Studija isplativosti trita vune

Studiju pripremio: Saa Slijepevid

SadrajSadraj ............................................................................................................................................................. 2 Svrha ................................................................................................................................................................ 3 Metoda ............................................................................................................................................................ 4 1. 2. Saetak .................................................................................................................................................... 4 Uvod ........................................................................................................................................................ 5 2.1. Sadanja situacija .................................................................................................................................. 6

2.2. Historijat ................................................................................................................................................ 6 2.2.1. Podsektor ovarstva ...................................................................................................................... 6 2.2.2. Karakteristike ovarskih farmi ...................................................................................................... 7 2.2.3. Svojstva domade pasmine ............................................................................................................. 7 2.2.4. Proizvodni potencijali.................................................................................................................... 9 2.2.5. Ogranienja sektora ...................................................................................................................... 9 2.3. Vuna..................................................................................................................................................... 10 2.3.1. Dio historijata.............................................................................................................................. 10 2.3.2. Svjetska proizvodnja vune .......................................................................................................... 10 2.3.3. Svojstva vune .............................................................................................................................. 10 2.3.4. Prerada vune ............................................................................................................................... 11 3. Nalazi ..................................................................................................................................................... 12 3.1. 3.2. Analize segmenata trita ................................................................................................................... 12 Trite sirove vune ............................................................................................................................... 14

3.3. Podaci o preraenoj vuni ..................................................................................................................... 15 3.3.1. Oprana vuna i vlaana vuna ........................................................................................................ 16 3.3.2. Proizvodnja vunenog prediva ..................................................................................................... 16 3.3.3. Proizvodnja finalnih proizvoda.................................................................................................... 17 3.3.4. Kudne potreptine i odjevni predmeti ........................................................................................ 18 3.3.5. Graevina i graevinska industrija ............................................................................................. 18 3.3.6. Proizvodnja lanolina .................................................................................................................... 18 3.4. Analiza kljunih prednosti i aktivnosti koje donose dodatnu vrijednost .............................................. 19 3.4.1. Koritenje raspoloivih proizvodnih kapaciteta .......................................................................... 19 3.4.2. Mogudnosti zapoljavanja ........................................................................................................... 19 3.4.3. Pregled inkrementalnog prihoda stvorenog za ruralna podruja i siromane ............................ 21 3.4.4. Uticaj na okoli ............................................................................................................................ 21 3.5. Pregled komplementarnih proizvoda................................................................................................... 22 3.5.1. Sakupljanje komposta ................................................................................................................. 22 3.5.2. Sakupljanje mlijeka i proizvodnja sira ......................................................................................... 23 3.5.3. Proizvodnja ovijeg mesa ............................................................................................................ 26 3.6. 3.7. Ukljuenost mukaraca i ena u predloenom projektu ...................................................................... 28 Potreba za obukom i praktina podrka .............................................................................................. 28

2

3.8. 4. 5. 6. 7.

Analiza kapaciteta tehnikih i finansijskih resursa .............................................................................. 29

Zakljuci ................................................................................................................................................. 31 Preporuke .............................................................................................................................................. 32 Lista kljunih kontakata ......................................................................................................................... 34 DODACI .................................................................................................................................................. 35 DODATAK 1 Brojno stanje stoke (izvor: Agencija za statistiku BH) ................................................................. 35 DODATAK 2. Brojke za sektor ovarstva (izvor: Agencija za statistiku BH) .................................................... 35 DODATAK 3. Klasifikacija vune prema Lehmannu .......................................................................................... 35 DODATAK 4 Kompanije iz ovog sektora ........................................................................................................... 37 7.4.1. MEKOM .............................................................................................................................................. 37 7.4.2. Vuna Promet Bugojno ........................................................................................................................ 38 7.4.3. Alteks .................................................................................................................................................. 38 7.4.4. Fabrika tepiha Fates ........................................................................................................................... 39 7.4.5. Pogon za pranje i proizvodnju prediva Kalinovik ................................................................................ 40 7.4.6. Pogon za pranje i proizvodnju prediva Rogatica ................................................................................ 41 7.4.7. Stilla Sarajevo ..................................................................................................................................... 43 7.4.8. BH CRAFTS Sarajevo ................................................................................................................... 43 7.4.9. SZR Milan Pilipovi Prijedor .............................................................................................................. 45

SvrhaSvrha studije isplativosti trita vune je da se ocijene uvjeti i trine mogudnosti koje bi se mogle iskoristiti kroz bolje povezivanje uzgajivaa ovaca i proizvoaa vune i da se prikau kljuna pitanja i 3

faktori uspjeha koji de se morati uzeti u razmatranje u okviru cjelokupnog projekta. Studijom de se ocijeniti i predstaviti nalazi postojedeg lanca snabdijevanja vunom i kvalitet sirovina i pritom procijeniti potencijal u BiH za proirenje tog lanca snabdijevanja i proizvodnju kvalitetnije vune i vunenih proizvoda. Na osnovu rezultata i kljunih nalaza u studiji de se dati detaljne preporuke i koraci u realizaciji, u cilju stvaranja organiziranog i koordiniranog lanca kupovine/proizvodnje s definiranim vezama i pristupom na trite.

MetodaMaterijal za ovu studiju prikupljen je kroz kontakte, sastanke i anketna istraivanja. U njenoj izradi su koriteni relevantni zvanini izvori, publikacije, udbenici, kao i lino iskustvo, baza podataka i dokumentacija.

1. SaetakKada bismo jednom rijeju trebali opisati trite vune u BiH, to bi sigurno bila rije haos. Trite vune u BiH je uveliko usitnjeno. Nedostaje jedan segment trita, a to je organizirano prikupljanje vune. U svakom segmentu trita nedostaju informacije od drugih komplementarnih segmenata, to dodatno pogorava situaciju. Farmeri ne znaju gdje mogu prodati vunu. Trgovcima vune nedostaju znatne koliine vune. Dok farmeri diljem zemlje govore da u stajama dre ogromne koliine uskladitene neprodane vune od zadnje dvije ili tri godine, najvedi trgovac vunom planira iz Hrvatske uvesti 800 tona vune i dalje je plasirati na trite Turske. Neki preraivai vune se ale da ne mogu pronadi farmere koji proizvode vunu finije kvalitete. Sektor izrade rukotvorina se ali da ima problema u pronalaenju prediva napravljenog od vune finije kvalitete. Najvedi dio domade vune je niske kvalitete u smislu prikladnosti za proizvodnju tkanina za upotrebu u tekstilnoj industriji. Stoga je nabavna cijena vune niska. Kljuno pitanje: Tekstilni sektor u BiH, koji je bio najvedi korisnik domade vune, gotovo je u cijelosti nestao. Tekstilne fabrike, ija je infrastruktura devastirana, danas jedva da izlaze nakraj sa jeftinim industrijskim proizvodima od sintetikih vlakana iz Kine koji su preplavili bh. trite. Postojede tekstilne fabrike se ale na nedostatak vune finije kvalitete koje koriste u svojoj proizvodnji. Neki manji kapaciteti za preradu vune i proizvodnju poluproizvoda (oprana vuna, vlaana vuna, predivo) pojavili su se nakon rata kao rezultat zajednikih aktivnosti meunarodnih agencija i nadlenih ministarstava kako bi podrali primarne proizvoae i rijeili problem vune. Nekoliko malih, u novije vrijeme osnovanih kompanija, prepoznalo je potencijal sektora proizvodnje tradicionalnih proizvoda od vune, kao to su tepisi, odjevni predmeti, prekrivai, krevetnine itd. Tehnike koje ta preduzeda koriste su rune, radno intenzivne operacije u kojima su angairane

4

uglavnom ene. Iako ta preduzeda koriste poluproizvode od vune, kao to je predivo, ale se na injenicu da domada prediva jedva mogu zadovoljiti zahtjeve ove industrije. U ovoj studiji demo pokuati odgovoriti na neka pitanja koja su se javila nakon prvog uvida u trite vune u BiH. Bide identificirani glavni segmenti trita vune u BiH, zatim opisana ogranienja svakog sektora i na kraju demo predloiti odrive preporuke. Posebna panja se daje povezivanju farmera sa potencijalnim kanalima trita vune, pri emu demo identificirati mogudnosti prodaje, dok de otvaranje mogudnosti zapoljavanja siromanih biti razmatrano u okviru identificiranog lanca vrijednosti za vunu. Proizvodnja vune je dio sektora ovarstva. Dio ove studije bide posveden preporuci za osiguranje dodatnih prihoda i radnih mjesta za farmere kroz uvoenje novih proizvoda, kao to su mlijeko, sir i vermikompost, to bi na kraju dovelo do povedanja produktivnosti i profitabilnosti ovarskih farmi.

2. UvodProizvodnja i prikupljanje vune, kao primarni dio trita vune, u BiH su prije rata bili dobro organizirani. Zadruge u sklopu poljoprivrednih kombinata su prikupljale i na trite plasirale sve vikove vune koju su otkupljivale od privatnih farmera i dravnih repro centara. Postojala su tri takva osnovna kombinata u BiH koja su obezbjeivala cjelokupne koliine prehrambenih i poljoprivrednih proizvoda: HEPOK na jugu BiH, UPI u sredinjem i istonom dijelu BIH i AIPK Krajina u zapadnom dijelu BiH. Svako drutvo je imalo zatvorene proizvodne cikluse: primarna proizvodnja, prerada, pakiranje i distributivna mrea. Njihovi regionalni ogranci su pokrivali svaki teritorijalni segment odreenog trita i, kao to je to sluaj s bilo kojom drugom robom, svi vikovi vune su prikupljeni i prosljeivani du trinog lanca. Domada vuna je koritena u sektoru tekstilne industrije koji je obuhvatao nekoliko velikih fabrika i drutava. Tekstilno trite bive Jugoslavije je bilo stabilan ekonomski sektor. Jedno veliko tekstilno preduzede za proizvodnju vunenih tepiha (na ta je otpadao najvedi dio proizvodnje) i drugih komplementarnih proizvoda koristilo je cjelokupnu godinju proizvodnju vune u bivoj Jugoslaviji. To preduzede je u jednom trenutku izvozilo preko 50% svoje proizvodnje. Glavna komponenta svih proizvoda tog preduzeda bila je vuna. Osim toga, svaka fabrika imala je program vojne proizvodnje i na tu komponentu ponekad je otpadalo preko 40% svih godinjih narudbi za odreene proizvode. Takoer, vedina vojnih programa je uveliko koristila vunu kao glavnu komponentu svojih finalnih proizvoda. Domada ponuda vune prije rata nije mogla zadovoljiti potranju tekstilne industrije. Na nju je otpadalo svega 15% cjelokupne potronje vune. Ostatak vune se uvozio iz Australije i sa Novog Zelanda. Domada vuna nije bila prikladna za koritenje u tekstilnoj industriji. Morala se mijeati sa merino vunom ili vunom pasmina ovaca koje se kriaju s merino ovcama. Vuna krianih pasmina je bila prikladna za industriju tepiha. 5

Kvalitet vune i njena prikladnost za tekstilnu industriju se, meu ostalim faktorima, procjenjuje na osnovu finode, tj., na osnovu promjera vlakna vune i mjeri se u m. to se tie vlakna merino vune, promjer je 18 m, a promjer vlakna pramenke je 35 do 40 m (vidi Dodatak 3). Populacija ovaca u BiH je prije rata imala priblino 1,3 miliona grla (vidi Dodatak 1). Preko 80% populacije ovaca inila je domada pasmina pramenka uz neke varijacije unutar pasmine, dok je 20% otpadalo na pasmine kriane s produktivnijim pasminama, uglavnom sa virtemberkom (Wrttemberg) ili merinolandaf (Merinolandschaf) pasminom ovaca. Ova pasmina je uvedena kroz dravni program uzgoja ovaca za priplod sa 13.000 grla u 7 repro centara, kako bi se povedala produktivnost domadih ovaca i smanjila ovisnost o uvozu vune. Privatni uzgajatelji ovaca su kupovali ovnove s tih repro centara.

2.1.

Sadanja situacija

Sistem zadruga nije obnovljen. Prikupljanje vune u nekim regijama uopde ne postoji. Postojedi oblici organizacije nemaju kapacitet za izvrenje uloge koja im pripada. Gotovo kompletan bh. tekstilni sektor je nestao. Nekad snaan privredni segment koji je zapoljavao na hiljade radnika doivio je kolaps u toku i nakon rata. Svega nekoliko preduzeda je preivjelo, s tim da jedva izlaze nakraj sa jeftinom kineskom i indijskom industrijskom proizvodnjom tekstilnih vlakana. Proizvoai vune su izgubili pouzdanog partnera. Sektor ovarstva se obnavlja. Postojede procjene pokazuju da je dostigao 75% od prijeratne populacije ovaca sa preko 1,000,000 grla (vidi Dodatak 1). Ona daje oko 1.400 tona vune godinje (vidi Dodatak 2). Kljuna napomena: Dok se ogromne koliine vune bacaju u rijeke i po umama regija u kojima ovarstvo dominira, najvedi trgovac vunom priprema uvoz 800 tona vune iz Hrvatske i njen plasman na trite Turske. Veze unutar preraivakog sektora i njegovih komplementarnih segmenata su slabe ili u nekim sluajevima uopde ne postoje.

