Tema:

Teorija Vigotskog

1

1. UVOD

„Učenje je samo onda dobro kada prethodi razvitku. Tada se ono budi i izaziva cijeli niz funkcija koja sazrevaju i nalaze se u zoni narednog razvoja. Time se razlikuje

obučavanje dijeteta od dresure životinja.“

Lav Vigotski, rođen u sovjetskoj Bjelorusiji, kao intelektualac je sazreo u vrijeme sovjetske komunističke revolucije, živio je kratak život i dao izvanredno plodni i originalni doprinos razvoju psihologije, sa uplivom dijalektičkog materijalizma ali i jakom ličnom notom. Rođen iste godine kada i Pjaže, sa prilikom da čita rane Pjažeove radove, Vigotski postavlja osnove sovjetske psihologije, dok se paralelno razvijaju zapadnjačke psihološke teorije do kojih radovi Vigotskog dopiru tek sedamdesetih godina XX veka i postaju veliki hit (zapadnjačkoj psihologiji ih predstavljaju upravo Bruner i Pjaže). Psiholog Vigotski se bavi mnogim pitanjima: pitanjem porijekla jezika i veze misli i jezika, psihologijom umetnosti, poreklom viših kognitivnih funkcija čovjeka, učenjem i vezom učenja sa razvojem ličnosti, defektologijom i drugim temama.

Izučavajući jezik Vigotski zaključuje da su znakovni sistemi (i jezik sam) socijalna tvorevina, sa prvobitnom komunikativnom funkcijom, ali da se oni preobraćaju u sredstva za unutrašnju organizaciju pojedinaca. Više mentalne funkcije su socijalnog porijekla. Pedagoška teorija Vigotskog obeležena je zaključkom Vigotskog da društvena interakcija igra glavnu ulogu u razvoju jezika, svesti i mišljenja, te da su svijest i mišljenje proizvod socijalizacije.

Za razliku od Pjažea koji misli da mentalni razvitak treba da prethodi učenju, Vigotski misli da učenje treba da utiče na razvitak i da prethodi razvitku. Vigotski kaže, kritikujući Pjažeovu teoriju: „Prema ovoj (Pjažeovoj) teoriji, učenje kaska za razvitkom. Razvitak treba da prođe izvesne cikluse i da donese izvjesne plodove sazrijevanja da bi učenje postalo moguće. Treba reći da u ovoj teoriji ima nešto istine, koja se sastoji u tome da su izvjesne pretpostavke razvitka dijeteta zaista nužne da bi se omogućilo učenje. Zaista, postoji najniži prag učenja, ispod koga je ono nemoguće. “ I nadalje zaključuje: „Ranije se postavljalo pitanje: da li je dijete već sazrelo da ga obučavamo čitanju, aritmetici i dr. Pitanje zrelosti funkcija ostaje na snazi. Moramo uvijek odrediti donji prag obučavanja. Ali time se stvar ne iscrpljuje: moramo umjeti da odredimo i gornji prag obučavanja. Samo između ta dva praga obučavanje može biti uspešno.... Učenje i razvitak se ne podudaraju već predstavljaju dva procesa koji se nalaze u vrlo složenim odnosima. Učenje je samo onda dobro kada prethodi razvitku.“

Vigotski ističe društvenu komponentu učenja (i znanja) i bavi se pitanjem asistencije u procesu učenja, definišući termin „zona narednog razvoja“ za napredak učenika u ovladavanju strategijama učenja. On kaže: „ Rekli smo da u saradnji dijete može da uradi više nego samostalno. Ali moramo dodati: ne beskrajno više, nego samo u izvesnim granicama, strogo uređenim njegovom razvijenošću i intelektualnim mogućnostima. U saradnji dijete je sposobnije i razboritije negoli u samostalnom radu, ono se uzdiže iznad intelektualnih teškoća koje savlađuje, ali uvek postoji određeno, strogo zakonito odstojanje, koje uslovljava nepodudarnost njegovog intelekta prilikom samostalnog rada i rada u saradnji.“

2

Dok zona aktuelnog razvoja predstavlja znanje i kompetencije učenika prije ulaska u proces učenja sa asistencijom, zona narednog razvoja predstavlja napredak djeteta kroz učenje (ili potencijal za napredak) – razliku između onoga što je dijete znalo samostalno da uradi prije i poslije učenja sa asistencijom. Asistent može biti roditelj, nastavnik ili vršnjak koji bolje poznaje i razumije ono što se uči, pod uslovom da asistent ima sposobnost da razumije dijete i da može da ga vodi kroz proces izgradnje bolje strategije učenja nego što je samo dijete ima. Po završenom učenju uz asistenciju, dijete usvaja strategije rešavanja problema koje mu je predstavio asistent i može da nastavi sa procesom učenja, kompetentnije nego do tada: „... Ono što se nalazi u zoni narednog razvitka na jednom stepenu izvesnog uzrasta, ostvaruje i prelazi na nivo aktuelnog razvitka na drugom stepenu.“

