PSIHOLOGIJA LI_NOSTI+naslovnica.pdf

8/20/2019 PSIHOLOGIJA LI_NOSTI+naslovnica.pdf

1/327


2/327


3/327

SELMAN REPIŠTI

PSIHOLOGIJA LIČNOSTI

TEORIJA I EMPIRIJA

Podgorica, 2015


4/327

Selman Repišti Psihologija ličnosti: Teorija i empirija

Izdavač: Autorsko izdanjee-mail: [email protected]

Mjesto izdanja:Podgorica

Lektor i korektor:

Ilda Imamović

Idejno rješenje korice: Selman Repišti

Prijelom i dizajn knjige:Selman Repišti

Štampa: INDEX LINE, Sarajevo

Tiraž: 100

©Selman Repišti, 2015. Sva prava pridržana.

CIP - Каталогизација у публикацији

Национална библиотека Црне Горе, Цетиње

ISBN 978-9940-9495-3-2

COBISS.CG-ID 26460688


5/327

Majka mi je oduvijek govorila da imam dušu kameleona, bez moralnogkompasa usmjerenog prema sjeveru, bez fiksne ličnosti; samo unutarnju

neodlučnost, široku ivalovitu poput okeana.

Lana Del Rey: Ride

Poezija nije ekspresija ličnosti, niti emocija. Ona je bijeg od ličnosti iemocija. Naravno, samo onaj ko ima oboje, zna šta znači uteći im.

Thomas Stearns Eliot (1888 – 1965)

Pojedinac žali čak i za najgorim navikama koje je izgubio. Možda u ovom slučaju i najviše žali. Ta, one su tako esencijalan dio ličnosti.

Oscar Wilde: Slika Doriana Graya

Kada se prevaziđe s drugima sličnost, običnost, istost i tipičnost,

tad se rađa istinska ličnost, neobičnost, drugost , autentičnost.

Selman Repišti: Atipičnost

Knjigu darujem onima koji su iskreni pred sobom

u nastojanju da postanu ono što već jesu. Takođe, molim sve ljude-kopije, koji nekritički sudjeluju u socijalnoj f abrikaciji ličnosti, da odustanu od čitanja oveknjige.

Dužan sam je posvetiti i svima onima koji se nalaze na rubu vlastiteegzistencije, nasuprot samoživim, samoodrživim i samodovoljnim političkimbosovima. To činim, čestitajući hrabrim, samodosljednim i poštenim ljudima,

koji su oduvijek bili i ost ali civilizacijski heroji u mojim očima.


6/327


7/327

SADRŽAJ

Predgovor 1 Kako koristiti ovu knjigu 21. Osnove psihologije ličnosti 32. Psihodinamska teorija Sigmunda Freuda 153. Analitička psihologija: Teorija ličnosti C. G. Junga 374. Lacanov psihoanalitički pristup 535. Socio- psihoanalitički pristup Karen Horney 636. Sociopsihološki pristup Ericha Fromma 717. Još neki značajni neoanalitičari 817.1. Anna Freud 817.2. Melanie Klein 827.3. Donald Winnicott 837.4. Harry Sullivan 858. Individualna psihologija Alfreda Adlera 899. Personologija Henrya Murraya 9710. Teorija motivacije Abrahama Maslowa 107

11. Još neki humanisti i egzistencijalisti 11911.1. Carl Rogers 11911.2. William Glasser 12011.3. Viktor Frankl 12312. Teorija ličnih konstrukata Georgea Kellya 12813. Bihevioralni i sociokognitivni pristupi 13913.1. Biheviorizam B. F. Skinnera 13913.2. Sociokognitivni pristup A. Bandure 141

13.3. Teorija vremenskih perspektiva P. Zimbarda 14314. Teorija ličnosti GordonaAllporta 14915. Dimenzionalna teorija ličnosti Hansa Eysencka 16116. Faktorsko- analitička teorija ličnosti Raymonda Cattella 17117. Ličnost u petodimenzionalnom prostoru 18117.1. Model velikih pet 18117.2. Petofaktorski model 18318. HEXACO i Model velikih sedam 19118.1. HEXACO model 191


8/327

18.2. Model velikih sedam 19319. Model velikih dva i generalni faktor ličnosti 20119.1. Model velikih dva 201

19.2. Generalni faktor ličnosti 20320. Kružni modeli ličnosti 20920.1. Interpersonalni cirkumpleks 20920.2. AB5C model 21321. Psihofiziološki pristupi ličnosti 21721.1. Teorija osjetljivosti na potkrepljenje 21721.2. Psihobiološki model temperamenta i karaktera 22121.3. Momirovićev Kibernetički model 225

21.4. Zuckermanov Alternativni petofaktorski model 22822. Odbačene i savremene tipologije ličnosti 23323. Situacijski faktori i implicitne teorije ličnosti 24123.1. Debata ličnost vs. situacija 24123.2. Implicitne teorije ličnosti 24424. Pretpostavke o sklopu ličnosti životinja 24725. Psihologija ličnosti u kontekstu 25325.1. Psihologija ličnosti u organizacijskom kontekstu 25325.2. Psihologija ličnosti u edukacijskom kontekstu 25525.3. Psihologija ličnosti i sport 25625.4. Psihologija ličnosti i saobraćaj 25725.5. Psihologija ličnosti u forenzičkom kontekstu 25726. Sinteza izloženih teorija i istraživanja 259Reference 263Rječnik ključnih termina 295Bilješka o autoru 319


9/327

1

PREDGOVOR

U današnje vrijeme, kada primat među psihološkim disciplinama preuzimaju kognitivna psihologija, neuronauke i eksperimentalna socijalna psihologija, čini se da psihologija ličnosti gubi svoju aktuelnost i počasnomjesto koje je inače zauzimala. Ova knjiga će pokušati vratitinjego''dostojanstvo'' i argumentirano je re etablirati kao klasičnu i savremenunaučnu disciplinu.

Nažalost, psihologija ličnosti kao akademski kolegij, u pravilu se podučava dva semestra. Međutim, teorijska i empirijska građa koju ona pokriva izrazito je obimna i trebala bi se izlagati četiri semestra: u prvomklasične teorije ličnosti psihodinamskog i neoanalitičkog usmjerenja, udrugom bihevioralni, kognitivni, sociokognitivni, humanistički i egzisten-cijalistički pristupi, u trećem modeli ličnosti zasnovani na psiholeksičkojhipotezi, a u četvrtom primijenjena psihologija ličnosti (odnosno, psihologijaličnosti u kontekstu npr .: forenzičkih nauka, radnog okruženja, zdravstvene, edukacijske i kliničke psihologije, psihologije sporta i humora, psihologijesaobraćaja i vojne psihologije).

Pokušaćemo, na jednom mjestu, sažeti klasične i savremene teorijske postavke, modele i pristupe u okviru psihologije ličnosti. Takođe ćemonavesti neka istraživanja, kojima su provjeravane opisane teorije, tekonstrukti i p sihološki instrumenti proistekli iz njih. Većinom je riječ orecentnijim empirijskim studijama. U okviru nekih klasičnih teorija ličnosti, prikazane su i neke zanimljive psihobiografije i studije slučaja.

U ovoj knjizi su opisani i određeni pristupi, kojinisu dio standardnih,klasičnih udžbenika psihologije ličnosti: psihoanalitičko stajalište JacquesaLacana, Teorija vremenskih perspektiva Philipa Zimbarda, Franklovegzistencijalizam, Glasserova realitetna terapija i teorija izbora, te teorijski

pristupi psihoanalitičara koji su revidirali Freudovu psihodinamsku teoriju.Riječ je o relevantnim perspektivama i psihološkim/psihoterapijskim školamakoje će čitaocima/studentima pomoći da još bolje i dublje shvate iinterpretiraju kompleksan fenomen kao što je ličnost.

Autor


10/327

2

KAKO KORISTI TI OVU KNJI GU

Redoslijed izlaganja materije u većem dijelu ove knjige usaglašen jesa sljedećom shemom: biografija teoretičara ličnosti, ključni konceptinjegove teorije, operacionalizacija glavnih konstrukata, studije slučaja iistraživanja, evaluacija izloženog teorijskog stajališta (tj. kritički osvrt nateoriju) i rekapitulacija poglavlja. U slučaju prikaza modela strukture ličnosti,nisu navođene biografije njihovih autora (osim kada je riječ o Modelukonativnih funkcija, s obzirom da je njegov autor sa naših prostora i imajućiu vidu njegov veliki doprinos savremenoj psihologiji), kao ni studije slučaja.Savremeni modeli strukture ličnosti (temperamenta, konativnih faktora,karaktera i slično) propraćeni su velikim brojem istraživanja, a mnogi od njihsu i nastali z ahvaljujući empirijskim studijama.

Operacionalizacije glavnih konstrukata teorija i modela ličnostiizložene su u vidu kratkih opisa relevantnih psiholoških instrumenata. Uodjeljcima o evaluaciji teorija i modela ličnosti, istaknute sunjihove

prednosti, kao i nedostaci. U odjeljcima koji nose naziv ''Rekapitulacija poglavlja'', ponuđena su pitanja za provjeru i utvrđivanje izloženog gradiva.

Riječ je o nekoliko vrsta pitanja: dihotomnim (tačno/netačno), onima ukojima se traži da čitalac/student dopuni riječ koja nedostaje, pitanjima samogućnošću davanja kraćeg odgovora, pitanja esejskog tipa, kao i pitanja pomoću kojih čitalac može primijeniti naučeno (npr. analiza sadržaja nekogfilma, knjige ili pjesme , odnosno ličnosti njihovih fiktivnih ili realnih

protagonista).

Na kraju knjige se nalazi kratki rječnik ključnih pojmova, u kojem sudati glavni koncepti izloženih stajališta, paradigmi, teorija i modela. Ovajrječnik sadrži jasne i jezgrovite definicije ključnih termina, uz napomenu izkojeg (čijeg) teorijskog stajališta potiče dati termin. Neki koncepti (samo- poštovanje, identitet, integritet, struktura ličnosti i slično) nisu vezani za nekukonkretnu paradigmu u psihologiji ličnosti, te su ovdje ponuđene njihovedefinicije, bez informacije o tome u okviru kojeg stajališta su nastali.

Naravno, od čitalaca/studenata se očekuje da objektivno i kritičkirazmotre svaki od modela i teorija ličnosti, kao i da potraže istraživanja u

kojima su izloženi pristupi empirijski validirani.


11/327

3

1. OSNOVE PSIHOLOGIJE LIČNOSTI

1.1. Definicije i aspekti ličnosti

Mnogi teoretičari i istraživači pokušali su definirati ličnost. Premda seovaj zadatak čini laganim, može se primijetiti da je teško napraviti distinkcijuizmeđu osobina ličnosti i nekih drugih psiholoških varijabli, kao što suintelektualne sposobnosti i ekspresija emocija. Gotovo svi autori, koji su se

prihvatili definir anja ličnosti, razlikuju trajne i relativno stabilne osobine od psiholoških stanja, koja su privremena . Neki od njih tvrde da je specifičansložaj osobina ličnostiuzrok ponašanja neke osobe, dok drugi smatraju da jeličnost povezana sa ponašanjem, odnosno da se na osnovu poznavanja nečijeličnosti može predvidjeti njeno buduće ponašanje. U nastavku navodimonekoliko ilustrativnih teorija, koje su u većoj mjeri uspješno zahvatilisloženost ličnosti, kao širokog psihološkog fenomena.

Susan Cloninger (2009), na osnovu pregleda glavnih teorija ličnosti (bioloških, psihodinamskih, kognitivnih, humanističkih, teorija učenja iteorija crta) , navodi da ličnost u početku obuhvata biološki determinir ane,odnosno naslijeđene komponente, koje su po svojoj prirodi slične onima kod

drugih osoba, ali su i u određenoj mjeri različite. Ove urođene tendencije,tokom života individue, moderirane su i usmjeravane iskustvima u porodici ikulturi kojoj osoba pripad a, a posljedično razvijene navike, misaoni procesi iemocionalni obrasci takođe određuju našu ličnost. Cloningerino određenjeličnosti sadrži aspekt njene razvojnosti, te uzajamnog djelovanja (interakcije)naslijeđa, okoline i aktivnosti pojedinca. Nadalje, u ovoj definiciji jeistaknuto da smo u o dređenoj mjeri slični drugima (univerzalizam), dok smotakođe donekle jedinstveni (individualizam, osobenost).

