Ljiljana Trakilovic-Devizna Trzista u Zemljama u Tranziciji

FAKULTET ZA POSLOVNI INŽENJERING I MENADŽMENTDodiplomski studijski program Finansijski menadžment

Diplomski rad DEVIZNA TRŽIŠTA U ZEMLJAMA U TRANZICIJI

Mentor: prof. dr Dragoljub StojanovKomentor: mr Mirjana Čomić

BANJA LUKA, SEPTEMBAR 2006. LJILJANA TRAKILOVIĆ

SAŽETAK

Cilj ovog rada je da nas upozna sa pojmom deviznog tržišta, njegovim funkcionisanjem, tehnikom poslovanja, deviznim rizicima kojima su izloženi učesnici deviznog tržišta, i na kraju, sa deviznim sistemom i deviznom kontrolom.

S obzirom da su devizna tržišta u zemljama u tranziciji prilično nerazvijena, u ovom radu ću nastojati ukazati na osnovne probleme sa kojima se susreću ove zemlje, posebno Bosna i Hercegovina, kao i na promjene koje je neophodno izvršiti u postojećem sistemu kako bi devizno tržište ostvarilo određeni stepen razvoja i kako bi jedna ekonomija uopšte, uz razvijeno devizno tržište, mogla napredovati u skladu sa savremenim tržišnim principima.

Ključne riječi: devizno tržište, deviza, Centralna banka, poslovne banke, valutni odbor.

SUMMARY

Main purpose of this study to inform us about Foreign exchange market, its way of functioning, its techniques of doing business, exchange rate risks to whom are all participants of Foreign exchange market exposed, and at the end of this study to introduce you to exchange system and exchange controls.

Taking into consideration that Foreign exchange markets in transitional countries are rather undeveloped, in this study I will try to point to the basic problems whom this countries are facing, particularly Bosnia and Herzegovina, as well as to the changes need to be made in this system in order to reach certain degree of development and in a way that one economy could actually, along with developed Foreign exchange market, progress in accordance with modern market principles.

Key words: Foreign exchange market, Foreing exchange, currency, Central bank, banks, currency board.

2

SADRŽAJ

UVOD................................................................................................................................11. DEVIZNO TRŽIŠTE....................................................................................................31.1. Pojam i značaj deviznog tržišta..................................................................................31.2. Karakteristike deviznog tržišta i uslovi za njegovo funkcionisanje...........................51.3. Pojam i vrste deviza....................................................................................................72. FUNKCIONISANJE DEVIZNOG TRŽIŠTA............................................................102.1. Ponuda i tražnja za devizama i utvrđivanje kursa....................................................102.2. Organizacija deviznog tržišta...................................................................................122.2.1. Decentralizovan model..........................................................................................122.2.2. Centralizovan model..............................................................................................142.3. Učesnici na deviznom tržištu....................................................................................162.4. Instrumenti deviznog tržišta.....................................................................................203. TEHNIKA POSLOVANJA NA DEVIZNOM TRŽIŠTU.........................................213.1. Oblici trgovine..........................................................................................................213.2. Predmet trgovine.......................................................................................................223.3. Motivi kupoprodaje deviza.......................................................................................233.4. Vrste kupoprodaje deviza.........................................................................................244. DEVIZNI RIZICI I NAČIN OSIGURANJA OD DEVIZNIH RIZIKA.....................274.1. Osiguranje (hedging)................................................................................................274.1.1.Devizni fjučersi (futures)........................................................................................284.1.2.Devizne opcije.........................................................................................................294.1.3.Valutni svop (swap)................................................................................................304.2. Špekulativni poslovi.................................................................................................325. DEVIZNI SISTEM......................................................................................................335.1. Devizna kontrola.......................................................................................................336. DEVIZNO TRŽIŠTE U BOSNI I HERCEGOVINI...................................................366.1. Analiza deviznog tržišta u susjednim zemljama.......................................................366.1.1. Devizno tržište u Srbiji..........................................................................................376.1.2. Devizno tržište u Crnoj Gori.................................................................................386.1.3. Devizno tržište u Hrvatskoj....................................................................................396.2. Analiza postojećeg stanja u BiH...............................................................................396.2.1. Valutni odbor u BiH..............................................................................................406.2.2. Reforma bankarskog sektora u BiH.......................................................................416.2.3. Tržište kapitala u BiH............................................................................................436.2.4. Mogući pravci daljeg razvoja deviznog tržišta u BiH...........................................44ZAKLJUČAK..................................................................................................................45LITERATURA................................................................................................................48

