Geolo[ki vodi~ kroz Nacionalni park Sjeverni Velebit

Ivo Veli}Josipa Veli}

OD MORSKIH PLI]AKADO PLANINE

OD

MO

RS

KIH

PL

I]A

KA

DO

PL

AN

INE

3

PROSLOV .....................................................................................................................6

UVOD ................................................................................................................................ 16

DOSADA[NJA GEOLO[KA ISTRA@IVANJA U NACIONALNOME PARKU SJEVERNI VELEBIT ...................................................................................... 22

GEOLO[KE ZNA^AJKE PODRU^JA NACIONALNOGA PARKA SJEVERNI VELEBIT ...................................................................................... 26

4.1. STRATIGRAFSKE JEDINICE .............................................................................. 28

4.1.1. Diploporni vapnenci srednjega trijasa – T22 ......................................... 29

4.1.2. Klasti~ne naslage gornjega trijasa – T31,2 ............................................ 32

4.1.3. Glavni dolomit gornjega trijasa – T32,3 ................................................. 32

4.1.4. Algni vapnenci i dolomiti donje jure – J11,2 .......................................... 34

4.1.5. Vapnenci s foraminiferama i {koljka{ima donje jure – J12,3.............. 36

4.1.6. Mrljasti vapnenci donje jure – J14 .......................................................... 37

4.1.7. Debelo slojeviti vapnenci i dolomiti starije srednje jure – J21,2 ......... 39

4.1.8. Vapnenci mla|e srednje jure – J23,4 ........................................................41

4.1.9. Tamni fosilonosni vapnenci i dolomiti oksforda – J31 ........................41

4.1.10. Sivi vapnenci kimerid`a – J32 ................................................................ 43

4.1.11. Vapnenci donje krede s emerzijskim bre~ama – K13 .......................48

4.1.12. Velebitske vapnena~ke bre~e – Ol, M ...............................................48

4.1.13. Morenske naslage starijega kvartara – Q1 ....................................... 53

4.2. TEKTONSKE ZNA^AJKE ...................................................................................54

4.3. GEOLO[KI POLO@AJ PODRU^JA NACIONALNOGA PARKA

SJEVERNI VELEBIT U VELEBITU .....................................................................61

SADR@AJ

4.

3.

2. 1.

GEOLO[KA POVIJEST VELEBITA: OD MORSKIH PLI]AKA DO PLANINE .................................64

5.1. MLA\I KARBON – STARIJI PERM ................................................................68

5.2. SREDNJI PERM – SREDNJI TRIJAS ................................................................ 70

5.3. MLA\I TRIJAS – STARIJA JURA

(MLA\I NORIK – STARIJI TOARCIJ) ............................................................. 73

5.4. STARIJI TOARCIJ – MLA\I CENOMAN ..................................................... 74

5.5. MLA\I CENOMAN – KRAJ KREDE .............................................................. 76

5.6. OLIGOCEN – MIOCEN ....................................................................................... 78

GEOLO[KI OPIS ODABRANIH STAZA U NACIONALNOME PARKU SJEVERNI VELEBIT ........80

6.1. STAZA BABI] SI^A – PLANINARSKI DOM NA ZAVI@ANU ................ 82

6.2. STAZA PLANINARSKI DOM NA ZAVI@ANU

– CIGANI[TE – BABI] SI^A ............................................................................ 85

6.3. OKOLICA PLANINARSKOGA DOMA NA ZAVI@ANU

I VELEBITSKOGA BOTA NI^KOG VRTA........................................................ 86

6.4. PREMU@I]EVA STAZA OD PLANINARSKOGA DOMA

NA ZAVI@ANU PREKO VELIKOGA ALANA

DO JU@NE GRANICE PARKA ..........................................................................90

6.5. STAZA CESTOM LUBENOVAC – TUDOREVO – MIROVO ..................... 98

6.6. [TIROVA^A ...........................................................................................................103

6.7. STAZA [TIROVA^A – PLANINARSKA KU]A ALAN

– TURSKA VRATA .................................................................................................105

LITERATURA ......................................................................................................... 112

TUMA^ POJMOVA ......................................................................................... 118

5.

6.

7.

8.