2.2.

Historijat

2.2.1. Podsektor ovarstvaUzgoj ovaca je vana i tradicionalna djelatnost u Bosni i Hercegovini (BiH), posebno u brdskoplaninskim predjelima zemlje u kojima postoji nekoliko alternativnih oblika proizvodnje ili mogudnosti stvaranja dohotka. Meutim, ved vie od dvadeset godina je broj grla na farmama u konstantnom opadanju.

6

Opadanje je ubrzano u toku nedavnog rata, to je dovelo do smanjenja nivoa od prije 1991. od oko 1,3 miliona grla do sadanjeg nivoa od oko 1,030.000 grla, ili 76% od prijeratne populacije. Neke procjene sugeriraju da je tokom rata ukupan broj domadih ivotinja dranih na farmama vie nego prepolovljen. Tabela 1. Populacija ovaca, izvor: Ured za veterinarstvo Bosne i Hercegovine

Godina Populacija ovaca Indeks

1990. 1 318 673 100%

1996. 787 759 59,7%

2007. 1 030 654 75,9%

2.2.2. Karakteristike ovarskih farmi

Do 1991. godine su farmeri pojedinano u privatnom vlasnitvu imali devedeset posto poljoprivrednog zemljita. Prosjena veliina farme je bila oko 2,5 ha. Migracije tokom ratnog sukoba su bile visoke. Mnogi vlasnici se jo uvijek nisu vratili na svoje zemljite, zbog ega se visok postotak obradivog zemljita i oplemenjenih panjaka i livada jo uvijek ne obrauje. Osim toga, s obzirom da ne postoji trite zemljita na kojem bi se zemljite prodavalo i/ili davalo u zakup, veliina farmi se nije mijenjala niti se oekuje da de se znatno mijenjati u bliskoj bududnosti. Tradicionalni sistem proizvodnje ovaca prije i nakon ratnog sukoba podrazumijevao je mala stada drana na malim mjeovitim farmama. Na proizvodnju ovaca se gledalo, i jo uvijek se gleda, kao na minornu stoarsku djelatnost koja se preduzima za vlastite potrebe domadinstva (uz svega mali viak koji se plasira na trite). Procjenjuje se da vedina (95%) profesionalnih uzgajivaa ovaca u BiH danas posjeduje stada od 20 do 50 priplodnih ovaca. Procjenjuje se da svega 3% uzgajatelja ovaca dri stada s 50 do 100 priplodnih ovaca i 2% dri stada od 200 ili priplodnih ovaca. U nekim dijelovima BiH farmeri dre stada na viim brdsko-planinskim predjelima u toku ljeta (maj septembar) i na padinama dolina u jesen (oktobar-novembar). Do 1991. godine su bile uobiajene zimske seobe, posebno iz sredinje Bosne, na hranilita u niim sjevernim predjelima.

2.2.3. Svojstva domade pasmineGotovo cjelokupna populacija ovaca u Bosni i Hercegovini pripada pasmini ovce pramenka. Postoje procjene koje ukazuju da preko 80% ovaca u BiH pripada domadoj pasmini pramenka, uz razliite regionalne varijante. Preostalih 20% su ovce nastale krianjem domade ovce pramenke i merino ovce, uz manji broj drugih krianih pasmina. Unutar pasmine pramenka postoji nekoliko podpasmina koje se nalaze u posebnim predjelima. Merino i druge kriane pasmine se najede nalaze u istonim i junim dijelovima BiH, u blizini repro centara u dravnom vlasnitvu. Pramenku uzgajaju i dre mali farmeri za proizvodnju mesa, mlijeka i vune. Glavno svojstvo ove pasmine je trup pravokutnog oblika.

7

Postoji veliki broj lokalnih sojeva, koji se razlikuju po visini (od 55 do 67 cm), teini (ovce od 25 do 60 kg, ovnovi od 40 do >100 kg), proizvodnji mlijeka (od 40 do 110 litara jedna tredina te koliine otpada na dojenje janjadi) i po runu (0,750 do 3 kg). Boja runa pramenke je bijela, osim runa na glavi i nogama, koje moe biti crne boje. Boja runa kod nekih sojeva moe biti i isto crna. Ovnovi imaju jake rogove, ovce su obino bez rogova. Pramenka zavrava rast sa 3-4 godine starosti. Kao to je ved spomenuto, 80 posto prihoda od proizvodnje ovaca dolazi od prodaje mesa. 50% tjelesne mase ovce otpada na jestivo meso. Tjelesna masa tek ojanjene janjadi je 2-4 kg i 20-40 kg do klanja. Meso je specifino po svom okusu i cijenjeno meu kupcima. Svi sojevi su obdareni s odlinom mogudnodu preivljavanja i reprodukcije pod tekim klimatskim uvjetima i na siromanim panjacima. Neki sojevi su posebno razvijeni za transhumantne sisteme proizvodnje. Sojevi pramenke se uglavnom razlikuju po lokaciji uzgoja, a manje prema svojoj morfologiji i svojstvima. Najvaniji sojevi pramenke u BiH su dubska (vlaidka), privorska, kupreka, podveleka (planinska hercegovaka), stolaka i sjenika. U toku ljeta i jeseni ovce se hrane samo po panjacima, a tokom zime sijenom. Sjeniki soj pramenke je tradicionalno uzgajan u istonom dijelu zemlje, kao vienamjenska pasmina. Zbog svoje sposobnosti usklaivanja i prilagoavanja raznim geografskim predjelima zemlje, ovaj soj je postao idealna osnova za razvoj uzgoja zbog mesa, to je prikladno za vedi dio zemlje. to se tie proizvodnje mlijeka, dubski i privorski sojevi su od posebne vanosti. Farmeri ih uzgajaju za proizvodnju mlijeka u nomadskom sistemu. Dubske ovce se uglavnom uvaju u podruju planine Vlaid gdje je, prema podacima iz 1991. godine, bilo oko 140,000 grla. Privorske ovce se smatraju najboljom vrstom pramenke po proizvodnji mlijeka. ista pasmina se moe nadi oko Gornjeg Vakufa ili u blizini ili na samoj planini Vranica. Kupreka ovca je neto veda od drugih sojeva pasmine pramenka. Proizvodnja vune od ovog soja je slaba, ali zato je za ovaj soj vrlo specifina proizvodnja mlijeka. Podveleka i stolaka ovca su autohtoni sojevi jugoistonih dijelova BiH gdje su panjaci vrlo isti, tako da su ove ovce manje od drugih sojeva. Uglavnom se dre zbog mlijeka. U prolosti je bilo puno projekata za poboljanje proizvodnje mesa, mlijeka i vune. Neki su se bazirali na odabiru unutar datog soja pramenke (naprimjer, razvoj dubskog, sjenikog soja), a neki na uvezenim pasminama koje su se koristile za poboljanje nekih svojstava proizvodnje. Najkompletniji program pod nazivom Merinizacija, iji je cilj bio poboljati proizvodnju vune, provodio se u periodu 1947-1950. Domadi i uvozni sojevi merino ovnova su koriteni za umjetnu oplodnju domadih ovaca (u bivoj Jugoslaviji je oko 800,000 ovaca na taj nain oploeno u periodu od godinu dana). Prva generacija je proizvela 25-50 posto vie vune nego domade ovce, ali su ovce imale manju tjelesnu teinu, bile su manje i podlonije parazitskim i zaraznim bolestima. Osim toga, farmeri nisu prihvatili program koji je proveden bez njihovog konsenzusa i ueda. Najuspjeniji uzgojni programi, koji su istovremeno i najvie obedavali, a kojima se nastojalo povedati proizvodnju mesa, bili su oni koji su se bazirali na sjenikom soju pramenke. 8

2.2.4. Proizvodni potencijaliProizvodnja se preduzima radi i mesa i mlijeka. Proizvodnja janjadi za raanj ima dugu tradiciju u BiH i jo uvijek se smatra najvanijim tritem za proizvoae (uz izuzetak nekih specifinih predjela, kao to je Travnik, gdje je oviji sir glavni fokus proizvodnje). Prosjena teina ovaca se krede izmeu 40 i 60 kg i ovnova od 60 do 100 kg vie. Prosjena proizvodnja mlijeka se krede izmeu 60 i 70 litara po laktaciji (osim mlijeka koje se proizvodi za dojenje janjadi). Prema procjenama, preko 60% janjadi se godinje proda za raanj. Proizvodnja mesa se krede oko 45% od teine trupa ovaca i 50% od teine janjadi nakon randmana. Indeks jagnjenja se, prema procjenama, krede oko 90%. Indeks odgojene janjadi se, prema procjenama, krede oko 80%. Proizvodnja mlijeka se u prosjeku krede izmeu 60 i 70 litara po laktaciji (osim mlijeka koje se proizvodi za dojenje janjadi). Prosjeno stado od 100 ovaca muzara bi proizvelo mlijeko u koliini dovoljnoj za 2200 kg sira koji se prodaje na domadim i inozemnim tritima. Promjer niti bijelog runa pramenke se u prosjeku krede izmeu 35 m i 40 m. Procjena duina pramena je od 12 do 20 centimetara. Nastrig vune po ovci iznosi 1,7 kg. Randman vune je procjenjuje na 50-70%. Generalno se procjenjuje da je genetski produktivni potencijal pasmine danas uveliko neiskoriten (oko 60% do 70%). Ovo je povezano s problemima loe ishrane i smjetaja ovaca, to dovodi do niskog prinosa i mlijeka i mesa. Poboljani proizvodni uvjeti na nekim farmama sugeriraju na mogudnost povedanja prinosa mesa i mlijeka za 30-40%.

2.2.5. Ogranienja sektoraSektorom ovarstva tradicionalno dominiraju sistemi malog uzgoja ovaca i proizvodnje. Farmerima nedostaje tehniko znanje, to dovodi do niske produktivnosti i profitabilnosti farmi. Razvojne strategije za pojedinane poljoprivredne sektore se ne provode. Nema specijaliziranih institucija za uzgoj niti profesionalnog osoblja koje bi podravalo sektor ovarstva. Broj pedigriranih stada istokrvne pramenke visokog genetskog potencijala je nizak i ne moe zadovoljiti sve vedu potranju na tritu. Podrka postojedih savjetodavnih slubi (uglavnom na regionalnom nivou) nije dovoljna kao potpora proizvoaima i u smislu ponude dragocjenih savjeta i informacija. Za uzgajivae ovaca ne postoji mogudnost stalne edukacije niti postoje pokazni objekti. Udruenja ili zadruge u podsektoru ovarstva su jo uvijek rijetke i farmeri ih ne vide kao mogudnost jaanja svoje pozicije na tritu. Farmeri obino na tritu djeluju pojedinano, ime se izlau trinim rizicima. Trite i distributivni kanali su slabi i u nekim segmentima su blokirani (posebno za vunu); ruralna podrka plasmanu na trite (npr. komercijalni trgovci stonom hranom i distributeri, agrobiznis, klaonice, preraivai poljoprivrednih sirovina itd.) je slaba. Ne postoje usluge pruanja informacija o tritu.

9

2.3.

Vuna

2.3.1. Dio historijataHiljadama godina su ovce u stanju prilagoavati se ak i najsurovijim sredinama, s obzirom da ih njihovo runo titi od vrelih, hladnih, vlanih i suhih vremenskih uvjeta. Isto toliko i ovjek koristi vunu zbog njenog zatitnog svojstva, kao i zbog mnogih drugih prednosti koje taj materijal nudi. Zbog svoje valovitosti, kada su vunena vlakna vrsto upredena, stvaraju se milioni sitnih zranih meuprostora u kojima se zadrava zrak te tako u toku zime uvaju toplinu, a ljeti odvode vrudinu koja dolazi izvana. Vuna je vjerovatno prvo ivotinjsko vlakno koje je pretoeno u tkaninu. Umjetnost predenja vune se razvila oko 4000. godine prije nove ere i potaknula je razvoj trgovine meu zemljama u regiji Mediteranskog mora. Prvu fabriku vune u Engleskoj osnovali su Rimljani 50. godine nove ere u Winchesteru, godine 1797. Britanci su donijeli 13 merino ovaca u Australiju i u toj zemlji zapoeli uzgoj merino ovaca.

