KARUNunGANG BAYANSALAWIKAIN, SAWIKAIN, BUGTONG, PALAISIPAN, BULONG, KASABIHAN, KAWIKAAN

KARUNUNGANG BAYAN (FOLK SPEECH)1. Salawikain Isang patalinghagang pahayag na ginagamit ng mga matatanda noong unang panahon upang mangaral at akayin ang mga kabataan sa mabuting asal.Kinasasalaminan ng mentalidad ng sambayanan na tinatawag na kasabihan.Padre Gregorio Martin at Mariano Cuadrado- unang nagtipon ng mga salawikaing Tagalog.

Damiana Eugenio- gumawa ng masusing pag-aaral tungkol sa mga salawikain ng Pilipinas.Pangkat ng Salawikain:Nagpapahayag ng panlahat na paningin sa buhay at sa batas ng buhay.Nagpapahayag ng mabuting asal.Nagpapahayag ng pagpapahalaga ng mga tao.Nagpapahayag ng panlahat na katotohanan sa buhay at kalikasan ng tao.Nakapagpapatawa

Maikling pangungusapPayakKaraniwang mga pananalitaKinasasalaminan ng mga puna sa buhayMay tugma ang karamihanPag-uulit ng mga salita

Tulak ng bibigAng maniwala sa sabi-sabiKabig ng dibdib.Walang bait sa sarili.

Walang masamang kanyaMay tainga ang lupaWalang mabuti sa iba.May pakpak ang balita.

Aanhin pa ang damoAnak na di paluhainKung patay na ang kabayo.Ina ang patatangisin.

Kapag may isinuksokAng taong walang kiboMay madudukotNasa loob ang kulo.

2. Sawikain Ito ay mga patalinghagang pananalita. Ito ay isang paraan ng pagpukaw at paghasa sa kaisipan ng tao.Nakalilibang bukod sa nakadaragdag ng kaalaman.Halimbawa:Hulog ng langit biyaya o suwerteMaluwang ang turnilyo luko-lukoMaitim ang gilagid masama ang ugaliMakati ang dila madaldalBukambibig laging sinasambitAnak pawis dukha

3. Bugtong pahulaan sa pamamagitan ng paglalarawan. Binubuo ng isa o dalawang taludtod na maikli at may sukat at tugma.Halimbawa:Munting palayPuno ang buong bahay. (ilaw)Dala mo, dala koDala ka ng iyong dala. (tsinelas)Di hari, di pariNagsusuot ng sar-sari. ( sampayan)

4. Palaisipan Itoy gumigising sa isipan ng tao upang bumuo ng isang kalutasan sa isang suliranin.Halimbawa. May isang bola sa mesa. Tinakpan ito ng sumbrero. Paano nakuha ang bola na di man lang nagalaw ang sumbrero.Sagot: Butas ang tuktok ng sumbrero

5. Bulong Ang halimbawa nitoy ang sinasabi kapag may nadadaanang punso sa lalawigan na pinaniniwalaang siyang tinitirhan ng mga duwende o nuno.Halimbawa:Tabi, tabi nuno, kami lang poy makikiraan.Huwag magalit kaibigan, aming pinuputol lamangAng sa amiy napag-utusan.

KASABIHAN6. Kasabihan ito ay bukambibig ng mga bata at matatanda na kung tawagin sa Ingles ay Mother Goose o Nursery Rhymes. Ito ay mga tulang pambata o tugmang walang diwa o mababaw ang isinasaad na kahulugan.Halimbawa:Putak, putakBatang duwagMatapang katNasa pugad

GAMIT NG KASABIHANPANG-ALIW, tulad ng katuwaan ng mga naglalarong bata.PANUDYO, ginagawa ng mga bata sa kalaro kapag nagkapikunan.SABI-SABI lamang o bukambibigPAMPADULAS-dila itoy larong pangkasanayang dila nang lumaking hindi utal ang bata.

Ubos-ubos biyayaMaya-maya nakatunganga.Hampas sa kalabawSa kabayo ang latay.

KAWIKAAN7. Kawikaan kauri ng salawikain na ang kaibahan lamang ay laging nagtataglay ng aral sa buhay.Hal. Ang taong matiyagaAnuman ay nagagawa.

Ang kasipagan aykapatid ng kariwasaan.

B. AWITIN/KANTAHING BAYAN (FOLK SONGS)Isang tulang inaawit na nagpapahayag ng damdamin, kaugalian, at karanasan ng mga taong naninirahan sa isang pook.Oral na pagpapahayag ng damdamin ng mga katutubo.Isa sa mga matatandang uri ng panitikang Filipino na lumitaw bago dumating ang mga katutubo.