13

� 1–3 Geolo{ki stup naslaga od mla|ega ladinika do kvartara u NP Sjeverni Velebit (A) i odgovaraju}e talo`ne megasekvencije (B)

DOSADA[NJA GEOLO[KA ISTRA@IVANJA U NP SJEVERNI VELEBIT

36

4.1.5. Vapnenci s foraminiferama i {koljka{ima donje jure – J

12,3

Donjojurski vapnenci s foraminiferama i {koljka{ima nastavljaju se na vapnence i dolomite prethodne jedinice u normalnom slijedu, a pru`aju se od ju`noga ruba Parka zapadno od [tirova~e, prema sjeveru preko Kite i Bilenskoga pade`a do ceste Mrkvi{te – Alan. Toj istoj zoni pripadaju njihovi izdanci uz cestu Veliki Lubenovac – Tudorevo, a ju`no od Velikoga Lubenovca presje~eni su Bakova~kim rasjedom. Unu-tar naslaga ove jedinice razlikuju se dva dijela.

U starijem dijelu, uz rijetke ostatke alga iz skupine paleodazikladusa, nalaze se i lju{turice donjojurskih foraminifera ili pra`ivih (nekad su nazivane rupi~ari i kre-dnjaci) iz skupine lituolida. One su posebno va`ne jer su najbolji ili tzv. provodni fosili za odre|ivanje starosti ovih vapnenaca, a to su vrste iz rodova Lituosepta i Orbitopsella (sl. 4–6).

Mla|i dio obilje`avaju u~estali slojevi s fosilnim ostatcima {koljka{a iz skupine litioti-da, sli~nih dana{njim periskama. Sloj izgra|en od samih lju{tura, ku}ica ili op}enito od fosilnih skeleta zove se kokina. Ako su lju{ture uginulih {koljka{a olujnim valovima premje{tane po morskome dnu, a smirivanjem oluje natalo`ene u ve}oj mno`ini, onda se takav sloj zove tempestit (sl. 4–7). Od litiotida najpoznatija je vrsta Lithiotis problematica (GÜMBEL) (sl. 4–8), pa su ve} stariji istra`iva~i Velebita ove naslage nazvali Litiotis vapnenci (KOCH, 1929). Od drugih fosila ima jo{ i pu`eva, a u nasla-gama s litiotisima ~esto se na|u i ostatci izumrle skupine meku{aca ramenono`aca – brahiopoda (sl. 4–9). Na`alost, zbog male mogu}nosti da se iz ~vrstih vapnenaca dobiju cjelovite lju{ture, nemogu}e je odrediti rod i vrstu tih fosila. I u dijelu naslaga s litiotisima i brahiopodima na|u se i foraminifere orbitopsele.

� 4–6 Foraminifera Orbitopsella primaeva HENSON, donja jura (sinemur–plinsbah); cesta Mrkvi{te – Alan (popre~ni presjek; mjerilo 0,5 mm)

GEOLO[KA POVIJEST VELEBITA: OD MORSKIH PLI]AKA DO PLANINE

69

� 5–2 Op}i raspored kopna i mora u starijem trijasu prije 250 mil. g. (prema HAQ, 2007): Pravelebitsko po-dru~je je neznatno sjevernije od ekvatora

Tuma~: 1=kopno, 2=plitkomorska podru~ja, 3=oceanska podru~ja, 4=obalna crta, 5=konture i polo`aji dana{njih kontinenata i ve}ih kopnenih podru~ja, 6=polo`aj Kr{kih Dinarida, Apenina i Jadrana

� 5–1 Skica kretanja pravelebitskoga podru~ja od mla|ega karbona do danas; podatci o geografskim polo`ajima prema DERCOURT et al. (2000), a geolo{ko vrijeme prema GRADSTEIN et al.(2004) i OGG et al. (2008)

Tuma~ polo`aja: 1=mla|i karbon , 2=srednji perm-stariji trijas, 3=srednji trijas, 4=mla|i trijas , 5=starija jura (plinsbah), 6=starija jura (toarcij), 7=mla|a jura (oksford), 8=starija kreda (otriv) , 9=starija kreda (apt), 10=mla|a kreda (cenoman), 11=mla|a kreda (santon), 12=srednji paleogen (eocen), 13=mla|i paleogen (oligocen), 14=neogen mla|a kreda (kraj mocena), 15=dana{nji polo`aj

GEOLO[KI OPIS ODABRANIH STAZA U NP SJEVERNI VELEBIT

90

6.4. PREMU@I]EVA STAZA OD PLANINARSKOGA DOMA NA ZAVI@ANU PREKO VELIKOGA ALANA DO JU@NE GRANICE PARKA

Staza je na preglednoj karti (sl. 6–1) ozna~ena brojem 4.