Schultz i Schultz (2005) pod ličnošću podrazumijevaju jedinstvene,relativno trajne vanjske i unutrašnje aspekte (osobine, odlike) karakteraosob e, koji djeluju na njeno ponašanje u različitim situacijama. Ova definicijaostavlja prostora za mogućnost djelovanja drugih faktora na ljudsko ponašanje, koji ne moraju potpadati pod osobine ličnosti. Ipak, ona sadržitermin ''karakter'', koji se uglavnom odnosi na moralni aspekt ličnosti, što jeuži pojam od pojma ''ličnost''.


12/327

4

Za Raymonda B. Cattella (1950) , ličnost je ono što omogućava predviđanje šta će određena osoba uraditi u datoj situaciji. Ovom definicijomistaknuta je prediktivna moć osobina ličnosti, dok je s druge strane

potcijenjen uticaj okolinskih uslova, odnosno, specifičnost socijalnih situacijau kojima se može osoba zadesiti. Međutim, jedan od osnovnih ciljeva nauke(pored deskripcije i eksplanacije) je i predviđanje, a ono u psihologiji ne podrazumijeva nužno uzročno- posljedičnu vezu između pojava.Dakle, poCattellovoj definiciji, za osobine ličnosti se ne tvrdi da uzrokuju nečije ponašanje, već da na osnovu njihovog poznavanja možemo pretpostavitinečije bihevioralne obrasce i načine reagovanja na okolinske uslove.

Za Hansa J. Eysencka (1959), ličnost je suma stvarnih (sadašnjih,trenutnih) ili mogućih (potencijalnih) obrazaca ponašanja osobe, koji sudeterminir ani naslijeđem i sredinom (okolinom). Dakle, Eysenck potcrtavauticaj bioloških (unutrašnjih) i socijalnih (vanjskih) faktora na formiranjeličnosti. Ovoj definiciji bi se možda moglo prigovoriti da je akcenat ipakstavljen na manifestni aspekt ličnosti (obrasci ponašanja), te da ličnost nemora biti zbir određenih karakteristika, odnosno bihevioralnih obrazaca, većse može odrediti i kao njihov prosjek (tj. kao prosječno, uobičajeno ponašanje neke osobe).

Po Gordonu Allportu (1937a) , ličnost je dinamička organizacija onih psihofizičkih sistema unutar osobe, koja određuje za nju karakterističneobrasce ponašanja, mišljenja i emocionalnog reagovanja, odnosno jedin-stvenu prilagodbu na okolinu u kojoj se nalazi. Glavna prednost Allportovedefinicije je u tome da osobinama ličnosti pridaje kvalitete dinamičnosti iorganizovanosti (strukture). S druge strane, ovdje je problem odrednica''psihofizički'', koja može imati široke konotacije i uključivati mnogo drugih

procesa i sistema unutar osobe, naprimjer, inteligenciju i emocije.Larsen i Buss (2008) definiraju ličnost kao skup psihičkih

karakteristika i mehanizama unutar individue koji su relativno trajni iorganizovani, i koje utiču na interakcije i adaptaciju osobe na fizičku,intrapsihičku i socijalnu okolinu. I ova definicija je previše široka i možeobuhvatati, pored osobina ličnosti, različite oblike inteligencije. Isto tako, jedan od termina koji upotrebljavaju ovi autori (''utiču'') eksplicitno aludira nakauzalni odnos osobina ličnosti i okoline, gdje je ličnost uzr ok prilagodbeosobe na un utrašnje i vanjske uslove.


13/327

5

McCrae i Costa (1990), dvoje prominentnih istraživača u savremenoj psihologiji ličnosti, ponudili su defniciju crta ličnosti, kao njenih sastavnica.Po njima, crte ličnosti sudimenzije individualnih razlika u tendencijama

ispoljavanja konzistentnih obrazaca mišljenja, osjećanja i aktivnosti (McCraei Costa, 1990 ). Ovi autori dodaju da su crte ličnosti stabilne tokom života. Niova definicija ne isključuje druge psihološke varijable, odnosno individualnerazlike koje bi tako đe mogle biti relativno trajne. Međutim, njena je prednostda osobine ličnosti određuje kao tendencije ispoljavanja određenih obrazaca.Dakle, ona ne implicira strogu uzročnost, niti manifestaciju osobina ličnostikao realnih i opipljivih entiteta, što jeu skladu sa samom njihovom prirodom(tj. sa samom činjenicom da su crte ličnosti konstrukti, odnosno latentne

dimenzije).Po Burrhusu F. Skinneru (1953, 1974), ličnost ili self je u najboljem

slučaju repertoar ponašanja potaknut organiziranim skupom okolnosti uodređenoj situaciji, odnosno skup reakcija na specifične stimuluse. Skinner,kao zakleti biheviorista, nije se bavio unutrašnjim psihičkim procesima istanjima, te ova definicija obuhvata samo ponašajne (manifestne) karakte-ristike ličnosti. Ovdje se pod bihevioralnim obrascima podrazumijevaju iemocionalne reakcije ljudi, naravno, one koje su vidljive i koje se moguizmjeriti.

Dovoljno obuhvatna teorija ličnosti bi trebalo da bude koncipirana nanačin da se uzme u obzir struktura, razvoj i dinamika ličnosti, te dvosmjerniodnos između osobina ličnosti, aktivnosti pojedinca i okoline. Ovdje ćemo ponuditi sljedeću definiciju:

Ličnost je organizovana i dinamična cjelina međusobno povezanihemocionalnih, kognitivnih, socijalnih i bihevioralnih obrazaca pojedinca koje zajedno i relativno konzistentno djeluju na adaptaciju osobe na unutrašnje(intrapsihičke) i vanjske (interpersonalne i fizičke) uslove, a ovi uslovi moguu određenoj mjeri oblikovati te obrasce (osobine i reakcije) tokom života

jedinke.


14/327

6

1.2. Paradigme i pristupi u psihologiji ličnosti

Argumentirani sistem pretpostavki o komponentama ličnosti i nji-hovoj međusobnoj interakciji i/ili razvoju naziva seteorijom ličnosti. Kao i udrugi m naučnim oblastima, teorija ima snažnije empirijsko uporišteodhipoteze, a slabije od naučnog zakona. U socijalnim naukama, rijetkonailazimo na zakone, te teorije predstavljaju plauzibilan način organizacijeempirijski fundiranih saznanja i podataka. Klasifikacije teorija ličnostivećinom su u skladu sa osnovnim paradigmama (perspektivama, odnosnomatricama interpretiranja predmeta analize) u psihologiji. To su:

a) psihoanalitička (psihodinamska) paradigma;

b) bihevioristička paradigma; c) k ognitivistička paradigma; d) humanističko-egzistencijalistička paradigma; e) biološka paradigma;f) patocentrična paradigma; g) interpersonalna paradigma ih) leksička paradigma.

U okviru psihodinamske interpretativne matrice, koristimo seterminima kao što su: id, ego, superego, nagoni, nesvjesno, predsvjesno,svjesno, Eros, Thanatos, instinkti, konflikti, kompleksi, mehanizmi odbrane,seksualni i agresivni porivi...

Biheviorističku paradigmu odlikuje sljedeći stručni vokabular: pozitivno i negativno potkrepljenje, intermitentno (sporadično, povremeno) potkrepljenje, klasično uslovljavanje, instr umentalno i operantno uslo-vljavanje, socijalno učenje, bihevioralni obrasci (''bihevioralni potpisi''),

nagrade i kazne; frekvencija (učestalost), intenzitet i trajanje određenogoblika ponašanja...

Koginitivistička paradigma uključuje termine kao što su: percepcije,misaone sheme i mape, donošenje odluka, kognitivna disonanca(inkon gruentnost), lični konstrukti, heuristici (mentalne prečice), pristrasnosti pri zaključivanju i slično.


15/327

7

Humanističko-egzistencijalistička paradigma pretpostavlja: čovjekovu prirodnu težnju za samoostvarenjem, slobodnu volju, odgovornost prema sebii drugima, čovjeka kaoa priori dobro ('' bezgrešno'') biće, smisao života itd.

Biološka paradigma počiva na saznanjima iz anatomije, fiziologije,teorije evolucije i etoloških istraživanja na životinjama. Karakteristični

pojmovi su: hereditet (proporcija varijanc e ličnosti i ponašanja koja jeodređena nasljednim faktorima, odnosno genotipom ), filogenija i ontogenija,neuroplastičnost, adaptacija, prirodna selekcija, sociobiologija, mutacije,analogije, homologije, preživljavanje vrste, utiskivanje (eng.imprinting )...

Patoc entrična paradigma baštini nasljeđe medicine, gdje se mnoga

ponašanja i načini mišljenja objašnjavaju tjelesnim ili psihičkim pore-mećajem, odnosno sindromom. Dakle, većina ljudskog djelovanja smatra seznacima ili simptomima za određeni poremećaj. Interpersonalna paradigmakao polazište uzima tvrđenje da je čovjek društveno biće, te da ga odnosi(komunikacija i interakcija) s drugima čine onakvim kakav jeste.

(Psiho)leksička paradigma je specifična za psihologiju ličnosti, a počiva na pretpostavci da se komponente ličnosti moguizdvojiti iz jezika(pridjeva, atributa, odnosno deskriptora ličnosti), pomoću određenihstatističko-psihom etrijskih procedura koje će biti opisane kasnije.

Larsen i Buss (2008) razlikuju nekoliko domena znanja, koji setakođe mogu okarakterizirati kao paradigme u psihologiji. To su:

a) biološki domen; b) intrapsihički domen; c) kognitivno-iskustveni domen

(eng. cognitive – experiential domain );d) socijalni i kulturalni domen;e) dispozicijski domen if) domen prilagođavanja (eng.adjustment domain ).

Ovdje ćemo ukratko objasniti sve pobrojane domene (područja)znanja, osim biološkog, koji je već objašnjen. Intrapsihički domen tiče seunutrašnjih, nesvjesnih procesa koji određuju našu ličnost i oblikuju ponašanje. Tipičan predstavnik intrapsihičkog domena je psihodinamskateorija.


16/327

8

S druge strane, kognitivno-iskustveni domen obuhvata svjesneunutrašnje procese i posljedična lična iskustva ljudi: stavove, vjerovanja,

percepcije, poimanje sebe i interpretaciju vlastitih iskustava. Primjer teorije

koja u pravom smislu te riječi nije teorija ličnosti, je Zimbardova teorijavremenskih perspektiva. Primjer iz psihologije ličnosti je Kellyjeva teorijaličnih konstrukata.

Socijalni i kulturalni domen bavi se interindividualnim i intergrupniminterakcijama. Svaka osoba pripada određenoj grupi ili grupama, a u skladu stim određuje svoj kolektivni identitet. Nadalje, svi smo mi dio određenogkulturalnog miljea, koji takođe oblikuje našu ličnost i usmjerava naše ponašanje (drugim riječima, postoje norme, vrijednosti i očekivanja koja su prihvatljiva u našoj kulturi,uz imperativ da ih treba poštovati).

Dispozicijski domen bavi se indivi dualnim razlikama, na način da se pokušava utvrditi koje su to temeljne crte, odnosno dimenzije ličnosti, kolikoih ima, kakvi su odnosi izmeđunjih i kako se one manifestuju (Larsen i Buss,2008).

Domen prilagođavanja odnosi se na izučavanje načina na koje se ljudinose sa s vakodnevnim iskustvima i događajima. Ukoliko su ova iskustvateška, stresna ili traumatična, osoba može različito reagovati na njih: povućise u sebe, aktivno se suočiti s njima, ''zalediti se'' ili ih shvatiti kao izazov. Uskladu s ti m, možemo govoriti o određenom stepenu (ne)prilagođenostiosobe.