3

SADRŽAJ GRAFIKA

Grafik 2.1. Ponuda i tražnja valuta i ravnotežni kurs......................................................11Grafik 2.2. Formiranje ravnotežnog kursa na decentralizovanom deviznom tržištu...........................................................................................14Grafik 6.1. Promet na berzama u BiH po godinama (u mil €).........................................43

SADRŽAJ TABELA

Tabela 2.1. Utvrđivanje početnog kursa na deviznoj berzi.............................................15Tabela 2.2. Fiksiranje deviznog kursa na deviznoj berzi ................................................15

4

UVOD

O deviznom tržištu govorimo u onom trenutku kada dođe do kontakta između domaćih i stranih deviznih rezidenata u sferi ekonomskih transakcija, i kad navedeni kontakti dovedu do određenih devizno-pravnih poslova. Iz ovih odnosa rezultira ponuda i tražnja specifične vrste robe - deviza, a njihov susret predstavlja devizno tržište.

S obzirom na specifičnost deviznog tržišta predmet istraživanja i analize u ovom radu je funkcionisanje ovog tržišta, odnosno svih elemenata koji ga čine, sa posebnim akcentom na devizna tržišta u zemljama u tranziciji. Posredstvom deviznog tržišta, vlasnici novčanih sredstava transferišu strana sredstva plaćanja u domaća, i obrnuto, pa se sa tim sredstvima pojavljuju na domaćem, odnosno inostranom novčanom tržištu. S obzirom na to, devizno tržište se najčešće definiše kao mjesto na kome se vrši kupovina i prodaja deviza. Njegov osnovni zadatak je da svim učesnicima međunarodne trgovine obezbijedi dovoljnu količinu deviza za plaćanje uvoza i izvoza.

Devizno tržište je sastavni dio cjelokupnog finansijskog sistema jedne nacionalne ekonomije i njegov značaj je izuzetno veliki za datu ekonomiju. Za zemlje u tranziciji to je takođe važan segment finansijskog tržišta, jer doprinosi njihovom uključivanju u međunarodne ekonomske tokove. Međutim, zbog brojnih reformi koje se sprovode u ovim zemljama, one se susreću sa mnogim teškoćama vezanim za funkcionisanje deviznog tržišta.

S ozbirom na to, koristeći analitičke i komparativne metode, cilj mi je ukazati na osnovne probleme deviznih tržišta u zemljama u tranziciji i način njihovog prevazilaženja kako bi se što više približile deviznim tržištima ekonomski razvijenih zemalja. Naime, zbog sveukupne ekonomske situacije u zemljama u tranziciji, njihova devizna tržišta nisu dovoljno razvijena, a s druge strane, razvoj deviznog tržišta i ukupnog finansijskog sistema je uslov koji ove zemlje moraju ispuniti kako bi napredovale u procesu tranzicije. Stoga mi je namjera dokazati hipotezu da se devizno tržište u zemljama u tranziciji ne može razviti bez određenih temeljnih promjena u sadašnjem ekonomskom sistemu, ali i da se bez potpunijeg i svestranijeg razvoja deviznog tržišta ne može pokrenuti ni ekonomski razvoj ovih zemalja.

Kao teorijska podloga za izradu ovog rada korištena su djela više autora u kojima je detaljno obrađena problematika finansijskih tržišta, prije svega deviznog tržišta, dok je praktičan dio rada zasnovan na rezultatima istraživanja sprovedenim u zemljama u tranziciji od strane pojedinih međunarodnih organizacija (IMF, World Bank, EBRD).

Postojanje i funkcionisanje deviznog tržišta uslovljeno je postojanjem odgovarajućih institucionalnih pretpostavki od kojih su najvažnije:

o tržišnost, odnosno kupoprodaja deviza po kursu koji se formira na bazi ponude i tražnje;

o sami poslovi kupoprodaje deviza; o subjekti deviznog tržišta; o mjere intervencije Centralne banke na deviznom tržištu; o način formiranja kursa (dozvoljene oscilacije). Cont. U cilju što detaljnijih objašnjenja kako navedenih, tako i ostalih elemenata koji su

sastavni dio deviznog tržišta, rad je podijeljen u šest dijelova.

5

U prvom dijelu, cilj je da se upoznamo sa samim pojmom deviznog tržišta, njegovim karakteristikama, uslovima koji su neophodni za njegovo funkcionisanje, te sa pojmom i vrstama deviza koje predstavljaju predmet trgovanja na deviznom tržištu.

Drugi dio ima za cilj da detaljno objasni funkcionisanje deviznog tržišta, odnosno ponudu i tražnju za devizama i način formiranja kursa kao cijene na deviznom tržištu, zatim organizaciju deviznog tržišta, gdje razlikujemo centralizovani i decentralizovani model, te učesnike i instrumente deviznog tržišta.

U okviru trećeg dijela razrađena je tehnologija rada na deviznom tržištu u okviru koje su obuhvaćeni oblici trgovine, predmet trgovine, motivi i vrste kupoprodaje deviza.

Četvrti dio ima za cilj da nas upozna sa deviznim rizicima i načinom osiguranja od deviznih rizika. Ovdje su takođe objašnjeni i devizni fjučersi, devizne opcije, valutni svopovi, te špekulativni poslovi.

U petom dijelu su obrađeni devizni sistem i devizna kontrola kao bitni elementi u regulisanju deviznog tržišta.

Šesti dio ima za cilj da nas upozna sa deviznim tržištem u zemljama u tranziciji, odnosno sa postojećim stanjem u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Hrvatskoj te sa mogućim pravcima daljeg razvoja ovog tržišta.

6

1. DEVIZNO TRŽIŠTE

1.1. Pojam i značaj deviznog tržišta

Međusobna povezanost nacionalnih finansijskih tržišta ostvaruje se, u institucionalnom smislu, kroz funkcionisanje deviznog tržišta. Ova povezanost izraz je realnih ekonomskih tokova: međunarodne trgovine, međunarodnih usluga i kretanja stanovništva, koji dovode do ekonomske aktivnosti vezane za inostranstvo, odnosno aktivnosti izražene u novcu različitom od domaćeg, kao i kretanja kapitala (investicije, špekulativni kapital, dobit, saldiranje) između različitih zemalja. Devizno tržište je uvijek bilo mehanizam koji je, kao dio nacionalnog finansijskog tržišta, izražavao ponudu i tražnju za inostranim novčanim jedinicama, neophodnim za obavljanje poslovanja ekonomskih subjekata sa inostranstvom i obezbjeđivao pretvaranje nacionalne valute u valutu stranih zemalja. Ova funkcija deviznog tržišta proističe iz samog principa funkcionisanja svjetskog novca u uslovima postojanja različitih nacionalnih valuta, a poseban značaj dobija sa ukidanjem veze nacionalnih valuta sa zlatom (definitivan slom Bretonvudskog sistema u 1971. godini).

Devizno tržište danas ne samo da povezuje nacionalna finansijska tržišta, nego i izražava njihovu međusobnu uslovljenost. Tendencija globalizacije finansijskog tržišta koja podrazumijeva transmisiju impulsa nacionalnih finansijskih tržišta i stvaranja, uslovno rečeno, posebnih internacionalnih struktura (evrodolarsko tržište, multinacionalne kompanije), daje funkcionisanju deviznog tržišta novu fundamentalnu ulogu, kroz koju se uzajamno prepliću nacionalni i globalni faktori ekonomskog razvoja. U skladu sa tim procesom, savremeno devizno tržište konstituiše posebne i nove strukturne oblike. Istovremeno, zapaža se i integracija deviznog i drugih segmenata finansijskog tržišta, djelimično zbog primjene novih tehnologija i komunikacija, ali i zbog deregulacije (ukidanje devizne kontrole, nacionalna integracija monetarnog sistema i dr.).

