Mål og Makt 2014 - 1

201 4 - 1 44. årgangen kr. 55

1 59

201 4 - 1 44. årgangen kr. 55201 4 - 1 44. årgangen kr. 55201 4 - 1 44. årgangen kr. 55201 4 - 1 44. årgangen kr. 55201 4 - 1 44. årgangen kr. 55

3

BLADSTYRAR

Geir Egil Eiksund

I SKRIFTSTYRET

Bror-Magnus Sviland Strand

Geir Egil Eiksund

Johanne Torvund

Helene Urdland Karlsen

Marianne Granheim Trøyflat

Odin Hørthe Omdal

Synnøve Marie Sætre

Ulrikke Sægrov

FRAMSIDE OG

ILLUSTRASJON

Carline Tromp

[email protected]

yggdrasil.baldr.no

BLADBUNAD

Odin Hørthe Omdal

OMBREKKING


KORREKTUR

Kristin Fridtun


Synnøve Midtbø Myking

Vegard Storsul Opdahl

SLUTTKORREKTUR


PRENTEVERK

Gunnarshaug trykkeri

OPPLAG

700

UTGJEVAR

Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve andsvar-

lege for innhaldet i artiklane.

ISSN

0332-7744

MÅL OG MAKT OG

STUDENTMÅLLAGET I OSLO

Pb 285 Sentrum

0103 Oslo

TELEFON

97512176

92695330

FAKS

23002931

E-POST

[email protected]

INTERNETT

smio.no

malogmakt.no

ÅRSTINGING

Fire nummer, kr 200

LYSINGAR

2500 kroner for éi side

KONTONUMMER

3450 35 12671

3

BLADSTYRAR

Geir Egil Eiksund

I SKRIFTSTYRET


Geir Egil Eiksund

Johanne Torvund



Odin Hørthe Omdal

Synnøve Marie Sætre

Ulrikke Sægrov

FRAMSIDE OG

ILLUSTRASJON

Carline Tromp

[email protected]

yggdrasil.baldr.no

BLADBUNAD

Odin Hørthe Omdal

OMBREKKING


KORREKTUR

Kristin Fridtun


Synnøve Midtbø Myking

Vegard Storsul Opdahl

SLUTTKORREKTUR


PRENTEVERK

Gunnarshaug trykkeri

OPPLAG

700

UTGJEVAR

Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve andsvar-

lege for innhaldet i artiklane.

ISSN

0332-7744

MÅL OG MAKT OG


Pb 285 Sentrum

0103 Oslo

TELEFON

97512176

92695330

FAKS

23002931

E-POST

[email protected]

INTERNETT

smio.no

malogmakt.no

ÅRSTINGING

Fire nummer, kr 200

LYSINGAR

2500 kroner for éi side

KONTONUMMER

3450 35 12671

4 Mål og Makt 2014 – 1

GEIR EGIL EIKSUND (f. 1988)

er utdanna journalist frå Høg-

skulen i Volda og studerer for tida

nordisk språk og litteratur ved

Universitet i Oslo.

VEGARD S. OPDAHL (f. 1991)

studerer lingvistikk ved Uni-

versitetet i Oslo, jobbar i Dag og

Tid og er frilans språkkonsulent.

ELI BJØRHUSDAL (f. 1972)

er høgskulelektor i norsk på Høg-

skulen i Sogn og Fjordane og har

nett levert ei doktoravhandling om

norsk offentleg språkpolitikk. Ho

har site i sentralstyret i Norsk

Målungdom og i styret i Noregs

Mållag. Dessutan bur ho i Joste-

dalen.

MARIA-ROSA R. DOUBLET

(f. 1987)

bur i København og arbeider som

universitetslektor på Københavns

Universitet. Til dagleg underviser

ho danske nordiskstudentar i norsk

språk og litteratur.

EVA H. ENOKSEN (f. 1989)

er nestleiar i Studentparlamentet

ved Universitetet i Oslo og Uni-

versitetsstyrerepresentant.

TRINE ØSTERENG (f. 1987)

er gamal målungdom og bur på

Sandaker i Oslo. Ho jobbar som

politisk rådgivar i SVs stortings-

gruppe, og på fritida skriv ho for

bloggkollektivet Maddam.

ØYSTEIN A. VANGSNES (f. 1968)

er professor i nordisk språkvitskap

ved Universitetet i Tromsø –

Noregs arktiske universitet. Mel-

lom forskingsinteressene hans kan

nemnast syntaktisk variasjon i

nordiske dialektar og bidialektisme

og bidialektal skriftlegheit. I Trom-

sø har han vore aktiv i målarbeidet

som styremedlem og leiar av

Tromsø mållag. Han representerer

UiT i rådet for Nynorsk kultur-

sentrum og sit i styret til

Litteraturselskapet Det Norske

Samlaget.

BRITA R. RIKSEM (f. 1987)

kjem opphavleg frå Sykkylven på

Sunnmøre, men er busett i Trond-

heim. Ho har ein mastergrad i nor-

disk språk frå NTNU og arbeider

for tida med norskopplæring. Ved

sida av er ho engasjert i tidsskrift-

sarbeid og med humanistisk kon-

firmasjonsundervising.

LULLEN FANITULLEN

ho bur i Oslo og er stadig på jakt

etter nye opplevingar.

ASSAD NASIR (f. 1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på

Mailand vidaregåande skule. Han

har nyleg skipa forlaget Nasir.

KORT OM FORFATTARANE

5 LEIAR: ARBEIDET HELD FRAM

Geir Egil Eiksund

6 «BERRE FØLG DIALEKTA DI, SÅ GÅR DET BRA»

Vegard S. Opdahl

10 FANGA I SPRÅKNØYTRALITET

Eli Bjørhusdal

16 NORMER, TALEMÅL OG IDENTITETSFORHANDLINGAR

Maria-Rosa R. Doublet

22 KVEN SKAL UNIVERSITETET UTDANNE?

Eva H. Enoksen

26 AGNES RAVATNS FUGLETRIBUNALET: SPENNING I SKOGEN

Trine Østereng

28 FAVORITTEN: DEI SVARTE SKINNHANSKANE MINE

Øystein A. Vangsnes

30 MASTEROPPGÅVA: NYE RAMMER FOR SPRÅKNORMERING

Brita R. Riksem

36 ESBJERGENSAREN

Lullen Fanitullen

38 DIKTET

Assad Nasir

4

GEIR EGIL EIKSUND (f. 1988)

er utdanna journalist frå Høg-

skulen i Volda og studerer for tida

nordisk språk og litteratur ved

Universitet i Oslo.

VEGARD S. OPDAHL (f. 1991)

studerer lingvistikk ved Uni-

versitetet i Oslo, jobbar i Dag og

Tid og er frilans språkkonsulent.

ELI BJØRHUSDAL (f. 1972)

er høgskulelektor i norsk på Høg-

skulen i Sogn og Fjordane og har

nett levert ei doktoravhandling om

norsk offentleg språkpolitikk. Ho

har site i sentralstyret i Norsk

Målungdom og i styret i Noregs

Mållag. Dessutan bur ho i Joste-

dalen.

MARIA-ROSA R. DOUBLET

(f. 1987)

bur i København og arbeider som

universitetslektor på Københavns

Universitet. Til dagleg underviser

ho danske nordiskstudentar i norsk

språk og litteratur.

EVA H. ENOKSEN (f. 1989)

er nestleiar i Studentparlamentet

ved Universitetet i Oslo og Uni-

versitetsstyrerepresentant.

TRINE ØSTERENG (f. 1987)

er gamal målungdom og bur på

Sandaker i Oslo. Ho jobbar som

politisk rådgivar i SVs stortings-

gruppe, og på fritida skriv ho for

bloggkollektivet Maddam.

ØYSTEIN A. VANGSNES (f. 1968)

er professor i nordisk språkvitskap

ved Universitetet i Tromsø –

Noregs arktiske universitet. Mel-

lom forskingsinteressene hans kan

nemnast syntaktisk variasjon i

nordiske dialektar og bidialektisme

og bidialektal skriftlegheit. I Trom-

sø har han vore aktiv i målarbeidet

som styremedlem og leiar av

Tromsø mållag. Han representerer

UiT i rådet for Nynorsk kultur-

sentrum og sit i styret til

Litteraturselskapet Det Norske

Samlaget.

BRITA R. RIKSEM (f. 1987)

kjem opphavleg frå Sykkylven på

Sunnmøre, men er busett i Trond-

heim. Ho har ein mastergrad i nor-

disk språk frå NTNU og arbeider

for tida med norskopplæring. Ved

sida av er ho engasjert i tidsskrift-

sarbeid og med humanistisk kon-

firmasjonsundervising.

LULLEN FANITULLEN

ho bur i Oslo og er stadig på jakt

etter nye opplevingar.

ASSAD NASIR (f. 1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på

Mailand vidaregåande skule. Han

har nyleg skipa forlaget Nasir.

5

Kalendaren seier 2014, Språkåret er over, Ivar Aasen

har hatt bursdag, Nynorskstafetten er komen i mål

og vi er klare for det store grunnlovsjubileet. For

målarbeidet fører det til ein smule endra arbeids-

tilhøve samanlikna med fjoråret. 2013 var året då

språket stod på dagsordenen. 2014 er året for så

mykje meir.

I årets fyrste utgåve av Mål og makt ynskjer vi

mellom anna å setje fokus på kva som rører seg

innanfor nynorsk forsking. I masterspalta kan vi

lese om Brita R. Riksheim sitt arbeid med syntakt-

isk teori opp mot språknormering, og Eli Bjørhus-

dal har i doktoravhandlinga si sett nærare på korleis

språkpolitikken på 2000-talet er utforma som om

nynorsk er eit like stort og sterkt språk som bok-

mål. 1 . august i fjor kom den nye rettskrivingsnorma

for nynorsk på plass, og Vegard S. Opdahl har sett

nærare på kor dialektnært det er mogleg å skrive

innanfor den nye norma. Og Trine Østereng gjev

oss eit lite innblikk i Agnes Ravatns nye roman

Fugletribunalet.

Målarbeidet kan aldri ta pause, men i eit år der så

mykje anna enn språkpolitikk står sentralt, blir

målarbeidet desto viktigare. Mål og makt ynskjer å

vere eit sentralt tilskot til dette arbeidet. Og vi håper

at denne utgåva kan gje deg som lesar ei påminning

om nettopp dette. Kanskje kan det å syne kva som

rører seg i nynorskland nettopp vere det som gjer

at vi ikkje mister arbeidet av syne.

Arbeidet held framav GEIR EGIL EIKSUND

LEIAR


Den nye nynorskrettskrivinga er snart gammalt nytt. Derfor

er det naturleg å skoda tilbake på tida etter innføringa og sjå

korleis det har gått, og spørja meg om eg er fornøgd.

«Berre følg dialekta di, så går det bra» var eit råd eg fekk

høyre da eg som 13-åring for første gong opna ei nynorsk-

ordliste og skulle velja blant dei uforståeleg mange sideformene.

Hadde eg følgt dette rådet, ville 2012 vore eit dårleg år for

meg. Av dei formene som gjekk ut av offisiell rettskriving, finn

eg veldig mange som stemmer veldig godt med Oslo aust-

dialekta mi: hjerte, høre, øre, noen, gjøre, dø, glømme, bare. I

tillegg forsvann adjektiv på -lig (dårlig) og supinumsformer

på-i (kommi, sovi). Kva hadde så alle desse formene til felles, i

tillegg til at dei passar godt med dialekta mi? Eg brukte dei ikkje.

EI SÆRS DÅRLEG RETTESNOR

Å følge dialekta mi kvar gong eg kan velja mellom to eller

fleire former på nynorsk, ville gitt eit absurd resultat. Når eg

skriv og les, ser eg helst at språkføringa er konsekvent, heil-

skapleg og god, og at den ikkje tar merksemda vekk frå inn-

haldet. Desse ideala er for min del uforeinlege med å skrive

heilt dialektnært.

Når eg snakkar, vel eg bevisst og ubevisst ord og former frå

eit stort repertoar, mi mentale ordliste. Der er det ofte mange

ulike måtar å bøye ord på, og valet mellom dei ulike bøyingane

«BERRE FØLG

av VEGARD S. OPDAHL

DIALEKTA DI,SÅ GÅR DET BRA»

Uhorveleg mange ord og former eg kjenner frå

dialekta mi, er ikkje lenger lov å skrive på nynorsk.

Og godt er det.

7

kan vera tilfeldig, situasjonsbestemt eller bevisst.

På nynorsk kan du ofte velja: svarte eller svara, ropa eller

ropte. I Oslo-dialekt er det ikkje sjeldan å ha så mykje som

tre ulike bøyingsmåtar, for eksempel laga, lagde eller laget.

Men i skrift skal vi vera konsekvente i same ordet. Det tar

seg ikkje ut om eg vekslar mellom bøyingar heilt på gefüh-

len som i dialekta mi (derfor er det heilt greitt for meg at

nynorsk berre har laga).

Dialekta mi er heller ikkje særleg til hjelp når det eg ville

sagt, ikkje liknar på nokon av alternativa i ordlista. Tilbode

eller tilbydd? Eg seier tilbutt (<tilbudt>), så det ligg kanskje

nærmast tilbydd, men er likevel ikkje heilt det same. Og skal

eg skrive støvsaug eller støvsuga? Eg ville sagt støvsugd.

I dialekta mi har eg ein del sterke verb som berre kan bøy-

ast svakt på nynorsk: skrøyt–skryti må bli skrytte–skrytt, og

vice versa: sugde–sugd må bli saug–soge. Når eg prøver å

skrive dialektnært, snublar eg derfor mykje i kva som er lov

og ikkje. Resultatet blir ei smørje.

ARV FRÅ SAMNORSKEN

Den enorme valfridommen i norsk rettskriving kan (i ei

noko forenkla framstilling som eg med tanke på plassen

håper er mogleg å tilgi) sporast tilbake til samnorskpolitikken

på 1900-talet. Sjølv om samnorsken i dag har få tilhengarar

og er politisk daud, var det ikkje alltid slik. Å skapa sam-

norsk var eit uttalt mål med mange tilhengarar. Språket

skulle formast ovanfrå og ned, dei norske målformene skulle

sameinast «på norsk folkemåls grunn». Å skrive dialekt-

nært var eit overordna mål i samnorskpolitikken.