Ellis, Abrams, Abrams, Nussbaum i Frey (2009) navode sedamglavnih škola (pristupa) u psihologiji ličnosti, uz reprezentativne autore koji pripadaju ovim školama:

a) psihoanalitička (Sigmund Freud); b) neo psihoanalitička (Carl Jung, Karen Horney i Alfred Adler);c) bihevioralna (Burrhus F. Skinner, John Watson);d) gene tička/biološka (Hans J. Eysenck, Edmund O. Wilson, William

Sheldon);e) pristup crta ličnosti(Hans J. Eysenck i R. B. Cattell);


17/327

9

f) kognitivna/REBT (REBT je akronim za racionalno-emocionalno- bihevioralnu psihoterapiju; a autori su: Albert Bandura, AlbertEllis i Ulric Neisser) i

g) humanistička (Abraham Maslow, Albert Ellis, Carl Rogers). Primjećujemo da se Eysenckova teorija ličnosti svrstava u biološku

grupu pristupa, kao i u pristupe koji se bave crtama ličnosti. Takođe, teorijaAlberta Ellisa, pripada humanističkom i REBT pristupu.Bandurina socijalno-kognitivna teorija navedena je kao kognitivni/REBT pristup, premda ona pridaje veliku važnost socijalnim faktorima (npr. učenju po modelu). Ovdjeuočavamo na kakve poteškoće nailazimo, kada pokušavamo klasifikovatiteorije ličnosti po njihovom sadržaju.

1.3. Dimenzije teorija ličnosti

Teorije ličnosti moguće je pozicionirati na nekoliko kontinuuma, koji sažimaju njihove glavne odlike. To je drugi način identifikacije njihovihglavnih karakteristika i principa na kojima počivaju.Schultz i Schultz (2005)navode sljedeće dimenzije:

- priroda (nasljeđe) vs. sredina (odgoj); - slobodna volja nasuprot determinizmu;- prošlost vs. sadašnjost; - optimizam nasuprot pesimizmu;- ekvilibrijum (ravnoteža) vs. lični rast i - jedinstvenost (posebnost) vs. univerzalnost.

Starije teorije oslanjale su se na uticaj nasljeđa na formiranje ličnosti(npr. biološke, a u određenom stepenu i psihoanalitičke), dok su bihevioristički nastrojeni teoretičari isticali djelovanje sredinskih faktora.Psihoanalitičke teorije su, pored ostalog, naglašavale uticaj iskustava u ranomdjetinjstvu pojedinca , tako da možemo reći da su i one na određeni načinisticale važnost odgoja. Savremeni pristup razvoju ličnosti uzima u obzirinterakciju između nasljednih i okolinskih faktore, uz isticanje aktivnosti pojedinca kao važnog faktora u oblikovanju ličnosti i bihevioralnihtendencija.

Deter minizam je gledište prihvaćeno u biološkim i psihoanalitičkimteorijama, gdje se smatra da su osobine ličnosti rezultat fizioloških, odnosno


18/327

10

nesvjesnih procesa, te da nema dovoljno elemenata za pretpostavku o uticajuslobodne volje pojedinca. S druge stran e, humanističko-egzistencijalistički

pristupi u prvi plan stavljaju slobodnu volju osobe, odnosno njenu svijest o

tome da ima izbora u životu, te o odgovornosti koju slobodna volja za sobomnosi. Slično, kognitivistički usmjereni teoretičari i istraživačisu vidjeli pojedinca kao aktivnog subjekta u vlastitom životu, koji postavlja teorije osebi i svijetu, te modifikuje svoje misaone sheme u skladu sa novim

percepcijama i iskustvima. Teorije crta (npr. psiholeksički pristupi koji će bitiobrađeni kasnije)su pozicionirani na sredini ovog kontinuuma.

U okviru teorija starijeg datuma, pretpostavljalo se da se razvojličnosti odvija najkasnije do kraja adolescencije, dok se odraslo i starije dobasmatralo periodom stabilnosti i nepromjenjivosti ličnosti. Dakle, prošlaiskustva pojedinca smatrana su jedinim determinantama ličnosti. U teorijamakoje su uslijedile, počelo se raspravljati o aktuelnim iskustvima pojedinaca,koja mijenjaju njegov pogled na sebe i okolinu i u određenoj mjeriusmjeravaju djelovanje oso bina ličnosti (biheviorističke i kognitivističketeorije). Dakle, uticaj procesa učenja je konstantno prisutan i moderiraekspresiju ličnosti ljudi. Ovdje je zanemareno djelovanje percepcije vlastite budućnosti, tj. planova, očekivanja, nadanja i ciljeva svakog od nas, što bitakođe donekle moglo oblikovati nečiju ličnost.

Optimistično stajalište je karakteristično za teorije koje za prvu premisu imaju poimanje čovjeka kao inherentno dobrog, moralnog i bezgrešnog bića. Ovaj pristup zagovaraju humanistički orijentisaniteoretičari. Na drugoj strani imamo psihodinamsku grupu teorija u okvirukojih se tvrdi da je svako od nas bio na neki način traumatiziran, te da imaosjećaj bazične anksioznosti. Ovdje se individualni postupci, reakcije i

unutrašnja stanja posmatraju kao simptomi dubljeg, najčešće podsvjesnogkonflikta. Čovjek je rob negativnih iskustava koja su ''sigurno'' ostavila tragana njihovu ličnost, te je budućnost shvaćena kao nužno pesimistična. Ovadimenzija za evaluaciju teorija ličnosti ne može se primijeniti na većinu njih.Primjer su biološke teorije, gdje se uopšte ne pretpostavlja čovjekovinherentni potencijal za lični rast ili zagarantovana psihološka hendi-kepiranost usljed stresnog i traumatičnog odrastanja.

U skladu sa pozitivističkom paradigmom, koju su neke društvenenauke preuzele od prirodnih i tehničkih nauka, smatrano je da je dinamika


19/327

11

ličnosti usmjerena ka uspostavljanju psihološke i fiziološke ravnoteže(biološke i psihoanalitičke teorije). Pristupi koji su počivali na temeljimaovog principa, negirali su postojanje viših psiholoških potreba (samo-

aktualizacije, odnosno ostvarenja svih svojih potencijala). Međutim, huma-nistički i egzistencijalistički teorijski okviri uključuju čovjekovu prirodnu potrebu za samoostvarenjem i razvijan jem autentične, harizmatične ličnostikoja je svjesna smisla svoga života.

Posljednji kontinuum na jednom kraju ima jedinstvenost ličnosti, a nasuprotnom njenu univerzalnost. Jedinstvenost uključuje neponovljivostkonstelacije osobina ličnosti neke osobe. U tom slučaju, jedini valjan pristupnjenom proučavanju je idiografski. S druge strane je univerzalnost osobinaličnosti, odnosno stav da se ličnost svakog od nas može razložiti na istesastavnice (komponente, dimenzije, crte) ličnosti, međutim, i ovdjesudopuštene individualne razlike, ali u stepenu u kojem se osoba možeokarakterizirati određenom kvalifikacijom. Naprimjer, ekstraverzija je jednaod dimenzija ličnosti, a osoba X može ovu osobinu posjedovati u velikojmjeri, osoba Y može imati prosječannivo ekstraverzije (nazvali bismo jeambivertom) , dok pojedinac Z može biti jako nisko pozicioniran na ovojdimenziji (tj. biti okarakteriziran kao introvert). Teorije crta su primjer u

okviru paradigme psihološkog univerzalizma. Inače, teorije je teško opisatireferirajući se na ovu dimenziju, jer sve pretpostavljaju da u osnovi ličnostileže faktori koji su zajednički za sve osobe, uticaji koji su karakteristični zaodređene grupe ljudi, kao i idiosinkratični faktori jedinstvenog razvojasvakog od nas.

Fulgosi (1987) navodi sljedeće kontinuume pomoću kojih se može pozicionirati određena teorija ličnosti u datom hiperprostoru:

- sloboda nasuprot determinizmu;- nomotetičnost vs. idiografičnost; - racionalnost nasuprot iracionalnosti;- holizam (cjelovitost) vs. elementarizam (partikularnost);- subjektivnost vs. objektivnost;- nasljeđe nasuprot okolini; - homeostaza vs. heterostaza;- reaktivnost nasuprot proaktivnosti i- spoznatljivost vs. nespoznatljivost.


20/327

12

Primjećujemo da se većina ovih dimenzija poklapa sa kontinuumima koje su predložili Schultz i Schultz (2005): sloboda vs. determinizam;nomotetičnost (univerzalnost) vs. idiografičnost (jedinstvenost), homeostaza

(ekvilibrijum) nasuprot heterostazi (li čni rast), kao i nasljeđe nasuprot okolini(odgoju).

Fulgosijev (19 87) doprinos ogleda se u dužem popisu dimenzija, kojiobuhvata još neke karakteristike teorija ličnosti, kao što sureaktivnost (ličnost i ponašanje su determinisani unutrašnjim procesima, stanjima i podražajima) i proaktivnost (ličnost kontrolišu i usmjer avaju vanjski faktori i podražaji). Reaktivnost zagovaraju psihodinamske teorije, a proaktivnost biheviorističke teorije. Sljedeća dimenzija jeracionalnost – iracionalnost .Racionalnost je pol koji se odnosi na teorijske postavke o svjesnom

postupanju pojed inaca (kognitivističke i biheviorističke teorije ličnosti su dva primjera zagovaranja racionalizma). Iracionalnost je karakteristična za pristupe koji se temelje na nesvjesnim čovjekovim porivima i automatskim procesima, koji ne uključuju kognitivnu obradu (primjer su psihoanal itičketeorije). Kontinuum spoznatljivost – nespoznatljivost odnosi se na stepen ukojem je moguće naučno proučavati ličnost, odnosno njenu ekspresiju.Bihevioristički i kognitivistički opredijeljeni teoretičari zagovaraju spo-znatljivo st, dok humanistički usmjereni psiholozi smatraju da se složenostnašeg unutrašnjeg i vanjskog iskustva ne može u potpunosti obuhvatitinaučnim metodama. U posljednjem pristupu, ličnost se shvata kao nešto što je neponovljivo, što se stalno razvija (u smjeru samoaktualizacije), te kaotakvo izmiče objektivnoj analizi.

Uočavamo da se određene dimenzije međusobno preklapaju – primjersu sloboda – determinizam i okolina –nasljeđe. Ako pretpostavimo da je nečije

ponašanje određeno nasljeđem, ovdje već implicitnosmatramo da je posrijedi jedan vid determinizma. Slično, subjektivnost– objektivnost i iracionalnost – racionalnost takođe obuhvataju određeni broj zajedničkih kriterijuma pri pozicioniranju ličnosti na svojim kontinuumima.

Ipak, opisane dimenzije su korisne za jedan vid metaklasifikacijeteorija ličnosti, te omogućavaju njihovu međusobnu uporedbu i formiranje''profila'' teorija ličnosti, kao što određujemo profil ličnosti pojedinaca.


21/327

13

1.4. Karakteristike kvalitetnih teorija i modela ličnosti

Najvažnije karakteristike teorija ličnosti odnose se na njihovunaučnuutemeljenost . U naučnom smislu, kvalitetna teorija je ona koja:

- nije rezultat subjektivnog mišljenja i stava njenog autora; - je nastala sistematičnim i organizovanim izučavanjem i analizom

određene (usko)stručne oblasti; - je provjerljiva jer sadrži jasne operacionalizacije konstrukata čije

se postojanje pretpostavlja datom teorijom;- je opovrgljiva (moguće je u određenoj mjeri ili u potpunosti

odbaciti, na osnovu empirijske provjere);

- je p arsimonična (teži što jednostavnije opisati i objasniti ličnost); - je logički konzistentna (kongruentna).

Primjeri teorija u psihologiji su: psihodinamska teorija SigmundaFreuda, analitička teorija ličnosti Carla Gustava Junga i Grayeva Teorijaosjetljivosti na potkrepljenje. U psihologiji ličnosti možemo govoriti i omodelima ličnosti, koji se većinom odnose na strukturu (sklop) ličnosti, akvalitetni modeli moraju ispunjavati uslove koje ispunjavaju kvalitetneteorije. Primjeri su: Petofaktorski model ličnosti Coste i McCraea, HEXACOmodel s trukture ličnosti Ashtona i Leeja i Model velikih sedam faktora , čijisu autori Tellegen i Waller.