2.3.2. Svjetska proizvodnja vuneNa svijetu postoji 40 pasmina ovaca koje proizvode, prema grubim procjenama, 200 vrsta vune razliitih standarda. Vodede zemlje u proizvodnji vune tradicionalno su: 1) Australija; 2) Novi Zeland; 3) Kina; 4) bivi Sovjetski Savez; i 5) Urugvaj. Na ovih pet zemalja otpada oko dvije tredine cjelokupnog svjetskog godinjeg izvoza vune. Trenutno se svjetska proizvodnja iste vune krede oko 1,42 milijarde tona, ili neto vie od 0,33 kg po osobi.

Oko 80% svjetske proizvodnje ini konfekcijska vuna koja se koristi za proizvodnju odjede i slinih tkanina; naziva se eljanom, francuskom eljanom ili konfekcijskom vunom. Ostalo je vuna za tepihe koja se koristi u izradi podnih prostirki i obloga i u izradi slinih materijala. 2.3.3. Svojstva vune Svojstva vune su rezultat njenog hemijskog sastava i vrlo kompleksne proteinske strukture.Tabela 2. Procjean hemijski sastav vune (Krajinovid) ugljik 50 vodik 7 kisik 22-25 duik 16-17 sumpor 3-4

%

Svaka nit vune ima vanjski masni sloj, to jeste, delije poput ljuske koje se preklapaju kao ploice pokrivene tankom membranom. To se zove epiderma. Ta membrana odbija kiu, s tim da je vodena para moe probiti. Proteinske delije u sreditu vlakna apsorbiraju vlagu koja moe probiti membranu. To se zove korteks. Ovo svojstvo omogudava vodotopljivom pigmentu da reagira s proteinima tako da boja postaje sastavni dio vlakna. Jedna vunena nit moe biti od 18 do 41 >m debljine i duga od 4 cm do 14 cm i vie. Obiljeja vune obuhvataju finodu, duinu, valovitost, boju, jakost, jedinstvenost i kod masne vune postotak stranog materijala.

10

Finoda se smatra najbitnijim obiljejem. Finoda je bitna zato to omogudava predenje finijeg prediva, gude tkanje i proizvodnju laganijih tkanina i odjevnih predmeta. Vuna je elastina. Vlakna vune se mogu rastegnuti 30% od svoje duine ili zguvati u daleko manji volumen, nakon ega se brzo vradaju u prirodni oblik. Ovo svojstvo postaje prirodna karakteristika tkanine koja u svom sastavu ima visok postotak vune. Moe se guvati, prelamati i razvlaiti, ali de se ispruiti ako visi tokom nodi. Vuna je valovita. Ovaj prirodni valovit izgled dodaje njenoj djelotvornoj elastinosti, ali i daje druge prednosti. Valovi spreavaju nabijenost vlakana u tkanini. Time se proizvodi efekat zamanosti s ogromnom izolacijskom vrijednodu. Ovisno o teksturi i finodi vlakna, od 60% do 80% volumena vunene tkanine moe biti zrak. Vuna je jaka. esto se kae da je jedno vuneno vlakno jae od elika istog prenika. Jedinstvena prednost vune je njena diljivost. Drugim rijeima, njena sposobnost da apsorbira i isputa vlagu iz okolnog zraka, to ne ide nautrb njenoj termalnoj efikasnosti. Kada vunena vlakna apsorbiraju vlagu, ona stvaraju male koliine topline. Vanjski sloj vunenog vlakna je hidrofoban (otporan na vodu), njen unutarnji sloj, njen korteks, je hidrofilian (privlai vodu). Korteks moe apsorbirati vlagu u koliini od oko jedne tredine svoje teine bez da se osjeti vlanost. Vuna je prirodan, obnovljiv i odriv materijal Ne izaziva iritaciju oiju, koe i pluda i vunena vlakna ne predstavljaju nikakvu opasnost po ljudsko zdravlje Vunena vlakna su diljiva, to znai da mogu upiti i otpustiti vlagu bez smanjenja termalne funkcije, za razliku od proizvoda od staklene vune, to ih ini savrenim izolacijskim materijalom. Vuna ne podrava sagorijevanje i plamen se na vuni gasi. Runo ovce je otporno na statiko opteredenje. Vuna pokazuje vrlo malu tendenciju sakupljanja statikog elektriciteta zato to prirodno apsorbira vlagu iz zraka. Vuna apsorbira i buku i smanjuje nivoe buke. Vuna je otporna na prljavtinu. Sposobnost vune da apsorbira vlagu, te stoga njen nizak nivo nakupljanja statikog elektriciteta, znai da vuna ne privlai dlaice i prainu iz zraka. Valovi vlakna i ljuspice s vanjske strane vlakna onemogudavaju neistodi da prodre u tkaninu.

2.3.4. Prerada vunePrerada vune obuhvata etiri glavna koraka. Prvo dolazi stria, nakon toga sortiranje i klasiranje, izrada prediva i na kraju, izrada tkanine. Ovce se striu jednom godinje, u rano proljede ili ljeto. Najbolja vuna nalazi se na pledkama i s obje strane vanjske strane trupa. Nakon strie dolazi klasiranje i sortiranje, kada radnici uklanjaju uprljanu, otedenu ili vunu loeg kvaliteta iz svakog runa i sortiraju je prema kvaliteti vlakana. Vunena vlakna se ocjenjuju ne samo na osnovu njihove jakosti, nego i na osnovu finode (promjera), duine, valovitosti i boje. Vuna se pere kako bi se odstranile neistode, pijesak i praina. Nakon to se osui, vuna se vlaa. Proces vlaenja obuhvata provlaenje vune kroz valjke sa tankim eljeznim iljcima. iljci razmrsavaju vlakna i slau ih u ravan koja se naziva mrea. 11

Nakon vlaenja, procesi koji se koriste za izradu prediva donekle variraju, ovisno o duini vlakana. Vunena prea se opdenito pravi od kradih i debljih vlakana koja mogu leati u svim pravcima, za proizvodnju debljih, grubljih tkanina, kao to je tvid. eljano vuneno predivo se izrauje od duih, finijih vlakana, tako da je tkanina laganija i ima vrdi i glatkiji zavretak. Proizvoai vune pletu ili predu predivo u razne tkanine. Vuna se takoer moe i bojiti u raznim fazama proizvodnog procesa i prolazi kroz procese finalne obrade kako bi dobila eljeni izgled i opip.

3. Nalazi3.1. Analize segmenata trita

Identificirano je 5 segmenata trita vune u BiH: Proizvodnja Prikupljanje Veleprodaja Prerada i Proizvodnja finalnih proizvoda

Proizvodnja se organizira na farmama i procjene ukazuju da se godinje ostrie oko 1400 tona vune. Stria je sezonski posao koji se obavlja od aprila do juna, ovisno o regiji. Stria u BiH se obavlja uglavnom runo i cijena vune je niska. Osim to najvedi dio vune proizvedene u BiH nije prikladan za industrijsku upotrebu, trgovac vunom i obraivai vune se takoer ale i na previe prljavtine, ika i iglica. Proizvoai trebaju nastojati da sprijee prljanje runa. Trebaju se koristiti hranilice s kojih sijeno i mekinje nede padati po leima ovaca. Sijeno se ne smije nositi niti bacati preko ovaca. ito se ne smije sipati preko njihovih glava. Piljevina ili strugotine se ne smiju koristiti kao jedina vrsta stelje ili prostirke. Sa panjaka se trebaju ukloniti biljke sa kojih spadaju iglice i iak. Nakon strie, vuna se treba prikupiti, s tim da je ovaj segment vrlo slab i u nekim regijama uopde ne postoji. Stoga, znatne koliine vune ostaju izvan trinih kanala. Prema nekim procjenama glavnih trgovaca vunom, prole godine je oko 400 tona ostalo neprikupljeno. Prikupljanje vune treba biti posao udruenja, zadruga i grupa farmera. Trenutno prikupljanje vune obavljaju dva veletrgovca i 3 preraivaa. Oni desto nemaju informacije o koliini raspoloive vune; farmeri esto izvre pogrenu procjenu koliine vune i sakupljaima stoga daju pogrene informacije. Sakupljai vune nisu u stanju pokriti cijelu teritoriju BiH. Veletrgovci i preraivai bi vie voljeli organizirani nain prikupljanja vune koji bi u potpunosti proveo neko drugi. Sakupljai vune dovode u pitanje kvalitet vune u smislu istode, umotavanja i pakiranja. Pakiranje predstavlja poseban problem za najvede trgovce vunom koji vunu izvoze u Tursku kao masno runo. Runo se treba uvati u jednom komadu, ali usljed neadekvatne strie to esto nije sluaj. Nakon prikupljanja, vuna odlazi u dva kanala: 12

Izvoz masnog runa u Tursku, i Preradu vune.

Kao to je to navedeno u gornjem tekstu, 2 firme u BiH se bave izvozom masnog runa i prema njihovoj evidenciji, prole godine su izvezle oko 600 tona vune. est kompanija se bavi preradom vune. U pet pogona je mogud proces pranja, vlaenja i predenja, a jedna kompanija ima mogudnost samo pranja i vlaenja. Pet kompanija moe proizvesti finalne proizvode. Od tih pet kompanija koje proizvode finalne proizvode, dvije se bave proizvodnjom runih proizvoda. Industrijski proizvodi su tepisi, jastuci, krevetnina, madraci, prekrivai itd. Runi radovi obuhvataju razne odjevne predmete, rukavice, kape, dekorativne predmete, igrake, podne prostirae itd. Veze izmeu preraivaa i proizvoaa finalnih proizvoda su slabe. Dva proizvoaa rukotvorina se ale da predivo koje kupuju u zemlji ne ispunjava zahtjeve ovog sektora. Proizvoai prediva trebaju podesiti svoju tehnologiju i usaglasiti kvalitet prediva koji je potreban njihovim partnerima.

Kanali trita vune2 trgovca izvoze vunu u Tursku i Indiju

VeleprodajaFarmeri proizvode oko 1400 tona vune

Vuna Promet, Mekom

Preko 600 tona (podaci iz prole godine)

Veleprodaja

6 preraivaa vune Altex, Fates, SZR, Prijedor, Milidi, Kalinovik, Rogatica

5 kompanija proizvodi finalne proizvode Altex, Fates, SZR, Prijedor, Milidi, Stilla, BHCRAFTS

440 tona (podaci iz prole godine)

13

Lanac vrijednosti Cijena sirove vune je uvijek bila niska i vuna za farmere nije nikad bila znaajan izvor prihoda. Na nju otpada manje od 1% njihovog bruto prihoda. Cijena masnog runa ili grube vune (35 m do 40 m) je 0,3 do 0,6 KM za 1 kg. Cijena vune vede finode (28 m do 32 m) se krede od 0.8 do 1 KM za 1 kg. Radi usporedbe, cijena merino vune na meunarodnom tritu se krede oko 8 USA dolara. Cijena 1 kg oprane vune se krede od 2,2 do 2,5 KM. Cijena vlaane vune je 3,5 KM po 1 kg. Cijena 1 kg vune u finalnim industrijskim proizvodima varira od 32 do 35 KM. Ti proizvodi su industrijski tepisi, prekrivai, prostirai, madraci, jastuci i sline stvari. Meutim, cijena 1 kg vune moe dostidi nekoliko stotina KM ako se radi o runim radovima, kapama, tepisima itd. Potrebno je napomenuti da visokoj cijeni krajnjih proizvoda, osim dizajna i kvaliteta, takoer doprinosi i snana marketinka komponenta. Naime, BHCRAFTS (vidi Dodatak 4, 7.4.8), izvozno orijentirana kompanija, vodi profesionalnu i dobro organiziranju marketinku kampanju kojom se dodaje vrijednosti njihovim proizvodima. To je odlian primjer koliko je marketing vaan u modernim poslovnim praksama.

3.2.

Trite sirove vune

Koliine proizvoda od vune u BiH dostiu do otprilike 1400 tona godinje. Procjenjuje se da 80% populacije ovaca u BiH pripada pasmini pramenka, a ostatak pripada virtemberkoj krianoj ovci (Wrttemberg). Mogude je zakljuiti da je 77% vune ili oko 1150 tona gruba vuna, a ostatak od oko 23% ili 350 tona je vuna vede finode (Slika 1).Slika 1

Promjer vlakna vune pramenke je od 35 m do 40 m, to je ini neprikladnom za upotrebu u tekstilnoj industriji. Naziva se grubom vunom. Predivo koje se dobiva od ove vrste vune moe se koristiti za pletenje i tkanje.

Najvede koliine grube vune na tritu otkupljuju trgovci vunom kao masno runo (sirovu vunu). Prema podacima dva najveda trgovca Makom i Vuna Promet (vidi Dodatak 4), oko 600 tona ove vrste vune je prole godine otkupljeno i izvezeno u Tursku i Indiju. Takoer su naveli da im je prole godine nedostajalo oko 400 do 500 tona vune. Otkupna cijena varira od 0,35 KM do 0,60 KM za 1 kg vune. Prvi trgovac je naveo mogudnost izvoza preko 1000 tona ove vrste vune godinje na tursko trite, uz dodatnih 800 tona od drugog trgovca, odvojeno prodanih na istom tritu. Najvedi problem na koji trgovci vunom nailaze odnosi se na puno prljavtine u runu, na tehnike strie (trebaju se koristiti maine za striu umjesto makaza), vanjske parazite (uga) i neodgovarajude umotavanje i vezivanje runa. Naime, takvo runo ima posebnu svrhu (to je vrsta miraza u Turskoj) i 14

treba se uvati u jednom komadu. esto se deava da se runo dostavlja u nekoliko komada, ime se smanjuje cijena vune i biva neprikladna za tu svrhu.

3.3.

Podaci o preraenoj vuniSlika 2

Najvedi dio ostrigane vune u Bosni i Hercegovini ili 69% prodaje se kao masno runo (Slika 2). Ranije je spomenuto da se takva vuna izvozi u Tursku i Indiju. Oko 440 tona vune ili 31% od cjelokupnih koliina ostrigane vune prerauje se u 6 pogona (Slika 3).

Slika 3

Alteks prikuplja oko 210 tona masnog runa ili 48% od cjelokupnih koliina vune otkupljene za preradu. Fates otkupljuje 150 tona ili 34%, Kalinovik prikuplja 50 tona vune ili 11%, Rogatica 10 tona ili 2% Prijedor otkupljuje 15 tona ili 4% i Milidi svega 3 tone ili 1% od cjelokupne koliine vune otkupljene za preradu. Kalinovik i Rogatica prikupljaju vedinu vune od farmera i obavljaju pranje vune za farmere (vidi Dodatak 4).

Preraena vuna je uglavnom finije kvalitete i potie od virtemberke kriane ovce (vuna vede finode) s promjerom vlakna od 24 m do 30 m (klasa A i B). Prenik vlakna vune virtemberke kriane ovce se krede od 28 m do 32 m (klasa B i via C klasa) i prikladna je za upotrebu u industriji (vidi Dodatak 4). Ovu vunu najvie koristi jedina fabrika tepiha na Sokocu. Prema procjenama, oko 350 tona ove vrste vune se moe prikupiti u BiH, uglavnom u iroj romanijskoj regiji, u Rogatici, Han Pijesku i u nekim podrujima u istonoj Hercegovini. Otkupna cijena ove vrste vune se krede oko 0,8 KM i u nekim sluajevima, ako je vuna ida, ak i do 1 KM po kilogramu. 15

Prije nego to se utka u finalne proizvode, vuna se mora oprati, vlaati i preraditi u predivo. Vlaana vuna se koristi za proizvodnju madraca, prekrivaa i drugih proizvoda sa vunenim punilima. Predivo se koristi za pletenje i tkanje. Proizvodi obuhvataju industrijski proizvedene tepihe, prostirke, vunene pokrivae, krevetninu, tekstilnu odjedu, itd. Cijena vlaane vune iznosi 3,5 KM po 1 kg. Cijena prediva se krede od 12 do 14 KM po 1 kg. Svi preraivai prediva s kojima smo razgovarali ale se na nedostatak vune vede finode, kao to je vune virtemberke rase ovaca. Takoer su rekli da vuna generalno ima puno prljavtine i ika (Arctium lappa) koji se zakai za vlakno vune na panjacima te dodatno povedava postotke randmana vune (manje vune za predivo).

3.3.1. Oprana vuna i vlaana vunaOko 60 tona ili 14% od cjelokupnih koliina preraene vune zavri kao oprana vuna u 2 pogona za preradu u Kalinoviku i Rogatici (Slika 3). Ova operacija se obavlja kao usluga za ovare koji je koriste u domade svrhe. Preostalih 380 tona vune ili 86% se dalje prerauje u vlaanu vunu i vuneno predivo. Dva preraivaa, Vunovlaara u Milidima i SZR Prijedor, proizvode 5 tona vlaane vune i koriste je u vlastitoj proizvodnji (vidi Dodatak 4).Slika 3

3.3.2. Proizvodnja vunenog predivaUkupna proizvodnja vunenog prediva u 4 pogona se krede oko 178 tona. Najvedi proizvoai su Alteks Breza sa 110 tona i Fabrika tepiha Fates Sokolac sa 60 tona godinje (Slika 4). Oni proizvode 96% od sveukupne koliine prediva proizvedenog u BiH. Alteks proizvodi predivo preko ugovorene narudbenice i izvozi preko 100 tona prediva u Srbiju ili preko 56% od cjelokupne proizvodnje prediva u BiH. Takoer predivo prodaje i BHCRAFTS-u.

16

Slika 4

Fates koristi predivo za proizvodnju tepiha i drugih proizvoda od vune. Druga 2 preraivaa, pogon u Kalinoviku i SZR Prijedor, proizvode 8 tona prediva ili svega 4% od cjelokupne proizvodnje prediva. SZR Prijedor koristi predivo u vlastitoj proizvodnji, dok Kalinovik prodaje cjelokupnu koliinu prediva (vidi Dodatak 4).

3.3.3. Proizvodnja finalnih proizvodaIzrada finalnih proizvoda se organizira u 5 kompanija. Ukupna godinja proizvodnja finalnih proizvoda u kojima vuna ini najmanje 80% od teine finalnog proizvoda se krede oko 75 tona godinje.Slika 5

Fabrika tepiha Fates proizvodi oko 58 tona finalnog proizvoda ili 77% od ukupne proizvodnje finalnih proizvoda od vune. Najvedi dio proizvodnje ili 50 tona otpada na mainske tkane tepihe i oko 8 tona su drugi proizvodi, kao to su krevetnine, vuneni prekrivai, podne prostirke.

Alteks Breza proizvodi oko 8 tona finalnih proizvoda, to je 11% od ukupne godinje proizvodnje. Proizvodi, kao to su madraci, jastuci i deke, dominiraju Alteksovom proizvodnjom. Na pogon u Milidima i SZR Prijedor otpada 4% trita finalnih proizvoda od vune. Svaki od ova dva pogona proizvodi 3 tone finalnih proizvoda, kao to su deke, madraci, vrede za spavanje i jastuci. BHCRAFTS proizvodi 2 tone finalnih proizvoda, to predstavlja 3% od ukupne proizvodnje finalnih proizvoda od vune. Najvedi dio njegove proizvodnje otpada na runo izraene tekstilne odjevne predmete, prekrivae, dekorativne predmete, igrake, poklone itd. Umjetnika radionica Stilla proizvodi manje od 1 tone finalnih proizvoda, to je 1% od ukupne proizvodnje finalnih proizvoda. Proizvodi tradicionalne tepihe, prostirae za pod, pokrivae i razne pletene predmete (vidi Dodatak 4).

17

3.3.4. Kudne potreptine i odjevni predmetiSlika 6

Na cjelokupnu godinju proizvodnju baziranu na vuni (finalni proizvodi) otpada oko 75 tona kudnih potreptina, kao to su tepisi, krevetnine, deke, jastuci, prekrivai itd. Od te te koliine, 97% ili 73 tona pripada kategoriji proizvoda namijenjenih za kudnu upotrebu, kao to su tepisi, jastuci, pokrivai itd. Pet proizvoaa doprinose ovoj vrsti proizvodnje. Tri kompanije, BHCRAFTS, Milidi i umjetnika radionica Stila, proizvode odjevne predmete, kao to su jakne, puloveri, demperi, arape, kape, rukavice, u koliini od oko 2 ili 3% od cjelokupne proizvodnje (vidi Dodatak 4).

3.3.5. Graevina i graevinska industrijaZbog svojih prirodnih atributa i posebno svoje termalne efikasnosti, vuna je odlian izolacioni materijal. Zemlje poput Engleske, Irske, Austrije i Novog Zelanda razvile su odgovarajudu tehnologiju za proizvodnju vunenih izolacijskih rola. S obzirom da je napravljena od prirodno proizvedenog vlakna, izolacija od ovije vune zahtijeva manje od 15% energije potrebne za proizvodnju, u odnosu na izolaciju od staklene vune. Ona moe apsorbirati i rastvoriti zagaivae u zraku u zatvorenom prostoru, kao to su formaldehid, duikov dioksid i sumpor dioksid. Vuna je odriv i obnovljiv izvor, iji je potencijal slabljenja ozonskog omotaa nula, a na kraju njenog korisnog vijeka trajanja moguda je prerada ili biorazgradnja vune. Izolacija od ovije vune je sigurna i lagana za rukovanje i njeno postavljanje ne zahtijeva nikakvu zatitnu odjedu niti posebne aparate za disanje. U nastojanju da rijei problem vune u BiH i da razvije odrivo poslovanje povezano sa sve vedom graevinskom industrijom i njenim zahtjevima, Udruenje poslodavaca iz Travnika je u januaru 2007. godine postavilo opremu za proizvodnju izolacionih rola od vune. Partneri na projektu su bili amerika NVO CHF, Meunarodna finansijska korporacija (IFC) i Svjetska banka. Udruenje je obezbijedilo zgradu za smjetaj opreme i drugi partneri su donirali 148,000 KM. Prvobitno je planirana proizvodnja oko 6 tona rola i zaposlenje 6 radnika. Meutim, projekat je ubrzo nakon toga zatvoren zbog kvara na opremi.

3.3.6. Proizvodnja lanolinaLanolin, vuneni vosak, vunena masnoda ili mast ovijeg runa, je masna uta supstanca koju izluuju lojne lijezde ovaca. Lanolin se koristi u komercijalne svrhe kao sastavni dio mnogih proizvoda, od zatitnih premaza protiv hre do kozmetikih preparata i maziva. Meutim, niti jedna kompanija u bivoj Jugoslaviji nije proizvodila lanolin. 18

3.4.

Analiza kljunih prednosti i aktivnosti koje donose dodatnu vrijednost

3.4.1. Koritenje raspoloivih proizvodnih kapacitetaUslijed problema povezanog sa smanjenom potranjom na tritu i trenutnom ekonomskom recesijom, sva proizvodna preduzeda posluju na znaajno niem nivou od instaliranih kapaciteta. Firma Alteks iz Breze, koja se bavi proizvodnjom prediva, madraca, krevetnine, podnih prostirki i prekrivaa, posluje na nivou od jedne etvrtine instaliranih kapaciteta. Firma otkupljuje oko 210 tona masnog runa i pretae ga u 110 tona vunenog prediva i dodatnih 8 tona drugih proizvoda od vune. Alteks godinje izvozi oko 100 tona vune u Srbiju. Situacija je slina i u pogonu za preradu u Kalinoviku. Tamonji instalirani kapaciteti dovoljni su za pranje 120 tona vune godinje, dok je realno potraivanje za svega 50 tona. Kapaciteti za proizvodnju prediva su 30 tona, dok se proizvodi svega 1,5 do 2 tone godinje. Instalirani kapaciteti u Rogatici su dovoljni za pranje 120 tona vune godinje, dok je realna potranja za svega 10 tona. Iako su kapaciteti za proizvodnju prediva dovoljni za 30 tona godinje, predivo se uopde ne proizvodi. Stilla je smanjila svoju proizvodnju u zadnjih est mjeseci. Godinja potranja se krede oko 0,5 tona prediva, koje se zatim koristi za izradu tepiha i runo pletenih artikala visoke vrijednosti. Fabrika tepiha Fates ima zalihe neprodanih proizvoda. Stoga je smanjila proizvodnju na 70% od instaliranih kapaciteta. Fabrika otkupljuje 150 tona sirovog runa i pretae ga u 50 tona tepiha i jo 8 tona raznih proizvoda. Izvozi 15% od cjelokupne proizvodnje, to je gotovo 9 tona godinje. Vunovlaara u Milidima sa kapacitetom od preko 3 tone vlaane vune godinje smanjila je proizvodnju za 15% za vlaanu vunu, i promijenila je izradu finalnih proizvoda, kao to su deke, prekrivai, jakne. BHCrafts koristi 1,4 tone prediva od vune vede finode koje se pretae u proizvode visoke vrijednosti koji sadre najmanje 80% vune, i 0,12 tona grube vune. Prema podacima, i njihova proizvodnja je smanjena za preko 15%. SZR Milan Pilipovid otkupljuje 15 tona masnog runa i pretae ga u 6 tona prediva i 2 tone vlaane vune koja se potom koristi za izradu drugih proizvoda, kao to su madraci, deke i podne prostirke. Kompanija je smanjila svoju proizvodnju za 5% (vidi Dodatak 4).