Det er her vi finn opphavet til rådet om å følge dialekta

di når du skriv. Normeringa av skriftspråket var normativ,

altså blei rettskrivingsreglane utforma med tanke på kor-

leis språket burde vera, det fekk ikkje leva sitt eige liv. Rå-

det om å følge dialekta vår når vi skriv, ville gitt eit skriftspråk

nesten like mangfaldig og variert som talespråket her i

landet, dersom vi hadde brukt det store spekteret av valfrie

former i den gamle rettskrivinga fullt ut.

I dag er normeringa av norsk språk langt meir deskriptiv.

Det er språknormering slik det skal vera: Kva som er «rett»og

«galent» å skrive, blir bestemt av kva folk faktisk skriv. Usus

(sedvane) kjem inn som normeringsprinsipp. Ordlistene blir

ikkje lenger fylt av ord vi vilat folk skal bruke, men ord folk bruker.

HJERTE-/HJARTESKJERANDE FARVEL

Så var det likevel nokre vedtatte retningslinjer for rettskrivings-

nemndene som i 2004 og 2011 reviderte bokmåls- og nynorsk-

rettskrivinga etter ein lang samnorskperiode. Rettskrivinga

Dialekta mi er ikkjesærleg ti l hjelp nårdet eg vi l le sagt,ikkje l iknar pånokon avalternativa iordl ista.

Rådet om å følgedialekta vår når viskriv, vi l le gitt eitskriftspråk nestenl ike mangfaldig ogvariert somtalespråket her ilandet.


skulle bli strammare – av prinsipp. Det skulle vera færre

valfrie former, og det skulle bli enklare å lære seg reglane

(Suksess! Å halde nynorskkurs er plutseleg mykje enklare! ).

Der fleire former fanst i bruk, skulle nemnda likevel fram

med sparekniven.

Det førte til ein del vanskelege val. Former som i praks-

is var ubrukte, blei såklart tatt ut av ordlistene utan at så

mange augebryn løfta seg. Men nemnda hadde store tekst-

samlingar til hjelp når dei skulle kartlegge kva

former som var i bruk, og ikkje minst kva former

som var mest brukt. Ved fleire anledningar blei

søka i desse tekstsamlingane lagt til grunn for

vedtak. Fleirtalet fekk rå.

I frykt for å opne att normeringsordskiftet eg

gjekk lei allereie i 2011 , skal eg ikkje nemne så mange ek-

sempel her, men for å seia det forsiktig var det ein del gras

som flaug ut saman med ugraset da vi luka i ordlistene.

Mange fekk føle korleis (ikkje lenger koss) det er å vera i mindretal.

Men eit surt eple er like sunt å bite i som eit søtt. Det blei

få bål i gatene; dei fleste var fornøgde. Dei fleste kunne

halde fram med å skrive akkurat som før. Faktisk var nokre

ting eg skreiv før, men som eg ikkje visste var feil, no blitt

korrekt, som å svelge (før var berre svelgje lov) og mengde

(før berre mengd).

Følelsar og kjensler kom også inn i bildet. Mange ønskte

å behalde andre former enn dei dei brukte sjølv. Fleire øn-

skte å halde på i-målet og kløyvd infinitiv sjølv om dei skreiv

a-mål og e-/a-infinitiv sjølv. Ord og former kunne altså ha

støtte langt større enn du kunne måle i prosent i eit tekst-

korpus. Så blei også fleire hjarte/hjerte knust da i-målet

gjekk i historiebøkene.

ULIKE NYNORSKTYPAR

Det går nokre viktige skiljelinjer i nynorskens skog, og dei

er blitt med vidare i rettskrivinga. Nokre gjeld formverket:

y- eller ø-former, j eller ikkje j og a-, e- eller kløyvd infin-

itiv. Andre gjeld ordtilfanget: begynne eller byrje, røynd eller

verkelegheit, anbefale eller tilrå (rettskrivingsnemnda skulle

berre sjå på formverket, men gjorde også nokre få vedtak

om ordtilfang).

For å spora tilbake til tanken om den

dialektnære nynorsken: Kva har dialektbak-

grunnen å seia når nynorskbrukarar flest

vel mellom desse formene? Mi erfaring er

at dialektbakgrunnen kjem i andre rekke.

Det som kjem først, er kva stilnivå folk øn-

sker å legge seg på – kva nynorsk dei ønsker å skrive.

Det kan samanliknast med radikalt, moderat og konser-

vativt bokmål (med unntak av at dei fordommane som er

knytt til desse stilane på bokmål, ikkje kan overførast direkte

til nynorsk). Folk skriv den nynorsken dei ønsker (eller yn-

skjer) å skrive, ikkje den nynorsken som samsvarer med

dialekta si. Generelt.

Og her kjem følelsen av samsvar og konsekvens inn. Et-

ter å ha jobba som språkkonsulent i nokre år har eg sett

korleis folk bevisst og ubevisst samlar seg om nokre få måtar

å skrive nynorsk på heller enn kvar mann sin nynorsk. En-

kelte vil såklart hevde at den måten dei sjølv gjer det på, er

det einaste rette, men generelt er dei ulike måtane å skrive

på like respektert.

PÅ TIDE Å FØRE REKNESKAP

Svaret på spørsmålet om 2012-rettskrivinga er meir eller

Eit surt eple erl ike sunt å bite isom eit søtt.

9

mindre dialektnær enn forgjengaren, kjem sjølvsagt heilt

an på kva dialekt du snakkar. Alle former som gjekk inn

eller ut, samsvarer med ei eller anna dialekt. Dialekter i

«nynorske kjerneområde» blei tillagt noko meir vekt enn

røkla, så eg antar at vestlendingar i større grad enn oss an-

dre føler dei kan skrive meir dialektnært no enn før. Men

eg er og blir ein stakkars austlending.

For min eigen del er svaret delt i to: I dei delane av rett-

skrivinga der eg uansett ikkje ville skrive dialektnært, kan

eg ikkje lenger skrive dialektnært. I dei delane av rett-

skrivinga der eg skulle ønske eg kunne skrive meir dialekt-

nært, kan eg no skrive meir dialektnært. Hurra for meg!

For å forklare delinga: Veldig mange av orda i nynorsk-

ordlista stamma frå samnorskperioden, der ord altså blei

ført opp i ordlista anten fordi dei frå før av stod i bokmåls-

ordlista, eller fordi dei var vanlege å bruke i dialekter. Mange

av dei blei aldri særleg populære på nynorsk til trass for at

dei var veldig vanlege i dialektene.

Så sjølv om eg seier noko i nærleiken av hjerte, øre, sær-

lig, høre, gjømme, kommi, gjøre og noen, kom det aldri på

tale å skrive noko av det. Korfor ikkje? Fordi dei stakk seg

ut. Dei var ikkje vanlege å bruke. Dei verka rare og util-

passe, og dei gjorde at forma tok merksemda vekk frå inn-

haldet i tekstane eg skreiv. Huff!

Der eg derimot kan skrive meir dialektnært no enn før,

er ein del former som mangla i den gamle rettskrivinga.

Valfridommen mellom ord med og utan j var ikkje full-

stendig: å følge og å svelge mangla. Dessutan var mange av

formene som passar med dialekta mi, klammeformer, så dei

gongene eg måtte halde meg til læreboknormalen, var det

noko som mangla.

Og så fekk vi endeleg lov til å skrive å svømma, og dei

nye pronomena dokker–dokker–dokkar var eit kjærkomme

alternativ til de–dykk–dykkar, som eg alltid har snubla litt i.

LIKE GREITT FOR ALLE

Så sjølv om dialekta mi kom ganske dårleg ut av det heile,

smiler eg fornøgd. Med 2012-rettskrivinga mista eg ekstremt

mange høve til å forme nynorsken etter dialekta mi. Det

kan både eg sjølv og alle som skal lesa kva eg skriv, vera

glad for. For om eg skulle følgt dialekta mi ved kvart veg-

skilje, ville ikkje resultatet sett ut.

2012-rettskrivinga er eit stort steg opp av grøfta for norsk

rettskriving. Sjølv om dialektene lever i beste velgåande og

mangfaldet i talespråket er noko vi gjerne viser fram og er

stolte av, har tida vist at vi ikkje er interesserte i å ha det

same mangfaldet i skrift. Sjølv om ein heil haug med val-

fridom blei innført med åra, blei berre ein brøkdel tatt i bruk.

Aksepten for variasjon i bøying og ordtilfang i nynorsk

(og bokmål for den saks skyld) er mykje høgare enn i skrift-

språka i nabolanda våre, men langt ifrå så høg som samnorsk-

politikarane ønskte seg. Vi har samla oss om nokre få måtar

å skrive på, og dette blei veldig synleg i 2012-rettskrivinga.

Sjølv om vi måtte parkere nokre av kjepphestane på his-

torias skraphaug, kan vi trøyste oss med at sjølv eit surt

eple å bite i kan vera ei nyttig vitamininnsprøyting.

10 Mål og Makt 2014 – 1

2000-talets språkpolitikk er utforma

som om nynorsk er eit like stort og

sterkt språk som bokmål.

I midten av februar leverte eg doktoravhandlinga Mellom

nøytralitet og språksikring: Norsk offentleg språkpolitikk

1885–2005. I denne artikkelen skal eg freiste grunngje kvi-

for dette forskingsarbeidet er viktig og spanande.

Men aller fyrst må me gjere eit par uspanande omgreps-

avklaringar: Med «offentleg språkpolitikk» meiner eg den

norske statens forvaltning av nynorsk og bokmål, det vil

igjen seie språkpolitiske ordningar som til dømes parallellklasse-

ordninga, ordninga om at staten skal svare deg på ditt eige

språk, regelen om at kvart av skriftspråka skal vere represen-

tert i statsforvaltninga med minst 25 prosent, regelen om

at alle elevar har krav på læremiddel på sitt eige fyrste-

skriftspråk og ordninga med språklege krinsrøystingar. Des-

sutan legg eg ikkje berre reguleringar og ordningar i omgrepet

«forvaltning» eller «politikk», men også argumentasjonen

for desse ordningane.

Dei norske språkpolitiske ordningane har jamt over vore

universelle likebehandlingsordningar, det vil seie at dei same

rettane gjeld for nynorskbrukarar som for bokmålsbrukarar.

Dermed er arbeidet mitt i realiteten ikkje berre ei under-

søking av språkpolitikken for nynorsk, men òg for bokmål.

Likevel er føremålet mitt fyrst og fremst å granske forvalt-

ninga av nynorsk.

Kvifor ville eg så det? Er det noko å bruke skattekroner

på? Veit me ikkje frå før korleis den norske staten reguler-

er og argumenterer for nynorsk?

MANGLANDE INTERESSE FOR STATLEG SPRÅKPOLITIKK

Nei, me veit ikkje det, men det skal eg ikkje argumentere

for heilt endå. Fyrst skal eg seie litt om bakgrunnen for at

det er slik at me ikkje veit nok: Det er ikkje gjort nokon

større, systematisk analyse av norsk offentleg språkpolitikk

for nynorsk og bokmål før avhandlinga mi. Tidlegare ana-

lysar av norsk språkpolitikk har vore historiefaglege

granskingar med føremål om å forklare kva som har forma

offentleg språkforvaltning. Det har dreia seg om korleis dei

språkpolitiske interessegruppene; målrørsla, riksmålsrørsla

og samnorskrørsla, har arbeidd, kva motivasjonen og makt-

grunnlaget deira har vore, og korleis dei har påverka par-

tia og fått gjennomslag i det politiske systemet. I det

historievitskaplege perspektivet vert det politiske systemet

sett som ei slagmark der interessegrupper møtest, og statens

offentlege språkpolitikk er berre kompromisset som krigen

resulterer i, meir eller mindre farga av den eine og den an-

dre interessegruppa med sine medspelarar i det politiske

systemet. Norske styresmakters eigen argumentasjon for,

og dermed utvikling av, sentrale språkrettar, som til dømes

parallellklasseordninga eller tjuefem-prosent-regelen, har

ikkje vekt forskingsinteresse.

Men statens språkpolitikk er ikkje berre ein refleks av

eller symptom på kva språkpolitiske aktørar i samfunnet

til ei kvar tid meiner og kor sterkt dei står. Norsk offentleg

språkpolitikk er eit sjølvstendig fenomen som kan analyser-

FANGA ISPRÅKNØYTRALITETav ELI BJØRHUSDAL

11

ast som nettopp det. Såleis trur eg at ein systematisk analyse,

som min, trengst for i det heile å kunne diskutere og reise

kritikk mot den funksjonen som offentleg forvaltning av ny-

norsk faktisk har for brukarane sine og språksamfunnet sitt.

Eg skal utdjupe. Me veit at nynorsk er under press, til liks

med andre småe eller mindre brukte språk i verda. Situasjon-

en for nynorsk er ikkje akutt eller trugande, men likevel er

nedgangen raskare og meir tydeleg no enn for nokre tiår sidan.

Norske styresmakter har anerkjent dette som eit problem i

mange år. Det ser ein til dømes i den store språkmeldinga Mål

og meining frå 2008, men òg i seinare dokument, ikkje minst

i ulike rapportar frå Språkrådet.

Eit påtakeleg drag ved desse dokumenta, som til saman ut-

gjer den sentrale norske språkpolitikken, er at dei legg svært

stor vekt på språksosiologisk analyse. Med det meiner eg at

dei tek føre seg korleis kulturell makt og status verkar på folk

sin språkbruk. Stadig drøfta i dokumenta er til dømes korleis

media eksponerer unge nynorskmenneske for bokmål og en-

gelsk, språkpresset på arbeidsplassar – særleg i næringsliv og

akademia, uinteresserte og uengasjerte lærarar og jamt over

manglande språklege førebilete for ungdom med nynorsk som

fyrsteopplæringsspråk, fenomen som alle kan kjennast att

som typiske problem for mindretalsspråksamfunn i heile verda.

Den offentlege forvaltninga av nynorsk, i sine dokument, har

altså ei klår oppfatning av kva dei språksosiologiske årsakene

til nynorskens problem er: Det handlar om kulturelle hege-

Situasjonen for nynorsker ikkje akutt el lertrugande, men likeveler nedgangen raskareog meir tydeleg no ennfor nokre tiår sidan.

12 Mål og Makt 2014 – 1

moni og symbolsk kapital, om kva som vert rekna som

«naturleg», «lett» og «kult». Du skal vere ein bra søvnig

språkbrukar, for ikkje å seie nynorskbrukar, for ikkje å ha

sannkjent slike språksosiologiske prosessar i Noreg, og ein

kan då heller ikkje klandre statens språkpolitiske dokument

for å vere opptekne av dei.