Rekapitul acij a poglavl ja

1. Za nomotetički pristup karakteristično je ispitivanje individualnihrazlika na velikom broju ljudi. T N

2.

Freudova teorija ličnosti je deterministička. T N3. Dobra teorija mora biti opovrgljiva. T N4. Šta je teorija ličnosti? 5. Kako R. B. Cattell definiše ličnost? 6. Koju definiciju predlažu Larsen i Buss (2008)? 7. Šta je paradigma? 8. U okviru koje paradigme B. F. Skinner raspravlja o ličnosti? 9. Koje su odlike biološke paradigme? 10. Objasniti dimenziju reaktivnost – proaktivnost.


22/327

14

11. Šta je domen prilagođavanja? 12. Kako je shvaćena ličnost u okviru humanističko-egzistencijalističke

škole psihološke misli?

13. Navesti naziv suprotnog pola sljedećih dimenzija: nasljeđe – _______________; homeostaza – _____________ ; elementarizam – _______________.

14. Šta znači da je kvalitetna teorija parsimonična? 15. Šta je kognitivno-iskustveni domen?


23/327

15

2. PSIHODINAMSKA TEORIJA SIGMUNDA FREUDA

2.1. Biografija S. Freuda

Sigmund (Sigismund, jevrejsko ime: Schlomo) Freud rođen je 6. maja1856. godine u Freibergu, u Moravskoj ( tadašnja Austrija, današnjaRepublika Češka). Njegov otac, Jakob, imao je dvoje djece iz prethodnog

braka, dok je Sigmund bio prvo dijete svoje majke, Amalie Nathansohn (kojaga je zvala ''moj zlatni Sigi''). Zbog ekonomske krize, koja se odrazila na posao njegovog oca, Freudova porodica se seli u Beč.Kada je Sigmund imaoosam godina, dogodilo mu se da urinira u sobi svojih roditelja, za šta je bioukoren riječima: ''Od ovog djeteta neće biti (postati) ništa.''1872. godine,završava srednju školu, sa ocjenommagna cum laude , a postoji podatak da je bio izrazito literarno nadaren, te da je već tada mogao čitati nekolikoklasičnih i svjetskih jezika.

Narednih godina, pohađa medicinski fakultet, gdje pokazuje interes zafilozofiju, zoologiju i fiziologiju. 1879. počinje pohađati predavanja iz

psihijatrije, a otprilike tih godina upoznaje Josefa Breuera, eminentnogneuropsihijatra, koji će mu pružiti prijateljsku i profesionalnu potporu u

daljem radu. Jedno vrijeme je radio u Trstu, proučavajući muškireproduktivni sistem kod jegulja. Medicinu završava 1881. godine, tedobija posao u Bečkoj općoj bolnici , gdje se u početku više bavio neuropatološkimistraživanjima, nego samim liječenjem pacijenata. Naredne godine se ženiMarthom Bernays, kćerkom poznatog rabina. Sa njom dobija šestoro djece,a

posljednje dijete, Anna, ostvariće vlastitu karijeru u dječjoj psihoanalizi.

1885. postaje univerzitetski profesor neuropatologije, a glavni njegovdoprinos bio je izučavanje fenomena afazije. Njegov rad sa JosefomBreuerom rezultira knjigom ''Studije o histeriji'' (1895), gdje tjelesne, površinske manifestacije pacijenata objašnjavaju dubljim, intrapsihičkimkonfliktom. Može se reći da je 1895. godine Freud bio na pola puta odfizioloških do psiholoških objašnjenja: histerije, opsesija, anksioznih poremećaja i neur astenije (Breuer i Freud, 1957). U ovoj knjizi prikazano je pet studija slučaja: gospođica Anna O., gospođica Lucy R., gospođa Emmyvon N., Katarina i gospođica Elisabeth von R.


24/327

16

Freud se prvi put susreo s Carlom Jungom 3. marta 1907. godine,kada su vodili gotovo neprekidan razgovor 13 sati. Uzajamno divljenje i poštovanje je trajalo određeno vrijeme (tokom kojeg je Freud Junga nazivao

svojim ''krunisanim princem'', ''duhom njegovog duha'' i svojim ''briljantnimnasljednikom''). Međutim, kako se Jung nije slagao sa određenim Freudovim pretpostavkama, njihov konačni razlaz dogodio se 1913. godine, kada su se i posljednji put vidjeli. Haule (1993) smatra da je u Jungovim očima otac psihoanalize postao njegova očinska figura, a razvoj odnosa ova dvaanalitičara opisuje kao postupno opadanje erosa između njih.

Ostala eminentna imena psihijatrije i neurologije koja su uticala naFreuda bila su: J. M. Charcot, Pierre Janet, A. A. Liebault i H. M. Bernheim,a na osnovu rada s njima, došao je do indicija da hipnotička sugestija otvaravrata u svijet psihičkih procesa i poriva koji utiču na pojedinca, ali ih onnijesvjestan (Jolibert, 1993). Usljed ratnih dešavanja i progona Jevreja već predDrugi svjetski rat, Freud odlazi u London (1938. godine), gdje i umire 22.septembra 1939.

Njegova kapitalna djela su: '' Tumačenje snova'' (1900), ''Psiho- patologija svakodnevnog života'' (1901), ''Tri eseja o teoriji seksualnosti''

(1905), ''Totem i tabu'' (1913), ''Uvod u psihoanalizu'' (1916), ''Nelagodnost ukulturi'' (1930) i ''Mojsije i monoteizam'' (1939). Inače, za svoja djela jedobio najprestižnije priznanje u Njemačkoj – Goetheovu nagradu (Chiu,2012). Možemo reći da je Freud bio: psihijatar, neurolog, psiholog,antropolog, etnolog, sociolog i pisac. Njegov najpoznatiji biograf bio jeErnest Jones, koji je po Kirsn eru (2007) bio glavna figura u širenju psihoanalize po svijetu (pomažući psihoanalitičarima koji su bili prinuđeniemigrirati iz ratom zahvaćenih područja).

2.2. Teorija o strukturi ličnosti

Freud (1910) prvo razvija topografski (topički) model ličnosti, uokviru kojeg ''prostor'' unutrašnjih procesa, sjećanja i iskustava dijeli nasvjesno i nesvjesno (slika 1). Po njemu, i zmeđu ova dva ''područja''intrapsihičkog života, nalazese predsvjesni sadržaji. Najveći dio ljudske psihe čine nesvjesni sadržaji, a svjesni dio psihe je, metaforički rečeno, vrhledenjaka koji izviruje iz vode u kojoj taj ledenjak pluta. Predsvjesno je


25/327

17

odmah ''ispod površine'', koje (idući prema ''većoj dubini'') prelazi unesvjesno.

Više od decenije kasnije, Freud (1923) predlaže strukturalni model ,koji pretpostavlja ''postojanje'' tri psihička entiteta (strukture): id (njem.das

Es), ego (njem. das Ich ) i superego (njem. das Über -Ich ).

Slika 1. Zajednički prikaz topičkog i strukturalnog modela ličnosti

Id je izvorište necenzurisanih agresivnih i seksualnih nagona,instinkata i poriva, a razvija se najranije od ostalih struktura (posjedujemo gaod rođenja). Vođen je principom zadovoljstva, odnosno neodloženegratifikacije. Id je u cijelosti pozicioniran u nesvjesnom dij elu ličnosti.

Ego je psihička instanca (nivo) koja ograničava ispoljavanje sadržajaida, a rukovodi se principom realiteta. Dakle, ova psihička struktura imakontrolnu i intergrativnu funkciju ( drži ostale sisteme ličnosti''na okupu'').Ego obuhvata egzek utivne funkcije (aktivnosti kao što su: planiranje,kontrola i nadgledanje vlastitog misaonog toka i ponašanja, jednim imenomnazvane ''metakognicija''). Ego balansira između poriva koji potiču iz ida iograničenja koje postavlja superego.Osim ovih funkcija, ego percipira,zadužen je za intelektualne, odnosno kognitivne aktivnosti, kao i za

korištenje mehanizama odbrane. On se najvećim dijelom nalazi u


26/327

18

nesvjesnom, jednim dijelom u predsvjesnom (Freud, 1955), a samo malimdijelom pripada svj esnom ''prostoru'' ličnosti.

Superego je najviša instanca ličnosti, koja obuhvata internalizovanemoralne i socijalne norme, te je stoga vođen principom savjesti.Superegonam omogućava da razlikujemo dobro i zlo, te da formiramo sliku oidealnom sebi (tzv . idealno ja) kojoj stalno težimo.Razvija se kasnije od ega, procesom učenja. On takođe većim dijelom pripada nesvjesnom, potom predsvjesnom ''prostoru'' ličnosti, anajmanje pripada svjesnom dijelu ličnosti.

2.3. Dinamika ličnosti

Po Freudu (1955) , naše ponašanje vođeno je instinktom života ( Eros )i instinktom smrti ( Thanatos ). Oni, u kombinaciji sa nesvjesnim faktorima, tenadmetanjem između ida, ega i superega, čine dinamiku naše ličnosti.Eros je povezan sa životnom energijom (libidom ), koja je u ranijem Freudovom radu bila, ustvari, seksualna energija. U suštini, instinkt života je ono što nas pokreće, a instinkt smrti se potiskuje i transformiše u prihvatljive oblikedjelovanja. Eros je u ranijim Freudovim teorijama smatran seksualnimnagonom i prvens tveno se odnosio na užitak i zadovoljstvo. Njegovoodređenje je kasnije revidirano, te je eros označavao ljubav, život i rast(Fromm, 1984).

Freud se instinktom smrti (njem. der Todestrieb ) posebno baviotokom i nakon Prvog svjetskog rata, kada je postao svestan razmjeradestruktivne moći čovječanstva. Thanatos je čovjekov nagon kasamodestrukciji, sublimiran u vidu kulturalnih normi i težnje zacivilizacijskim napretkom i razvojem. Inače, uloga instinkta smrti je daorganski život vrati u neorgansko, neživo stanje (Freud, 1955). Za Freuda,

kombinacija instinkta smrti sa erotskim instinktima (tačnije, saautoerotizmom) je pogodno tlo za razvoj mazohističkih tendencija, dokinstinkt smrti, kada je usmjeren na vanjski svijet, postaje intencija kavladanju, želja za moći, sadizam i agresivnost (Freud, 1953).

Možda je najveći doprinos Freudove teorije ličnosti identifikacijamehanizama odbrane, kojim se ego štiti od destruktivne prirode nepoželjnihimpulsa, sjećanja, misli i emocionalnih stanja. Naime, katarza , odnosnoabreakcija , kao emocionalno i verbalno ''pražnjenje psihološke energije'',


27/327

19

ipak nije bila dovoljna za izlječenje Freudovih klijenata, već je bilo nužnoosvijestiti potisnute sadržaje i nadvladati klijentove otpore. Drugim riječima,ove sadržaje je trebalo dovesti u svjesni dio ličnosti, te ih procesom

racionalnog rasuđivanja prihvatiti (integrirati u svoju psihu, pamćenje iiskustvo) ili argumentir ano odbaciti (Jolibert, 1993). Dakle, psihoanalitičar pomaže klijentu da prorijedi ili napusti korištenje nezrelih i neurotičnihmehanizama odbrane, u cilju poboljšanja mentalnog zdravlja i unapređenjanjegove psihosocijalne prilagodbe. Inače, abreakcija je za Breuera bilaverbalno izražavanje emocija, dok je u kasnijim radovima Freuda i Breueraovaj ter min revidiran, te je određen kao emocionalno pražnjenje (Hart iBrown, 1992).

U vezi sa mehanizmima odbrane i dinamikom ličnosti, treba navestida je Freud identifikovao tri vrste anksioznosti (Trull i Prinstein, 2013;Schultz i Schultz, 2005):

A. objektivnu/realnu anksioznost (kao psihofiziološku reakciju nastvarnu opasnost u vanjskom svijetu);

B. neurotičnu anksioznost (bojazan da će impulsivno biti ispoljeninagoni ida, koji će, u susretu sa vanjskom okolinom, dovesti do

određenih problema i neprijatnosti po pojedinca) i C. moralnu anksioznost (sukob između ida i superega, odnosnoneslaganje seksualnih i agresivnih impulsa sa moralnim principima osobe, što dovodi do osjećanja krivice, stida i srama).