3.4.2. Mogudnosti zapoljavanjaSadanji lanac vune ili preduzeda koja se bave preradom vune obezbjeuju 138 stalnih radnih mjesta, 4 radna mjesta na odreeno vrijeme i oko 500 poslova pod ugovorom. Od tog broja, 14 stalnih radnih mjesta na neodreeno vrijeme obezbjeuju dvije kompanije koje se bave preradom masnog runa u Brezi i Bugojnu. Svi zaposleni su mukarci. Direktor Vuna Prometa je izrazio potrebu za 5 novih radnika ako budu u stanju prikupiti preostalih 400 tona koje postoje u trinim kanalima. U sektoru prerade postoje 4 radna mjesta na odreeno vrijeme i to u 2 pogona za pranje, vlaenje i proizvodnju prediva u Kalinoviku u Rogatici. U Fabrici tepiha na Sokocu postoji 75 stalnih radnih 19

mjesta na neodreeno vrijeme za ene i 5 stalnih radnih mjesta na neodreeno vrijeme za mukarce. U Milidima postoje 2 radna mjesta na neodreeno vrijeme za ene i 1 radno mjesto na neodreeno vrijeme. Stilla iz Sarajeva zapoljava 6 ena. U BHCRAFTS-u ima 10 radnih mjesta na neodreeno vrijeme, 2 za mukarce i 8 za ene. Osim toga, BHCRAFTS nudi poslove pod ugovorom za preko 500 ena u raznim dijelovima BiH (vidi Dodatak 4). Prikupljanje masnog runa moe ponuditi nekoliko radnih mjesta, iako je to sezonski posao. Ovaj segment trita je slab i u nekim predjelima BiH i ne postoji. Prema procjenama, oko 400 tona vune se nalazi izvan lanca trita u BiH i u nekim istonim krajevima vuna nije prikupljanja ved nekoliko godina. Prikupljanje, sortiranje i pakiranje vune predstavlja segment trita koji prirodno pripada udruenjima farmera, zadrugama ili grupama farmera. U idealnim uvjetima veletrgovci bi eljeli predati organizaciju prikupljanja udruenjima farmera. Oni mogu uzeti dio dobiti za voenje tih poslova. Time se moe zaraditi 0,1 KM to 0,2 KM po kilogramu vune prikupljene za trgovce. Trgovci i jesu predloili takav scenario. Oni su spremni podrati uspostavljanje punktova za prikupljanje vune. Time bi se olakao rad na prikupljanju (vidi Dodatak 4). Sadanje procjene sektora prerade vune ukazuju na to da ovaj segment nije u stanju ponuditi nova radna mjesta. Sve kompanije biljee pad proizvodnje. Sektor finalnih proizvoda jedva izlazi nakraj sa jeftinom industrijom umjetnih vlakana. Ipak, primjer BHCRAFTS-a, koji kombinira snanu marketinku komponentu, prirodna svojstva vune, savren dizajn i kvalitet finalnih proizvoda, pokazuje da ovaj sektor enama moe ponuditi mogudnosti zapoljavanja. Direktorica BHCRAFTS-a je izjavila da su im potrebne dobre i produktivne pletilje i pozdravila je ideju proirenja poslovanja i na druge dijelove BiH. Udruenja ena iz cijele BiH trebaju biti povezane ili se prikljuiti Centru za transfer tradicionalnih vjetina izrade rukotvorina. Meutim, s obzirom da je izvozno orijentirano drutvo, BHCRAFTS ima vrlo striktna pravila i potranju u smislu rokova, kvaliteta i standarda svojih proizvoda. Direktorica ove firme je izjavila da imaju problema u pronalaenju ena koje bi mogle ispuniti zahtjeve ove vrste posla. Stoga trebaju organizirati obuku kako bi obuhvatili vedi broj pletilja u ovoj djelatnosti. Osim toga, BHCRAFTS ulazi na skandinavsko trite i bide mu potrebno vie obuenih ljudi kako bi zadovoljio potranju tamonjeg trita. S obzirom da je vuna prirodan i obnovljiv materijal, ona ima mnoge prednosti u odnosu na konkurente koji se bave izradom vjetakih vlakana. To je potrebno ispitati. Naprimjer, vuna upija zraenje iz kompjutera, televizora i drugih elektrinih aparata. Proizvodnja vunenih artikala koji bi se stavili pored tih aparata mogla bi biti ideja za nove proizvode od vune. Vrijedi pokuati ostvariti kontakt sa sve vedim sektorom informacionih tehnologija i pronadi partnera za realizaciju ove ideje. Udruivanje malih preduzeda, kao to su Vunovlaara u Milidima i SZR Prijedor ili BHCRAFTS, moglo bi uroditi nekim idejama. Direktor u Milidima je poeo s proizvodnjom odjede za novoroenad, igrajudi na kartu prirodnih svojstava, kao to su diljivost, dobra izolacija itd. Veze sa turizmom takoer mogu biti opcija. Vuna moe biti i organski proizvod. Postoji irok pokret u razvijenim zemljama koji popularizira prirodne organske proizvode. Ova veza bi mogla biti korisna. Marketing je kompleksna i skupa aktivnost. Meutim, strateki i dugoroni marketinki pristup kojim bi se kombinirali moderan dizajn, svojstva vune i kvalitet proizvoda, treba biti recept. Druge proizvodnje unutar sektora ovarstva, meutim, mogu sigurno stvoriti nove prihode i radna mjesta. Naprimjer, sektor proizvodnje ovijeg mlijeka i mlijenih proizvoda nije iskoriten na vedini 20

ovarskih farmi u BiH. Proizvodnja sira moe ponuditi nova radna mjesta lanovima porodice. Mua ovaca i proizvodnja sira je nova proizvodna linija koja zahtijeva otprilike 4 do 5 radnih sati dnevno na prosjenoj ovarskoj farmi od 100 ovaca. Proizvodnja komposta je nova proizvodnja koja se moe organizirati na ovarskoj farmi. To nije radno zahtjevna djelatnost, ne zahtijeva previe vremena, ali moe stvoriti dodatni prihod za farmere. Druga mogudnost se odnosi na organiziranje specijaliziranih farmi sa proizvodnju komposta i specijaliziranih vrsta komposta, to zahtijeva drugaiju tehnologiju.

3.4.3. Pregled inkrementalnog prihoda stvorenog za ruralna podruja i siromaneVuna predstavlja manje od 1% od bruto dohotka ovarske farme i ne moe biti znaajan izvor prihoda za farmere. Meutim, drugi segmenti ovarstva mogu biti znaajan izvor prihoda. Primjenom raznih finansijski pristupanih, jednostavnih i djelotvornih tehnika mogude je znatno povedati proizvodnju mesa. Pouzdane procjene ukazuju da se proizvodnja mesa u prosjenom stadu u BiH moe povedati za 30 do 40%. To bi podrazumijevalo poboljan obrazac ishrane ovaca, ciljano upravljanje stadima, odabir i posebne tehnike. Osim toga, ubrzani sistem janjenja s 3 janjenja u 2 godine umjesto 2 janjenja u 2 godine mogao bi dovesti do povedanja broja janjadi po sezoni janjenja za 50%. Proizvodnja mlijeka i mlijenih proizvoda moe biti drugi znaajan izvor prihoda. Stado od 100 ovaca moe dati oko 6000 l mlijeka u toku jedne sezone, od ega se moe napraviti 1500 kg sira. Cijena sira moe varirati od 10 do 14 KM. Saradnja izmeu Slow Food, italijanske fondacije za zatitu tradicionalne hrane, i Udruenja poljoprivrednih potroaa iz Nevesinja rezultirala je izvozom mjeinskog sira, jedinstvene vrste sira koja se proizvodi samo u hercegovakoj regiji. Cijena 1 kg tog sira prelazi 15 KM. Ovo pokazuje da ova proizvodnja ima izvozni potencijal. Cijena 1 tone prvoklasnog komposta ove godine je dostizala 800 KM. Za 1 tonu komposta potrebne su 2 tone gnoja.

3.4.4. Uticaj na okoliS obzirom da prikupljanje vune nije organizirano u mnogim dijelovima BiH, farmeri bacaju vunu u rijeke ili je pale na otvorenim mjestima. Organizirano prikupljanje vune bi rijeilo ovo pitanje. Vermikompost se koristi u organskoj proizvodnji sa odlinim rezultatima. Vermikompost je koristan za tlo na vie naina: on poboljava fiziku strukturu tla. Poboljava bioloka svojstva tla (obogadivanje mikro-organizama, dodatak biljnih hormona, kao to su auksini i giberelinska kiselina, i dodatak enzima, kao to su fosfati, celuloza itd.). Privlai zemljane crve koji kopaju rupe duboko u zemlji i ved su prisutni u tlu. Poboljava fiziku strukturu tla. Takoer poboljava i kapacitet zadravanja vode. Osim smanjenja primjene hemijskih gnojiva i pesticida koja je tetna po okoli, takoer je potvreno da je potreba za vodom njihovih biljaka bila daleko manja uz upotrebu verminkomposta zbog njegovog kapaciteta zadravanja vode. Neki rezultati su objavljeni u publikacijama na svim kontinentima. Crvi mogu pretvoriti gotovo svaki organski otpad u kompost. Stoga se moe koristiti u eliminaciji bio-otpada. 21

3.5.

Pregled komplementarnih proizvoda

3.5.1. Sakupljanje kompostaProces proizvodnje vermikomposta se naziva verm-kompostiranje. Vermi-kompostiranje je jednostavan biotehnoloki proces kompostiranja u kojem se koriste odreene vrste zemljanih crva za jaanje procesa konverzije otpada i za proizvodnju boljeg krajnjeg produkta. Vermi-kompostiranje se razlikuje od kompostiranja na nekoliko naina. Radi se o procesu koji koristi mikroorganizme i zemljane crve koji su aktivni na 1032C (ne ambijentalna temperatura, nego temperatura unutar gomile vlanog organskog materijala). Proces je bri od kompostiranja; s obzirom da materijal prolazi kroz crijeva zemljanih crva, deava se znaajna, ali jo uvijek nedovoljno shvadena transformacija, te je stoga rezultirajudi crvljivi izmet (crvljiva gnoj) bogat u smislu mikrobne aktivnosti i regulatora rasta biljaka i pojaan je takoer i sa atributima odbijanja tetoina. Ukratko, zemljani crvi, putem odreene vrste bioloke alhemije, u stanju sa transformirati gnoj i druge vrste organskog otpada u najbolje prirodno gnojivo. S obzirom da sadri nutrijente koji su rastvorljivi u vodi, vermikompost je odlino organsko gnojivo bogato nutrijentima, kao i kondicioner tla u irokoj upotrebi u organskom uzgoju. Vermikompost je koristan za tlo na vie naina: on poboljava fiziku strukturu tla. Poboljava bioloka svojstva tla (obogadivanje mikro-organizama, dodatak biljnih hormona, kao to su auksini i giberelinska kiselina, i dodatak enzima, kao to su fosfati, celuloza itd.). Privlai zemljane crve koji kopaju rupe duboko u zemlji, koji su ved prisutni u tlu. Poboljava fiziku strukturu tla. Takoer poboljava i kapacitet zadravanja vode Takoer je vaan i za rast bilja s obzirom da potie klijanje, rast bilja i prinos usjeva i takoer potie rast korijena i strukturu. Osim toga, u mnogim studijama je zabiljeen vii sadraj suhe tvari, proteina i biljnih karbohidrata, kao i bolji okus. Crvi mogu pretvoriti gotovo svaki organski otpad u kompost. Stoga se moe koristiti za eliminaciju bio-otpada. Stoga je na lokalnom nivou mogude otvoriti radna mjesta za radnike s niskim kvalifikacijama. Usljed niskih kapitalnih ulaganja i relativno jednostavnih tehnologija, vermi-kompostiranje se moe praktino koristiti u manje razvijenim poljoprivrednim podrujima. U svijetu vermi-kompostiranja osnovno pravilo je da jedna tona inputa donosi 0,5 tona komposta. Drugim rijeima, 50% mase se izgubi, uglavnom u vidu vlage ili CO2. Svakako, konana teina i volumen proizvoda varira s originalnim sirovinama, sredstvima za povedavanje volumena koja su koritena itd., ali je gore navedeno osnovno pravilo lak nain da se brzo izrauna rezulat (output). Ekonomija proizvodnje vermikomposta i njegova upotreba u poljoprivredi je dobro dokumentirana. Primjenjuje se u svakoj poljoprivrednoj proizvodnji. U svim studijama su zabiljeeni povedani prinosi i vedi kvalitet proizvoda. Takoer je zakljueno da je upotreba vermikomposta visoko profitabilna i da donosi vedi neto prihod korisnicima nego onima koji ga ne koriste. Osim to je smanjena primjena hemijskih gnojiva i pesticida koji su tetni po okoli, takoer je potvreno da su potrebe bilja za vodom bile puno manje kada se koristio vermikompost zbog njegovog kapaciteta zadravanja vlage. 22

Osim za proizvodnju komposta, crvi se mogu koristiti i u akvakulturi. Naime, viak crva koji imaju visoku reproduktivnu stopu moe se koristiti kao odlina proteinska komponenta hrane za ribe (to je uvijek najskuplja komponenta svake hrane za ivotinje). Jedna firma iz Sarajeva planira razviti i primjenjivati takvu tehnologiju na jednom ribnjaku u podruju Mostara. U nekim restoranima na hrvatskoj obali posluuju se crvi kao specijalitet po visokim cijenama po porciji. Proces proizvodnje komposta nije kompliciran, ali zahtijeva posebnu tehnologiju, znanje, dovoljno hrane za crve (gnoj i drugi organski otpad), neto vode i svijest da to moe biti nain da poljodjelsko gospodarstvo postane profitabilnije. Tehnologija vermi-kompostiranja nede ovdje biti elaborirana. Umjesto toga, spomenut demo ukratko ekonomiju produktivnosti i njene efekte na produktivnost i profitabilnost ovarstva u BiH. Kao to je vede reeno, proizvodnja vermikomposta je niska kapitalna investicija i relativno jednostavan tehnoloki postupak. Za jedan litar (1 kg crva) crva potrebna su 2 m2 prostora i jedna tona gnoja i drugog otpada za hranu koju de crvi pretvoriti u 0,5 tone vermikomposta. S obzirom da crvi imaju vrlo dobru reprodukcijsku stopu, jedan litar crva pod povoljnim uvjetima (dovoljno hrane, vode i ambijentalna temperatura preko 10 C) moe proizvesti jo dva litra u jednom proizvodnom ciklusu. Jedan proizvodni ciklus traje 12 mjeseci. Jedan kg crva kota oko 200 KM. Kompost se kupi jednom godinje, obino poetkom proljeda. Crvi mogu ivjeti do 15 godina. Prosjena komercijalna ovarska farma sa stotinu grla moe proizvesti oko 50 tona gnoja. Ta koliina se moe pretvoriti u 25 tona komposta. Dio komposta se mora ostaviti za crve kao stanite. Sadanja cijena jedne tone prvoklasnog komposta se krede od 600 do 800 KM. Dio komposta se moe koristiti za poljoprivrednu proizvodnju, dok se ostatak moe prodati na tritu. Vermikompost se moe lako organizirati na ovarskoj ili stonoj farmi. UDRDP je organizirao proizvodnju vermikomposta na 25 demonstracionih farmi 2009. godine u regiji Gornje Podrinje. Svaki farmer je dobio po 10 litara crva; savjetodavne usluge i monitoring su obavljeni na svakoj farmi. I proizvoai i veletrgovac (Sark iz Sarajeva) su izvijestili o otkupu prve tone komposta u martu ove godine. Trina potranja, prema izjavi direktora kompanije Sark iz Sarajeva, iznosila je 1000 tona prvoklasnog vermikomposta samo za izvoz. Znaajne koliine komposta se mogu prodati u BiH, posebno za plasteniku proizvodnju i proizvodnju voda.

3.5.2. Sakupljanje mlijeka i proizvodnja siraIako ovce proizvode daleko manju koliinu sira od krava, oviji sir je bogatiji masnodama, suhim tvarima i mineralima. Ovije mlijeko je visoko hranljivo i bogatije vitamonim A, B i E, kalcijumom, fosforom, kalijumom i magnezijumom nego kravlje mlijeko. Sadri vedi dio kratko i srednje lananih masnih kiselina, koje imaju prepoznate zdravstvene prednosti. Naprimjer, kratko lanane masne kiseline imaju mali uticaj na holesterol kod ljudi i ine mlijeko lake probavljivim. Hemijski sastav ovijeg mlijeka ga ini idealnim za proces pravljenja sira. 23

Tabela 3 Hemijski sastav ovijeg i kravljeg mlijeka (orevid ) Sadraj (%) Voda vrste tvari Masnode Ukupno proteina Kazein Mlijeni albumin globulin Laktoza Pepeo Ovce 81.50 18.50 7.20 5.70 4.50 0.98 4.30 0.90 Krave 87.25 12.75 3.80 3.50 2.80 0.60 4.80 0.65

i

mlijeni

Podaci britanskog udruenja za ovije mljekarstvo (British Sheep Dairying Association) pokazuju da iako neobrano ovije mlijeko ima vie masnog sadraja nego kravlje mlijeko (6,7 do 2,5 posto), riboflavin B2 iznosi od 4,3mg/l do 2,2mg/l, tiamin od 1,2mg/l do 0,5mg/l, niacin B1 od 5,4mg/l do 1,0mg/l, pantotenska kiselina od 5,3mg/l do 3,4mg/l, B6 od 0,7mg/l do 0,5mg/l, B12 od 0,09mg/l do 0,03mg/l i biotin od 5,0mg/l do 1,7mg/l. Sadraj folata u oba mlijeka iznosi 0,5mg/l. Sadraj kalcijuma u ovijem mlijeku se krede od 162 do 259mg/100g u poreenju sa 110mg/100g u kravljem mlijeku. Nivoi fosfora, natrijuma, magnezijuma, cinka i eljeza su takoer vii. Prosjean sastav ovijeg, kozijeg, kravljeg i humanog mlijeka je sveobuhvatno dokumentiran i uporeen sa nutritivnom vrijednodu humanog mlijeka i sa preporuenim dnevnim dozama u ljudskoj ishrani. Detaljno su razmotreni jedinstvena obogadenost kratko i srednje lananim masnim kiselinama ovijeg mlijeka, ovijeg sira, ovijeg putera (do sada komercijalno uveliko zanemaren) i njihove posebne vrijednosti po ljudsko zdravlje i lijeenje mnogih bolesti. Ovo moe dovesti do razvoja ovijeg mljekarstva paralelno s kravljim mljekarstvom kao jedinstvene i opravdane proizvodne nie na tritu, uz znatan potencijal rasta. Iako se u savremenoj kulturi ne konzumira naveliko, ovije mlijeko se uobiajeno koristi za proizvodnju fermentiranih mlijenih proizvoda. Dobro poznati sirevi od ovijeg mlijeka su grki Feta sir, francuski Roguefort, panski Manchego, Pecorino Romano (italijanska rije za ovcu je pecore) i italijanska Ricotta. Nai sirevi su travniki, koji se pravi od ovijeg mlijeka, livanjski sa 80% ovijeg i 20% kravljeg mlijeka , Mjeinski sir (mjeina se pravi od janjede koe u koju se sir pakira) koji se pravi od ovijeg mlijeka ili mjeavine kravljeg mlijeka sa raznim udjelima u razliitim krajevima BiH. Ovaj sir se proizvodi u Hercegovini. Jogurti, posebno neki oblici vrstog jogurta, mogu se napraviti i od ovijeg mlijeka. Tehnologija gore spomenutih sireva nede biti razmatrana u ovoj Studiji. Umjesto toga, nastavljamo s opisom ekonomije prerade mlijeka i njegovih efekata na produktivnost i profitabilnost ovarstva u BiH. Opis u daljem tekstu je fokusiran na travniki sir. Kapacitet proizvodnje mlijeka domade pramenke varira od 40 do 110 litara mlijeka u periodu laktacije od 5 do 6 mjeseci po ovci. Jedna tredina proizvedenog mlijeka odlazi na prehranu janjadi. Meutim, proizvodnja mlijeka kao ekonomska znaajka ima nisku heritabilnost (nasljednost). To znai da je ova 24

znaajka pod jakim uticajem negenetskih faktora, kao to su prehrana, dob, faza laktacije, upravljanje stadom itd. Drugim rijeima, koliina mlijeka, to jeste, produktivnost moe se povedati poboljanjem obrazaca prehrane, boljim smjetajem itd. Randman, ili koliina sira koja se proizvede iz 100 l mlijeka, ovisi o nekoliko faktora. Najvaniji meu drugim faktorima su faza laktacije koja ima snane efekte na sadraj suhe tvari u mlijeku. Prema profesorici Dozetu, randman ovog sira proizvedenog u julu iznosio je 30,3% (ili 3,3 l mlijeka za jedan kg sira), u septembru 41,6% (2,4 l mlijeka za 1 kg sira). Takoer, profesor Dozet, prilikom pregleda randmana vlaidkog sira, utvrdio je da randman varira od 27,60% u martu do 38,15% u septembru. Meutim, moe se zakljuiti da u prosjeku 100 l mlijeka moe dati 25 kg sira. Proizvodnja sira zahtijeva tehnologiju, znanje, opremu, i iznad svega, svijest proizvoaa da to moe biti dodatna proizvodna linija u njihovoj proizvodnji, koja moe u znatnoj mjeri povedati profitabilnost i produktivnost njihove farme. Takoer moe osigurati i dodatna radna mjesta za lanove porodica farmera ili njihove susjede. Proizvodnja sira zahtijeva ulaganja. Objekti za proizvodnju sira i relevantna oprema, svakako, ovise o vrsti sira, predvienom kapacitetu, nainu na koji de se mlijeko sakupljati. Meutim, na dananjem tritu postoji certificirana i cjenovnoi pristupana oprema za proizvodnju sira. Cijena tako specijalizirane opreme kapaciteta 200 do 500 l mlijeka/po smjeni i vie krede se od 25 000 KM do 40 000 KM. To obuhvata kompletnu opremu potrebnu za preradu. Tu ne spadaju graevinski trokovi, s tim da se spomenuta oprema moe smjestiti u objekat povrine ne vede od 40 m2. Imajudi na umu gore spomenute injenice, moe se zakljuiti da proizvodnja sira moe generirati dodatni prihod u znatnom iznosu za ovare. To moe biti profitabilna proizvodna grana u sektoru ovarstva. Realne procjene u primjeru proizvodnje vlaidkog sira pokazuju da prosjeno stado od 100 ovaca moe proizvesti koliinu mlijeka dovoljnu za 1500 kg specijalnog sira, koji se prodaje na domadim i stranim tritima. Veleprodajna cijena 1 kg zrelog sira se krede izmeu 10 i 12 KM. U ovom sluaju to bi znailo da farma godinje moe zaraditi od 16 000 do 20 000 KM ili vie, ovisno o cijeni. Vedina farmera zanemaruje ovu injenicu. Saradnja izmeu Slow Food, italijanske fondacije za zatitu tradicionalne hrane, i Udruenja poljoprivrednih proizvoaa iz Nevesinja rezultirala je izvozom mjeinskog sira, jedinstvene vrste sira koja se proizvodi samo u hercegovakoj regiji. Cijena 1 kg ovog sira prelazi 15 KM. Ovo pokazuje da ova proizvodnja ima izvozni potencijal. Ovije mljekarstvo i proizvodnja sira se mogu razvijati kao jedinstvena i opravdana proizvodna nia sa znaajnim potencijalom rasta. Marketing sira i drugih vrsta proizvoda od ovijeg mlijeka zahtijeva i posebnu strategiju. Primjer proizvodnje vlaidkog sira, sa pet ili est specijaliziranih zadruga prije rata, pokazuje potrebu za stvaranjem slinih poslovnih veza i u drugim dijelovima BiH. Ovo je takoer vano za bilo koji aspekt ovarstva, a ne samo za ovije mljekarstvo. Time bi se osigurala bolja trina pozicija za proizvoae, to bi im dalo bolji uvid u trinu potranju, zahtjeve, standarde i zahtjeve u pogledu kvaliteta njihovih proizvoda, te na kraju, povedalo bi njihove prihode. Mora se napomenuti vanost ekspertize i tehnikog znanja specijaliziranih institucija, kao to su fakulteti, razvojne agencije, savjetodavne slube. Bez njihovog ueda i pravilne strategije, ak i sluaj vlaidkog sira s dokumentiranom tradicijom od preko 150 godina, ne bi bio uspjena pria. ezdesetih i sedamdesetih godina prolog vijeka je osoblje Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, predvoeno prof. Natalijom Dozet, preduzelo sveobuhvatno istraivanje kako bi prouili 25