Likevel vil eg kritisere styringsdokumenta for å sjå dei

lingvistiske marknadene som berre styrte og nærast av-

gjorde av språkbrukarane sine kulturelle ideal. Dokumenta

bryr seg langt mindre om kva politikken kan gjere på desse

marknadene. I norsk språkpolitisk forvaltning finn me alt-

så lite forståing for kva rolle nettopp språkpolitisk forvalt-

ning kan spele både som årsak til nynorskens utfordringar

og som tiltak i høve til dei.

Lat meg ta eit døme. På landsbasis byter om lag ein tredje-

del av nynorskelevane på ungdomssteget og vidaregåande

til bokmål. Dette språkskiftet er altfor stort, skal me tru dei

statlege språkpolitiske dokumenta, til dømes Mål og mein-

ing. Språkmeldinga forstår språkskiftet som eit resultat av

til dømes dårlege rollemodellar: «Ein lærar som gjev elev-

ar råd om å skifta målform, eller som er ope negativ til den

eine målforma, skundar på målbyteprosessar og påverkar

dei uheldig.» Det vert òg forstått som ein måte å gjere kar-

riere på: «Å bruka det dominerande språket blir oppfatta

som ein fordel for karriere og framtid.» Dessutan vert mindre

språkskifte no enn før forstått som mindre språkpress i

arbeidslivet: «Lengre utdanning gjev mindre press frå

arbeidsgjevar og andre i retning av målskifte i dei sårbare

tenåra. Fleire arbeidsplassar enn før gjev no også rom for å

bruka nynorsk – i større eller mindre grad.»1

Det er utelukkande i elevane og lærarane sine haldningar

at både årsak til språkskiftet og dermed kjelda til endring/be-

tring skal finnast. Dette er påstandar som står i eit nesten

paradoksalt tilhøve til statens eigen språkpolitikk for

ungdomssteget og vidaregåande. Elevar i desse skuleslaga

har heller få språklege rettar: Ein norsk ungdomsskule- eller

vidaregåandeelev har rett til å levere skriftlege svar på

fyrsteskriftspråket sitt, og har rett til læremiddel og eksamens-

oppgåver på fyrstespråket. Elles har dei ingen språkrettar

– korkje til å få undervisning på eller opplæring i språket

sitt. Nynorskeleven som hamnar i ein åttandeklasse dom-

inert av bokmålingar, har ikkje rett til nynorsk på tavla eller

i lærarskriv og har ikkje rett til opplæring i nynorsk ut over

det som sidemålsopplæringa til medelevane hennar kan gje.

Men dette er aldri problematisert i statens styrings-

dokument. Skal me tru dei, er rettssituasjonen til nynorsk-

elevane i ungdomssteget og i vidaregåande irrelevant i

spørsmålet om språkskifte. Dei statlege dokumenta tek slett

ikkje opp sin eigen politikk, altså den sentrale forvaltninga

av nynorsk i ungdomssteget og vidaregåande, til kritisk drøfting.

SPRÅKLEG NØYTRALITETSPOLITIKK

Utgangspunktet for sentral språkpolitikkutforming er alt-

så at politikken for nynorsk er bra nok, og at det no er hald-

ningar og kulturelle ideal mellom språkbrukarane det står

på. Og eg seier ikkje at det siste ikkje er viktig. Men når me

vurderer tiltak som skal styrke nynorsk som bruksspråk,

skal me ikkje hoppe over det faktumet at hovuddraga i dei

norske språkpolitiske ordningane har lege fast frå dei vart

etablerte i 1892 (for skulen) og i 1930 (for offentleg teneste).

Påstanden min er at det har vore status quo i norsk språk-

forvaltning gjennom mest heile 1900-talet.

Og kvifor er det viktig og relevant? Fordi dagens ord-

ningar såleis var etablerte i ein heilt annan språksosiologisk

I norsk språkpolitisk forvaltning finn melite forståing for kva rol le nettopp språk-politisk forvaltning kan spele både somårsak ti l nynorskens utfordringar og som

ti ltak i høve ti l dei .

13

kontekst. Perioden mellom 1885 og 1930 var ei kraftig oppgangs-

tid for nynorsk bruksspråk. Mellom 1900 og 1920 gjekk talet

på nynorske skulekrinsar frå 357 til 1968 av kring 6000 krinsar

til saman, og i åra fram mot 1930 vart nynorsk òg teke i bruk

som internt arbeidsspråk i fleire og fleire kommunar. Nynorsk

var eit mindretalsspråk, men det var eit mindretalsspråk som

dei aller fleste trudde skulle verte eit stort, landsens språk.

Difor gjekk styresmaktene sin argumentasjon for desse ord-

ningane sjeldan og aldri ut på at nynorsk var viktig og verdi-

fullt, nei, det var likebehandling som var viktig og verdifullt.

Rettar for mindretalsspråkgruppa var ikkje grunngjevne i

denne sine interesser i å tryggje språket sitt, men i at nynorsk

og bokmål skulle ha like tilhøve i tevlinga. Staten ville ikkje ta

stilling til om eitt av språka burde nyttast meir eller mindre

på somme domene, han ville berre leggje til rette for like vilkår.

Eg har kalla dette ein språkleg nøytralitetspolitikk. Resultat-

et vart ordningar og reguleringar som formelt likebehandlar

dei to skriftspråka. Også målfolka nytta slike liberale legitimerings-

prinsipp, truleg i trua på at lik tevling og jamstilling fyrst og

fremst ville tene nynorsken.

Slik vart det ikkje og slik vert det ikkje. Likevel er 2000-talets

språkpolitikk designa som om nynorsk er eit like stort og sterkt

språk som bokmål. Rett nok argumenterer styresmaktene no

i større grad med at nynorsken har verdi, jamfør språkmeldingas

påstandar om at språkskiftet bør reduserast og at bruken av

nynorsk må opp. På det viset er ikkje statens språkpolitiske

argumentasjon no lenger «nøytral», i staden markerer han

ynske om å intervenere for å sikre nynorsk som bruksspråk.

Men framleis er dei språkpolitiske ordningane for nynorsk i

stor grad samanfallande med språkpolitikken for bokmål, altså

formell likebehandling. At norsk språkforvaltninga såleis

«heng att» i nøytralitetspolitikken, ser me særleg på opplærings-

feltet.

Konsekvensane er nettopp som skissert ovanfor: At det ikkje

vert gripe inn for å sikre at særleg nynorskelevar i minoritets-

posisjon på ungdomssteget og i vidaregåande får opplæring i

og vert eksponert for fyrstespråket sitt. For å gje nynorsk-

minoriteten i desse skuleslaga ei anna oppfylging enn bokmåls-

minoriteten, ville bryte med nøytralitetspolitikken. Ein annan

konsekvens er at det ikkje vert sett inn særlege tiltak for å

hindre språkskifte frå nynorsk til bokmål i dei same skuleslaga.

Ettersom slike kampanjar ville ha mindre bokmålsbruk som

ambisjon, ville òg dei bryte med språknøytraliteten. Ein tredje

konsekvens er manglande reguleringar for tilsyn med gjen-

nomføring av språkopplæringsrettane til nynorskelevar, det

vere seg parallellklassar, læremiddel eller språkbruk på ungdoms-

steget. Dette skil seg frå den norske forvaltninga av samisk,

Rettar for mindretals-språkgruppa var ikkjegrunngjevne i denne sineinteresser i å tryggjespråket sitt, men i at ny-norsk og bokmål skulleha like ti lhøve i tevl inga.

Bilete frå Stortingsmelding 35: Mål og meining.

15

som slår fast at det skal førast tilsyn med om kommunar og

fylkeskommunar oppfyller språkrettane for samiskelevar. Så

er då heller ikkje nøytralitet det som no kjenneteiknar politikken

for tilhøvet mellom samisk og norsk i opplæringa.

I realiteten forventar norsk språkpolitikk at nynorskelevar

frå 14 år og oppover er sterke og rette i ryggen, at dei både vel

og meistrar nynorsk i bokmålsveldet, og det utan spesiell polit-

isk hjelp, utan differensierte ordningar, utan særleg språk-

sikring. Med ein slik nøytralitetspolitikk kan me ikkje vere

overraska over at utviklinga på den lingvistiske marknaden er

som han er.

Å OPNE FOR KRITIKK OG ENDRING

Offentleg språkforvaltning av nynorsk og bokmål er sett saman

av ukritisk traderte ordningar og ikkje-diskuterte oppfatningar.

Styringsdokumenta drøftar svært sjeldan den politiske eller

ideologiske ståstaden som etablering og vidareføring av språk-

politiske ordningar skjer ut frå. Me får aldri noka klårgjering

av om norsk språkpolitikk tek eller bør ta ein (til dømes) meir

liberal-nøytral eller ein meir språksikrande posisjon. Legitimerings-

prinsippa i språkpolitikken vert altså ikkje drøfta, og såleis vert

heller ikkje alternative legitimeringar diskuterte og forkasta.

Endringar i ordningane vert nok oftare eksplisitt drøfta, men

då òg oftast utan at alternativ vert sette fram. At statens språk-

politiske dokument diskuterer situasjonen for nynorsk og

nynorskelevar utan synleg medvit om kva for rolle statens eig-

en språkpolitikk spelar, er særleg overraskande i ljos av den

etter kvart store faglege og politiske interessa for (minoritets)språk-

politikk og språkrettar som me ser elles i den vestlege verda.

Avhandlinga mi er det fyrste vitskaplege arbeidet som iden-

tifiserer og teoretiserer ordningar og argumentasjonsprinsipp

i språkpolitikken for nynorsk og bokmål. Det viktigaste til-

skotet som studien gjev til forskingssamfunnet og samfunnet

elles, er såleis å opne feltet norsk språkforvaltning for fagleg

og politisk diskusjon og kritikk.

Offentleg språkforvaltning av ny-norsk og bokmål er sett saman avukritisk traderte ordningar og ikkje-

diskuterte oppfatningar.

NOTAR

1 St.meld. nr. 35 (2007-2008) Mål og meining, s. 80-81 .

16 Mål og Makt 2014 – 1

NORMER, TALEMÅL OG

avMARIA-ROSA R. DOUBLET

IDENTITETSFORHANDLINGAR

Kommunikasjon går føre seg i felles-

skap og er ei sosial handling der tale-

målet er reiskapen. Utover sjølve

bodskapen i det ein seier, har måten

bodskapen er pakka inn på òg mykje

å seie for kommunikasjonen. Talemålet

ein bruker, vil mottakaren tolke og re-

spondere på – medvite eller umedvite.

Dialekten til kvart einskild individ byr

på denne måten på ein del av iden-

titeten. Talemålet ein bruker, speglar

kven ein er, og blir tolka av dei ein

snakkar med.

BERGENSK

Bergensarar kan velje om dei vil seie

«jei» eller «eg», «ikke» eller «ikkje»,

«dere» eller «dokkar». Desse altern-

ative uttrykksmåtane kallar ein i lingvist-

ikken variantar. Når fleire variantar

heng saman som eit talemålssystem,

kallar ein det ein varietet. Bergens-

dialekten kan ein dele inn i to slike

varietetar: ein lågstatusvarietet og ein

høgstatusvarietet. På syttitalet var det

nesten ingen som brukte høgstatus-

variantar i Bergen. Dette stemde over-

eins med situasjonen elles i Noreg, og

fenomenet blir omtala som ei «dialekt-

bølgje» som slo over landet og førte til

at fleire av høgstatusvarietetane i bymåla

forsvann.

I 1978 kartla Universitetet i Bergen

bergensdialekten i forskingsprosjektet

Talemål blant unge i Bergen (TUB). I

2010 gjorde eg ein oppfølgingsstudie

av dette prosjektet i Fana bydel, ein

analyse i «verkeleg tid» ( jf. Myking:

1983, Ulland: 1984, Nesse: 1994). Ein

analyse i «verkeleg tid» inneber at ein

kartlegg talemålet til ei gruppe inform-

antar på to ulike tidspunkt, i dette tilfel-

let i 1978 og i 2010. I min studie

samanlikna eg språket til sekstenåringar

i Fana i 1978 med språket til seksten-

åringar i 2010. Med denne metoden kan

ein avsløre om det har skjedd språklege

endringar mellom dei to måletidspunkta.

Samanliknar ein ungdomsspråket med

vaksenspråket i 2010, vil resultata for-

telje at vaksne og ungdommar ikkje

snakkar likt. Det er inga nyheit. Det vi

ikkje kan konkludera ut i frå slike res-

ultat, er om ungdommane vil bevare

talemålet sitt som vaksne. Derfor kan

vi ikkje konkludere at resultata peiker

i retning av ei språkleg endring ( jf.

Labov: 1972).

Resultata frå 2010 avslørte at ung-

dommane i Fana bruker fleire høgstatus-

variantar i talemålet enn dei gjorde i

1978. I 2010 gjorde Marianne Valberg

Nornes òg ein same type studie, men

då i Bergen sentrum. Interessant nok

peikte resultata hennar i motsett ret-

ning av mine: I Bergen sentrum brukte

ungdommane færre former av høgstatus-

variantar. Vi fekk altså sprikande res-

ultat i dei to bergensbydelane. Dette

vitnar om ein unik språkleg situasjon,

nemleg at sentrumskjernen i byen ikkje

utgjer normsenteret. I studien konsen-

trerte eg meg om tolv språklege vari-

ablar som kvar hadde to eller tre

uttalevariantar. Dei språklege variab-

lane såg eg i samanheng med dei so-

siale variablane alder, kjønn og sosial

klasse.

EI EMPIRISK BAKGRUNNSRAMME

I 1912 kom den første skildringa av

bergensdialekten, utgiven av Amund

B. Larsen og Gerhard Stoltz. Dei skil-

dra talemålet i byen slik blant anna:

«Men det er ett mål og det har længe

været ett mål, kun i farve delt imellem

den dannede dagligtale, […] , og vulgær-

sproget, […]».1 Med andre ord gav dei

i 1912 uttrykk for at det fanst to vari-

etetar i Bergen. Ei slik todeling av tale-

målet i byane var ikkje uvanleg – i

fleire byar var det nemleg vanleg med

eit «høgare» talemål og eit «lågare». I

Bergen er mykje av skilnaden på ord-

nivå – ein har altså fleire ord for å seie

det same. Når ein har to eller fleire

måtar å uttale eit ord på, vil dette halde

fram så lenge kvar uttale representerer

ulike sosiale verdiar. At det eine ordet

sosialt betyr noko anna enn det andre

ordet, er noko vi språkbrukarane har

tillagt orda i samfunnskulturen vår.