Ovdje ćemo navestirelativno iscrpnu listu odbrambenih mehanizama,s napomenom da nisu svi potekli od samog Freuda, već ima i onih koje su predložili njegovi učenici, neoanalitičari, tedrugi autori koji su se baviliovom tematikom. Opisaćemo sljedećemehanizme odbrane :

- represija (potiskivanje);- racionalizacija (dva tipa – ''slatki limun'' i ''kiselo grožđe''); - premještanje;- regresija;- fiksacija;- reaktivna formacija (formirana ili pretformirana reakcija);- negacija (poricanje);

- sublimacija (nadilaženje);


28/327


29/327

21

olakšao jedan vid psihološk og, socijalnog ili materijalnog gubitka. Primjer jesljedeći: osoba je izgubila potencijalnog poslovnog partnera (jer se on, npr.,

predomislio zbog njemu znanih razloga), te može utješiti sebe tako da se

pozove na mogući rizik poslovnog projekta koji bi r adila sa tim partnerom(drugim riječima, možda se ulaganja osobe ne bi isplatila onoliko koliko ježeljela, ili se partnerstvo ne bi odvijalo u povoljnom smjeru). Ipak, mnogeracionalizacije ne moraju biti realne, pa mogu osobu ''udaljiti'' od stvarnogsvijeta i ''gurnuti'' je u svijet imaginarnog.

Premještanje se definiše kao pražnjenje instinktivnih poriva (npr.agresivnosti) na objekte (osobe i predmete) koji nisu primarni, željeni objektinečijih nagona i tendencija. Tako dijete kojeg često tuku stariji rijetko možeuzvratiti svojim zlostavljačima. Zato prazni svoju agresiju tako što istučenekog slabijeg od sebe.

Regresija je nesvjesno vraćanje na prethodnu fazu razvoja, gdje seosoba osjećala sigurnom, voljenom i zbrinutom. Često je riječ o ispoljavan juinfantilnih reakcija i ponašanja. Osoba koja je prehlađena očekivaće oddrugih da joj skuhaju čaj, pokriju je ili joj donesu lijek, jer su joj to radiliroditelji, dok je bila dijete.

Fiksacija se odnosi na nečiju ''zarobljenost'' u određenoj fazi psihoseksualnog razvoja. Primjer je grickanje noktiju i sisanje prsta kododraslih, gdje je riječ o fiksaciji na oralnu fazu (ova faza će biti opisana neštokasnije).

Reaktivna formacija ili formirana reakcija podrazumijeva ''okretanje''(pretvaranje) određenog impulsa, reakcije ili tendencije pojedinca u njenusuprotnost. Ovaj mehanizam odbrane sastoji se od dvije faze. U prvoj

pojedinac ima potrebu da reaguje na destruktivan, odnosno agr esivan način prema određenoj osobi ili grupi ljudi. U drugoj fazi, ova potreba i namjera sekonvertuje (pretvara) u pozitivne impulse, koji se naposlijetku i izražavaju prema potencijalnom objektu naše agresivnosti, odnosno negativnogreagovanja. Primjer j e: osoba A uvrijedi ili uskrati određeno pravo osobi B;osoba B osjeća bijes i poriv za osvetom prema osobi A, ali, pošto su oveintencije socijalno neprihvatljive (ili nisu u skladu sa sistemom vrijednostiosobe B), osoba B će je, sljedeći put, kada dođe do susreta, učtivo i s

osmijehom pozdraviti.


30/327

22

Negaciju koristimo na način da poričemo neprijatne impulse, saznanjai iskustva, jer bi ona mogla narušiti sliku o nama ili smanjiti naše psihološko blagostanje. Žena koja se pogleda u ogledalo i primijeti daizgleda starije,

može uvjeravati sebe da joj se to učinilo, u cilju očuvanja stabilnog fizičkogself- koncepta (tj. pozitivne slike o svom fizičkom izgledu).

Sublimacijom pretvaramo agresivne i seksualne impulse u socijalno prihvatljive navike, reakcije i aktivnosti. Pojedinac koji je muzički nadaren, auz to temperamentan i slabo tolerantan na frustraciju, može svoju potencijalno destruktivnu psihičku energiju isprazniti tako da odsviraomiljenu kompoziciju ili otpjeva određenu pjesmu koja ima brži ritam.

Kompenzacija je zamjena određenog nedostatka ili neispunjeneželje/plana nekim drugim, koji u našim očima može, s vremenom, dobijatisličan značaj kao i primarni plan/cilj. Naprimjer, pojedinac koji nije uspio postati farmaceut, može se baviti fitoterapijom. Drugi primjer je uspješanigrač koji je doživio tešku povredu, zbog koje ne može aktivno igrati fudbal.Ova osoba može postati trener i tako opet, na određeni način, participirati ufudbalu. Ukoliko neko zamijeni svoj primarni cilj nekim drugim, te u tomeostvari izvanredne rezultate, čak veće nego u slučajuda je uspio ostvariti svoj

prvobitni plan, govorimo o natkompenzaciji. Bivši igrač iz našeg primjera,može postati vrhunski, internacionalno poznat trener (dakle, daleko jenadišao svoj hendikep).

Projekcijom, vlastite nesavršenosti, mane i probleme pripisujemodrugima. Primjer je osoba koja je neodgovorna na poslu, a koja svojimradnim kolegama govori da su nesavjesni, aljkavi i da ne mogu završitizadatke koji su im dodijeljeni.

Idealizaciju koristimo kada osobi ili objektu za koju/i pokazujemointeres ili je/ga posjedujemo pripisujemo kvalitete koji su pozitivniji odnjenih/njegovih objektivnih karakteristika i osobina. Navešćemo sljedeći primjer: neki roditelji prosječne djece govore o svojim sinovima i kćerima usuperlativu, tako da ih smatraju izrazito inteligentnima, natprosječno lijepimai jako uspješnima.Suprotan mehanizam je devaluacija , gdje drugima ili sebi

pripisujemo izrazito negativne osobine i odlike.


31/327

23

Odrađivanje (eng. acting out ) je način izlaženja na kraj sa stresorima iemocionalnim konfliktima, tako da se umjesto suočavanja i promišljanja onjima, pribjegava spe cifičnim oblicima ponašanja. Na primjer, dijete koje je

frustrirano počeće plakati, skakati, vikati ili će nešto slomiti. Anticipacija je pretpostavljanje i razmatranje budućih problema i

konflikata prije nego što se oni jave. Ako je majka neke osobe jako stara iuskoro joj predstoji smrt, ova osoba se već može psihički pripremati zagubitak i (prije samog nemilog događaja) pokušati naći način kako da joj proces tugovanja bude što lakši.

Izbjegavanje je najčešće u slučaju fobija (neosnovanih, iracionalnih

strahova od određene grupe objekata, životinja ili ljudi). Osoba odbija da sesuoči sa predmetom svoje anksioznosti: agorafobičari izbjegavaju otvorene prostore, akrofobičari se ne žele popeti na vrh neke planine ili nebodera, aosobe sa socijalnom fobijom izbjegavaju kontakte sa ljudima koji ne

pripadaju maloj grupi njihovih bliskih prijatelja.

Identifikacija može biti sa idolom (osobom kojoj se divimo), saznačajnim drugim koga više nema ili nije kraj nas (identifikacija sa umrlomosobom ili nekim ko se odselio i vjerovatno se neće vratiti), sa agresorom,roditeljskom figurom ili glavnim likom u nekom djelu, filmu... Dakle, ovimmehanizmom nesvjesno preuzimamo osobine i navike ljudi koje su nam uzoriili su nas napustili. Čovjek se može identifikovati i sa neživom stvari iliživotinjom. Primjeri za identifikaciju su: oblačimo se i ponašamo poputfrontmena naše omiljene muzičke grupe; usvajamo odnos prema životu ivrijednosti koji je imao naš otac; postojenpr. ljudi koji žele izgledati poputvuka, pa puštaju kosu i bradu, tetoviraju se na određeni način, žele da im seugrade kožni umeci, te nadograđuju prednje zube k ako bi im što više sličilivučjima. Freud je smatrao da dramski pisci koncipiraju svoja djela na načinda se mi, kao čitaoci, identifikujemo sa patologijom glavnog lika, a u skladu stim, analizirao je sljedeća Šekspirova djela: ''Kralja Lira'', ''Mletačkogtrgovca'', ''Ričarda III'' i ''Hamleta'' (Chiu, 2012).

Izolacija predstavlja nesvjesno odvajanje misaonih procesa odosjećanja i emocionalnih reakcija. Dakle, osoba razdvaja kognitivni odemocionalnog aspekta psihičkog života. Primjer je prostitutka koja razmišlja


32/327

24

o tome da obavi posao (odnos), bez emocionalnog vezivanja za svog klijentai bez osjećaja gađenja, ukoliko joj neki vid aktivnosti nije prijatan.

Pasivna agresija je indirektni oblik agresivnosti. Prema nekomeosjećamo neprijateljstvo, bijes i otpor, te mu se ne svetimo na otvoren iizravan način, već biramo zaobilazni put da izrazimo svoje nezadovoljstvo.Primjer je zaposlenik kome je nadređeni, navodno bez razloga, smanjio platu.Zaposlenik može namjerno smanjiti svoj radni učinak, ili početi uzimatimaterijal i alat sa svog radnog mjesta, tako da to poslodavac u početku ne

primijeti.

Supresija je jedan vid potiskivanja, ali koji se koristi svjesno i

namjerno. Dakl e, pojedinac pokušava otkloniti neprijatne i nepoželjnesadržaje iz svoje svijesti. Na primjer, neko može pokušavati smetnuti s umaneprijatan sastanak kojem toga dana mora prisustvovati, te ga zamijenitidrugom aktivnošću.

Simbolizacijom se objekat ili ak tivnost određuje u imaginarnim,reprezentativnim terminima, te se tako izbjegava istinski odnos prema tomobjektu ili aktivnosti. Primjer je odgovor nekih ljudi na pitanje: ''Zašto idetena glasanje?'' Često se može čuti sljedeći odgovor: ''Zato što je to građanskadužnost.''

Otpor je mehanizam odbrane usko vezan za represiju. Klijenti u psihoterapiji često imaju otpor da rade na potisnutim sadržajima i sjećanjima,odnosno na njihovom dovođenju u svjesni dio ličnosti. Psihoanalitičar može

primijetiti da je klijent potisnuo osjećaj privlačnosti koji je imao prema svojojsestri tokom djetinjstva. Međutim, klijent se opire da prizna ovakva osjećanjai porive jer aludiraju na incestuozne namjere, koje socijalna zajednica strogo

zabranjuje i osuđuje. Humor možemo koristiti kada smo suočeni sa neprijatnim sadržajima

ili negativnim iskustvima, kako bismo umanjili njihov značaj, predstavili ga u pozitivnom svjetlu ili kako bismo ublažili ozbiljnost nekog problema,odnosno izvjesnost određene neprikladne situacije. Možemo se šaliti na račundrugih, u vidu njihovog omalovažavanja (agresivni humor), zbijati šale navlastiti račun (karikirajući svoje mane i nesposobnosti), što jesamoporažavajući humor ) ili veličajući svoje kvalitete, što je


33/327

25

samoveličajući/samouzdižući humor . Četvrtom vrstom (stilom) humoraolakšavamo i podstičemo odnose s drugima (afilijativni humor), pri tomesmanjujući tenzije i anksioznost članova grupe ljudi u kojoj se nalazimo (npr.

Lefcourt, 2001).

Autistična fantazija (maštanje)način je da pobjegnemo od katkadasurove realnosti. Riječ je o dnevnim sanjarenjima, odnosno o bijegu u svijetmašte. Ukoliko se koristi često, a ova povlačenja u imaginarno traju dugo,može doći do gubitka kontakta s realnošću i razvoja ozbiljnijih psihičkih poremećaja. Primjer korištenja autistične fantazije je sljedeći: momak nemože podnijeti da ga djevojka u koju je zaljubljen ne primjećuje, te počinjezamišljati kako joj prilazi, a ona mu trči u zagrljaj, te kako izlaze ili živezajedno.

Konverzija je karakterist ična za poremećaje koji su prije nazivanihisteričnim, a danas konverzivnim. Intrapsihički konflikti i neprijatnaunutrašnja stanja se, usljed nepodnošljivosti, ''premještaju'' na tjelesni nivo, tedoživljavaju kao bol u određenom dijelu tijela. Naravno, javlja se i kodnormalne populacije. Primjer je: student nije zadovoljan što se nije dosjetioodgovora na pitanja koja su mu bila postavljena tokom usmenog ispita, pa ga

počinje boljeti glava i taj bol traje npr. sedmicu dana. Altruizam je cijenjena aktivno st pomaganja i pružanja podrške

drugima, bez potrebe i očekivanja da nam oni zahvale ili vrate protuuslugom.To je socijalno prihvatljivo i poželjno ponašanje, koje ima etički i aksiološkiznačaj. Međutim, kod nekih ljudi se iza činova altruizma može kriti nerazri ješen intrapsihički konflikt, odnosno unutrašnja tenzija. Ove osobealtruističnim ponašanjem nadvladavaju ili poništavaju neprijatna unutrašnjastanja, u čemu im pomaže svijest o tome da su im osobe kojima pomažuzahvalne i da ih cijene. Tako, npr. , osoba koja želi pomagati starijim ljudimamože nadvladati vlastitu grižu savjesti zbog toga što nije bila uz svoju majku,kada je ona bila nepokretna i na umoru.

Efek t lažnog konsenzusa (eng. false consensus effect - FCE) prvobitnose izučavao u okviru istraživanja o socijalnoj percepciji. U ovom p odručjusocijalne psihologije, efekt lažnog konsenzusa se definira kao procjena broja(ili procenta) ljudi koji imaju isti stav prema nečemu kao mi sami (Fabrigar i

Krosnick, 199 5). Ako je osoba naklonjena određenom objektu ili opciji, tj.


34/327

26

ako ima pozitivan stav prema tome, smatraće da veći broj drugih ljudi takođeima pozitivan stav prema datom objektu. Ukoliko neko ima negativan stav prema određenom fenomenu ili društvenom pitanju, tvrdiće da veći dio

populacije ima isti ili sličan odnos prema tom pitanju (temi, fenomenu).Ross,Greene i House (1977), u svjetlu atribucijske teorije , efekat lažnogkonsenzusa određuju kao poimanje vlastitih bihevioralnih izbora i prosudbikao relat ivno uobičajenih i prilagođenih datim okolnostima (''svaka/prosječnaosoba bi uradila ono što sam ja preduzeo u ovakvoj situaciji''), a da se pritomostali bihevioralni izrazi i odgovori smatraju rijetkim, neodgovarajućim idevijantnim.

Gilovich (1990) is tiče relativnu prirodu efekta lažnog konsenzusa:ljudi ne misle da velika većina drugih ima slične stavove kao oni ili se slično ponaša u određenoj vrsti situacija. Oni prije smatraju da grupe (odnosnosubpopulacija) slične onoj kojima i sami pripadaju, dijele slične stavove,osobine i obrasce ponašanja. Tako neko neće smatrati da velika većinasvjetske populacije ima negativan stav prema fundamentalizmu, već da takavstav imaju oni koji zaista ne pripadaju fundamentalističkim pokretima, već političkim opci jama koje su nespojive sa fundamentalizmom.

U psihologiji ličnosti,mehanizam efekta lažnog konsenzusa shvaćen je nešto drugačije. Baumeister, Dale i Sommer (1998) navode da je ovajodbrambeni mehanizam sličan projekciji , te da služi za očuvanje generalnogsamopoštovanja, a osobe koje ga koriste pokazuju niži nivo depresivnosti.Takođe, po pomenutim autorima, uloga efekta lažnog konsenzusa (u slučajuopravdavanja vlastitih o sobina ličnosti i ponašanja koja nose negativnekonotacije) je da smanji salijentnost (perceptivnu istaknutost) osobe koja bimogla biti označena kao jedinstveno zla, nemoralna ili nepoštena

(Baumeister, Dale i Sommer, 1998). Dakle, ukoliko prepisujemo na nekomtestu, možemo se odbraniti riječima ''svi to rade'' ili ''i drugi iz mog odjeljenjase tako ponašaju u testnoj situaciji''. Tako smanjujemo bojazan da će nasdrugi odrediti kao jedinstven slučaj nekorektne osobe i varalice.

Jasno je da ne možemo sve mehanizme odbrane smatrati nečim štonarušava naše mentalno zdravlje. Neki od njih su zreli (npr. anticipacija,humor, altruizam, sublimacija i, eventualno, supresija), dok su drugi manjekorisni kada je u pitanju psihološko dobrostanje (regresija, fiksacija,represija, autistična fantazija, negacija, projekcija i slično).


35/327

27

Postoji nekoliko psiholoških instrumenata kojima se procjenjuju imjere mehanizmi odbrane. Jedan od njih je Test odbrambenih mehanizama(eng. Defense Mechanism Test – DMT ). On je sličan projektivnim testovima,

a sadrži slike poput onih iz Testa tematske apercepcije (TAT), koje se prezentuju sudionicima u trajanju od 5 milisekundi do 2000 milisekundi, premda način primjene ovog testa varira (Ekehammar, Zuber i Konstenius,2005). DMT-om se procjenjuje deset mehanizama odbrane (neki od njih suspecifični za ovaj instrument): izolacija, represija, poricanje, reaktivnaformacija, projekcija, regresija, introjekcija suprotnog pola (pogrešno

prepoznavanje pola osobe sa slike), introjekcija drugog objekta (pripisivanje pogrešne dobi osobi sa slike), unutrašnja agresija (''vraćanje'' agrsije u sebe)i

identifikacija sa agresorom.Inventar odbrambenih mehanizama (eng. Defense Mechanisms

Inventory – DMI ; Gleser i Ihilevich, 1969) mjeri pet grupa mehanizamaodbrane (npr. Zoccali, 2007): okretanje protiv sebe (eng. turning against self – TAS ), okretanje/premještanje (eng.reversal ; u ovoj grupi nalaze se:reaktivna formacija, potiskivanje i poricanje), okretanje protiv objekta (eng.turning against object – TAO; ovdje su ubrojeni identifikacija s agresorom i premještanje), projekcija (eng. projection – PRO ) i principalizacija (eng. principalization – PRN ; ovdje su mehanizmi u kojima dolazi do spearacijekognitivnog od emocionalnog: intelektualizacija, izolacija i racionalizacija).

Upitnik odbrambenih stilova (eng. Defense Style Questionnaire – DSQ; Bond, Gardner, Christian i Sigal, 1983) je još jedan instrument za procjenu mehanizama odbrane, a njegova originalna verzija sastoji se od 88tvrdnji (DSQ – 88). Postoje i verzije sa 60 (DSQ – 60), te sa 40 tvrdnji (DSQ – 40). Trinaest mehanizama odbrane se poklapa u sve tri verzije upitnika:

pseudoaltruizam, acting out, pasivna agresija, humor, povlačenje, supresija, projekcija, reaktivna formacija, inhibicija, splitting (cijepanje), undoing,fantazija i anticipacija (Ramkissoon, 2014).

2.4. Teorija psihoseksualnog razvoja

Freud je smatrao da se ličnost formira najkasnije do sedme godineživota. Libido, kao seksualna energija, dovodi do djetetovog interesa zaodređene dijelove tijela, te izaziva ugodu prilikom podraživanja tihdijelova.

U skladu s ovim, p redložio je sljedeće faze razvoja:


36/327

28

- oralna faza ( rođenje – 1. godina života);- analna faza (1/2. – 3. godina života); - falusna faza (3. – 6/7 . godina života);

- faza latencije (6/7. – 11 /12. god. života) i- genitalna faza (od 11/12. godine, pa nadalje).

Ove faze dešavaju se onim redoslijedom k ojim su navedene, a ukoliko je došlo do fiksacije pojedinca u određenoj fazi, onda on razvija specifičantip ličnosti (odnosno, ''karaktera'').

U oralnoj fazi psihoseksualnog razvoja, libidinalna energija jelocirana u predjelu usta, odnosno usana i jezika, te se zadovoljstvo doživljava

sisanjem, cuclanjem i hranjenjem. Osobe koje su na neki način doživjelelišavanje užitka ili pretjerani užitak u ovoj fazi, razvijaju osobine i tendencijekao što su: tvrdoglavost,agresivnost, optimizam/pesimizam i ovisnost odrugima. Ovi pojedinci u odrasloj dobi vole piti iz flaše, skloni sualkoholizmu, narkomaniji, pušenju, temogu preferirati oralni seks. Ovu fazumožemo podijeliti na podfaze sisanja i griženja.

U analnoj fazi razvoja, libido je usmjeren na analni otvor i povezan jesa ''treningom toaleta''. Dijete može doživljavati ugodu prilikom defekacije(pražnjenja crijeva). Međutim, ova djetetova potreba i ugoda može bitiosujećena preranim navikavanjem na nošu. ''Karakter'' koji se razvija usljedfiksacije na ovu psihoseksualnu fazu obuhvata karakteristike kao što su: pedanterija vs. aljkavost, škrtost, urednost, perfekcionizam vs. neorga-niziranost. Analna struktu ra ličnosti se odlikuje preferiran jem tzv. ''masnih''viceva (šale sa seksualnim i agresivnim sadržajima), težnja ka savršenosti,nepristojnost i neurednost. Kao i u slučaju oralnog ''karaktera'', ovdje imamodihotomiju osobina: jedne mogu biti manifestne, a njihove suprotnostilatentne ili se može desiti da je ovakva osoba u nekim situacijama i područjima života npr. pedantna, pristojna i odgovorna, a u drugima aljkava,neotesana i nesavjesna.

Falusna faza predstavlja umjeravanje libida na područje polnihorgana. Djeca stara izmeđutri i šest godina mogu doživljavati ugodudodirujući i igrajući sesvojim spolnim organima. Krajem ove faze, dolazi dorazrješavanja tzv. Edipovog, odnosno Elektrinog kompleksa. Edipov

kompleks se odnosi na dječakovu preferenciju majke i percipirani rivalitet s


37/327

29

ocem. Dječak se, na neki način, nadmeće sa ocem, kako bi ''osvojio'' svojumajku. Slično, djevojčica se takmiči sa svojom majkom, kako bi ''prodobila''oca za sebe (Elektrin kompleks). Ovaj period praćen je strahom od kastracije

(kod dječaka) i strahom od separacije (kod djevojčica). Uspješno razrješenjeEdipovog i Elektrinog kompleksa, te blagovremena identifikacija saistospolnim roditeljem, vodi zdravom prihvatanju vlastite seksualnosti.Pojedinci fiksirani na ovu fazu razvoja imaju problema sa usvajanjem vlastitespolne uloge, odnosno seksualnog identiteta. Posljedice su transseksualnost,transvestitizam i homoseksualizam.

Faza latencije je, navodno, period mirovanja. Di jete polazi u školu,širi svoj životni i iskustveni prostor, te se suočava sa realnošću i privikava navanporodično okruženje. Ono pokušava uspostaviti socijalne odnose i posvetiti se procesu učenja. Ukoliko je uspješno, može razviti visokosamopoštovanje, tj. samopouzdanje . U suprotnom, muči ga osjećaj infe-riornosti i izolacije.

Posljednja faza psihoseksualnog razvoja je genitalna , koja je povezana sa razvojem zrele ličnosti i uspješnim ulaskom u svijet odraslih. Nagoni opet postaju aktivni, dovršava se identifikacija sa spolnom ulogom i

vlastita seksualnost postaje stabilnija i zrelija. Ukoliko je dijete (sada većadolescent) osujećeno ili deprivirano u ovoj fazi, može razviti probleme kaošto su: antisocijalno ponašanje, ovisnosti različite vrste, osjeća j izolacije ineadekvatnosti, te razne probleme koji imaju veze sa seksualnošću.

2.5. Psihoanalitičke tehnike i metode

U svrhu rada sa klijentima, te opisivanja i objašnjavanja nesvjesnihintencija, kompleksa i manifestnih simptoma, u okviru psihodinamske

par adigme su razvijene sljedeće tehnike: tehnika slobodnih asocijacija,analiza omaški, psihoterapijski rad na otporu klijentau vidu pomaganjaklijentima da steknu racionalni uvid u vlastito stanje, analiza transfera ikontratransfera, analiza sadržaja snova, kao i psihobiografske studije.

Tehnika slobodnih asocijacija . Klijent treba govoriti sve ono što mu pada na pamet, bez svjesnog izostavljanja ili selektivne verbalizacije. Dakle,klijent bi trebao izvještavati i o mislima koje upućuju na agresivnost,seksualnost, posrameljenost ili mu djeluju smiješne (npr.Trull i Prinstein,


38/327

30

2013). Terapeut (analitičar), koji je pripadnik klasične psihoanalitičke škole,u pravilu sjedi iza klijenta (analizanda) , kako bi mu pomogao da se što višeopusti i što nesmetanije verbalizuje svoje unutrašnje sadržaje. Na početku,

klijentove misli mogu djelovati nepovezano, međutim, kako slobodnoasociranje napreduje, psihoanalitičar polako uočava obrasce koji upućuju naklijentove nesvjesne sadržaje (komplekse i probleme).

Ana liza omaški i pogreški u govoru , pisanju i čitanju. U svojoj knjizi''Psihopatologija svakodnevnog života'',Freud (1901/1990 ) navodi mnoštvo primjera ovakvih omaški. Jedan od njih je vezan za mladića, koji je izvjesnugospođicu na ulici oslovio ovim riječima: ''Ako dozvolite, gospođice, ja bihVas otprijedio .'' Freud objašnjava da je ova riječ nastala kombinacijom riječi''otpratio'' i ''uvrijedio'', zato što se mladić plašio da će je ovakvim gestomuvrijediti (Freud, 1901/1990). Možemo navesti još primjera – riječ je oiskustvima autora ove knjige. Na pitanje njegove kolegice: ''Ko je ovaosoba?'', desilo se da odgovori: ''To je moj pijatelj .'' Nesvjesno je, umjestoriječi ''prijatelj'' upotrijebio izvedenicu (ili neologizam), nastalu od glagola''piti''. Time je, opet nesvjesno, dao sagovornici do znanja da je njegov prijatelj sklon popiti. U drugoj prilici, uočio je bilbord na kome je, poredostalog, pisalo ''posjetiti roditelje''. To je pročitao kao '' promijeniti roditelje'',vjerovatno usljed tadašnjeg konflikta s njima. Takođe, često mu se dešavaloda svoju bivšu prijateljicu koja je jako otvorena i zabavna osoba zove''Ma nija'' (umjesto Marija).

Sticanje uvida. Uvid u vlastito stanje i psihosocijalno funkcionisanje, po Freudu je moguće ostvariti uz pomoć druge osobe (po mogućnosti, psihoanalitičara). Radi se na smanjivanju otpora i represije, korištenju katarzei objektivnom sagledavanju vlastitih: misli, anksioznosti, nagona, namjera,

navika, tendencija i osobina. Rad na transferu i kontratransferu. Tokom psihoterapijskog procesa,

često se dogodi da klijent pripisuje terapeutu osobine nekog značajnogdrugog (majke, oca, sestre, brata, bračnog partnera...). Tada govorimo otransferu . Ovdje je važno pronaći uzroke ovakvih atribucija, te pomoćiklijentu da ih osvijesti. S druge strane, sličan fenomen se može naći kod psihoanalitičara (kada je riječ okontratransferu ): terapeut u svom klijentuvidi svog značajnog drugog i nesvjesno se ponaša u skladu s tim. Uspješantok psihoterapije (koji čak može pomoći i terapeutu da riješi neke svoje


39/327

31

probleme), pored ostalog, zavisi od kvaliteta analize ovih odnosa, te jasnogdefiniranja uloga u dijadi psihoanalitičar – klijent (analizand).

Analiza snova. Freud je smatrao da svaki san ima svoj manifestni ilatentni sadr žaj. Dakle, sadržaji koji nam se pojavljuju u snovima zapravo susimboli, koje treba interpretirati kako bismo došli do njihovog pravogznačenja za pojedinca (drugim riječima, do latentnih sadržaja snova). Usnovima, kompleksi, strahovi i problemi nisu očigledni, jer djelujemehanizam cenzure . Fromm (1984) to lijepo objašnjava na sljedeći način: mehanizam cenzure djeluje poput političkog pisca pod diktatorskimrežimom, odnosno sadržajisnova se pojavljuju u obliku neke vrste šifriranog

pisma ili jezika. Dakle, za Freuda su snovi kraljevski put u nesvjesno, te ihtreba odgon etnuti, jer oni prikrivaju prava značenja.

Psihobiografske studije. Freud je, u skladu sa svojom psiho-analitičkom teorijom i njenim konsekvencama, analizirao poznate ličnostisvjetske istorije, mitologije , umjetnosti i književnosti, te njihova djela iknjiževne junake: Leonarda da Vincija, Mojsija, junake Shakespearovihdrama, Goethea itd. Ovu tradiciju su nastavili ostali psihoanalitičari ineoanalitičari (npr. Erich Fromm). U literaturi se sreću i sintagme kao što su:

patobiografije i psihohistorijske studije, koje se mogu koristiti kao sinonimi.Istorija slučaja, anamneza ili studija slučaja u kliničkom smislu ima dodirnihelemenata sa psihobiografskim studijama, međutim, njihova namjena i svrha je nešto drugačija. Danas se psihobiografske studije ogledaju u primjeni psiholoških teorija na opisivanje i objašnjavanje života, odnosno razvojaistaknutih pojedinaca, osoba sa specifičnim mentalnim poremećajima iizrazito intelektualno nadarenih ljudi, koji su kao takvi prepoznati od straneširih masa ili stručnjaka u određenoj oblasti(Ponterotto i Reynolds, 2013).

Schultz (2005) predlaže kriterijume po kojima se razlikuju ''dobre'' od''loših'' psihobiografija. Kvalitetne psihobiografije: imaju strukturu pripo-vijedanja, odlikuju se konvergencijom podataka (podaci vode do jedinstvenihzaključaka), zvuče tj. djeluju logično, posjeduju konzistentne podatke iinterpretacije, provjerljive su (izneseni podaci su stvarni i mogu severifikovati), imaju kvalitet obuhvatnosti, nisu utemeljene na redukcionizmu,nisu rezultat lošeg odabira teorije (tj. intepretacije u skladu sa teorijom kojase ne može adekvatno primijeniti u datom slučaju), te nisu prosto

patobiografije.


40/327

32

2.6. Studije slučaja i istraživanja

McKinley Runyan (1981) je ponudio pregled psihobiografijaVincenta Van Gogha. U svojoj analizi diskutovao je o tome zašto je ovajveliki slikar sebi otkinuo donji dio lijevog uha i poklonio ga prostitutkiRachel, s napomenom da ga pažljivo čuva. U svjetlu psihoanalize, ovaj čin jeinterpretiran kao rezultat Van Goghove frustracije odnosom sa bratomTheom i drugim slikarom, Paulom Gauguinom. Frustracija je dovela doautoagresivnog čina, odnosno usmjeravanja destruktivnih instinkata premasebi. Pomenuti autor n avodi još nekoliko tumačenja (McKinley Runyan,1981): ovaj čin je mogao biti rezultat Van Goghovih nesvjesnihhomoseksualnih tendencija prema Gauguinu (te je uho predstavljalo falusnisimbol koji je trebalo odsjeći, što je akt samokastracije), s druge strane, VanGogh je možda u Gauguinu vidio svog oca kome se želi osvetiti te je koristiomehanizam premještanja agresije, na način da je usmjerio na dio svog tijela.Poklanjanje dijela uha prostitutki je interpretirano na sljedeći način: VanGogh ova majka mu je često govorila da je loš i ružan dječak, a odsijecanjeuha bi značilo simboličko otklanjanje dijela vlastite ružnoće, teodobrovoljavanje simboličke majke (u ovom slučaju, prostitutke). Međutim,McKinley Runyan (1981) navodi jednostavnije o bjašnjenje: VanGogh jekasnije napomenuo da je u tom periodu ''čuo glasove'' (tj. imao slušnehalucinacije ), te je odsijecanje uha mogao biti čin kojem je pribjegao kako bi''stišao te glasove''.

Stal (2013) je analizirala Jozefa Visarionoviča Staljina. Njegovu psihopatologiju označila je kao paranoidni (sumanuti) poremećaj, kojisemanifestovao ljubomorom i nepovjerenjem u svoje saradnike. Ova autorka pretpostavlja da, ukoliko se prihvati psihoanalitička premisa da djetinjstvo

ima izraziti uticaj na život čovjeka, Staljinova patologija vuče korijene iznezdravog odnosa koji je imao sa svojim ocem (tj. sa tiranski nastrojenomroditeljskom figurom).

U neuropsihologiji, utvrđeno je da se, prilikom razmišljanja uterminima nagona (principa zadovoljstva), realiteta i moralnosti/pravila/normi (potaknutih riječima koje su sudionicima prezentovane na ekranu, dok

je u isto vrijeme njihov mozak skeniran funkcionalnom magnetnomrezonancom – fMRI) aktiviraju različiti dijelovi mozga. Tako je u slučajudominacije ida pr imijećena pojačana aktivnost u oblasti moždanog stabla, u


41/327

33

slučaju ego-obojenih misli aktivirao se prednji cingularni korteks, dok susuperegom impregnirane misli bile propraćene pojačanom nervnomaktivnošću u lateralnom prefrontalnom i parijetalnom korteksu (Fisher i

Student, 2012).

Berlin (2011) daje pregled istraživanja neuralne podloge dinamičkihnesvjesnih procesa, kognitivne, afektivne i motivacijske prirode. Nesvjesni

procesi odvijaju se putem izolovanih petlji nervnih impulsa, odnosnoaktivacija, koje ne traju dovoljno dugo, niti su sinhronizirani sa ostalimdijelovima neuralne mreže, da bi postali svjesni. Rezultati prikazanihistraživanja vezani su i za neurocerebralnu podlogu nekih mehanizamaodbrane (Berlin, 2011):

a. Utvrđeno je da ljudi skloni korištenju represije, na subliminalnestimuluse reaguju evociranim potencijalima manje amplitude, terazrješavaju subliminalne konflikte bez aktivacije prednjegcingularnog korteksa (koji je, pored prefrontalnog korteksa,zadužen za svjesnu samoregulaciju).

b. Supresija, kao voljno (svesno) potiskivanje, dešava se uz pojačanuaktivaciju u dorzolateralnom prefrontalnom korteksu i smanjenu

aktivaciju hipokampusa.c. Disocijacija (kao mehanizam razdvajanja sljedećih psihičkih

funkcija i aspekata: pamćenja, percepcije, svjesnosti i identiteta)kao podlogu ima supresiju djelovanja limbičkog sistema (odstrane lijevog prefrontalnog korteksa), dok je prisutna hiper-aktivacija prefrontalnog korteksa, te smanjeni protok krvi uorbitofrontalnom korteksu.

Ekehammar, Zuber i Konstenius (2005) su proveli istraživanje sastudentima, gdje su ispitane neke psihometrijske karakteristike Testamehanizama odbrane (DMT- a). Utvrdili su da je slaganje među treniranim procjenjivačima visoko (što svedoči odobroj pouzdanosti instrumenta), ali jes druge strane niska pouzdanost ispitana paralelnim formama ovog testa.

Nadalje, konstruktna valjanost DMT-a je na granici prihvatljivosti, anajzastupljeniji mehanizmi odbrane karakteristični za njihovuzoraksudionika bili su: reaktivna formacija, introjekcija suprotnog spola iintrojekcija drugog objekta (Ekehammar, Zuber i Konstenius, 2005).