tehnologiju izrade ovog sira. To je rezultiralo standardiziranom proizvodnjom, vedim kvalitetom, boljim pakiranjem, boljim marketingom, razvojem distributivne mree i na kraju vedom profitabilnodu farmi. Proizvoai su obueni u svim aspektima proizvodnje sira. Rezultati istraivanja su objavljeni. To je znaajan period ovarske proizvodnje u tom dijelu BiH. To takoer dokazuje da primarna proizvodnja ima potrebu za preraivakom industrijom (proizvodi s dodatnom vrijednodu) kako bi razvila svoj puni kapacitet. Generalno, sektor ovijeg mljekarstva je u ogromnoj mjeri neiskoriten i zanemaren. Osim vlaidke regije i nekih podruja oko Livna i drugdje u Hercegovini, proizvodnja sira je rijetka. U podruju Gornjeg Podrinja, sa preko 700 proizvodjaca u 6 opdina, niti jedan farmer ne proizvodi sir. UDRDP slubenik za savjetodavne usluge je poeo populizirati proizvodnju sira pruajudi osnovnu obuku. To je rezultiralo povedanim interesovanjem farmera za ovu vrstu proizvodnje. Ona se treba popularizirati meu proizvoaima i potrebno je predstaviti finansijske beneficije. Mnogi farmeri sa kojima je obavljen intervju kau da bi mua znaila dodatnu radnu obavezu. To je, naravno, istina. Takoer je istina da se radi o profitabilnom poslu koji stvara dodatni prihod, nudi mogudnosti zapoljavanja i takoer povedava profitabilnost. Dvije obuene osobe mogu pomusti 200 ovaca za 40 minuta. Postoji maina za muu koja je posebno konstruirana za muu ovaca. Ovce se trebaju naviknuti na muu ili upotrebu maine. To je mogude. Kada su ivotinje istrenirane, mua ide bez problema. Postoje razliite vrste kaveza za muu ovaca. Farmeri se takoer trebaju savjetovati da ivotnje slijede odreene obrasce ponaanja, to se moe iskoristiti u operacijama mue ovaca. Naprimjer, hranjenje ovaca itaricama ili koncentratima ili dodavanje minerala u izmuzite u toku mue moe olakati ovu operaciju, pritom oputajudi ivotinje i inedi ovu operaciju za njih ugodnijom. Proizvodnja sira se moe organizirati na pojedinanim farmama koristedi samo mlijeko sa date farme. Drugi nain je da jedan specijalizirani farmer sakuplja mlijeko sa susjednih farmi i da ga prerauje. Dobit se u tom sluaju dijeli meu svim partnerima.

3.5.3. Proizvodnja ovijeg mesaNajvedi dio svjeeg mesa se konzumira kao janjede meso (janjetina). Prema nekim procjenama, preko 60% janjetine u BiH se koristi za raanj. Meso zrelih ovaca se obino koristi u preraivakoj industriji kao sueno, dimljeno i konzervirano meso. Tabela 4. Procjean hemijski sastav svjeeg mesa (Krajinovid) Komponenta % Voda 63 Proteini 18.5 Masnode 16 Pepeo 0.9

Ovije meso je visoko vrijedan nutritivni proizvod, bogat izvor visoko kvalitetnog proteina i vrlo bogat izvor kompleksa vitamina B. Ima odlina prehrambena svojstva i njegova probavljivost se krede od 85 do 90%.

26

Tabela 5. Udio miida, masnog tkiva i kostiju u ovijem truplu (Krajinovid) Tkivo % Miidi 60 -70 Masno tkivo 5-25 Kosti 15-25

Gore navedeni udjeli zavise o dobi, pasmini, spolu, tjelesnom statusu, obrascu prehrane itd. Neki faktori koji se procjenjuju prilikom odreivanja kvaliteta ovijeg mesa za jelo su: intenzitet, miris, mekoda, ukus i aroma. Prehrana ivotinje uveliko utie na ukus njenog mesa. Zbog obrasca prehrane u BiH, ovce se uglavnom uvaju na planinskim panjacima i u krakim predjelima, a zimi se hrane sijenom. Ovije meso u BIH ima poseban okus koji potroai prepoznaju i vole. Stope janjenja su prema procjenama oko 90%, to znai da stotinu ovaca daje devedeset janjadi. Potencijal za ovu znaajku se krede izmeu 110 i 130%, ovisno o sorti pramenke. Indeks odgojene janjadi se procjenjuje na oko 80%, to znai da stotinu ovaca odgoji osamdeset ovaca. To su reproduktivne znaajke i kao takve nalaze se pod jakim uticajem negenetskog faktora. Tako loe performanse se odnose na slabe prakse ishrane i smjetaja, to rezultira niskim prinosom i mlijeka i mesa. Ovo se moe znatno promijeniti kroz poboljanju ishranu, uvodedi vie proteina u porcije, redovno davajudi minerale itd.. Postoje jeftine i finansijski pristupane tehnike kojima je mogude povedati proizvodnju mesa po ovci. Ulaganje u poboljanu ishranu u specifinim fazama proizvodnje (flushing metoda) de se isplatiti i proizvoai ne bi smjeli na ovo gledati kao na nepotreban troak, nego kao na investiviju sa visokim povratom. Indukcija i sinhronizacija estrualnog ciklusa se moe koristiti u ubrzanom sistemu janjenja i tako dobiti 3 janjenja u 2 godine. Prema nekim procjenama, potencijal proizvodnje mesa je uveliko neiskoriten i postojedi potencijali i nivo proizvodnje se mogu povedati za preko 40%. Tim za poljoprivredu UDRDP-a koji je radio u est opdina i pruao savjetodavne usluge za 86 ovara orijentiranih samo na proizvodnju mesa, primjenjivao je razne tehnike u cilju povedanja produktivnosti i profitabilnosti. Rezultati su pokazali da je bruto dohodak povedan izmeu 18% i 42% na postojedem nivou proizvodnje (veliina stada je ostala nepromijenjena). Ova varijacija je ovisila o prirodi intervencije i metodama koje su koritene na raznim farmama. Ovo dokazuje da postoje velike rezerve unutar ovog sektora koje se mogu iskoristiti. Janjad se kolje u dobi od tri do est mjeseci, kada tee izmeu 25 i 40 kg ili vie od toga. Ovisi o regiji zemlje (naprimjer, potroai u zapadnoj Hercegovini vie vole laganiju janjad teine od 25 do 30 kg ive vage u rano proljede). Proizvodnja mesa se krede oko 45% teine trupla odraslih i 50% za janjad nakon randmana. Potronja ovijeg mesa u BIH dostie svoj vrhunac u vrijeme vjerskih praznika: Boida, Uskrsa i Bajrama i Nove godine i cijene su najvie u vrijeme tih praznika. Dostie 6 KM, a pada na 4,5 do 5 KM u preostalom dijelu godine. Period od februara do maja je u osnovi period kada je snabdijevanje na najniem nivou i cijene ive vage mogu dostidi do 8 i 9 KM. Farmeri ne koriste ovu priliku. Razne tehnike upravljanja stadom omogudavaju farmerima da imaju janjad komercijalne teine u to doba godine. Priroda i struktura proizvodnje ovaca ima znaajan uticaj na marketinki obrazac ove industrije. Kao i svaka druga proizvodnja stoke, proizvodnja ovaca se sastoji od nekoliko operacija koje

27

podrazumijevaju priplod, odgoj janjadi i njihovu prehranu do trine teine. Obino, sve te operacije se obavljaju na jednoj farmi, to ini trine lance relativno kratkim. Osim toga, postoji dovoljno klaonikih kapaciteta u BiH u svim regijama u kojima dominira ovarstvo. Meutim, jae veze meu ta dva segmenta nedostaju. Organizacija proizvoaa ovaca kroz udruenja uzgajivaa ovaca ili zadruga jo nije prepoznata meu farmerima kao nain na koji se moe osnaiti pregovaraka pozicija na tritu. Obino na tritu nastupaju pojedinano. esto se deava da farmeri ne razumiju zahtjeve trita. Njihova janjad varira prema dobi teini, postotku randmana itd. dok trite zahtijeva vie jedinstvenosti, odreenu ivu vagu u odreenom periodu godine u odreenim regijama. Stoga proizvoai dobivaju nie cijene. Iako su farmeri svjesni fluktuacije cijena u toku cijele godine uslijed nesklada izmeu ponude i potranje, oni ne koriste mogudnost proizvodnje vie janjadi kada je ponuda niska niti mogudnost vede zarade. Svega mali broj individualnih proizvoaa je uspjelo osigurati trinu poziciju i prodati svoju janjad kada su je eljeli prodati po povoljnoj cijeni. Razlog je taj to razumiju injenicu da trebaju pratiti trite i prilagoavati se trinim zahtjevima. Razvoj industrije ovarstva nije ogranieno potranjom. Uvezeno ovije meso ne moe konkurirati po kvaliteti s mesom proizvedenim u BiH. Industrija ovarstva predstavlja najvaniji model za efikasnu dodjelu resursa, posebno planinskih panjaka, i moe postati sredstvo koje de privudi ljude u dijelovima BiH sa niskom gustodom naseljenosti. Meutim, potronja ovijeg mesa daleko zaostaje za potronjom mesa drugih ivotinja i krede se tek neto iznad 2 kg po glavi stanovnika (izvor: Agencija za statistiku BiH).

3.6.

Ukljuenost mukaraca i ena u predloenom projektu

Striu ovaca mogu obavljati i ene i mukarci. Rad u preraivakim pogonima, kao to su pranje, vlaenje i predenje, obavljaju ene. Proizvodnja sira je druga djelatnost u kojoj dominiraju ene. Sve druge poslove koji se odnose na implementaciju projekta mogu obavljati i ene i mukarci.

3.7.

Potreba za obukom i praktina podrka

Da bi se zadovoljili zahtjevi trita vune, farmeri trebaju savjete u pogledu spreavanja oneidenja runa, tehnike strie, vezanja vune u snopove i stavljanje u bale. Da bi se ojaao segment ponude vune, bilo bi potrebno sakupljati vunu na organiziran nain. Farmeri trebaju biti informirani o kampanji strie vune. Udruenja i zadruge trebaju preuzeti funkciju organiziranja informativnih kampanja i sakupljanja vune. Ako nema udruenja ni zadruga, to se moe organizirati preko grupa farmera. Funkcija grupe je da ponudi vedu koliinu vune i da osigura da vuna ispunjava trine zahtjeve (da nema previe prljavtine, da je pravilno ostrigana i umotana). Takoer, jedna od opcija je da se organizira stria na jednom javnom mjestu ili na oglednoj farmi za vie proizvoaa iz jedne grupe. Mjesto strie takoer moe biti i sabirni centar s potrebnom infrastrukturom, kao to je ograda za ovce ili platforme za striu ili se jednostavno moe organizirati u tali u kojoj ima dovoljno prostora, svjetla i ventilacija. Svaki farmer moe strigati svoje stado ovaca ili jedan obueni farmer moe strigati sva druga stada i za to dobiti naknadu. 28

S obzirom da je vuna kabasta, sabirni centar treba imati dovoljno prostora za nekoliko tona vune. Sabirni centri trebaju biti opremljena vagama i potrebno je da imaju omoguden pristup vozilima. Sva udruenja, zadruge i grupe farmera de dobiti imena i kontakt detalje trgovaca vunom i obratno. Prve sastanke bi mogao organizirati UNDP i biti im domadin. Sektor rukotvorina moe ponuditi bolje mogudnosti zapoljavanja ena. Da bi se ukljuio vedi broj ena u izradu rukotvorina, potrebno je povezati udruenja ena iz cijele zemlje sa BHCRAFTS-om. On je spreman ponuditi obuku enama koje su zainteresirane za ovu vrstu posla. Ranije je opisano da se istraivanjem proizvodnje ovijeg mlijeka i mlijenih proizvoda, povedanjem proizvodnje mesa i vermi komposta moe znatno povedati produktivnost i profitabilnost ovijih farmi. Potrebno je utvrditi program obuke za svaku aktivnost. Savjetodavne slube s tim u vezi su najdjelotvorniji nain provoenja tih aktivnosti.

3.8.

Analiza kapaciteta tehnikih i finansijskih resursa

Velika vedina vune se otkupljuje i prodaje kao masno runo. Sakupljanje vune je najslabija karika u lancu vune ili uopde ne postoji. Organiziranje sabirnih centara ne zahtijeva velike investicije. Postojeda infrastruktura udruenja, zadruga ili vedih farmi bi se mogla iskoristiti ili bi se demonstracione farme mogle uspostaviti preko UNDP projekata. Sabirni centri trebaju imati prostor za smjetaj i uvanje vune do predaje. Sabirni centri moraju imati pristup za kamione. Jedno od rjeenja moglo bi biti postojanje jednog centra za striu i sakupljanje vune na javnom mjestu gdje bi farmeri mogli dovesti stada na striu i vunu odmah nakon stre predati. Farmerima bi se mogle obezbijediti maine za striu i mogli bi biti obueni u odgovarajudoj tehnici strie. Trgovci vunom su zainteresirani da podre organiziranje aktivnosti u sabirnim centrima. Oni mogu savjetovati farmere i one koji organiziraju sakupljanje oko trinih zahtjeva u smislu kvaliteta runa. Trgovcima trebaju balirke za kompresiju vune i pripremu za transport i viljukar za utovar bala vune. Time bi se ubrzale operacije i zaposlilo vie ljudi tokom sezone strie. Informacije o aktivnostima na sakupljanju vune se mogu prosljeivati preko MZ vijeda, udruenja zadruga i grupa farmera. Organiziranje i logistika prvih sastanaka izmeu trgovaca vunom, farmera, udruenja i zadruga bi moglo biti korisna aktivnost. Procjene trokova Maina za striu kota od 900 KM (za 100 do 200 ovaca dnevno) do 1500 i 1900 KM za striu preko 500 ovaca dnevno. Cijene mogu biti nie ako se istovremeno narui vie maina. Jedna balirka kota 30 000 KM, a viljukar od 25000 do 30 000 KM. Raspodjela trokova obuke u iznosu od 100 KM po jednom danu obuke za lokalne trenere. Drugi segmenti trita vune zahtijevaju drugaiji pristup. Komplementarni segmenti lanca vune imaju slabe ili nepostojede veze. Proizvoai finalnih proizvoda, kao to su Stilla i BHCRAFTS posebno, u potrazi su za predivom od vune vede finode. SZR Milan Pilipovid ili Fabrike tepiha na Sokocu proizvode ovu vrstu prediva, ali ne znaju da Still ili BHCRAFT postoje. Ove veze bi se trebale ojaati. SZR Milan Pilipovid ima problema u pronalaenju dovoljne koliine finije vune. Njemu su potrebne adrese 29

proizvoaa iz romanijske regije, farmi iz Han Pijeska i Rogatice na kojima se uzgaja ova vrsta ovce. Fabrika tepiha koja proizvodi odline vunene artikle treba istraiti strano trite, ali ne shvata da marketing mora biti snaan element poslovanja koji moe dodati vrijednost finalnom proizvodu. Sigurno da moe dobiti neke dragocjene savjete od direktorice BHCRAFTS-a. Direktor pogona u Milidima bre ui u potrazi za savjetima od iskusnih kolega. Bio bi presretan da se sastane sa radnicama BHCRAFTS-a ili s nekim iz fabrike na Sokocu ili iz umjetnike radionice Still-a. Pogon za preradu u Kalinoviku i Alteks iz Breze trebaju prilagoditi tehnologiju da bi proizvodili tanje i manje zamreno predivo. Procjena trokova Sektor izrade rukotvorina moe donekle ponuditi mogudnosti zapoljavanja ena. Da bi se ukljuilo vie ena u proizvodnju, potrebno je obuiti one ene koje su zainteresirane za ovu djelatnost. BHCRAFTS i njegovo tehniko osoblje mogu ponuditi ovu vrstu obuke, odabrati odgovarajude kandidatkinje i ponuditi im ugovore. Ta dvadesetosatna obuka kota 12,000 KM za grupu od 20 ena. Procjena trokova Proizvodnja sira zahtijeva ulaganja. Objekti za proizvodnju sira i relevantna oprema ovise o vrsti sira, kapacitetu, nainu na koji de se mlijeko skupljati. Meutim, na dananjem tritu postoji certificirana i finansijski pristupana oprema za proizvodnju sira. Cijena takve specijalizirane opreme kapaciteta od 200 do 500 l mlijeka/po smjeni kree se od 25,000 KM do 40,000 KM. Taj iznos obuhvata kompletnu opremu koja je potrebna za preradu. Ne obuhvata trokove gradnje, s tim da bi spomenuta oprema mogla biti smjetena u objektu povrine do 40 m2. Povedanje prinosa mesa po grlu i cjelokupna proizvodnja mesa u stadu pitanje je tehnika upravljanja stadom, kao to su flushing metoda, indukcija i sinhronizacija estrusa, odabir itd. U tu svrhu se razvijaju specifine, finansijski pristupane i jednostavne tehnike. Naprimjer, cijena sinhronizacije i indukcije estrusa kota oko 15 KM po ovci plus trokovi hrane koji ne prelaze 20 KM po ovci. Ova metoda se koristi u ubrzanom sistemu janjenja, to jeste, 3 janjenja u 2 godine. Time se moe povedati broj janjadi za 50% u jednoj proizvodnoj godini, u poreenju sa konvencijalnoj metodi. Vermi-kompost je aktivnost niskih ulaganja. Farma sa 100 ovaca treba 10 litara crva, koji kotaju 2000 KM.

30

4. Zakljuci1. Postoji 5 segmenata trita vune u BiH. Proizvodnja, prikupljanje, veleprodaja, prerada i proizvodnja finalnih proizvoda. 2. Trite vune je uveliko fragmentirano i neureeno trite. Ne postoji organizirano sakupljanje vune, koje predstavlja neophodan dio lanca trita vune. Velike koliine sirove vune nalaze se izvan trinih kanala. To je kljuni problem koji su prepoznali farmeri i veletrgovci. 3. Preko 77% vune je najnieg kvaliteta (finoda od 38 m do 40 m) i ne ispunjava zahtjeve tekstilne industrije. Najvedi dio te vune se izvozi u Tursku kao masna vuna. 4. Prihodi od vune ine manje od 1% bruto dohotka ovara. 5. Sadanja ponuda masne vune je nia od potranje. Organizirano trite vune bi dovelo do vedih cijena masne vune. 6. Najvedi dio vune ne ispunjava osnovne zahtjeve (puno prljavtine, ika). Time se povedava postotak randmana i dodatno smanjuje ionako nisku cijenu vune. 7. Veletrgovci pokazuju interesovanje za pruanje podrke grupama i udruenjima farmera i zadrugama u organiziranju prikupljanja vune. Time bi se stvorio odreeni prihod za farmere, udruenja i zadruge i olakale bi se operacije za veletrgovce. 8. Svega oko 23% domade vune (28 m do 32 m) je vuna vede finode i koristi se u industrijske svrhe. 9. Veze unutar sektora prerade vune i njegovih komplementarnih segmenata su slabe. Kompanije iz ovog sektora trebaju ispuniti i definirati specifine potrebe svakog uesnika i usuglasiti nain na koji de jedni drugima pomagati u korist svih. 10. Kvalitet prediva koje se proizvodi u BiH ne ispunjava standard i zahtjeve male privrede fokusirane na izradu rukotvorina. To se moe poboljati unutar postojede tehnologije pogona za preradu. 11. Mala privreda ima potencijal da otvori nekoliko radnih mjesta za ene. Postoje dobri primjeri dobro organizirane proizvodnje runih radova, orijentirane na izvoz koji to potvruju. 12. Proizvodnja mesa, sektor ovijeg mljekarstva i proizvodnja komposta su uveliko neiskoriteni. Proizvoai se trebaju poticati i obuiti da koriste ove resurse. Ove proizvodne linije mogu generirati nove prihode i radna mjesta u sektoru ovarstva. 13. Nedostatak organizacije, slabi marketinki segmenti, slaba veza sa preraivakom industrijom i drugim komplementarnim industrijama ogranienja su koja, izmeu ostalog, imaju vrlo negativan uticaj na sektor poljoprivredne primarne proizvodnje. 31

5. Preporuke1. Organizirano prikupljanje vune, kao i osnaeni trini kanali rijeili bi haotino stanje na tritu vune u BiH. 2. Sakupljanje bi trebalo biti posao grupa farmera, udruenja i zadruga. Njima bi se trebali dostaviti spiskovi sa kontakt detaljima trgovaca vunom. Prvi sastanci bi se mogli organizirati. Dnevni red sastanka treba biti predloen i dostavljen uesnicima te auriran prema njihovim sugestijama. Aurirani dnevni red de se opet dostaviti svim uesnicima prije odravanja sastanka. Svi uesnici trebaju pripremiti i na sastanak dodi sa konkretnim prijedlozima i rjeenjima. Rjeenja nisu skupa. Po identificiranju potranje trita, udruenja farmera i zadruge ili vede farme trebaju obavijestiti farmere o mogudnosti prodaje vune i objasniti im zahtjeve trita u smislu sortiranja, umotavanja i pakiranja. Dinamika prikupljanja se treba zajedniki planirati i usuglasiti. 3. Postojeda infrastruktura udruenja, zadruga ili grupa farmera (svugdje gdje postoje) treba se koristiti kao sabirni centri. Obino su u vlasnitvu nekoliko prostorija koje su adekvatne za tu namjenu. 4. Vuna je kabast materijal koji zauzima puno prostora. Imajudi na umu visoke trokove transporta i sve vede cijene goriva, potrebno je razmotriti mogudnost obezbjeenja balirki za kompresiju vune, kako bi se lake transportovala. Ovim bi se smanjili trokovi transporta. 5. Udruenja, zadruge trebaju imati udio u profitu kao naknadu za organiziranje sakupljanja vune. Veletrgovci kao najvedi trgovci na tritu, spremni su dijeliti dobit. 6. Cjelokupno poboljanje finode vune pramenke pitanje je stratekog planiranja i dravnog uzgojnog programa. Povezan je sa ukrtanjem sa drugim pasminama finije vune i promjenom strukture genoma domade populacije ovaca. Efekti ovog programa su u prolosti uveliko dovoeni u pitanje. 7. Poto se dogaa da se vuna baca u rijeke ili da se spaljuje na otvorenim poljima (stvarajudi grozan smrad), to moe predstavljati problem za okoli. Stoga je potrebno ukljuiti nadlene organe u rjeavanje problema trita vune. Naprimjer, ministarstva, prilikom dodjele subvencija ovarima, mogu od farmera traiti potvrdu da je sva proizvedena vuna prodana registriranim veletrgovcima ili na neki drugi nain stavljena na legalno trite kako bi se izbjeglo bacanje vune i time stvaranje ekolokog problema. 8. Vano je ojaati veze izmeu trinog segmenta preraivaa. Potrebno je organizirati sastanke izmeu proizvoaa prediva i firmi koje proizvode rukotvorine. Potrebno je distribuirati spisak svih potencijalnih partnera u tom trinom kanalu. Prvi sastanci bi se mogli organizirati. Potrebno je predloiti dnevni red sastanka i prijedlog dostaviti svim uesnicima, te nakon toga dnevni red aurirati prema sugestijama uesnika. Aurirani dnevni red de se dostaviti svim uesnicima prije sastanka. Svi uesnici se trebaju pripremiti za sastanak i na njega dodi sa konkretnim prijedlozima i rjeenjima. Potrebno je donijeti i predstaviti uzorke prediva i finalnih proizvoda. Proizvoai prediva trebaju uskladiti svoju opremu kako bi proizveli to je vie mogude prediva za proizvode dodane vrijednosti. 32

9. Rjeavanje problema trita vune treba biti dio ire strategije iji je cilj poboljanje ovarstva. Stoga je potrebno izraditi sveobuhvatan plan koji de ponuditi dragocjena rjeenja za ovaj sektor. Ogromne, neiskoritene rezerve lee u mljekarstvu i proizvodnji mesa i komposta. 10. Jedan paket intervencija bi se fokusirao na farmere pojedinano. Najefikasniji nain je da se pruaju savjetodavne usluge na farmi. To bi dovelo do poboljanih poslovnih performansi, optimizirane postojede proizvodnje, uvoenja novih proizvodnih linija, poboljanje produktivnosti i vede zarade. Bilo bi potrebno izraditi detaljan plan i program obuke za cijeli sektor, kao i za svaki segment proizvodnje posebno. 11. Drugi paket intervencija bi bio strateke prirode. To bi podrazumijevalo diversifikaciju primarne proizvodnje kao to su komercijalni uzgajivai, reproduktivni centri i demonstracione farme, specijalizirane mljekarske farme i farme za proizvodnju mesa. Osim toga, bilo bi potrebno raditi na osnivanju zadruga, opdih i specijaliziranih udruenja, udruenja uzgajivaa, udruenja mljekara, zajednike djelatnosti ili marketinkih zadruga. 12. Imajudi na umu da je marketing slaba komponenta svake poljoprivredne djelatnosti u Bosni i Hercegovini, postoji potreba da se podri sektor poljoprivredne proizvodnje u ovom segmentu. Veze sa sektorom prehrambene industrije mora biti ojaan. U Bosni i Hercegovini postoji obilje poljoprivrednih proizvoda najvieg kvaliteta. ak su mnogi proizvodi primarne proizvod