1. Oyayi Awit sa pagpapatulog ng bata

Matulog ka na bunsoAng ina moy malayoAt hindi ko masundoDaay walang magturo.

2. Soliranin- Awit sa paggaodHala, gaud tayo; pagod ay tiisinAng lahat ng hirap, pag-aralang bathin,Kahit malayo man kung ating ibigin,Tiyak na lalapit kung ating gugustuhin.

3. Kumintang Awit sa pakikidigmaAng nuno nating lahat, Sa gulok di nasisindakSa labanan di naaawat,Pinuhunan, buhay at hirapUpang tayong mga anakMabuhay ng panatag.

4. Kundiman Awit ng pag-ibig Noong una ng panahon ako ay bata pa,Natisod mo na ay di alintanaNang ako ay lumaki at maging dalaga,Tila sa wari ko ay may pagbabanta pa.Pagsinta mo sa akin ay di ko tatanggapinPagkat akong ito ay alangan sa tinginAko ay mahirap, pangit pa sa tinginBakit naman ngayon ay iyong iibigin.

5. Dalit o Imno Awit sa diyos-diyosan ng mga Bisaya

Pumanaog, pumanaog si MansilatanSaka si Badla ay bababaMamimigay ng lakasPasayawin ang mga baylanPaligiran ang mga baylan.

6. Diona Awit sa kasalUmawit tayo at ipagdiwangAng dalawang pusoy ngayon ikakasalAng daraanan nilang landasSabuyan natin ng bigas.

7. Talindaw- Awit sa pamamangka/pagsagwan

Sagwan, tayo ay sumagwan,Ang buong kaya ay ibigayMalakas ang hanginBaka tayo ay tanghaliinPagsagway pagbutihin.

8. Maluway awit sa sama-samang paggawa

Isa, dalawa tatloSabay-sabay ang hilaUpang hindi ka matumbaTatagan ang mga paa.

9. Kutang-kutang awit nhg mga lasing sa lansangan.10. Ditso awit sa paglalaro ng bata11. Sambotani awit sa pananagumpay12. Holehoo- awit sa pagpapatigil ng pag-iyak ng bata.13. Dung-aw- awit para sa patay ng mga Ilokano.

14. Umbay- awit ng mga naulila.15. Umigwing awit ng mga mananahi.16. Omawitbayi at sambitan awit ng mga kamag-anak at kaibigan.17. Tagulaylay awit kapag may namatay.

C. KATUTUBONG SALAYSAY (FOLK NARRATIVE)1. Alamat Isang uri ng panitikang tuluyan na ang karaniwang paksa ay nagsasalaysay ng pinagmulan ng isang bagay, pook, kalagayan o katawagan.

A. Etiological mga nagpapaliwanag na mga alamat na sumasagot sa tanong na kung paano pinangalanan ang mga bagay o pook at kung bakit nagkaganon.B. Non-etiological - nauukol sa mga dakilang tao at pagpaparusa sa mga malalaking kasalanan, kasama ang alamat ng mga santo, mga supernatural na nilikha tulad ng aswang, tikbalang, engkanto, multo at iba pa.

2. Mito tuluyang pasalaysay na itinuturing na totoong naganap sa lipunan noong panahong nagdaan.Karaniwang kaugnay ito ng teolohiya at ritwal.Kinapapalooban ng simula ng daigdig, ng tao, ng kamatayan, katangian ng mga ibon, hayop o pisikal na kaanyuan ng lupa, at kuwento tungkol sa mga Diyos at Diyosa.

3. Epiko mahabang tulang buhay o tulang pasalaysay na nagpapakilala ng pakikipagsapalaran ng mga tauhan, tauhang may di-pangkaraniwang lakas sa pakikipagtunggali sa kanyang mga kalaban.

MahabaBatay sa oral na tradisyonDi-makatotohang pangyayari o supernatural na makabayaning gawainPatulaTinagulaylayMatiim o seryoso ang mga layuninPagsasalaysay na panlipunan, pangkultura, makabayan at tungkol sa pananampalataya ang ilan.

Microepic kumpleto sa sarili tulad ng Lam-ang. Maaaring mapos sa isang upuan lamang at may simula at wakas.Macroepic- Ipinapakita lamang ang partikular na bahagi, tulad ng Tuwaang.Mesopic maraming masalimuot na insidente tulad ng Labaw Donggon.

Lam-ang IlocanoIbalon BicolLabaw Donggon HiligaynonAlim at Hudhod Hi Aliguyon IfugaoTuwaang BagoboDarangan MaranaoAgyu Mindanao

8. Sandayo - SubanonIndarapatra at Sulayman, Darangan, Bantugan, Bidasari MaguindanaoHinilawod, Maragtas at Lagda Bisaya