42/327

34

Bushman (2002) je pokušao empirijski ispitati hipotezu katarze, tj. pretpostavku da aktivnosti kojima se potiče ispoljavan je agresije, na krajudovode do smanjenog nivoa agresivnosti ljudi. Rezultati njegovog

istraživanja pokazuju da poticanje ispoljavanja agresije povećava nivoagresivnosti sudionika, te da je nivo agresivnosti niži kod onih koji ništa nerade da je ''izbace '' iz sebe, u odnosu na ljude koji se namjerno bave fizičkomaktivnošću, koja im služi kao ventil agresivnosti. Dakle, ovo istraživanjemože poslužiti za odbacivanje hipoteze katarze.

Kordić (2004), nakon pregleda većih studija o djelovanju psihoanalize (do 1991. godine) , zaključuje da su veća učestalost seansi i dugotrajnijitretman djelotvorniji nego kraćih tretmana i rjeđa susretanja klijenta ianalitičara. Dodatno, uspješno vođen proces psihoterapije ovog tipa, rezultirarazvojem samoanalitičkih vještina klijenata (''analiziranih''), te su učinci psihoanalize vidljivi i nekoliko godina nakon završetka psihoterapijskog procesa. Problemi sa utvrđivanjem efekata psihoanalize ogledaju se u jedinstvenosti svakog analizanda (klijenta) i u odabiru istraživačkih metoda itehnika, međutim, s vremenom se otklanjaju metodološki nedostaci, a i samianalitičari postaju zainteresovaniji za participaciju u istraživanju ishoda psihoanalitičke psihoterapije (Kordić, 2004).Gaskin (2014) je proveo meta-analizu 26 studija o efikasnosti i efektivnosti psihodinamske psihoterapije, tedošao do zaključka da je ova vrsta psihoterapije uspješna u tretmanu osobasa: depresivnim, nekim anksioznim (generalizirani anksiozni poremećaj),neki m somatoformnim poremećajima (n pr. hipoho ndrijaza) i određenim poremećajima ličnosti (npr. granični poremećaj ličnosti). Isti autor navodi dasu registrir ani dugoročni efekti psihodinamske psihoterapije.

Shedler (2010) je analizirao nekoliko studija u kojima su ispitivani

učinci psihodinamske psihoterapije upoređeni sa učincima drugih vrsta psihoterapije. Njegovi zaključci idu u prilog tvrđenju da psihoanalitičkog pristup, odnosno tretman ima podjednake učinke kao drugi psihoterapijski pristupi. Takođe, Shedler (2010) upozorava da psihoterapeuti ostalihusmjerenja u svom radu koriste neke tehnike koje su nastale iz psihoanalitičke tradicije. Huber, Zimmermann, Henrich i Klug (2012) suupoređivali učinke psihoanalitičkih (psihodinamskih) terapija i kognitivno-

bihevioralne psihoterapije (KBT). Na uzorku od 100 klijenata, utvrdili su daodmah nakon završetka svih seansi, tetri godine nakon završetka tretmana,


43/327

35

psihodinamski pristupi prednjače u odnosu na kognitivno-bihevioralni psihoterapijski pristup (Huber i sar., 2012) . Njihovo istraživanje bilo je vezano za tretman osoba sa depresivnim poremećajima, te se može zaključiti

kako je psihodinamska psihoterapija uspješnija u tretmanu depresije od KBT pristupa.

2.7. Evaluacija Freudove psihoanalitičke teorije

Osnovna kritika Freudove teorije psihoseksualnog razvoja (a i cijele psihodinamske teorije) odnosi se na redukcionizam. Freud je ljudski razvojsuzio na psihoseksualni razvoj, te je zanemario efekte okoline, odgoja isamostalne aktivnosti djeteta. Druga kritika je neuzimanje u obzir koncepta

cjeloživotnog razvoja, kroz pretjerano isticanje perioda djetinjstva kaoključnog u razvoju ličnosti. Trećase odnosi na deterministički pristup, koji seogleda u tvrdnji da je čovjekov život određen ranim djetinjstvom i da je svakinaš postupak rezultat (većinom podsvjesne) namjere, odnosno da je svakaakcija preduzeta s razlogom, a čiji uzrok leži u nesvjesnom. Ipak, Freudova psihoanalitička teorija spada u tzv. ''velike teorije'', jer pokriva sklop ličnosti,njenu dinamiku i razvoj, a uz to je polučila nekoliko psihoterapijskih tehnika,opisanih u prethodnom tekstu.

Rekapitul acij a poglavl ja

1. Devaluacija je mehanizam odbrane suprotan idealizaciji. T N2. Po Freudovom strukturalnom modelu ličnosti, razlikujemo svjesno,

predsvjesno i nesvjesno. T N3. U analnoj fazi psihoseksualnog razvoja dolazi do formiranja

seksualnog identiteta. T N4. Zašto Freudovu teoriju ubrajamo u ''velike teorije''? 5. Koje su zamjerke koje je moguće uputiti psihoanalitičkoj paradigmi? 6. Navesti bar tri zrela mehanizma odbrane.7. Kojim principom je vođen id, akojim superego?8. Šta je libido? 9. Šta je kontratransfer? 10. Navesti primjer za simbolizaciju.11. Dvije vrste racionalizacije su ______________ i _______________.


44/327

36

12. Kako se sve može manifestovati instinkt smrti? 13. Šta je Elektrin kompleks i zašto je važno njegovoadekvatno

razrješenje?

14. Kojem mehani zmu odbrane je najsličniji efekt lažnog konsenzusa? 15. Kako psihoanalitičar radi na otporu svojih klijenata? 16. Ako je osoba agresivna, aljkava i nepristojna, kojem tipu ''karaktera''

pripada?17. Koji je stručni naziv za potiskivanje, a koji za poricanje?18. Šta je cenzura sna? 19. O kojem mehanizmu odbrane je riječ, ako majka osjeća bol u ruci

dogo vremena nakon što udari svoje dijete, koje inače nijetukla?

20. Navedite primjer omaške u čitanju, iz vlastitog iskustva. 21. Koja je neurološka podloga ida, ega i superega?

22. Koji su rezultati istraživanja o djelotvornosti psihodinamske psihoterapije?

23. Pronađite nekoliko pjesama Charlesa Bukowskog, te ih analizirajterukovodeći se Freudovom teorijom ličnosti.

24. Pogledajte film Fatalna privlačnost ( Fatal Attraction , 1987), teidentifikujte ponašanja Danna Gallaghera (Michael Douglas) i AlexForrest (Glenn Close), koja su u skladu sa principima po kojima sevodi id.

25. Pogledajte film Dobri Will Hunting ( Good Will Hunting, 1997), teopišite transfer koji se događa između Willa Huntinga (Matt Damon) idoktora Seana Maguirea (Robin Williams). Takođe, pobrojitemehanizme odbrane kojima se služi ego Matta Damona, kako biočuvao svoj integritet.


45/327

37

3. ANALITIČKA PSIHOLOGIJA: TEORIJA LIČNOSTI C. G.JUNGA

3.1. Jungova biografija

Carl Gustav Jung rođen je 26. jula 1875. godine u Kesswilu, uŠvicarskoj, kao sin protestantskog sve ćenika (pastora) i četvrto dijete u

porodici (s tim da je troje djece prije njega umrlo). Kada je imao četirigodine, njegova porodica se seli u Basel, gdje Carl pohađa seosku školu, teuči latinski uz pomoć svoga oca. Jungovo djetinjstvo obilježeno je solitarnimigrama i njegovim širokim interesima za nauku i umjetnost. Mali Carl se povlačiood svih i volio je tu vrstu samoodabrane, namjerne izolacije. I s âmkaže da je bio introvertirano dijete, koje je često pribjegavalo svijetu mašte. Zanimljivo je da je kao mali postavljao sebi pitanja tipa: ''Da li sam ja Carlkoji sjedi na ovom kamenu, ili sam kamen na kojem sjedi Carl?''

Medicinu je studirao na Univerzitetu u Bazelu, od 1895. do 1900.godine, a titulu doktora medicine dobio na Univerzitetu u Cirihu, 1902.godine. 1900. godine je postao saradnik poznatom psihijatru EugenuBleuleru, sa kojim je u Cirihu (u poznatoj bolnici Burghölzli) izučavao

asocijativni metod (sličan onom koji je koristio S. Freud).1903. godine branidisertaciju pod nazivom: ''O psihologiji i patologiji takozvanih okultnihfenomena.'' Kasnije je izučavao psihologiju u Parizu.

1903. godine, ženi se bogatašicomEmmom Rauschenbach, sa kojomdobija petoro djece, a par ostaje zajedno sve do njene smrti, 1955. godine,živeći na obalama ciriškog jezera. Ipak, poznato je da je imao dvije afere(prvu sa jednom ruskinjom, a drugu sa svojom studentkinjom).

Kao što je već navedeno, 1907. godine upoznaje Freuda, svogtadašnjeg idola. Međutim, kako je Jung s vremenom sve više polagao nade u psihoanalitičko izučavanje: mitova, bajki, okultizma i misticizma (poredanalize snova), Freud mu je direktno rekao da su to nenaučne analize, te je(pored ostalih razloga) došlo do razlaza između ova dva psihoanalitičara.

Nakon raskidanja p rofesionalnog odnosa sa Freudom, Jung je počeointenz ivnije proučavati civilizacijsko nasljeđe u vidu: mitologije, legendi,historije, religije , arheologije, filozofije, književnosti i slično. Tada njegova

stajališta postaju jasnija i formira vlastiti pogled na psihološke sadržaje i


46/327

38

probleme. Boravio je u: Arizoni, Egiptu, Indiji, Kini i Keniji, a jedno vrijeme je živio sa plemenima nastanjenim na nekim od ovih područja. Izučavao je:hinduizam, gnosticizam, budizam i konfučijanizam, kao i hrišćanski

misticizam. Inače, bio je prvi predsjednik Internacionalne asocijacije psihoanalitičara.

Sa navršenih 38 godina, počeo je doživljavati vidne i slušnehalucinacije, koje je smatrao jednim vidom uvida u nesvjesno, te je i samizazivao ovak va stanja. Ova ''iskustva'' prikazao je u svojim člancima iregistrovao ih u ''Crvenoj knjizi'' , koju je pisao više od decenije. Dvadesetihgodina prošlog vijeka, držao je seminare u Londonu i Sjevernoj Americi. Dokraja života je vjerovao da njegov život ima spiritualnu svrhu i smisao, što je, po njemu, važnije od materijalizma. Umire u Küsnachtu (Cirih), 6. juna1961. godine.

Njegova kapitalna djela bila su: ''Teorija psihoanalize'' (1913. i 1914),''Psihološki tipovi'' (1921), '' Savremeni čovjek u potr azi za duhom'' (1933),''Tumačenje snova: bilješke sa seminara održanih1928-1930. godine'' (1938),''Integracija ličnosti'' (1939), ''Psihologija i alhemija'' (1944), ''O pojmu psihičke energije i prirodi snova'' (1948), ''Eseji o nauci mitologije'' (1949, u

koautorstvu sa C. Karenyiem), '' Sinhronicitet: načelo neuzročnog povezi-vanja'' (1952) i '' Čovjek i njegovi simboli'' (1964).

3.2. Tipologija ličnosti

Jung (1921) je svoju tipologiju ličnosti zasnovao na četiri psihološkefunkcije i dvije vrste glavnih stavova (orijentacija) prema svijetu i sebi. Četiri psihološke funkcije koje usmjeravaju čovjekovu adaptacijusu (Sharp, 1987):

1) mišljenje (kognitivni proc esi u pravom smislu te riječi);2) osjećanje (to je funkcija subjektivnog prosuđivanja i

procjenjivanja, kojom određujemo koliko je određeni objekatvažan za nas);

3) senzacija (percepcija , djeluje preko fizičkih, tj. osjetilnih organakako bi se saznala konkretna realnost) i

4) intuicija (receptivnost/prijemčivost za sadržaje koji potiču iznesvjesnog).

8/20/2019 PSIHOLOGIJA LI_NOST

Documents

PSIHOLOGIJA LI_NOSTI+naslovnica.pdf