I 1978 kartla TUB talemålet til 92

ungdommar i Bergen kommune. Res-

ultata viste eit mønster der fleirtalet

17

bruker lågstatusformer, men ein finn

òg to mindre grupper som utgjer unn-

taket. I Fana og Bergen sentrum fann

ein mindre gruppar som bruker

høgstatusformer, dei seier blant anna

«jei» og «ikke». Mange av ungdom-

mane snakkar begge varietetane. Det

er derfor ikkje usannsynleg at ein språk-

brukar som elles snakkar ein varietet,

slår om til den andre viss den sosiale

konteksten krev det. Begge varietet-

ane blir rekna for å vere språket til «ein

bergensar». Likevel sender dei to

varietetane ulike signal. I Fana er

språknorma noko annleis enn i

resten av Bergen. Her finn vi óg ak-

sept til begge varietetane, men

språknorma er høgstatusvarieteten,

i motsetning til Bergen, der låg-

statusvarieteten er norma ( jf.

Nornes 2011). Om ein definerer

Fana som eit eige språksamfunn i

Bergen med eigne språknormer, vil eg

påstå at ungdommane viser kvar dei

høyrer til gjennom å seie «jei» eller

«eg». Viss ein fanabu seier «jei», viser

han eller ho tilhøyrsle til språksamfun-

net Fana og bydelsidentiteten sin. Viss

ein fanabu seier «eg», er byidentiteten

viktigare.

SPRÅKSAMFUNN

Språksamfunn er eit omdiskutert om-

grep som er gjenstand for fleire sprik-

ande definisjonar. Mange tek

utgangspunkt i definisjonen til den

amerikanske språkforskaren William

Labov. Han seier at eit språksamfunn

definerer seg sjølv ut ifrå at dei som

bur i samfunnet, har ei felles forståing

av dei gjengse språknormene. Språkleg

variasjon i eit slikt samfunn forklarast

med at samfunnet har ein sosial lag-

deling. Briten og språkforskaren Les-

ley Milroy utfordrar definisjonen til

Labov i Language and Social Networks

og seier at sosial klasse i denne saman-

hengen blir irrelevant når ein snakkar

om språkleg variasjon. Grupperinga

«sosial klasse» er eit abstrakt omgrep,

ingen føler tilhøyrsle til sin sosiale

klasse og derfor kan ikkje eins sosiale

klasse gi noko utslag på talemåls-

variasjon. Milroy legg vekt på at språkleg

variasjon i ein by heng saman med by-

dels- og områdeinndelinga. Ein språk-

brukar følgjer språknormene som er

gjeldande i sitt område fordi han øn-

skjer å vere ein del av det felleskapet

og vise andre at han er ein del av det.2

Med støtte i Milroy sin argumentasjon

meiner eg at ungdommane snakkar

med høgstatusformer i Fana fordi dei

viser tilhøyrsle til sin bydel og ikkje

fordi dei ønskjer å vise tilhøyrsle til ein

sosial klasse. Resultata støttar påstanden

min. Det er ingen samanheng mellom

sosial klasse og språkbruk i Fana ( jf.

Doublet 2012).

FAKTORAR SOM MEDVERKAR TIL

SPRÅKENDRING

Ein kan snakke om både indre og ytre

faktorar som er med på å påverke

språkleg endring. Indre faktorar

finn ein i sjølve språket. Samanfal-

let mellom sj- og kj-uttalen er eitt

døme på ei endring som kan fork-

larast delvis ut frå ein indre språk-

faktor: sj-lyden er enklare å seie

enn kj-lyden. Derfor er det grunn

til å konkludere med at endringa i

første omgang er eit resultat av in-

dre faktorar. Ytre faktorar har ikkje

noko med språket som ei fysisk real-

isering i munnhola å gjere, men hand-

lar heller om dei sosiale tilhøva knytte

til dei ulike uttalevariantane. Helge

Sandøy, professor i nordisk språkvitskap

ved UiB, definerer slike ytre faktorar i

fem grupper: endringar i materiell og

åndeleg kultur, identifiseringsfunksjonen

til språket, prestisje, skriftspråket og

massemedia. I realiteten vil gjerne fleire

av desse faktorane verke saman og vere

med på å påverke til språkleg endring.

Ein språkbrukar følgjer språk-normene som er gjeldande i sittområde fordi han ønskjer å vereein del av det fel leskapet og viseandre at han er ein del av det.

18 Mål og Makt 2014 – 1

At ytre og indre faktorar verkar saman,

er heller ikkje uvanleg.3

Når ein har to alternative uttalar til

det same ordet, er det ingen semantisk

forskjell knytt til alternativa, innhaldet

er jo det same. Dei to valmoglegheitene

har utelukkande sosiale funksjonar

knytt til seg. Den einaste grunnen til

at det finst to ulike uttalar, er at dei

representerer ulike identitetar. Språk-

forskaren Kjell Venås skriv dette om

sambandet mellom språk og identitet:

Ved å bruke språket ber men-

neska dessutan bod om seg

sjølve, dei plasserer seg i verda

som individ. Som språkbrukarar

uttrykkjer vi alltid oss sjølve; så

nært er bandet mellom språk og

identitet.4

Talemålet blir ein del av kven vi er –

identiteten vår – og dermed kan ein

seie at språkbruk i seg sjølv er ei

identitetshandling. Brit Mæhlum, pro-

fessor i nordisk språkvitskap ved NTNU,

skriv: «[…] språklig atferd [blir] prins-

ipielt sett vurdert som identitets-

handlinger, der individet synliggjør

både sin personlige identitet og sin

søken etter sosiale roller ved hjelp av

språket».5 Identiteten vår er derfor

knytt både til korleis vi oppfattar oss

sjølve, og korleis vi blir oppfatta av an-

dre. Når språket er eit sosialt fenomen,

er det ein del av den sosiale sida ved

identiteten. Ein kan derfor seie at måten

ein snakkar på, har ein elementær funk-

sjon i ein sosialiseringsprosess. «På

denne måten samhandler vi gjennom

språket og signaliserer bestemte men-

inger gjennom det vi sier og ikke minst

gjennom måten vi sier det på».6 Språket

er på si side både ein formidlingskanal

og eit symbolsystem. Det er berre gjen-

nom kommunikasjon med andre at vi

får vite kva for ein identitet dei andre

har gitt oss. Ei slik ekstern identifiser-

ing vil òg påverke korleis individet

identifiserer seg sjølv. Kva andre syn-

est om oss, kan ofte vere med på å forme

korleis vi oppfattar oss sjølve.

SPRÅKET HAR METAFUNKSJONAR

Det er semje i Fana om at der finst

variasjon i språket. Somme snakkar

høgstatusvarietet, og andre snakkar

lågstatusvarietet. Ein aksept for å snakke

høgstatusvarietet har det likevel ikkje

alltid vore. Når høgstatusvarieteten og

lågstatusvarieteten har kvar sine symbol-

verdiar, er desse attraktive for ulike

grupper. Men noko må ha skjedd med

språknormene sidan 1970-talet. Fleire

vaksne informantar eg har snakka med,

kan fortelje at ungane deira snakka

høgstatusvarietet sjølv om foreldra

deira snakka «erke-bergensk» (lågstatus-

varietet). Når foreldregenerasjonen var

unge, blei dei retta på heime til å snakke

«ordentleg». Då foreldregenerasjonen

var ute i gata, snakka dei gatespråket

med vennene sine. I dag er situasjon-

en ein annan. Det ser nemleg ut til at

dei unge språkbrukarane endrar språket

sitt like mykje etter kva sosial kontekst

dei er i. Ungane snakkar som dei vil,

utan å bli retta på. Og talemålet som

fleire av ungdommane snakkar i gata

i dag, er prega av høgstatusformer.

EIN GYLDEN MIDDELVEG

Generelt viser resultata ein nedgang i

bruk av lågstatusformer frå 1978 til

2010. I sentrum har bruken av høg-

statusformene gått ned, medan det i

Fana er fleire som snakkar med høgstatus-

former. Det er eit interessant funn at

språket i Fana og Bergen sentrum har

utvikla seg i kvar si retning. Resultata

frå Fana er spesielle både fordi det er

unormalt at ein bydel ikkje følgjer sen-

trum, og fordi ein auke av høgstatus-

former er ei utvikling som går i motsett

retning av dialektbølgja. Spørsmålet

blir då: Kva faktorar ligg bak eit slikt

resultat?

«Eg» og «ikkje» er i dialektforskinga

spesielt viktige. Begge er spesielle fordi

språkbrukarar markerer kven ein er

med desse orda: Ein trøndar seier «æ»

og «itj», og ein bergensar seier «eg»

og «ikkje» – vel, nesten alle bergensarar

seier «eg» og «ikkje». Når ein kan

markere seg sosialt med variantar av

ord, kallar vi desse markørord. I Fana

seier ikkje alle «eg», her seier fleire

ungdommar heller det austnorske, eller

bokmålske om du vil, «jei». Høgstatus-

variantane «jei» og «ikke» har spreidd

seg som ild i tørt gras.

På syttitalet var den dominerande

varianten i Fana den gatebergenske

«eg». Universitetet kartla den gongen

tre uttalevariantar: «jei», «eg» og ein

mellomvariant av dei to: «e» ( jf. Ulland

1983). I 2010 fann eg ein fjerde mellom-

variant: «ei». Desse mellomvariantane

fortel at Fana er eit språksamfunn med

kryssande språknormer og norm-

konfliktar. Ulland meinte den gongen

at mellomvarianten blei brukt av språk-

brukarane som elles sa «jei». Den di-

vergerande strategien med ein slik

mellomvariant var nok søken etter ak-

sept frå venner som sa «eg» ( jf. Ulland

1983). I dag er det «jei» som er den

dominerande språkvarianten og norma.

Og når det gjeld mellomvarianten «ei»,

ser ein at det i hovudsak er dei som sei-

er «eg» og «e», som bruker denne.7

IDENTITETSFORSTÅING

I bourdieuanske auge er det sosiale

rommet sett saman av to differensier-

ande prinsipp: økonomisk kapital og

kulturell kapital. Individ som står likt

når det gjeld desse kapitalane, har derfor

mykje til felles. Preferansane ein har,

vil alltid hengje saman med nivåa av

økonomisk og kulturell kapital eit in-

Bydelen Fana med omeng: I Fana finn ein uttalevariantane

«jei», «eg», «e» og «ei».

20 Mål og Makt 2014 – 1

divid har i livsførsla si. Ein sosial avstand

vil auke mellom individa viss kapital-

ane ikkje er på same nivå.8 Derfor kan

ein seie at kva for ein sosial posisjon

eit individ har, vil kome til uttrykk

gjennom dei vala individet tek.

Når ein søkjer å forklare kvifor ung-

dommar i Bergen plutseleg vel å seie

«jei» i standen for «eg», må ein starte

med, ja nettopp, kvifor dei gjer det. Kva

er det som gjer at ungdommane kollekt-

ivt vel vekk det bergenske ego og grip

om det bokmålske «jei»? Tilbake til

Bourdieus teoriar av det franske sam-

funnet søkjer eg svar. Ei gruppe er ei

gruppe fordi medlemmene har noko til

felles. Så når ungdommane som ein

generasjon saman endrar på dialekten

sin, konkluderer eg med at dei utgjer

ei gruppe. Her vil eg igjen trekkje inn

Bourdieu som peiker på posisjonen

gruppa står i i samunnet. Sjølv om posi-

sjonen gruppa står i er utgangspunktet

for eigenskapane, er ikkje dette det

same som dei indre eigenskapane i

gruppa. Kva meiner han her? Viss ein

går ut ifrå at ungdommane i Fana ut-

gjer ei gruppe, og ungdommane i Bergen-

hus utgjer ei anna gruppe, kva skil

ungdommane i Fana frå ungdommane

i Bergenhus? I Bergen sentrum har ein

ikkje den same dialektutviklinga med

meir bruk av finbergenske formar.

I Bourdieus perspektiv skil eg mel-

lom dei sosiale posisjonane til gruppa,

som her er eit rasjonelt omgrep, i forhold

til disposisjonane og standpunkta til

gruppa, som er styrte av bakgrunnen

til individa som følgje av tilgang på

økonomisk og kulturell kapital. Ser ein

på statistikk over innbyggjarane i Fana,

finn ein belegg på at fanabuane har ein

større økonomisk kapital enn folk i

Bergenhus. Ifølgje Bourdieu er vala

som individ tek, indirekte styrte av kva

sosial posisjon ein har. Så fordi ung-

dommane i Fana generelt bur i heimar

som kan tilby dei betre økonomiske og

kulturelle forhold, vel dei derfor å

snakke med finebergenske variantar?

Tja, ein slik konklusjon blir noko søkt,

og det er langt mellom årsak og verknad.

Vi må grave oss lenger ned i materien.

Det vi kan halde fast i frå Bourdieu, er

at like barn leiker best – eller: like barn

liker det same, og ulike barn liker ikkje

det same. Med eit bourdiansk omgrep:

det er snakk om preferansane. Desse er

i denne samanhengen ikkje spesielle

for den einskilde, men dei er felles for

heile gruppa av fanaungdommane. Dei

er styrte av forholdet ungdommen har

til si eiga gruppe og dei andre gruppene

i samfunnet – habitusfelt.9

Når ungdommen i Fana då kollekt-

ivt heller vil markere tilhøyrsle til sin

bydel og gruppa der, markerer dei sam-

tidig òg ein avstand til Bergen sentrum.

Resultata fortel óg at ungdommane i

bydelane i Bergen ikkje utgjer ei gruppe.

Preferansane som gjer at fanaungdom-

men heller vil seie «jei» og bergenhus-

ungdommen vil halde fram med å seie

«eg», fungerer til å halde ved like eit

skilje, men òg til å lage eit ytterlegare

skilje. Dei blir verande differensierte

og verkar differensierande.

SPRÅK OG EIN BYDELSINDENTITET

Bydelsidentiteten ser nok ut til å ha

vore ein viktig faktor i språkendrings-

prosessen i Fana. Det ser ut til å vere

ei felles oppfatning i Bergen at dei som

bur i Fana, snakkar høgstatusvarieteten.

Finbergensk og Fana fungerer som syn-

onym, frå Haugesund i sør til Førde i

nord, bevisst som eit skjellsord, under-

bevisst kanskje som ein idé om det fin-

aste språket i Bergen. Tilbake til

fanaungdommen som bur i dette etter-

kvart mykje omtalte utbyggjarområdet

– Vestlandets svar på Bærum, om aust-

lendingane tillèt formuleringa mi. Ung-

dommane har ei sterk lokalkjensle og

tilhøyrsle til lokalsamfunnet i bydelen,

det er ikkje til å tvile på. Men dette er

ikkje noko nytt i og for seg. Å ta eige-

skap over gata si, er ei erobring vi alle

har gjort som barn. Det som er nytt i

Fana, Noreg, ja i Europa faktisk, er at

ungdommane i ein utkantbydel ikkje

følgjer normene til sentrum. Situasjon-

en vitnar om at det ikkje lenger er

Bergenhus som set normene for Fana.