3

2.TEORIJA VIGOTSKOG

U sistemu naučnih znanja, s jedne strane, i iskustvenih, zdravo-razumskih znanja, s druge strane, Vigotski vidi dva strukturalno različita nivoa mišljenja i psihičkog funkcionisanja. Razlikovanje dva sistema, Vigotski uspostavlja na jednom dubljem nivou i izvodi ga iz psihološke činjenice razvitka značenja reči. Prema mišljenju Lurije, priznanje koje je Vigotski dobio u svetskoj literaturi u znatnoj mјeri je u vezi sa njegovom analizom procesa razvoja značenja riječi. Radi se o tome da je Vigotski, spram dotadašnjih shvatanja po kojima je značenje jedne riječi, na samom početku njenog usvajanja, jednom zauvijek dato kao gotovo i nepromenjeno ("činilo se očiglednim da riječ 'stolica' ili riječ 'jabuka' označava i za dijete i za odraslog jednu istu stvar"), ponudio principijelno drugačiji pristup koji "odražava dramatičan proces razvoja pojma", odnosno značenja reči (Lurija, 1996, str. 360.).Vigotski je pošao od jasnog razgraničavanja dve osnovne funkcije reči. S jedne strane, on izdvaja funkciju ukazivanja ili imenovanja. Riječ, u ovom smislu, ukazuje na odvojen predmet (radnju ili svojstvo) zamenjuje ga i služi kao njegov reprezent. Vigotski smatra da su promjene kroz koje prolazi sadržaj riječi u razvoju dijeteta, dugo ostale neotkrivene upravo zbog toga što se riječi dječijeg govora podudaraju po svom ukazivanju na predmet sa riječima odraslih. Dakle, uporedo sa indikativnom funkcijom, Vigotski izdvaja i drugu, daleko složeniju funkciju reči - funkciju značenja. Prema Vigotskom, ova strana riječ, u procesu razvoja govora djeteta, trpi najdublje preobražaje.

Pod "značenjem riječi", Vigotski je podrazumijevao da se riječ ne ograničava u ukazivanju na predmet već da ona, u isto vreme, obavlja i određenu klasifikaciju predmeta zasnovanu na svojevrsnim vezama i odnosima koje između predmeta uspostavlja diječije mišljenje. Shodno karakteru intelektualnih operacija na kojima se zasnivaju, ovi sistemi veza i odnosa konstruišu odgovarajuća značenja riječi, odnosno oni sami (veze i odnosi između predmeta) predstavljaju sadržaj ili semantičku strukturu jedne reči.Da bi dokazao razvoj značenja riječi, odnosno razvoj tih sistema veza koje stoje iza riječi, Vigotski je primijenio originalni metod koji je razradio u saradnji sa Saharovim (Saharov). Metod se sastoji u tome da su, za predmete koji imaju kompleks obeležja, odabrane za tu priliku posebno konstruisane besmislene reči (na primjer, "LAG" označava velike i visoke, "SEV" - male i pljosnate figure). Ispitaniku se daju figure, na čijoj je donjoj strani napisana odgovarajuća riječ. Kako bi ispitivanje otpočelo, nasumice se izdvaja i otkriva jedna figura a zatim se predlaže dijetetu da izdvoji sve figure koje su označene istom riječiju. Nakon svakog izbora koji dijete načini, provjerava se njegova uspješnost, a ispitivanje se nastavlja tako što se dijete podstiče da razmisli kakvi se još predmeti mogu označiti određenom, izvedenom riječiju. Na osnovu ovog postupka, Vigotski je izdvojio četiri osnovne etape u procesu razvoja pojmova. U okviru pojedine etape, predmeti se uvode u određene sisteme veza i odnosa svojstvene tom stepenu razvoja pojma, te se svaka etapa odlikuje određenim načinom povezivanja predmeta i njihovog uopštavanja.U prvoj etapi, na STUPNjU SINKRETA, grupisanje predmeta ili značenje reči nastaje u procesu sinkretičkog spajanja diječijih nediferenciranih predstava. Dijete pravi skupove od predmeta koje je ono lično doživjelo kao združene unutar suštinski slučajnih ali jedinstvenih, vremenskih i prostornih konstelacija. Ove slučajne konstelacije, opominje Vigotski, mogu ponekad da se poklapaju sa stvarnim vezama između predmeta. U takvim slučajevima, na osnovama dva strukturalno i funkcionalno različita načina mišljenja - sinkretičkog i pojmovnog, nastaju uopštavanja koja se sijeku na istim predmetima, odnosno imenuju istu grupu predmeta. Dakle, sinkretizam dječije misli omogućava da se u istom skupu nađu najrazličitiji predmeti između kojih ne postoji objektivna povezanost. Date skupove možemo da nazovemo sinkretičkim spojevima ili hrpama predmeta naglašavajući, u prvom slučaju njihovu psihološku prirodu ili pak, u drugom slučaju, njihovu objektivnu datost u vidu neuobličenog niza elemenata. Da zaključim, značenje riječi na prvom stupnju razvoja pojma pojavljuje se kao ime za hrpu predmeta koja je u dečjoj svesti povezana u jedinstveni sinkretički lik (Vigotski, 1996, str. 106.).Drugi stupanj u razvoju pojmova je STUPANj KOMPLEKSA. Za razliku od stupnja sinkreta, ovde se grupisanje obavlja u ravni konkretno-činjeničkog mišljenja. Na ovom stupnju razvoja, dijete se oslanja na funkciju neposrednog opažanja i u eksperimentalnoj situaciji izvodi razvrstavanja