Cesta, od Planinarskoga doma na Zavi`anu prema Lomskoj dulibi do odvajanja Premu`i}eve staze (x-5498948, y-4962122), usje~ena je u tamnosme|im prete`ito fosilonosnim vapnencima oksforda. Slojevitost je dobro izra`ena, a pru`aju se manje-vi{e pravcem sjever – jug pod kutovima od 40° do 45° nagnutima na zapad. Mjestimice su i tektonizirani, {to se ba{ ne uo~ava najjasnije zbog obraslih i zasutih padina, a posredno o tome svjedo~e i nagle promjene u pru`anju slojeva u cestov-nom usjeku prije po~etka i na samome po~etku odvajanja Premu`i}eve od ceste. Slojevi su ustremljeniji s kutovima nagiba do 60° prema jugu – jugozapadu. Na oko 250 m od ceste na stazi (x-5499018, y-4961869) iz tamnih oksfordskih vapnenaca postupno se ulazi u sive vapnence kimerid`a. Padine u kojima je usje~ena staza zasute su obrona~nim materijalom i pokrivene humusom, a na rijetkim izdancima

� 6–7 Sredi{nji dio Velebitskoga botani~kog vrta: u prednjemu planu slojeviti vapnenci gornje jure (kime-rid`), a u pozadini goli vrhovi u tercijarnim Velebitskim bre~ama

127

K

JJJadranski bazen – pokretima {irenja ili ekstenzije u toarciju (prije 183 mil. g.) na-stao je Jadranski bazen izme|u tada{nje Jadranske i Apulijske karbonatne platfor-me. To je bio dublji morski prostor kojim su spojena dva susjedna bazena, Jonski na jugoistoku i Belunski na sjeverozapadu. Ti su doga|aji obilje`ili za~etak dana{njega Jadranskog mora;

jame – ustrmljeni i uspravni podzemni kanali nastali korozijskim i erozijskim djelo-vanjem vode obi~no na sjeci{tu pukotina i rasjeda. Dnom jama ~esto teku vode ponornice. NP Sjeverni Velebit je u svijetu poznat kao podru~je vrlo dubokih jama;

Jelar–naslage – jedan od naziva za Velebitske vapnena~ke bre~e (vidjeti odjeljak 4.1.12.);

jezgra – u tektonskoj geologiji rabi se za sredi{nje dijelove boranih struktura, npr. jezgru antiklinale izgra|uju uvijek najstarije naslage, a jezgru sinklinale najmla|e naslage;

jura – drugi sustav ili period unutar mezozoika, trajao 54,5 mil. g., od prije 200 mil. g. do prije 145,5 mil. g. (vidjeti sl. 1– 6);

Ju`notetiska megaplatforma – velika karbonatna platforma na Adriji, sjeverno-me rubnom dijelu Afri~ke plo~e, u Ju`nome Tetisu od srednjega trijasa do toarcija kojoj je pripadalo i podru~je dana{njega Velebita;

Kkalovij – ~etvrti, najmla|i kat ili doba srednje jure, trajao 3,5 mil. g., od prije 164,5 mil. g. do 161 mil. g. (vidjeti sl. 1– 6 i natuknicu kat);

karbon – sustav ili period unutar paleozoika, trajao 61 mil. g., od prije 360 mil. g. do prije 299 mil. g. (vidjeti sl. 1– 6); stijene talo`ene u mla|em karbonu (prije oko 310 mil. g. do prije 299 mil. g.) nalaze se u Lici i Velebitu izme|u Bru{ana i [tikade;

karbonatna platforma – prostrano plitkomorsko podru~je na kojemu su dugo-trajno odr`avani uvjeti i okoli{i pogodni za talo`enje karbonatnih naslaga, {to je rezultiralo nastankom velikih debljina karbonatnih stijena; primjer je dana{nja kar-bonatna platforma Bahama, tzv. Bahama bank;

GEOLO[KA KARTA NACIONALNOG PARKA SJEVERNI VELEBIT1 : 50 000

Prema Mamu`i} et al. (1969) i Veli} et al. (1974) Priredio i dopunio I. Veli}

TUMA^: