SISTEMA

Koraci kojim vršimo kibernetizaciju poslovnog sistema:26. Definisanje poslovne strategije (iz ciljeva) – proizvod, cijena, promocija, distribucija27. Strategija organizacije – funkcionalno, predmetno, divizionalno,...28. Strategija upravljanja i menadžmenta29. Strategija poslovnih funkcija30. Strategija informacionog sistema

Na bazi 1, 2, 3, 4 određujemo 5. Strategija informacionog sistema može biti zasnovana na on-line obradi, centralizirana obrada podataka, sa ili bez centralnog računara,... Usklađivanje strategija. Pisana formalizacija strategija. Iz strategije uvijek slijedi: detaljni planovi, programi, strukture i procedure.

43

Mogući principi struktuiranja – vrste strukture:31. funkcionalna32. predmetna33. teritorijalna34. matričnaPredmetna i teritorijalna su divizionalne.

15. FUNKCIONISANJE PREDUZE]A (SINTEZA)

P O S L O V N E(P R O V E D B E N E )

F U N K C I J EO K O L I N A O K O L I N A

I S

I Z V R [ N IO R G A N

O R G A NU P R A V L J A N J A

O R G A NK O N T R O L E

Kad nešto u sistemu ne funkcioniše mi možemo:1. promjeniti strukturu sistema (korigujemo sistem)2. promjeniti upravljanje (da promjenimo ljude)

Upravljati znači odlučivati, donositi odluke. Kad radimo analizu sistema mi sebi za početak napravimo ovakvu strukturu:

Informacijska struktura

M A R K E T I N GB I T N O

O K R U @E N J E

K A D R O V S K AF U N K C I J A

N A B A V N AF U N K C I J A

I N F O R M C . - K O M U N I K .S I S T E M

P R O I Z V O D N J A

F I N A N . R A ^.F U N K C I J A

M E N A D @M E N T

P R O D A J A

Konkretna struktura

44

P R I P R E M AP R O I Z V O D A

N A B A V A

F I N A N S .

P R I P R .O D R @A V A N J A

R E S T O R A N

...

D O B A V L J A ^ I

Svaki podsistem ima svoje vlastite odluke. Na bazi izlaza iz računara pravi se informaciona mreža koja služi menadžmentu. Ključna pitanja formulacija informacionog sistema: ko kome koje informacije dostavlja, što po sadržaju i kako često. Rukovodiocima je informacioni sistem sredstvo (alat), a inform. je djelatnost.Razine upravljanja:Upravni i/ili nadzorni odbor donosi: strateške odluke, menadžer donosi taktičke odluke, rukovodioci donose operativne odluke, izvršioci donose vlastite odluke.

45