4

zasnovana na objektivnim, konkretnim i s toga šarolikim vezama među pojedinačnim figurama. Dijete je pribiralo njemu datom zelenom trouglu, koji je bio označen odgovarajućom riječiju, bilo sve zelene ili sve trouglaste, bilo sve velike figure. Stvarao se utisak da se oko konstruisane reči 'GACUN' formira cela porodica čiji svaki član ulazi u grupu po sopstvenom nahođenju (zeleni kvadrat - po obilježiju boje, plavi trougao - po obilježiju oblika, isto tako kao što i Ivan pripada porodici zato što je on Petrov brat, Olga - zato što je Petrova žena, Nikola - zato što je njegov sin). Ovu vrstu kompleksa Vigotski je nazvao asocijativnim jer se zasniva na bilo kojoj asocijativnoj vezi sa bilo kojim svojstvom koje dete zapaža na predmetu koji u eksperimentu predstavlja jezgro budućeg kompleksa. Vigotski smatra da se smjenjivanje množine svojstava može zasnivati, ne samo na istovjetnosti određenog svojstva između dva predmeta, nego i na sličnosti i na kontrastu svojstava, na njihovoj asocijativnoj vezi po dodiru, uvijek po konkretnoj vezi. Konkretnost veza koje se uspostavljaju unutar kompleksa, na šta ukazuje prethodno citirani primjer, može da se ilustruje prirodom veza koje postoje između članova jedne porodice. Kao što se ukazivanjem na to da dva čovjeka nose isto prezime i da su u srodstvu, ne utvrđuje u isto vreme istovjetnost njihovih bića, riječ - kompleks ne utvrđuje istovjetnost u njemu sjedinjenih predmeta već se samo pojavljuje kao porodično ime za imenovanje grupa konkretnih predmeta povezanih prema izvjesnoj stvarnoj srodnosti. Osim asocijativnog tipa kompleksa, Vigotski je utvrdio da se kompleksivno mišljenje javlja još u četiri međusobno različita vida. Ponekad, kompleks ili uopštavanje u mišljenju djeteta na ovom stupnju razvitka, može da dobije karakter zbirke: razni konkretni predmeti se spajaju na osnovu uzajamnog dopunjavanja po ma kojem obiljeližju. Ovim putem se dobija komplet osnovnih boja ili osnovnih oblika od onih koji se nalaze u eksperimentalnom materijalu.Kompleks može da obrazuje i lanac. Prilikom stvaranja ove vrste kompleksa, dijete stalno prelazi s jednog svojstva na drugo što uslovljava da svaki sledeći član ili element kompleksa održava vezu, po ovom ili onom obilježiju, samo sa prethodnom figurom, gubeći u isto vreme vezu sa polaznom. Po mišljenju Vigotskog, u ovoj vrsti kompleksa, više nego u ostalim, dolazi do izražaja opažajno-konkretna priroda kompleksivnog mišljenja.Iako u ovom momentu, na izvestan način prekidam redno nabrajanje i opisivanje pojedinih vidova kompleksivnog mišljenja čije postojanje je utvrdio Vigotski, mislim da je umesno i za dalje razmatranje podsticajno, postaviti sledeće pitanje: kako se do sada pomenuti vidovi razvitka kompleksivnog mišljenja, a uočeni u eksperimentalnim uslovima "rada" ili "djelovanja" dječije misli, ispoljavaju u prirodnim, svakidašnjim uslovima dječijeg života i djelovanja? Najprije ću, prethodno izlaganje sumirati pobrojavanjem specifičnosti kompleksivnog mišljenja u poređenju sa pojmovnim:

1. veze među predmetima nisu apstraktne i logičke, nego su konkretne i faktičke;2. pošto su faktičke, veze među predmetima su veoma šarolike, iz čega slijedi da se različiti

elementi mogu uključivati u komplekse na osnovu različitih obilježija;3. to, dalje, znači da ne postoji jedan princip razvrstavanja koji se dosl jedno sprovodi, već se

stalno skače sa jednog principa na drugi;4. usljed toga, elementi ulaze u kompleks kao realne, individualne jedinke sa svim svojim

posebnim obilježijima;5. te, kompleks ne stoji iznad elemenata kao opštija kategorija, već se sliva sa elementima6. i, konačno, kompleks ima neodređene konture i načelno je bezgraničan.

Na primeru poznatih i svakodnevno prisutnih predmeta, uslovno zamislimo takvo jedno uopštavanje koje bi imalo prethodno pobrojane karakteristike. Ukoliko bi prvi, početni element bila jedna određena drvena stolica, u odnosu na bilo koje njeno proizvoljno uzeto perceptivno svojstvo, u istu klasu mogao bi da bude doveden bilo koji drugi konkretni predmet koji poseduje isto takvo određeno i konkretno svojstvo. Na primer, drvenoj stolici kao takvoj, prema doslovno primjenjenom kompleksivnom principu funkcionalno jednakih svojstava i, strogo uzev, primenjujući princip preskakanja sa jednog na bilo koje drugo očigledno svojstvo, pridružuje se drvena olovka kao takva. Ovoj, kao olovci duguljastog oblika, pridružuju se duguljaste makaze kao takve, i tako dalje. Uzevši u obzir brojnost i raznovrsnost različitih stvarnih veza među pojedinačnim predmetima, bilo bi moguće na ovom primjeru pretpostaviti mogućnost beskonačnog proširivanja klase stolica na sve postojeće predmete ili čak, možda na sveukupnu stvarnost koja nas okružuje.Ipak u svakodnevnom životu, dijete neće u klasu stolica svrstati drvenu olovku i duguljaste makaze, iz razloga koji su suštinski za ovu raspravu. Već na početku svog izlaganja o stupnju kompleksivnog

5

mišljenja Vigotski iznosi vrlo značajan stav. On kaže da ovaj način mišljenja (kompleksivni), kao i svi ostali, izaziva stvaranje veza, uspostavljanje odnosa među raznim konkretnim utiscima, spajanje i uopštavanje pojedinačnih predmeta, uređenje i sistematizaciju cijelog iskustva djeteta. Ukoliko bi se, kao u prethodnom primeru, na svakodnevni život, doslovno prenijele ili primjenile osobenosti koje kompleksivno mišljenje ispoljava u eksperimentalnoj situaciji, ne bi, u isto vreme, moglo da se očekuje da u dječijem iskustvu vlada određeni red i sistem. S toga, "bilo koja veza" koja može privući izvestan element u kompleks nije to - bilo koja veza, doslovno.Kada govori o različitim vidovima kompleksivnog mišljenja, Vigotski za svaku pojedinačnu vrstu kompleksa navodi uslove pod kojima se ovaj ostvaruje ili nastaje. Pretpostavkom o postojanju takvih uslova, Vigotski zapravo ograničava slučajnu prirodu veza koje se uspostavljaju unutar kompleksa. Na primer, prema rečima Vigotskog, asocijativni tip kompleksa se zasniva na povratljivoj i nametljivoj sličnosti svojstava pojedinih predmeta", kompleks zbirka se zasniva na vezama i odnosima među stvarima koje otkriva praktično i očigledno iskustvo djeteta. Dakle, sa stanovišta svakodnevnog iskustva, ove veze nikako nisu besmislene, one realno postoje i dijete je u stanju da ih dosljedno primenjuje unoseći red u svoje iskustvo. S obzirom na to, one se mogu nazvati slučajnim samo u logičkom smislu te reči. Na jednom mjestu, Vigotski to i eksplicitno potvrđuje kada kaže sledeće: "Otkrili su nam se u svojoj logičkoj suštini razni vidovi mišljenja u kompleksima onako jasno kako to može da dâ eksperiment.".Četvrti vid u razvitku kompleksivnog mišljenja predstavlja difuzni kompleks. Njegova glavna crta jeste to što se opažena svojstva figura ne dovode u vezu na osnovu njihove stvarne sličnosti već na osnovu "dalekog, maglovitog utiska o izvesnom, njihovom zajedništvu". "Na primer uz zadati uzorak - žuti trougao - dete odabira ne samo trouglove nego i trapeze, jer mu liče na trouglove sa odsječenim vrhom. Potom se trapezima pridružuju kvadrati, kvadratima - šestouglovi", itd. Ovaj vid kompleksivnog mišljenja, prema riječima Vigotskog, pokazuje sasvim razgovijetno jednu suštinsku crtu kompleksivnog mišljenja: neodređenost kontura i načelnu bezgraničnost na njemu uspostavljenih, zasnovanih grupisanja. Uopštavanje, koje je predstavljeno difuznim kompleksom, dijete stvara u odnosu na one oblasti stvarnosti koje su nedostupne njegovom direktnom opažanju i praktičnom djelovanju. "Znamo kakve neočekivane spojeve, često neshvatljive za odraslog, kakve skokove u mišljenju, kakva rizična uopštavanja, kakve difuzne prelaze dijete često ispoljava kada počne da rasuđuje ili misli van granica svog malog opažajno-predmetnog svijeta i svog praktičnog iskustva“. Vrlo važan momenat u diskusiji o difuznoj vrsti kompleksa je taj da, kada posredstvom kompleksivnog mišljenja dijete spaja stvari koje se nalaze van oblasti njegovog praktičnog saznanja, ono to čini bez napuštanja "granica opažajnopredstavnih konkretnih stvarnih veza među pojedinim predmetima“. "Te veze", kaže Vigotski, "zasnivaju se na netačnim, neodređenim, nepostojanim svojstvima", ali, usudiću se da nastavim misao Vigotskog, nisu nikako slučajne u smislu da su besmislene ili prelogične.Posljednja faza u razvoju kompleksivnog mišljenja naziva se pseudopojmom. U eksperimentalnoj situaciji dijete stvara pseudopojam kad god odabira uz zadati uzorak niz predmeta koji bi se mogli odabrati i uzajamno povezati na osnovu nekog apstraktnog pojma. "Na primjer, uz zadati uzorak - žuti trougao - odabira sve trouglove koji postoje u eksperimentalnoj građi. Takva grupa mogla bi nastati i na osnovu apstraktnog mišljenja (pojma ili ideje trougla)". Pojavno, dakle, u odabiru niza konkretnih predmeta, između pojma i pseudopojma, razlika ne postoji. Stvarna uzajamna različitost dve misaone strukture, dolazi do izražaja tek u procesu njihovog delovanja. Ukoliko bi se, dakle, u prethodnom primeru, od deteta tražilo da ponovi grupisanje ono bi sve radilo iz početka jer nije apstrahovalo svojstvo prema kome je vršilo prvo grupisanje (Ivić i saradnici, 1989, str. 92.).Dakle, u rezultatu svoga djelovanja, pseudopojmovi izražavaju sve osobenosti kompleksivnog mišljenja. Ovaj vid kompleksivnog funkcionisanja, u svakodnevnom odnošenju djeteta prema stvarnosti, predstavlja dominantnu misaonu formu. Pretežnost prisustva ove forme u dječijem mišljenju, Vigotski objašnjava činjenicom govornog sporazumijevanja između djece i odraslih. Ovu okolnost Vigotski tretira kao osnovni dinamički faktor u razvoju pseudopojmova. Dijete od samog početka raste u atmosferi okoline koja govori. Ono samo, štaviše, vrlo rano nauči mnoge reči koje mu znače isto što i odraslima. Ukoliko prihvatimo kao utvrđenu psihološku činjenicu, što ona zapravo i jeste, da dijete tek u doba adolescencije osvaja onaj nivo mišljenja koji mu omogućava stvaranje pravih pojmova, dolazimo u priliku da izdvojimo jednu situaciju koja se stiče u govornom razvoju djece a koja je od izuzetno velikog značaja za sveukupni razvoj. U periodu kada djeca u razvojnom

6

smislu nisu sposobna da stvaraju prave pojmove, ona se ipak služe riječima i dobro shvataju sebe i odrasle. O čemu se zapravo radi? U svakodnevnom životu, krug predmeta na koje dete može da proširi značenje izvesne reči unapred je pretpostavljen jezikom date sredine. Dete ne prikuplja sâmo, posredstvom svoga misaonog angažovanja, konkretne predmete i komplekse, jer se oni već nalaze kao klasifikovani u opštim riječima i nazivima koje ono neposredno usvaja kroz proces učenja jezika date sredine.S druge strane, unaprijed postavljeni cilj ili "krajnja tačka" u vidu gotovog grupisanja, ne determiniše misaoni, psihički "put" kojim će dijete ići do tog cilja, ne uništava "onu stvarnu djelatnost djeteta u stvaranju uopštenja". Jednostavno rečeno, "odrasli ne mogu prenijeti na dete svoj način mišljenja." U odnosu na jedan pojam, zahvaljujući govornom sporazumevanju, djeca zamišljaju iste predmete koje pod datim pojmom podrazumevaju i odrasli (usled čega je moguće sporazumevanje među njima i odraslima), ali to isto zamišljaju drugačije, pomoću drugih intelektualnih operacija: "... dijete misli onako kako mu je svojstveno na onom stupnju intelektualnog razvoja na kome se nalazi."Razvoj sposobnosti za apstrahovanje izvesnog svojstva iz objektivne i konkretne povezanosti svojstava, Vigotski pripisuje trećoj fazi u razvoju dečjeg mišljenja koju naziva POTENCIJALNIM POJMOVIMA. S obzirom da sposobnost apstrahovanja po svojoj psihološkoj prirodi predstavlja sasvim drugačiju vrstu mentalne operacije nego što je to uopštavanje i povezivanje, ovu etapu, u odnosu na kompleksivno mišljenje, Vigotski izdvaja kao zasebni tok ili granu u procesu razvoja dečjeg mišljenja ili u razvoju pojma.Svojstvo na osnovu koga se izvode kompleksivna grupisanja je nepostojano, odnosno zamenjuje ga drugo svojstvo. Za potencijalne pojmove karakteristično je upravo suprotno. U okviru potencijalnih pojmova, svojstvo na osnovu koga se predmet uključuje u izvesnu opštu grupu jeste privilegovano svojstvo. U okviru potencijalnog pojma, dešava se, prvi put, da dijete apstrahovanjem pojedinih svojstava razara konkretnu situaciju, konkretnu povezanost svojstava. Ono što je, međutim, bitno i što definiše potencijalne pojmove kao "moguće pojmove koji još nisu aktualizovali tu mogućnost" jeste što se ovo apstrahovanje još uvek odnosi na izdvajanje konkretnog i stvarnog, namesto suštinskog svojstva.Vigotski jasno naglašava da se potencijalni pojam stvara u oblasti praktičnog, delatnog mišljenja: "Definisati predmet ili pojam za dete znači reći šta taj predmet radi ili, još češće, šta se može uraditi tim predmetom. ... Takvo konkretno i funkcionalno značenje je jedina psihička osnova potencijalnog pojma." Primjetiti ćete da se u odnosu na pseudopojmove, tj. pojmove - komplekse, kao generički činilac javlja govorna komunikacija između dece i odraslih, a u odnosu na potencijalne pojmove ta uloga, izgleda, da pripada dječijem praktičnom iskustvu. Ovi činioci se, međutim, ne mogu doslovno razdvojiti u procesu razvoja i uticanja na dječije intelektualno funkcionisanje. Vigotski se ozbiljno bavi ovim pitanjem pretpostavljajući da između govora i dječije praktične djelatnosti postoji tijesna uzajamna veza i međusobno uslovljavanje.

Kada je reč o kompleksima i potencijalnim pojmovima, u stvarnom toku intelektualnog razvoja teško je naći čisto kompleksivno mišljenje bez primjesa potencijalnih pojmova: "... ne bismo našli izolovane liniju razvoja funkcije stvaranja kompleksa i liniju razvoja funkcije raščlanjavanja cijeline na pojedine elemente ..., u stvari, obe linije nalazimo sjedinjene, stopljene i samo ih u interesu naučne analize predstavljamo razdvojeno, nastojeći da ispitamo što je moguće preciznije svaku od njih."Po svoj prilici, uvažavajući činjenicu zajedničkog delovanja pseudopojma - kompleksa i potencijalnog pojma, Vigotski o ovim dvjema funkcijama govori kao o jedinstvenoj kategoriji misaonog funkcionisanja, što one, praktično, i jesu: "Na kasnijim stupnjevima razvoja slika se mijenjala, i dijete je počelo da izdvaja osnovno obilježje predmeta, podvodeći ovo obilježje pod izvjesnu kategoriju. Ovaj stadijum, Vigotski naziva stupnjem pseudopojma zato što su dečji pojmovi ili tačnije pretpojmovi (rezultati), zapravo, otkrivali svoje pravo lice lakim sklizanjem na sporedna obilježija."Poslednju, četvrtu fazu u razvoju dječijeg mišljenja predstavlja formiranje pravih pojmova o čemu ćemo detaljnije govoriti u nastavku.

7

2.1 Različita logičko-psihološka priroda naučnih i spontanih pojmova

2.1.1 Logičko-psihološki status naučnih pojmova

Vigotski je rekao da, kada bi se pojavnost i suština predmeta neposredno podudarale svaka nauka bi bila suvišna'. U tome je suština naučnog pojma.Kritični element u strukturi mentalnih operacija koje učestvuju u stvaranju pojma jeste r iječ. Pomoću riječi koja se razvija iz sredstva za komunikaciju u sredstvo za organizaciju sopstvenog kognitivnog funkcionisanja, i same kognitivne operacije (pažnja, pamćenje, mišljenje i operacije svojstvene mišljenju: analiza, apstrahovanje, sinteza) nužno mijenjaju svoju prirodu. Namjesto funkcije direktnog evidentiranja pojavnih i gotovih svojstva i relacija, datih u vremenskim i prostornim asocijativnim konstelacijama (funkcija ukazivanja), navedene operacije obavljaju funkciju složene misaone analize predmeta i njihovog poimanja u okviru apstraktnih kategorija ili klasa stvari (signifikativna funkcija tj. funkcija označavanja) .