Men kven er det då som er normsenter-

et? Eg søkjer svar austafjells til Noregs

normsenter, Oslo. Sjølv om det ikkje

er eit ein til ein forhold mellom aust-

norsk oslomål og bokmål, vil eg hevde

at vi i Noreg linkar desse saman på eit

psykologisk, då undermedvite, plan. Så

at dei foregår ein påverknad på fana-

ungdommen frå Oslo, er det etter mi

meining ikkje i tvil om. Dialekt-

endringane i Fana vil eg seie er eit res-

ultat av meir enn førti år med masse-

medium i Noreg. Resultata meiner eg

er ein forsmak på kva vi risikerer vil

skje med dialektriket vårt. I år skal vi

feire 200 års jubileum med friheit og

200 år sidan København fungerte som

einaste normsenter. Det har teke tid,

men ein kan altså no finne bevis i tale-

målet til ungdom i Fana på at Oslo er

på god veg til å innta ein liknande rolle

som eit absolutt kulturelt normsenter.

Lenge leve urbaniseringa og OL i Oslo.

Det som er nytt i Fana,

Noreg, ja i Europa fakt-

isk, er at ungdommane

i ein utkantbydel ikkje

følgjer normene ti l

sentrum.

21

KJELDER

Bourdieu, Pierre (1979): Distinksjonen. En sosiologisk kritikk av døm-

mekraften. Omsett av Annick Prieur (1997). Oslo: Pax Forlag A/S.

Doublet, Maria-Rosa Raphaela (2013): Bare fra Bergen, eller fra Fana i

Bergen? En intern språkkrig mellom bergensvarietetene. Upublisert

masteroppgave. Bergen: Universitetet i Bergen

Labov, William (1972): Sociolinguistic Patterns. Philadelphia: University

of Pennsylvania Press.

Larsen, Amund & Gerhard Stoltz (1912): Bergens Bymål. Kristiania: H.

Aschenhoug & co.

Milroy, Lesley (1987): Language and Social Networks. Oxford UK & New

York US: Basil Blackwell

Myking, Johan (1983): Fem leksikalske variablar i bergensmålet. I:

Talemål i Bergen 2/83. Bergen: Nordisk Institutt, Universitetet i Bergen

Myking, Johan (1988): Grammatiske kv-ord som sosiologisk variabel.

I: Talemål i Bergen 4. Bergen: Nordisk Institutt, Universitetet i Bergen

Mæhlum, Brit (2006): Språk og identitet. I: Mæhlum, Brit, Gunnstein

Akselberg, Unn Røyneland & Helge Sandøy. Språkmøte. Innføring i

sosiolingvistikk. Oslo: Cappelen Akademisk Forlag.

Nesse, Agnete (1994): Kollektiv og individuell variasjon i bergens-

dialekten. I: Talemål i Bergen 5. Bergen: Målføresamlingen, Nordisk

Institutt, Universitetet i Bergen

Nornes, Marianne Valeberg (2011): Bergensk i Bergenhus – ei sosio-

lingvistisk oppfølgingsgransking av talemålet i Bergenhus bydel. Up-

ublisert masteroppgave. Bergen: Universitetet i Bergen.

Sandøy, Helge (1985): Norsk dialektkunnskap. Oslo: Novus Forlag AS.

Sandøy, Helge (1996): Talemål. Oslo: Novus Forlag AS.

Venås, Kjell (1991): Mål og miljø. Oslo: Novus forlag AS.

Ulland, Harald (1984): Nokre personlege pronomen som sosiolingv-

istiske variablar i bergensk. I: Talemål i Bergen 1/84. Bergen: Nord-

isk Institutt, Universitetet i Bergen

NOTAR

1 (Larsen, Stoltz 1912:20)

2 (Milroy 1987:13)

3 (Sandøy 1985)

4 (Venås 1991:106)

5 (Mæhlum 2006:104)

6 Ibid.

7 (Doublet 2012)

8 (Bourdieu 1979:34)

9 Ibid.

22 Mål og Makt 2014 – 1

I opptakten til NHOs årskonferanse, Læringslivet, fortalde

Hedda Refsum om frustrasjonen av å ikkje få jobb med ein

master i sosiologi. Etter det har debatten om kven vi skal

utdanne og kva som skal styre Utdannings-Noreg gått. Det

nylanserte Manifest tidsskrift har hatt ein serie gåande med

tittelen «Tar vi for mye utdanning?».1 For kven skal uni-

versiteta eigentleg utdanne?

Sjølv har eg kanskje hatt flaks fram til no. Ingen stiller

nokon gong spørsmål ved om utdanninga mi innan fysikk

er nyttig for samfunnet. Difor er det heller ingen som lurer

på kvifor det er lurt at nettopp eg tek den utdanninga eg

har mest lyst på. Det er ei etablert sanning at realfagsstudium

er nyttige, og regjeringa satsar stadig meir pengar på å ut-

danne kandidatar innan matematikk, naturvitskap og tekno-

logi. Det same gjeld for dei fleste profesjonsutdanningane.

Vi utdannar lærarar og legar, juristar, tolkar og sjukepleiarar

fordi samfunnet har behov for det. Mange av yrka er typ-

iske høgskuleutdanningar. Då distrikshøgskulane vart op-

pretta, var det for at folk skulle få seg relevant utdanning

der dei budde, slik at bygda fekk kvalifisert arbeidskraft.

Kvalifisert arbeidskraft har aldri vore målet på univers-

itetet. Der vert det snakka om forskingsnær utdanning, dan-

ning og perspektiv. Med unnatak av dei lange

profesjonsutdanningane utdannar universiteta historikarar,

sosiologar og religionsvitarar. Ragnar Hovland set det på

spissen i Sveve over vatna når han skriv: «Det var ein fyr

som hadde sagt til meg: Kvifor begynner du ikkje på univers-

itetet? Der kan du gå år etter år, og likevel ikkje bli til noko

når du er ferdig.»

Ikkje blir du noko, og ikkje får du deg jobb. Det er i alle

fall det nokon vil ha deg til å tru. Kandidatundersøkelsen

utført av NIFU i 2011 viser er at 93 prosent av kandidatane

med mastergrad i humanistiske fag eller samfunnsfag er i

jobb seks månader etter fullført utdanning.2 For samfunns-

fag og humaniora er nyttig. Kristin Halvorsen kallar det for

vår «demokratiske beredskap»3 i ei av tekstene til Manifest

tidsskrift. Samfunnsvitskapen er peika ut som essesiell for

å løyse dei store samfunnsutfordringane. Verda er på veg

inn i ei energikrise, og sjølv om ingeniørane og realistane

kanskje kan utvikle nye energiformer, treng dei statsvitarar

og økonomar for å løyse dei geopolitiske flokene.

No trur du kanskje eg har svart på mitt eige spørsmål,

men eg har lurt meg unna. Eg har ikkje sagt noko om kven

universitetet bør utdanne, berre at dei vi utdannar i dag,

kjem i arbeid. Systemet fungerer altså tilsynelatande, men

er det godt nok? Langt ifrå. For å svare skikkeleg på spørsmå-

let vil eg peike på tre sentrale utfordringar.

For det første må vi diskutere samfunnsnytten av utdan-

ning. Samfunnets behov ligg som ein premiss for heile

utdanningsdebatten. Samfunnsnytte er forlokkande og får

stort sett gå upåakta hen når det vert løfta opp som ei leie-

stjerne i debatten om høgare utdanning. Det er likevel ein

farleg veg å gå. Utdannings-Noreg må tilpassast framtidas

samfunnsbehov. Det betyr at vi, dersom vi skal utdanne

nøyaktig dei menneska vi treng, må vite korleis framtida

kjem til å sjå ut. Og det er farlege saker. Sjølvsagt kan vi

rekne oss fram til om lag kor mange lærarar vi vil trenge å

uteksaminere i 2030, og kor mange sjukepleiarar som vil

mangle innan 2020. Men det held ikkje i lengda. Arbeids-

marknaden endrar seg i takt med samfunnet, og då må vi

vere tilpassingsdyktige. Ingen veit kva nye jobbar som kjem

til å eksistere om 20 år, så då bør vi sørge for at vi sit på nok

generalistkompetanse til at vi klarer oss likevel.

Samfunnsnytte er dessutan ikkje verdinøytralt, men ein

KVEN SKAL UNIVERSITETETUTDANNE?av EVA H. ENOKSEN

23

funksjon av det samfunnet vi ynskjer oss. Dersom vi ynskjer oss eit

grønare samfunn, nyttar det ikkje å utdanne like mange petroleums-

ingeniørar som før. Sjølvsagt skal universiteta utdanne kandidatar som

samfunnet treng, men samfunnsbehovet må framleis berre vere ein fak-

tor i reknestykket som bestemmer studieplassane.

For det andre må vi diskutere innhaldet i utdanningane. For ei utdan-

ning vil aldri vere nyttigare enn innhaldet i ho. Den nasjonale under-

søkinga Studiebarometeret4 viste at norske studentar i snitt nyttar 27

timar i veka på studia. Då er det grunn til å spørje om studia først og

fremst treng meir innhald. I dag scorar studentane godt på det faglege

og dårleg på trua på eigne evner.5 Og det er ikkje så rart når artikkel på

artikkel fortel samfunnsvitarar og humanistar at dei ikkje vil få jobb

etter studia. Universiteta må utdanne kandidatar som har høg fagleg

og profesjonell kompetanse, som er tilpassingsdyktige og sikre på eigne

evner. Det krev at universiteta går inn for å byggje både fagleg kompe-

tanse og fagleg sjølvtillit hjå studentane sine.

Sist, men ikkje minst må vi diskutere kva eit universitet skal vere.

Universitetet har ei vidare oppgåve enn høgskulane. Ei universitets-

utdanning handlar ikkje berre om kva du skal bli, men om kven du skal

bli. Vi tileignar oss kunnskap og dugleikar som ikkje fører fram til eit

yrke, men som gir oss kompetanse til å bidra til samfunnet. Sjølve

universitetssjela finn vi der utdanning møter forsking og sprenger

grenser. Professor Bernt Hagtvedt er lidenskapeleg oppteken av dannings-

aspektet ved høgare utdanning. Og trass i at Hagtvedt sjølv meiner at

universitetet har svikta og blitt ein pølsefabrikk, så pregar i alle fall

ideen om danning framleis skilnaden på eit universitet og ein høgskule.

Og kanskje burde universitetet leggje meir vekt på danninga til studentane.

Det er ikkje lett å svare på kven universitetet skal utdanne. Det viktige

er at ikkje alle kan utdanne dei same kandidatane. Spørsmålet vert

dimed kva som er universiteta sine fortrinn framfor høgskulane, og kva

som skal kjenneteikne ei universitetsutdanning. Eg trur at svaret må

innehalde både krevjande utdanningar, forskingsnær undervisning og

eit sterkt danningsperspektiv. Og kanskje ligg det i universitetets natur

at du ikkje nødvendigvis blir til noko, slik Ragnar Hovland formulerte

det. For mange ligg det ein fridom også i det.

Ei universitets-utdanning handlarikkje berre om kvadu skal bl i , men omkven du skal bl i .

NOTAR

1 Fleire tekstar, den siste var Gudmund Hernes 13. februar: http://www.manifestt-

idsskrift.no/bedre-ikke-mindre-teori/

2 NIFUs kandidatundersøkelse, 2011 http://www.nifu.no/publications/963347/

3 Kristin Halvorsen, Manifest tidsskrift, 8. februar 2014: http://www.manifesttidsskrift.no/slar-

et-slag-for-humanistene/

4 Resultata ligg på http://www.studiebarometeret.no

5 Arbeidsgiverundersøkelsen 2010, utført av TNS Gallup:

http://www.hf.uio.no/om/strategi/arbeidsmarkedsrapporter/arbeidsgiverunder-

sokelsen2010_kortversjon.pdf

Bilete: Marte Ødegaard (flickr, CC-BY-SA, marteodegaard)

Bilete: Dhamma Society (flickr, CC-BY-NC, dhammasociety)

26 Mål og Makt 2014 – 1

i skogenSPENNING

Lovorda om Fugletribunalet, den andre romanen til Agnes

Ravatn, har vore mange. Boka har vunne både Ungdom-

mens kritikerpris og P2-lyttaranes romanpris. Det er lett å

skjønne. Fugletribunalet er ein strålande roman. Ankepunktet

er at karakterane ikkje alltid er så enkle å tru på.

Historia byrjar med at hovudpersonen, Allis Hogtorn, er

på veg til sin nye jobb. Ho skal vere ei slags hushjelp for

Sigurd Bagge, ein mann ho aldri har møtt før. Han bur åleine

i eit hus i skogen, langt unna andre folk. Her skal ho lage

enkle måltid og rydde i den store, ustelte hagen. Bagge yn-

skjer ein formell tone mellom dei to. Dei skal ete på ulike

tidspunkt, og aldri sitje ved same bord.

Allis kjem til Bagge fordi ho er på flukt frå ein skandale.

Ho er eigentleg programleiar og historikar, med sitt eige

historieprogram på NRK på laurdagskveldane. Etter at ho

blir tatt for å ligge med kringkastingssjefen, og vere utru

mot sin eigen mann, havnar ho på framsida av sladreblad

og tabloidaviser. Difor flyktar ho frå alt.

Kva Bagge jobbar med, kvifor han er så mystisk og held

seg for seg sjølv, tar det lang tid å få svar på. Usikkerheita

gjer Allis utrygg, men også nysgjerrig. Ho kjenner ei

tiltrekking til denne tause mannen som i den eine augeblinken

vil drikke vin, i den andre brått forlet ho åleine med ei halv-

full vinflaske, utan grunn.

Måten Bagge ynskjer å organisere arbeidet hennar på, gir

Allis få høve til å stille alle dei spørsmåla ho brenn inne

med. Både Allis og eg døyr etter å forstå meir av den mystiske

Bagge. Allis byrjar å snoke i det mystiske livet til Bagge.

Samtidig fordømer ho seg sjølv for å gjere det:

Badeskapsdøra gav frå seg eit lite knepp. Alt som var

der, var smertestillande, plaster, myggstift, ein skjegg-

trimmar og ein heilt ordinær deodorant. Det var over-

raskande, eg hadde nesten tatt for gitt at han var

medisinert i ein eller annan forstand. Blikket mitt i

spegelen då eg hadde tørka over med papir. Det var ty-

deleg at det mennesket som stirte tilbake, akkurat hadde

gjort noko ho visste var gale; eg hadde sett det blikket

hundre gongar før. Ikkje meir av dette, tenkte eg, vere

rein.

Desse passasjane, der me slepp inn i Allis sitt indre, er dei

beste. Det er lett å leve seg inn i sjelegranskinga hennar.

Dynamikken mellom Allis og Bagge skapar spenning og

driv historia godt framover. Dialogen mellom dei er kort og enkel.

Eit anna grep som gjer meg nysgjerrig, er det at Ravatn

stadig legg ut enkle frampeik som gir fleire spørsmål enn

svar. Når Allis fortel om det fyrste møtet med Bagge, fortel

ho at «Ingenting i blikket hans vitna om at han drog kjensel

på meg. Kanskje var han berre god til å spele». Men kvifor

skulle denne framande mannen kunne dra kjensel på Allis,

som han aldri har møtt før? Hinta fungerer godt for å få

meg til å lese vidare, og etter kvart fell bitane på plass.

Etter kvart som eg les, blir det uforståeleg at Allis vel å

bli i huset. Ho er usikker, einsam og redd. Både Allis og

Bagge blir karakterar som ikkje er så enkle å tru på. Hand-

lingane deira er for ekstreme. Allis har reist frå mannen sin

på dagen, utan at det verkar som det er ein relasjon ho re-

flekterer særleg over i etterkant. Kvifor gifta ho seg med

han, kva gjekk galt, kjenner ho på skuld for å ha stukke av?

Desse grunnleggande spørsmåla verkar det som om Allis

tenkjer veldig lite på – samtidig som ho er ein grublar.

På same måte er det pussig at foreldra reagerer med skam,

og skam åleine, over utruskapen til dottera. Dei er letta når

ho reiser frå dei, og dei gir berre lyd frå seg når dei vidare-

sender post og inkassovarsel frå mannen hennar, sjølv om

av TRINE ØSTERENG

Bilete:LarsNes

Agnes Ravatn held lesaren på pinebenken

heilt til siste side.

27

ho er borte i mange månader. Er ikkje foreldre meir enn det? Ville

det ikkje vere naturleg å vise eit litt breiare kjensleregister? I Noreg

i 2014 er det få foreldre som ville avvise dottera si totalt etter ein

utruskapsskandale.

Å lese ei bok av Ravatn som ikkje skal vere morosam, er uvant,

men det fungerer godt. Av og til kjem nokre meir velkjente ravatnske

passasjar ein kan humre av, sånn som når Allis stikk av frå huset

på sykkel og stoppar på ei vegkro for å låne toalettet:

Lysrøyra i taketblinka, vedspegelenhangei liste over

reingjering av toalett. Einkulepenn i ein tråd. Men-

neskelege signaturar somsa: Ja, egharvore her, eghar

reingjort toalettet. Denne ogdenne datoen. Såalt

skullevere iorden.Detslomegbråttsomuendeleg

stort, at toalettet var blitt vaskaetter forskriftene,

med industrielle reingjeringsmiddel og gummi-

hanskar. Egkjende tårer presse på. Sivilisasjonen.

Desse passasjane lettar på stemninga i ei bok som elles er

prega av ei trykkande, skummel stemning.

Om ein skal løfte blikket litt, er det fascinerande å sjå

kor kort Ravatn gjer vegen frå likestilling til tradisjonelle

kjønnsroller. Allis stikk av frå ei vellukka karriere for å

koke torsk til ein mann ho ikkje ein gong kan prate med

når ho vil. Ho bruker dagane på å rydde i hagen, sjølv om

ho ikkje har vist den minste interesse for hagearbeid

tidlegare. Men med tida blir hagearbeidet ei glede. På

kjøkenet lærer ho å lage dei deilegaste retter. Godlukta

fyller huset i skogen og lokkar Bagge til Allis.

Allis finn seg overraskande lett til rette som ei kvinne

som talar når mannen tillet det og føyer seg etter hans

vilje, også når relasjonen går frå å vere profesjonell til

personleg og intim. Når han sluttar å betale ho lønn, går

det lang tid før ho etterlyser pengane.

På line med den mørkeblå regjeringas reservasjons-

rettspolitikk, er denne boka ei påminning om kor skjør likestillinga

kan vere. Kan tilkjempa og etablerte fridomar for kvinner forsvinne

så lett? Ville ei høgt utdana, sjølvstendig kvinne eigentleg ha funne

seg i å berre bli ein hjelpar for ein annan mann sin karriere, utan

å insistere på økonomisk sjølvstende og rett til å snakke når ho vil?

Ravatn får det til å verke som eit sannsynleg, og skremmande, scenario.

Viktigast er likevel dette: Boka var nervepirrande og ei glede å

lese. Det er få lause trådar, og den rystande avslutninga gir mein-

ing. Skal du innom eit bibliotek eller ein bokhandel med det fyrste,

bør du plukke med deg Fugletribunalet.

Bilete:LarsNes

BOKMELDING

28 Mål og Makt 2014 – 1

av ØYSTEIN A. VANGSNES

FA

Bilete:LarsNes

29

Eg har eit par svarte skinnhanskar. Dei er eg

glad i. Eg veit ikkje om eg ville ha omtalt dei

som favorittplagget mitt, men det er noko

spesielt med dei. Dei er gode å ha på. Dei pas-

sar meg. Ja, som hand i hanske. Når eg prøver

andre hanskar, kjenner eg med ein gong at det

er noko som ikkje stemmer. Eg har nokre an-

dre svarte hanskar liggjande – eg veit ikkje

heilt kor eg har dei ifrå – men dei kan liksom

ikkje måla seg. Favoritthanskane mine er akkur-

at passeleg mjuke, tjukkleiken er akkurat som

han skal vera, og so er dei akkurat passeleg el-

egante til at eg kan bruka dei til fint, men ikkje

meir enn at eg òg kan bruka dei til kvardags.

Og so er dei akkurat so varme at dei høver

godt i temperaturar mellom fem pluss og fem

minus, og der eg bur – i Tromsø – ligg

temperaturen derimellom store delar av året.

Blir det kaldare enn minus fem, strekk ikkje

favoritthanskane til. Det vil seia, då blir det å

frysa litt. Det må eg heller tola om det berre

er snakk om å forflytta seg utandørs eit mindre

stykkje, t.d. gå på arbeid eller til byen.

Visste du forresten at ordet hanske har vore

med oss lengje? På norrønt heitte det hanzski,

men det var nok eit lånord den gongen. Frå

gamallågtysk. Og på tysk ser me den dag i dag

kva opphavet til ordet er: Handschuhe, altså

‘hand-sko’.

Kvar gong eg ikkje finn hanskane mine, blir

eg fortvila. Eg tenkjer: «Har eg mista dei no?»

Eg har hatt dei ganske lengje. Eg fekk dei av

kona mi, og det må no vera ein 10–12 år sidan.

Det var ei fin gåve ho gav meg. Og eigentleg

er eg litt overraska over at eg ikkje har mista

dei på alle desse åra. Ting forsvinn jo. Klesplagg

vert attgløymde. Hanskar og vottar og huer

ser ein jo rundt omkring på vegar og stiar. Og

eit par gonger har eg gløymt dei att. Men eg

har alltid komme på det og funne dei att.

Hanskane mine dukkar alltid opp att. Og då

blir eg so glad!

I dag tidleg fann eg dei ikkje. Men eg er

ganske sikker på at dei ligg i bilen, for eg tok

dei av meg der då eg var ute på køyring i aft-

es. Og no på morgonen fór kona med bilen, så

eg får ikkje sett etter før seinare. Sjølvsagt kan

det vera nett no eg har mista dei for godt, og

det uroar meg bittelitt, men ikkje meir enn at

vel å vera optimist.

Kva gjorde eg so i dag i mangelen på favoritt-

hanskane mine? Det er framleis vinter og snøla-

get ligg tjukt i Tromsø, so hansketida er på

langt nær over. Eg har jo andre hanskar og

vottar, det skortar ikkje på det, men eg valde

å gå på arbeid utan. Ute var det 2–3 varmegrader

og høveleg stilt i veret. Bukselommene fekk

duga i dag. Og det gjekk greitt. Utover dagen

skal det visst blåsa opp og jamvel komma litt

regn. Men eg skal vel klara det òg. Det går no

helst greitt. Òg utan hanskar.

Foto:PaulBern

hard

av ØYSTEIN A. VANGSNES

Bilete:LarsNes

DEI SVARTESKINNHANSKANE

FAVORITTEN

30 Mål og Makt 2014 – 1

Både for å fremja det norske

språkets status og bruk på alle

område i samfunnet og for at

språket skal fungera som eit best

mogleg instrument for kvar en-

kelt språkbrukar, må språk-

politikken også handla om

språket i seg sjølv (St.meld. 35

(2007-2008: 1 56)).

I masteroppgåva mi tar eg føre meg

språknormering, verksemda der ein

utarbeider konkrete reglar for språket.

Skal ein tru sitatet, og målsetjinga for

språkpolitikken, over, bør dette arbeidet

ta utgangspunkt i språket sjølv (Riksem

2013).

At språket skal normerast på bak-

grunn av seg sjølv, verkar kanskje

sjølvsagt, men i realiteten har språk-

normeringa både ei vitskapleg og ei

ideologisk side: Både faktaopplysingar

om språk og språklege haldningar og

verdiar spelar inn når reglane skal set-

jast. På den vitskaplege sida har dialekt-

granskingar og utforsking av etymologi

ein viktig plass, men i masteroppgåva

mi nærmar eg meg språknormeringa

med syntaktisk teori, nærare bestemt

generativ grammatikk. Dette er ikkje

eit opplagt val i normeringssamanheng,

det kan til og med verke pussig å nytte

syntaktisk teori på feltet, då det er ei

vanleg oppfatning at syntaks ikkje «lèt

seg» normere. Her vil eg snu på flisa.

Eg vil vise at også generativ grammatikk

har potensial i normeringssaker, og vid-

are korleis denne gjer det mogeleg å

utleie prinsipielle mønster eller system

for konkret normeringsarbeid – basert

på språket sjølv.

EIN INTRODUKSJON TIL GENERATIV

GRAMMATIKK OG RAMMEANALYSEN

Det overordna målet for generativ gram-

matikk er å kunne skildre og forklare

den menneskelege lingvistiske kapa-

siteten. Objektet for forskinga er ein

medfødd og internalisert språk-

kompetanse: universalgrammatikken.

Denne kompetansen utgjer eit mentalt

grammatikkskjelett som dannar utgangs-

punktet for språktileigning, og gjen-

nom språkleg stimulus utviklar born

ein språkspesifikk grammatikkunnskap.

Denne grammatikkunnskapen kallar

ein i-språk, eller den internaliserte eller

intuitive språk-kunnskapen. I-språket

avgrensar seg frå e-språk, som er det

eksterne språket vi møter i form av tale

eller skrift (Åfarli og Eide 2003). E-

språket er med andre ord eit produkt

av den i-språklege kompetansen som

ligg i botnen.

Eit av dei særleg sentrale spørsmåla

i forskinga (og i masteroppgåva mi)

dreier seg om forholdet mellom leksikon

og syntaks. Leksikonet er ganske foren-

kla ordforrådet, medan syntaksen er

strukturelle eigenskapar ved språklege

uttrykk. I oppgåva mi argumenterer eg

for at det som er kalla ein ny-konstruk-

sjonistisk rammeanalyse, gir den mest

adekvate framstillinga av dette grense-

snittet og språkstrukturar.1 Grunnstein-

en i rammeanalysen er at den skildrar

eit fråskilt forhold mellom, på den eine

sida, sjølvstendig genererte, syntakt-

Syntaktisk teori og språknormering er to

termar ein vanlegvis ikkje høyrer i den

same setninga. Imasteroppgåva mi der-

imot fører eg nettopp desse saman og

undersøker kva for fruktbare konsek-

vensar syntaktisk teori faktisk kan ha for

språknormeringa – også nårdet gjeld or-

tografi. Med den medfødde universal-

grammatikken som fundament kan

syntaktisk teori, nærare bestemt gener-

ativ grammatikk, danne eit vitskapleg

basert og ideologifritt grunnlag for

normeringsarbeidet. I oppgåva under-

søker eg både prinsipielle konsekvensar

av denne samanføringa og utleiar

konkrete normeringsstrategiar.

NYE RAMMER FORSPRÅKNORMERING

31

iske rammer som inneheld grammatiske trekk,

og, på den andre sida, leksikonet, som består

av leksikalske element. Generering av set-

ningar blir følgjeleg ein todelt prosess der ram-

mene blir etablerte før dei leksikalske

innhaldsorda kan setjast inn (Borer 2005; Åfarli

2007). Syntaksen utgjer då eit rammeverk som

dei leksikalske elementa føyer seg inn i.

Ein særleg motivasjon for å nytte ramme-

analysen ligg i empiriske tilfelle av kodeveksling

eller språkblanding.2 Ta til dømes følgjande

setning frå amerikanorsk:3

Så klosa di åpp kjistå – then they closedup

the casket4

Trass i at ei engelsk ordstamme, close, er

nytta, har denne fått norsk bøying, og setninga

har norsk ordstilling. Dette gir grunn til å tru

at vertsspråket, norsk, set opp den syntaktiske

ramma, der både bøyingsaffiks og ordstilling

høyrer med, og at den engelske ordstamma

føyer seg inn i denne utan å påverke dei gram-

matiske omgivnadane.5

I rammeanalysen ligg det følgjeleg eit prins-

ipielt skilje mellom grammatiske komponent-

ar som høyrer til ramma, systemmorfem, og

leksikalske ordstammar, innhaldsmorfem. Dø-

met frå kodeveksling demonstrerer kor robust

det syntaktiske rammeverket er,

ettersom det ikkje lèt seg påverke

av ordstammen. Systemmorfema

er av den grunn rekna for å vere tett

knytte til den syntaktiske ramma,

som ei «synleggjering» av denne. I

praksis kan derfor syntaktisk

ramme og systemmorfem reknast som sjølve

ryggrada i eit språk. Leksikalske innhalds-

morfem har derimot friare tyglar. Desse er

fleksible, variable og kan vandre temmeleg

fritt mellom ulike språk. Med andre ord er

innhaldsmorfema fleksible av natur og kan

nyttast på ulike måtar for å skape språkleg og

stilistisk variasjon (Åfarli 2012).

SPRÅKNORMERING

Språknormering er ei grein under den breiare

termen språkplanlegging.6 Verksemda går heilt

konkret inn på det «tekniske apparatet» i

språket, og dreier seg om å fastsetje reglar for

dette (Vikør 2007). Primært har normering å

gjere med skriftspråket, til dømes rettskriving,

av BRITA R. RIKSEM

. . . også generativgrammatikk har

potensial inormeringssaker

32 Mål og Makt 2014 – 1

bøyingar og avleiingar, og det er følgjeleg dette eg

konsentrerer meg om i oppgåva.

I samband med normering nyttar eg omgrepa in-

ternaliserte normer og fastsette normer (Vikør 2007).

Fastsette normer seier seg i stor grad sjølv: Det er

formelt fastsette reglar for språket og får eit konkret

uttrykk i grammatikkar, lærebøker og ordbøker. In-

ternaliserte normer blir ofte nytta til å skildre all in-

tuitiv kunnskap – både om språket for seg og om

språkbruk, men i oppgåva mi reserverer eg omgrepet

til den intuitive kunnskapen vi har om grammatikk

og språkstruktur, altså i-språket.

I norsk samanheng har vi to relativt unge skrift-

språk, kvar med ei nokså omskifteleg historie.

Språknormerarane har gjennomgåande freista å skape

skriftspråk som appellerer til store brukargrupper

med forskjellige talemål, men likevel er språkhistoria

prega av språkstrid, og hyppige reformer vitnar om

at ein ikkje har blitt sams om ei rettskriving. Språk-

politikk har stundom fortona seg som ein ideologisk

kamparena og har på mange måtar ikkje handla om

språket i seg sjølv. Sterke og delte meiningar har ofte

gjort normeringa detaljfokusert, og både makttilhøve

og visjonar om tilnærming er mellom utanoms-

pråklege faktorar som har fått verke inn på normeringa.

Dette er bakgrunnen for at den norske normerings-

praksisen har vore kritisert for å vere inkonsekvent

og vilkårleg (Papazian 1991).

I masteroppgåva mi stiller eg derfor spørsmålet

om korleis generativ grammatikk kan forme eit teor-

etisk grunnlag for normering, frigjort frå ideologiar

og verdiar.

NORMATIVE SPØRSMÅL I LYS AV RAMMEANALYSEN

I ein normeringssamanheng er det dei fastsette nor-

mene ein kan regulere, og hovudargumentet i opp-

gåva mi er at fastsette språknormer bør spegle

internaliserte språknormer. Med andre ord bør

innsiktene vi har i i-språket, vere eit viktig funda-

ment for normeringsarbeidet. Gitt rammeanalysen

ligg det i den internaliserte språkkompetansen eit

prinsipielt skilje mellom syntaktisk rammeverk og

leksikalske innhaldsord, eit skilje som også vil ha

konsekvensar for språknormeringa.

Med rammeanalysen som vitskapleg grunnlag kan

ein sjå føre seg to hovudfelt for normering: normer-

ing av grammatikk (systemmorfem) og normering

av leksikalske stammar (innhaldsmorfem). Det gram-

matiske systemet, med systemmorfem, viser seg i

dei internaliserte normene å vere temmeleg fast og

robust, og fastsette normer for desse komponentane

bør følgjeleg vere tronge og faste. Leksikalske innhalds-

ord har ein friare natur og opnar for språkleg kreativ-

itet og fleksibilitet. Normeringa av desse bør derfor

33

vere liberal, med eit mangfald av valfrie former og

ortografiske alternativ.

Dette er dei teoretiske føringane som ramme-

analysen gir. Likevel er det klart at den reindyrka

teorien gir eit idealisert bilete, og at det ofte vil

oppstå utfordringar i møtet med språket i praksis.

Ved normering av innhaldsord vil det til dømes vere

viktig å finne balansegangen mellom det å skape eit

gjenkjenneleg skriftbilete og det å bevare dei natur-

lege variasjonsmogelegheitene. Rammeanalysen sei-

er ingenting om korleis

fleksibiliteten eventuelt kan

eller bør avgrensast, så her må

andre språkvitskaplege fagfelt

og ikkje-språklege omsyn spele

inn. Kva praktiske konsek-

vensar og dilemma som kan

oppstå idet rammeanalysen

møter eit skriftspråk med his-

torisk og kulturelt rotfeste, er

noko eg kort diskuterer i oppgåva, men som det ville

vore interessant (og naudsynt) å gjere vidare under-

søkingar av.

NY RETTSKRIVING FOR DET NYNORSKE SKRIFT-

MÅLET, 201 27

I oppgåva gjer eg til slutt ei kort utprøving av prakt-

iske konsekvensar for normeringsarbeid.8 Til dette

nyttar eg innstillinga til den nye rettskrivinga for

nynorsk (gjeldande frå 1. august 2012), som er den

ferskaste reforma for norsk skriftspråk. Av dei mange

forskjellige endringane tar eg berre føre meg eit

knippe illustrerande døme. Hovudinteressa er kva

slags vurderingar og endringar som er lagde fram,

og korleis desse harmonerer med implikasjonane

frå rammeanalysen.

Endringane i innstillinga er delte i dei to bolkane

lydverk og formverk, noko som i grove trekk kan

svare til rammeanalysen sitt skilje mellom innhalds-

morfem og systemmorfem. Under bolken «Lyd-

verket» blir valfridommen mellom ordstammar i

somme tilfelle auka og i andre tilfelle redusert. Til

dømes jamstiller rettskrivinga no fleire former som

tidlegare var sideformer. Dette er i pakt med imp-

likasjonane frå rammeanalysen, då det gir språk-

brukaren den fleksibiliteten som er naturleg for

innhaldsorda. I andre tilfelle blir valfridomen av

leksikalske innhaldsord derimot redusert, til dømes

i former med variasjon mellom to vokalar, diftongar

eller dobbel og enkel konsonant:

venstre/vinstre | drøyma/drømma | tømma/tøma

Grunngivinga for desse og andre linkande endringar

handlar om frekvens, og spesielt frekvens i skrift-

språket. Ei slik vurdering samsvarar ikkje med dei

teoretiske implikasjonane frå rammeanalysen. Val-

fridomen skulle heller knyte

seg til den leksikalske fridom-

men som ligg i i-språket, noko

som ville ha opna for å halde

på slike former, og ikkje direkte

til skrive materiale, ettersom

det er eit e-språkleg uttrykk.

Når det gjeld formverket,

som i stor grad tar føre seg

kategoriar som vi kan identi-

fisere med systemmorfema, seier implikasjonane frå

rammeanalysen at desse bør normerast strengt og

eintydig. Ein ideell føresetnad for at normeringa

skulle kunne oppfylle slike teoretiske vilkår, er at

det finst eitt allment akseptert system blant brukarane.

Men om ein ser på dialektmangfaldet i Noreg, finn

ein ikkje berre eit mangfald av innhaldsord, men

også fleire systematiske forskjellar som realisering

av kasus, bøyingsparadigme og personlege prono-

men. Med rammeanalysen blir det i denne saman-

hengen avgjerande å skilje ut skriftspråket som eit

eige system. Konsekvensen av dette vil vere at

normeringa må ignorere store delar av system-

variasjonane i talespråket og heller samle seg rundt

eitt stabilt og fast system.

Også i samband med formverket gjer innstillinga

endringar som både samsvarar og bryt med dei teor-

etiske implikasjonane til rammeanalysen – utan at

rettskrivingsnemnda eksplisitt nyttar denne teori-

en. Til dømes går forslaget om å gjere -a til eine-

form i bunden form eintal av sterke hokjønnsord og

bunden form fleirtal av inkjekjønnsord godt over-

eins med rammeanalysen. Dette inneber ei innstram-

ming der formene med -i blir strokne for å gjere

systemet meir eintydig.

bygda/bygdi | husa/husi

fastsette språknormerbør spegle

internalisertespråknormer

34 Mål og Makt 2014 – 1

Døme på det motsette finn vi i framlegget om

fleirtalsbøying for nokre grupper av hokjønnsord

og nokre grupper hankjønnsord, der språkbrukar-

en no kan velje mellom to forskjellige bøyings-

paradigme:

benk (m.), benken, fl. benker, benkene, el.

benkar, benkane

elv (f.), elva, fl. elvar, elvane, el. elver, elvene

Teoretisk er slike tilfelle utfordrande, då normeringa

av systemmorfem som dette ideelt skulle vere

trong og eintydig med berre eitt tilgjengeleg

bøyingsparadigme for ei bestemt gruppe ord. Men

dei konkurrerande bøyingsparadigma er både ety-

mologisk og tradisjonelt forankra i språket, noko

som i praksis fører til slike kompromiss.

KONKLUSJON

Tradisjonelt er ikkje syntaktisk teori eit opplagt

val i samband med språknormering, ettersom syn-

taks ikkje er emne for normering på same måte

som til dømes ortografi og bøyingsaffiks. I master-

oppgåva mi freistar eg likevel å vise at generativ

grammatikk har fruktbare konsekvensar i ein

normeringssamanheng.

Hovudargumentet er gjennomgåande at fast-

sette normer bør spegle internaliserte normer.

Rammeanalysen dannar her eit teoretisk ideal, og

skiljet mellom systemmorfem og innhaldsmorfem

legg opp til ulike normeringsstrategiar for gram-

matikk og leksikalske ordstammar. Både i normeringa

av innhaldsmorfem og systemmorfem vil det i

praksis likevel handle om å finne riktig balanse

mellom lingvistiske føringar på dei eine sida og

kulturelle, sosiale og politiske føringar på den an-

dre, ettersom eit reindyrka teoretisk perspektiv

vanskeleg vil harmonere med det mangfaldige

språket ein finn eller ønskjer å finne i det norske

språksamfunnet.

35

KJELDER

Borer, Hagit (2005). Structuring Sense Volume I: In Name Only. New

York: Oxford University Press.

Haugen, Einar (1953). The Norwegian Language in America: A Study

in Bilingual Behavior (vol. I og II). Philadelphia: University of

Pennsylvania Press.

Myers-Scotton, Carol (1993). Duelling Languages. Grammatical

Structure in Codeswitching. New York: Oxford University Press.

Papazian, Eric (1991). ’Norsk språknormering i dag’. I H. Sandøy ,

A. Torp, K. I. Vannebo og L. S. Vikør (red.) Språkideologi og

språkplanlegging i Noreg. Bergen: Nordisk institutt, Universitetet

i Bergen, s. 86-109.

Riksem, Brita Ramsevik (2013). Syntaks og ortografi: Nye rammer

for språknormering. Trondheim: Noregs teknisk-naturvitska-

plege universitet.

St.meld. nr. 35 (2007–2008). Mål og meining. Ein heilskapleg norsk

språkpolitikk. Oslo: Kultur- og kyrkjedepartementet.

Vikør, Lars S. (2007). Språkplanlegging. Prinsipp og praksis (3. Ut-

gåve). Oslo: Novus forlag.

Åfarli, Tor A. (2007). ’Do verbs have argumentstructure?’. I E. J.

Reuland, T. Bhattacharya og G. Spathas (red.) Argument Struc-

ture. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, s. 1-16.

Åfarli, Tor A. (2012). ‘Har syntaktisk teori relevans for språknormer-

ing?’. I H-O. Enger, K. I. Vannebo og J. T. Faarlund (red.) Gram-

matikk, bruk og norm: festskrift til Svein Lie på 70-årsdagen

15.april 2012. Oslo: Novus, s. 315-329.

Åfarli, Tor A. og Kristin M. Eide (2003). Norsk generativ syntaks.

Oslo: Novus forlag.

Åfarli, Tor A., Maren B. Grimstad og Karumuri V. Subbarao (2013).

‘Dakkhini and the Problem of a Matrix Language Frame in Sus-

tained Syntactic Contact’. I International Conference on Lan-

guage Contact in India. Historical, Typological and Sociolinguistic

Perspectives. 6-8. February 2013. Pune, India: Deccan College

Post Graduate & Research Institute (Deemed University).

NOTAR

1 For å kome fram til kva eg meiner er den mest adekvate fram-

stillinga av den internaliserte språkkompetansen, vier eg i

masteroppgåva nokså stor plass til ei samanlikning av to gen-

erative tilnærmingar. Den andre tilnærminga er leksikalistisk,

og er den som har vore dominerande sidan åttitalet, særleg et-

ter introduksjonen av minimalismeprogrammet (Åfarli og Eide

2003). Leksikalisme viser til eit system der ibuande semantisk-

leksikalske eigenskapar ved orda sjølve avgjer korleis frase-

strukturen vil sjå ut. Forholdet mellom leksikon og syntaks er

med andre ord svært stramt, ettersom også grammatisk in-

formasjon ligg latent i det leksikalske elementet.

2 Ytterlegare motivasjon er leksikalsk kreativitet og leksikalsk

fleksibilitet, noko som er godt gjort greie for i Åfarli (2007).

3 Amerikanorsk er «språket som vart (og blir) snakka av norske

innvandrarar til USA og etterkomarane deira» og er grunn-

leggjande sett å rekne som ein varietet av norsk (Åfarli 2012: 316).

4 Dømet er henta frå Haugen (1953).

5 Myers-Scottons Matrix Language Frame Model er utarbeidd for

analyse av slike språkdata, og denne er foreslått omformulert

til ein generativ rammemodell i Åfarli, Grimstad og Subbarao (2013).

6 Språkplanlegging handlar om «dei faglege tiltaka for å påverke

sjølve bruken og utviklinga av ein bestemt språknormal» (Vikør

2007: 101).

7 Drøftinga er basert på: Ny rettskriving for 2000-talet. Innstilling

til ny rettskriving fordetnynorske skriftmålet (2011). Oslo: Språkrådet.

8 Som ei forlenging av feltet diskuterer eg òg kort nokre konse-

kvensar teorien har for språkopplæring, ettersom dette er ein

sentral arena der språkbrukarane møter normene.

36 Mål og Makt 2014 – 1

Å skulle «gå for noko» er alltid vanskeleg. Og når ein har bestemt seg, er

det ikkje sikkert det er «det rette» likevel. Kjolen som såg så bra ut i den

slankande spegelen i klesbutikken, kjennest brått heilt annleis når du tek

han på igjen heime. Og klyppen du var så nøgd med og punga ut for, vil

ikkje liggje slik som hos frisøren, same kor mykje spray og mousse du

køyrer på med.

Det var kviss på Cafe 33 på Grünerløkka, med ei tilfeldig samling av

sosialliberalistar, tillitsvalde i Studentersamfundet og Sissy. Etter ein middel-

måtig tredjeplass (av seks) vart ho og Jan Emil, ein teatervitar frå Asker,

sitjande att for å drikke den fjerde flaska raudvin som var blitt kjøpt ved

bordet. Stemninga var god og dei fann noko i kvarandre dei trudde dei

hadde leitt etter. Etter fem timars prat og mild latter, vart lyset slått på, og

Sissy og Jan Emil gjekk saman ut i den svale septembernatta.

Det eine førte til det andre, og den eine natta til den neste. Før året var

slutt, stod dei på Ikea-bussen, overlessa med pakke-esker og inventar til

ein av Studentsamskipnaden sine parleilegheiter i Siloen. Det vart vinter

og det vart julebordsesong. På eit forseinka julebord i slutten av januar

fann Sissy seg sjølv full av fritt flytande sprudlevatn, men også tvil. Var no

Jan Emil eigentleg den rette? Hadde ikkje det heile gått litt vel fort? Tankane

byrja å plage henne meir og meir intenst der ho stod i høfleg konversasjon

med uinteressante butikkmedarbeidarar.

Jan Emil låg åleine i eittromsen. Ei blanding av natt-til-sundag-bråk frå

Løkka og aninga om kva Sissy kom til å gjera, hindra han i å få sova, til

liks med kvar kveld Sissy var ute utan han. Den blandinga Sissy hadde i

magen, derimot, hindra henne ikkje frå noko som helst, og det som abso-

lutt ikkje måtte skje, men samstundes var dømt til å skje, hende. Mellom

henne og butikksjefen.

Samvitet tvinga Sissy allereie neste dag til å fortelja Jan Emil om eskapadane.

Først sa han at det ikkje gjorde noko, så lenge ho lova at det ikkje gjentok

seg. Etter kvar fann han ut at det gjorde noko likevel, og flytte heim til

foreldra sine i Asker.

Våren gjekk og hausten kom. Og med semesterstart kom Esbjergensaren

inn i livet vårt. Han var på utveksling frå Århus Universitet. I sumarferien

hadde han vore i Reykjavík, som nord-jobbar på ein sjukeheim, i ei avdel-

ing for sterkt demente. På røykehjørnet hadde han og Kathrine frå Asker,

som var der i same ærend, fått augekontakt og utveksla søte blikk, som

mot slutten av sumaren utvikla seg til noko meir. Slik vart neste stopp Oslo.

ESBJERGENSARENav LULLEN FANITULLEN

Lullen Fanitullen er eiforunderleg kvinne som ingenforlèt utan å ha fått merke avhenne. Ho står i alt anna ennsentrum av sine eigne forsøkpå å finne storslått romantikk iverdas mest kostbare by, Oslo.

SAMKVEM OG STORBYLIV

Å skulle «gå for noko» er alltid vanskeleg. Og når ein har bestemt seg, er

det ikkje sikkert det er «det rette» likevel. Kjolen som såg så bra ut i den

slankande spegelen i klesbutikken, kjennest brått heilt annleis når du tek

han på igjen heime. Og klyppen du var så nøgd med og punga ut for, vil

ikkje liggje slik som hos frisøren, same kor mykje spray og mousse du

køyrer på med.

Det var kviss på Cafe 33 på Grünerløkka, med ei tilfeldig samling av

sosialliberalistar, tillitsvalde i Studentersamfundet og Sissy. Etter ein middel-

måtig tredjeplass (av seks) vart ho og Jan Emil, ein teatervitar frå Asker,

sitjande att for å drikke den fjerde flaska raudvin som var blitt kjøpt ved

bordet. Stemninga var god og dei fann noko i kvarandre dei trudde dei

hadde leitt etter. Etter fem timars prat og mild latter, vart lyset slått på, og

Sissy og Jan Emil gjekk saman ut i den svale septembernatta.

Det eine førte til det andre, og den eine natta til den neste. Før året var

slutt, stod dei på Ikea-bussen, overlessa med pakke-esker og inventar til

ein av Studentsamskipnaden sine parleilegheiter i Siloen. Det vart vinter

og det vart julebordsesong. På eit forseinka julebord i slutten av januar

fann Sissy seg sjølv full av fritt flytande sprudlevatn, men også tvil. Var no

Jan Emil eigentleg den rette? Hadde ikkje det heile gått litt vel fort? Tankane

byrja å plage henne meir og meir intenst der ho stod i høfleg konversasjon

med uinteressante butikkmedarbeidarar.

Jan Emil låg åleine i eittromsen. Ei blanding av natt-til-sundag-bråk frå

Løkka og aninga om kva Sissy kom til å gjera, hindra han i å få sova, til

liks med kvar kveld Sissy var ute utan han. Den blandinga Sissy hadde i

magen, derimot, hindra henne ikkje frå noko som helst, og det som abso-

lutt ikkje måtte skje, men samstundes var dømt til å skje, hende. Mellom

henne og butikksjefen.

Samvitet tvinga Sissy allereie neste dag til å fortelja Jan Emil om eskapadane.

Først sa han at det ikkje gjorde noko, så lenge ho lova at det ikkje gjentok

seg. Etter kvar fann han ut at det gjorde noko likevel, og flytte heim til

foreldra sine i Asker.

Våren gjekk og hausten kom. Og med semesterstart kom Esbjergensaren

inn i livet vårt. Han var på utveksling frå Århus Universitet. I sumarferien

hadde han vore i Reykjavík, som nord-jobbar på ein sjukeheim, i ei avdel-

ing for sterkt demente. På røykehjørnet hadde han og Kathrine frå Asker,

som var der i same ærend, fått augekontakt og utveksla søte blikk, som

mot slutten av sumaren utvikla seg til noko meir. Slik vart neste stopp Oslo.

av LULLEN FANITULLEN

ESBJERGENSAREN

Lullen Fanitullen er eiforunderleg kvinne som ingenforlèt utan å ha fått merke avhenne. Ho står i alt anna ennsentrum av sine eigne forsøkpå å finne storslått romantikk iverdas mest kostbare by, Oslo.

SAMKVEM OG STORBYLIV

37

ESBJERGENSARENVi likte Esbjergensaren frå første augneblink, men han skulle også

koma til å komplisere livet vårt. Sissy fall for han temmeleg raskt. Men

det skal nemnast at også Jan Emil til dels var tilbake i livet hennar. Ein

kveld gjekk vi ut alle fire. Esbjergensaren, Sissy, Jan Emil og eg. På

Stolen, medan Jan Emil stod i kø for å kjøpe første runde, vedgjekk

Esbjergensaren at han kanskje ikkje var så interessert i Kathrine likevel.

Sissy fekk raskt ein fiks idé. Kathrine og Jan Emil kunne spleisast!

Kathrine vart ringt, og Kathrine kom, overraskande fort. Turen gjekk

til Memphis, og skremmande mykje gjekk som planlagt. Jan Emil og

Kathrine hadde mykje å prata om. Og Esbjergensaren og Sissy nytta

høvet til å danse. Med kvarandre, mykje og etter kvart pinleg tett. Eg

var ikkje i humør til noko, men sette meg med dei pratande som det

beste av to vonde. Musikken var høg, og dei måtte prata direkte inn i

øyra på kvarandre. Likevel gjekk praten livleg. Han med handa godt

plassert på rygglenet bak henne og ho framoverlent og ivrig nikkande.

Medan Esbjergensaren og Sissy dansa seg sveitte og edru, prata og

drakk Jan Emil og Kathrine seg varme og fulle. Og Sissy byrja å angre

på påfunnet sitt. Da Jan Emil føreslo at alle skulle ta taxi heim til Sissy,

og at alle fem kunne sova i Sissy si 180-seng, stramma leppene hennar

seg. Dette gjekk jo ikkje an! Ho sleppte ein sint pust or nasen, snudde

seg mot Esbjergensaren, sette sine lyse brune i hans mørke blå og

spurde lågt: «Kva skal eg gjera? Skal eg gjera det slutt med Jani med éin gong?»

Esbjergensaren visste kva han ville ho skulle gjera, og at det ikkje

var i tråd med kva han visste ho burde gjera. Han svara unnvikande. I

alle fall sat vi der alle fem i taxien til Kringsjå og Sissy sin dublett. Der

la Jan Emil og Sissy seg i hennar 180. Medbuaren hennar vitja famili-

en sin på Røros den helga, og i høve at Esbjergensaren var på besøk,

hadde Sissy fått låne rommet mot heilage løfte om at senga skulle stå

urørt. På det rommet blei Esbjergensaren, Kathrine og eit liggjeunderlag

plasserte. Eg gjekk heim til meg sjølv.

Etter at Esbjergensaren klemte Kathrine farvel morgonen etter, er

det ingen av oss som har høyrt eller sett noko til henne. Sissy og Jan

Emil fann tonen att og vart forlikte. Iallfall for ei stund. Kva det enn

var som gjekk gjennom hovudet på dei fire den natta, har dei nok

gløymt det no. Iallfall veit eg at ein skal vera forsiktig med kva ein øn-

skjer seg. Ein veit ikkje om ein vil ha det før ein har det, eller før det

er ved å gleppe mellom fingrane på seg.

Vi likte Esbjergensaren frå første augneblink, men han skulle også

koma til å komplisere livet vårt. Sissy fall for han temmeleg raskt. Men

det skal nemnast at også Jan Emil til dels var tilbake i livet hennar. Ein

kveld gjekk vi ut alle fire. Esbjergensaren, Sissy, Jan Emil og eg. På

Stolen, medan Jan Emil stod i kø for å kjøpe første runde, vedgjekk

Esbjergensaren at han kanskje ikkje var så interessert i Kathrine likevel.

Sissy fekk raskt ein fiks idé. Kathrine og Jan Emil kunne spleisast!

Kathrine vart ringt, og Kathrine kom, overraskande fort. Turen gjekk

til Memphis, og skremmande mykje gjekk som planlagt. Jan Emil og

Kathrine hadde mykje å prata om. Og Esbjergensaren og Sissy nytta

høvet til å danse. Med kvarandre, mykje og etter kvart pinleg tett. Eg

var ikkje i humør til noko, men sette meg med dei pratande som det

beste av to vonde. Musikken var høg, og dei måtte prata direkte inn i

øyra på kvarandre. Likevel gjekk praten livleg. Han med handa godt

plassert på rygglenet bak henne og ho framoverlent og ivrig nikkande.

Medan Esbjergensaren og Sissy dansa seg sveitte og edru, prata og

drakk Jan Emil og Kathrine seg varme og fulle. Og Sissy byrja å angre

på påfunnet sitt. Da Jan Emil føreslo at alle skulle ta taxi heim til Sissy,

og at alle fem kunne sova i Sissy si 180-seng, stramma leppene hennar

seg. Dette gjekk jo ikkje an! Ho sleppte ein sint pust or nasen, snudde

seg mot Esbjergensaren, sette sine lyse brune i hans mørke blå og

spurde lågt: «Kva skal eg gjera? Skal eg gjera det slutt med Jani med éin gong?»

Esbjergensaren visste kva han ville ho skulle gjera, og at det ikkje

var i tråd med kva han visste ho burde gjera. Han svara unnvikande. I

alle fall sat vi der alle fem i taxien til Kringsjå og Sissy sin dublett. Der

la Jan Emil og Sissy seg i hennar 180. Medbuaren hennar vitja famili-

en sin på Røros den helga, og i høve at Esbjergensaren var på besøk,

hadde Sissy fått låne rommet mot heilage løfte om at senga skulle stå

urørt. På det rommet blei Esbjergensaren, Kathrine og eit liggjeunderlag

plasserte. Eg gjekk heim til meg sjølv.

Etter at Esbjergensaren klemte Kathrine farvel morgonen etter, er

det ingen av oss som har høyrt eller sett noko til henne. Sissy og Jan

Emil fann tonen att og vart forlikte. Iallfall for ei stund. Kva det enn

var som gjekk gjennom hovudet på dei fire den natta, har dei nok

gløymt det no. Iallfall veit eg at ein skal vera forsiktig med kva ein øn-

skjer seg. Ein veit ikkje om ein vil ha det før ein har det, eller før det

er ved å gleppe mellom fingrane på seg.

ESBJERGENSAREN

38 Mål og Makt 2014 – 138

avASSAD NASIR

DIKTET

DIN VEG

Ingen har varda den vegen

du skal gå

ut i det ukjende,

ut i det blå.

Dette er din veg.

Berre du

skal gå han. Og det er

uråd å snu.

Og ikkje vardar du vegen,

du hell.

Og vinden stryk ut ditt far

i aude fjell.

Olav H. Hauge

Frå Under bergfallet (1951) KOMMENTAR TIL DIKTET

Eg er for feig til å vere han som set ut på ein ukjend

veg. For feig til å kaste meg ut i det blå. Ein kan jo

sjå korleis det gjekk med dei blå-blå som rota med

reservasjonen og blei slått gule og blå. Kanskje mest

gule. I vår vestlege kulturkrets er gul fargen til dei

feige, men her til lands er ikkje dei gule (eller blå)

serleg feige. Gong på gong prøver dei å gå att den

same vegen, prøver seg fram, igjen og igjen sjølv et-

ter at dei er slegne ned. Det er nesten så eg blir litt

misunneleg på deira pågangsmot. For du kjem ingen

veg om du ikkje går ut døra, over dørstokken - nokre

gonger over stokk og stein.

DIN VEG

Ingen har varda den vegen

du skal gå

ut i det ukjende,

ut i det blå.

Dette er din veg.

Berre du

skal gå han. Og det er

uråd å snu.

Og ikkje vardar du vegen,

du hell.

Og vinden stryk ut ditt far

i aude fjell.

Olav H. Hauge

Frå Under bergfallet (1951)

avASSAD NASIR

DIKTET

MÅL OG MAKT

Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i

Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med fire hefte i

året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt

Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Student-

samskipnaden i Oslo.


Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk

Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i

Oslo og Høgskulen i Oslo. Me arbeider for å få

fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane

til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart

skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse

får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT?

Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane

skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire

runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev

skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garan-

terer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til

[email protected]

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT?

For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det,

fire nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost

til [email protected]

Gje bort Mål ogMakt i gåve!Gje bort ei årstinging på Mål og

Makt. Gå inn på nettsida vår:

http://malogmakt.no

Mål og Makt er eit tidsskrift

proppa fullt av målsak, politikk,

kulturbitar og anna kjekt.

Attende ti l :

Mål og Makt

Postboks 285 Sentrum

01 03 Oslo

Ekstern lysing

Documents

Mål og Makt 2014 - 1