Pomoću riječi individua usmjerava svoju pažnju na izvesna svojstva predmeta, u stanju je da ova svojstva apstrahuje iz konteksta njihove objektivne povezanosti sa ostalim svojstvima, te da ih, zatim, poveže u novoj misaonoj ravni stvarajući osobeni mentalni konstrukt ili pojam. U ovom smislu, pojam predstavlja oznaku samo za zajedničko, opšte svojstvo i kao takav postaje osnovni vid mišljenja. U množini predmeta zanemarujući ono što je promenljivo, slučajno, nebitno, nalazimo ono što je opšte, tj. zajedničko, jedinstveno, stalno, nužno i bitno.Množine predmeta mogu biti manje ili veće, te su otud neki pojmovi relativno male opštosti, a drugi vrlo velike opštosti. Najopštiji pojmovi obuhvataju pod sobom sve stvari ili bića, odnosno njihove određenosti ili relacije. Takvi pojmovi su kategorije, najviši rodovi misli i bića. U odnosu na kategorije, svi drugi pojmovi su posebni pojmovi. Posebnost pojma je relativna, jer su posebni pojmovi, u stvari, opšti pojmovi, ali nižeg stupnja opštosti u odnosu na neke druge opštije pojmove. U tom smislu, govori se o hijerarhiji pojmova po nivou opštosti - od pojedinačnih, preko posebnih do najopštijih.Unutar hijerarhija ili sistema pojmova organizovanih po opštosti, između pojmova se uspostavljaju odnosi ili veze nadređenosti i podređenosti. U nauci je važno voditi računa o tom odnosu, posebno prilikom definisanja pojmova, kada se traži najbliži rod datog pojma.Unutar sistema, pojmovi se mogu međusobno povezivati i prema odnosu koordinacije. Ovaj odnos podrazumijeva ne samo odnos dva data pojma /ili više pojmova/ nego i njihov odnos prema trećem koji ih po obimu obuhvata kao viši /rod/. Toj vrsti odnosa pripadaju, na primjer, odnosi pojmova: ribe, vodozemci, gmizavci, ptice i sisari, u pojmu kičmenjaci.

Kada se kaže da je pojam osnovni element mišljenja, time se u isto vreme ne tvrdi da je on apsolutno prost i nedjeljiv. Pojam se može "raščlaniti na prostije 'dijelove', oznake, tj. elementarnije pojmove" koji su uzajamno povezani prema prethodno navedenim principima. Na taj način, iskazano u duhu Vigotskog, svaki pojam se pojavljuje kao dio određenog sistema, kao figura na podlozi odnosa opštosti koji se uspostavljaju unutar jednog sistema pojmova.

2.1.2 Uporedna analiza logičko-psihološkog statusa naučnih i spontanih pojmova

Diskutujući sa stavovima Pijažea o psihološkoj prirodi dečje misli, Vigotski je zauzeo stanovište da je središnja tačka koja potpuno određuje različitu psihičku prirodu spontanih i naučnih pojmova: nedostatak, odnosno postojanje sistema. Ova centralna karakteristika određuje osobeno funkcionisanje pretpojmova i pojmova u tri osnovna aspekta: 1) odnos pojma prema predmetu i prema značenju riječi, 2) odnos opštosti, i 3) krug mogućih intelektualnih radnji.U tri prethodno navedene tačke, rezimiraću dosadašnje izlaganje o razvoju kompleksivnog mišljenja i ujedno opisati osnovne osobenosti pojmovnog mišljenja.

1) Odnos pojma prema predmetu

U okviru pojma-kompleksa, predmet na koji se ovaj odnosi, uključen je u neposrednu životnu situaciju. Već sam ukazano na to da je značenje jednog pojma često izjednačeno sa nizom praktičnih

8

radnji mogućih sa predmetom na koji se dati pojam odnosi ili, pak, da odražava konkretne, stvarne veze između pojedinačnih predmeta.Činjenica da djeca vrlo rano usvajaju opšte termine (čak prije od posebnih) nije u neskladu sa prethodnim tvrđenjima ("Dete prije nauči riječ cvijet nego riječ ruža"). Dijete se služi opštim terminima, ali pri tome odnosne predmete zamišlja sasvim konkretno. Riječ-kompleks, kao što sam to prethodno objasnili, obavlja funkciju porodičnog imena, odnosno funkciju formalne oznake ili verbalnog izraza kao takvog za grupu konkretnih predmeta.Riječ ukazuje na izvestan predmet a da pri tome ništa suštinski ne mijenja u okviru predstave ili opažanja datog predmeta. U istom smislu, kada dijete zaključuje i objašnjava, odnosno kada "gradi" sud o jednoj pojavi, ono koristi riječi u funkciji formalnog apstrahovanja, odnosno prostog verbalizovanja onoga što je kao takvo već dato u predstavama ili opažajima ili u njegovom praktičnom iskustvu.Za razliku od kompleksa, u okviru kojih se pomoću riječi obavlja neposredno evidentiranje pojavnih i gotovih svojstava i veza, u okviru pravih pojmova, između riječi - kao oznake za pojam i predmeta nalazi se niz u sintetičkom spoju izvedenih intelektualnih operacija koje vrše složenu analizu predmeta. Na osnovu date analize i apstrahovanja onog što je suštinsko za jedan predmet, dati predmet biva uključen u sistem logičkih kategorija i njihovih međusobnih, nadiskustvenih veza. U ovom smislu, naučni pojam i njegov odnos prema predmetu postoje i mogući su samo posredstvom drugih pojmova iz datog sistema veza.

Uzmimo za primer naučno određenje pojma biljke: Biljka je živo biće koje samo sebi stvara hranu. Ova definicija uvodi pojam biljke kroz vertikalnu liniju sistema pod viši, rodni pojam živo biće, a zatim navođenjem specifične razlike sama sebi stvara hranu dovodi ga u vezu i povlači razliku u odnosu na pojmove u istoj ravni opštosti: ljudi i životinje. Radi uočavanja suštinskog kvaliteta ovako definisanog pojma, navešću i jednu iskustvenu definiciju istog pojma koja odražava spontanu, te kompleksivnu dječiju misao: "Biljka može biti povrće, voće i cvijet." Dakle, namjesto direktnog odnosa prema predmetu, na koji nailazimo u oblasti spontanih pojmova, u pravim pojmovima se susrećemo sa teorijskim operacijama.

2) Odnos opštosti

Pitanje odnosa opštosti jeste, u stvari, pitanje odnosa koji se, na određenom stupnju razvoja pojma, uspostavljaju između opštih i posebnih pojmova.Van sistema, pojmovi mogu da imaju samo veze koje se uspostavljaju između predmeta tj. iskustvene veze. U prethodno spomenutoj relaciji između opšteg pojma cvijet i posebnog pojma ruža, odnos opštosti "cvijet - ruža" biće različit u kompleksivnoj i pojmovnoj strukturi. U kompleksivnoj strukturi, taj odnos će biti konkretniji - opštiji pojam "ne uključuje posebniji pojam i ne podređuje ga sebi, nego ga zamenjuje i smešta se ravnopravno uza nj." Drugim riječima, u kompleksivnoj strukturi, riječ "cvijet" ne označava ništa suštinski drugačije u odnosu na niz podređenih pojmova jednake opštosti - "ruža, ljubičica, đurđevak". Na stupnju kompleksivnog razvoja, opšti pojam cvijet je, kao i ostali posebni pojmovi, ispunjen sadržajem iste, perceptivne i iskustvene prirode. U tom smislu, vrlo je ilustrativna opaska Vigotskog u odnosu na Pijažeovo tumačenje realističnih i prelogičkih crta d ječijeg mišljenja: "Osobeni tokovi misli koje je opisao Pijaže ne nastaju zato što se pojmovi dijeteta nalaze dalje od stvarnih predmeta nego pojmovi odraslih i što su još ogrezli u autonomnu logiku autističkog mišljenja, već zato što se oni nalaze u drukčijem, bližem i neposrednijem odnosu prema objektu negoli pojmovi odraslih." Za oblast pojmovnog mišljenja spram oblasti kompleksivne misli, karakteristična je pojava koju je Vigotski nazvao zakonom ekvivalentnosti - "pojava koja ima prvostepeni značaj za cijelo naše mišljenje." Ovaj zakon se izražava kao mogućnost da se "svaki pojam može označiti na bezbroj načina pomoću drugih pojmova". Ukoliko sveukupnu realnost sadržanu u pojmovima, zamislimo u vidu površine globusa ili Zemljine kugle, analogno uporednicima i podnevcima kao geografskim terminima, možemo da zamislimo dimenzije širine i dužine jednog pojma. Pomoću ovih svojstava, slično lokalizaciji jedne tačke na Zemlji pomoću geografske širine i dužine, moguće je jedan određeni pojam locirati u sveukupnom sistemu pojmova.

Širina pojma, u skladu sa interpretacijama koje daje Vigotski, ukazuje na pojedinu oblast stvarnosti na koju se dati pojam primjenjuje, dok bi se dužina pojma odnosila na mjeru apstraktnosti datog pojma, odnosno na njegovo mjesto između neposrednog, čulnog opažanja predmeta i krajnje

9

apstraktnog pojma. Tako unutar jedne oblasti stvarnosti, ustanovljuje se čitav sistem pojmova različitih nivoa opštosti ili apstrakcije, dok se u jednom istom nivou apstrakcije uspostavljaju koordinisani odnosi opštosti između pojmova različitih u odnosu na predmet koji označavaju.Za razliku od kompleksa koji se u svojim (ne)intelektualnim mogućnostima iscrpljuje kroz funkciju ukazivanja na predmet, pojam u sebi, u isto vreme, objedinjuje: predmet na koji se odnosi i veze koje unutar sistema ostvaruje sa drugim pojmovima. Veze između pojmova, zasnovane na odnosima opštosti, predstavljaju osnovu za najsloženije misaone radnje upoređivanja između pojmova, odnosno između predmeta na koje se ovi pojmovi odnose.

3) Krug mogućih radnji

Pitanje mogućih intelektualnih radnji najtešnje je povezano sa osobenim odnosima opštosti koji postoje između opštih i posebnih pojmova na određenom stupnju razvoja pojma.Potencijalni pojam ili pretpojam, kao najviši oblik opažajnog mišljenja ne može da prevaziđe granice u iskustvu utvrđenih veza između predmeta. Misao koja operiše takvom vrstom saznajnih struktura nikako ne može da se podigne na nivo intelektualnih radnji kao što su definisanje jednog pojma, njegovo upoređivanje sa drugim pojmovima, izvođenje novih primjera datog pojma. Uzmimo za primer iskustveni pojam domaća životinja. Šta je domaća životinja? Da li je lav u zoološkom vrtu domaća životinja zato što ljudi imaju koristi od njega (zato što je to životinja o kojoj se čovjek brine; zato što je to životinja koju čovjek može da pripitomi)? Koja je razlika između domaće i divlje životinje (ili neke druge kategorije iz naučne klasifikacije životinja, npr.: Koja je razlika između domaće životinje i klase kičmenjaka? Koje karakteristike treba da ima jedna životinja da bismo je nazvali domaćom životinjom? U pokušaju da odgovorimo na ova pitanja, nužno moramo da osjetimo teškoću usled neadekvatnosti sadržaja uključenog u iskustveni pojam domaća životinja. Ono što najviše može da se uradi sa ovim pojmom, jeste da se on veže za krug pojedinačnih životinja koje su kao takve povezane u našem svakidašnjem, praktičnom iskustvu. Dakle, u okviru formalne apstrakcije, kakva je sadržana u kompleks-pojmu, riječ bilježi i odražava rezultate takvih procesa koji direktno istupaju prema predmetu: neposredno opažanje, asocijativno povezivanje, neposredno pamćenje.Primer sa pojmom domaće životinje iskoristiću da naglasim činjenicu da teškoću ili, bolje reći, ograničenje i osećaj sputanosti u upotrebi pojma domaće životinje (ili, pak, divlje životinje) može da osjeti samo zrela, pojmovna misao. Naporedna i protivriječna tvrđenja, koja se pojavljuju kao neminovna u pokušaju da se odgovori na prethodno postavljena pitanja, ne postoje kao takva za kompleksivnu misao. "Da bi se protivriječnost osećala kao smetnja misli, neophodno je da se dva međusobno protivriječna suda posmatraju kao posebni slučajevi jedinstvenog opšteg pojma. A upravo toga nema, niti može biti u pojmovima van sistema ".

10

3.ZAKLJUČAK

Tragajući za razvojnim osnovama mišljenja i govora Vigotski otkriva da je značenje pojava koja pripada i govoru i mišljenju. Otuda govoru treba pripisati ne samokomunikativnu već i signifikativnu funkciju. Vigotski nalazi da mišljenje i govor imaju različite razvojne korijene.U filogenezi mišljenja i govora možemo pouzdano utvrditi predgovornu fazu u razvitku intelekta (začetke upotrebe oruđa kod šipanza) i predintelektualnu fazu razvitkagovora (fonetika govora - emocionalni govor i začeci socijalne funkcije govora kodšipanza). I u razvitku djeteta (ontogenezi) pouzdano se može utvrditi predgovorni stupanj mišljenja (praktično mišljenje, upotreba sredstva) i predintelektualni stupanj govora (ime je sastavni dio stvari). Do izvjesnog trenutka oba razvoja teku nezavisno da bi se u jednom trenutku linije razvoja ukrstile poslije čega mišljenje postaje govorno, a govor postaje intelektualan. Vigotski jedinstvo mišljenja i govora nalazi u značenju riječi. On ukazuje (1) da riječ sadrži uopštavanje i (2) na razvojnost riječi i njenog značenja. Odnos misli i riječi je proces:od misli ka riječi i od riječi ka misli. Međutim, jedinica misli i jedinica govora se ne podudaraju. "Misao se ne izražava riječiju nego ostavruje u riječi". Na taj način je spoljašnji govor materijalizacija misli. Ono što je u misli sadržano simultano u govoru se izražava sukcesivno. "Misao je oblak koji izliva kišu riječi". U unutrašnjem govoru u prvi plan dospijeva semantika, smisao, a ne fonetika. To je naročiti unutrašnji sloj govornog mišljenja. Ujedno to je misaoni koncept za pisani govor. Za Vigotskog pisani i unutrašnji govor su monološke vrste govora. U pisanom govoru se sve mora rečima saopštiti i zato je on "najrečitiji, najtačniji i najrazvijeniji vid govora". On je od početka povezan sa svjesnošću i namjernošću. Teorija Vigotskog o nastanku unutrašnjeg govora od egocentričnog glasnog govora poslužila je sljedbenicima kao osnova za teoriju o etapnom formiranju umnih radnji. Vigotski prethodna tumačenja zasniva na svojoj kulturno-istorijskoj teoriji razvoja, a nastanak govora je najneposredniji izraz istorijske prirode ljudske svijesti. Govor je nastao na najvišim stupnjevima čovjekovog razvitka - "riječ je konac koje dijelo krasi". Pismo je veštačko pamćenje čovječanstva.

11

4.POJMOVI

- Obučavanje;- Znakovni sistemi;- Mentalni ratvitak;- Učenje;- Znanje;- Asistent;- Govor;- Pismo;- Značenje;- Misao;- Kognitivna saznanja;- Perceptivno svojstvo;- Difuzni kompleks;- Pseudopojam;- Konstelacija;- Apstrahovanje;- Naučni pojam;- Sistem;- Simultano;- Sukcesivno;

12

5.LITERATURA

1.Vigotski, L.S. (1996): Problemi opšte psihologije (Sabrana dela II)2.Lurija, A.P. (1996): Problemi opšte psihologije (Sabrana dela II)3.Ivić, I, Ignjatić – Savić, N. i Rosandić, R. (1989): Priručnik za vežbe iz razvojne psihologije4.Petrović, V. (2006) : Razvoj naučnih pojmova u nastavi prirode5.Microsoft, Partner u učenju, časopis za nastavnike (2009)

13

6.SADRŽAJ

1. UVOD.................................................................................................................................2

2.TEORIJA VIGOTSKOG........................................................................................................4

2.1 Različita logičko-psihološka priroda naučnih i spontanih pojmova................................8

2.1.1 Logičko-psihološki status naučnih pojmova.............................................................8

2.1.2 Uporedna analiza logičko-psihološkog statusa naučnih i spontanih pojmova..........8

3.ZAKLJUČAK.......................................................................................................................11

4.POJMOVI.............................................................................................................................12

5.LITERATURA......................................................................................................................13

6.SADRŽAJ.............................................................................................................................14

14