Globalno devizno tržište, kao skup nacionalnih tržišta, danas je, po obimu transakcija, najrazvijeniji segment finansijskog tržišta. ''Dnevni promet na ovom tržištu iznosi preko 1.000 milijardi dolara. U strukturi tržišta, najveće je učešće londonskog sa 30%, a zatim slijede njujorško sa 20%, tokijsko sa 12,5%, singapursko i švajcarsko sa 7%, hongkonško sa 6%, njemačko sa 5% itd.'' 1

''Devizno tržište je mehanizam preko koga se uspostavljaju relativne vrijednosti različitih nacionalnih novčanih jedinica – valuta.''2

Potreba uspostavljanja relativnih vrijednosti nacionalnih valuta proističe iz mehanizma plaćanja, uslovljenog ekonomskim transakcijama koje subjekti jedne zemlje obavljaju sa subjektima drugih zemalja. Naplata robe ili izvršene usluge inostranstvu može se obaviti u domaćoj ili u inostranoj valuti; u prvom slučaju inostrani uvoznik mora kupiti domaću valutu. Turista mora platiti valutom zemlje u kojoj se nalazi, što pretpostavlja kupovinu valute te zemlje, razmjenom gotovine, čekova ili putem kreditnih kartica. Investitor u inostrane hartije od vrijednosti mora pribaviti inostranu valutu kupovinom deviznih depozita koje njegova banka drži na računima u

1 Vasiljević, Branko. 2005. Osnovi finansijskog tržišta, četvrto dopunjeno izdanje. Beograd. str. 303.


7

inostranstvu. Devizno tržište tako obezbjeđuje pretvaranje (kupovinu ili prodaju) domaće u stranu valutu, kroz promet platnih instrumenata koji glase na stranu valutu.

Promet novčanih jedinica se obavlja na segmentu deviznog tržišta koji je poznat pod nazivom valutno tržište. Operacije sa novčanim jedinicama su danas skoro isključivo vezane za transakcije pojedinaca, jer za banke predstavljaju skup i rizičan posao (zbog potrebe fizičkog transporta i zaštite, kao i zbog tzv. ''pranja novca''). Kupovina ili prodaja potraživanja koja glase na stranu novčanu jedinicu (mjenice, čekovi, transferi), vrši se na deviznom tržištu u pravom smislu riječi, jer se pod pojmom deviza (engl. Foreign Exchange) podrazumijeva potraživanje od inostranstva. Danas je devizno tržište uglavnom skup operacija sa depozitima domaćih kod inostranih banaka. Savremena sredstva komunikacije omogućavaju brzu realizaciju naloga koji se odnose na depozitne račune, čime ubrzavaju i daju elemente sigurnosti funckionisanju deviznog tržišta.

Primarna funkcija deviznog tržišta jeste utvrđivanje odnosa vrijednosti jedne nacionalne valute prema valutama drugih zemalja. Ovu funkciju tržište vrši formiranjem deviznog kursa, kao cijene novčane jedinice zemlje izražene u novčanoj jedinici druge zemlje. Devizni kurs formira se međuodnosom ponude i tražnje za devizama i izražava relativnu vrijednost valute čija se vrijednost utvrđuje. Kroz devizni kurs domaće cijene se efektivno prevode u strane cijene i obrnuto. Promjene u deviznom kursu imaju značajne konsekvence za privredu. Kada se on mijenja, sve cijene moraju se promijeniti, što ukazuje na karakter deviznog kursa kao ''imaginarne opštosti'' nacionalne privrede. Promjene u deviznom kursu utiču na relativnu profitabilnost različitih privrednih grana i relativne troškove robe za potrošače. Stoga promjene kursa imaju direktan uticaj na odluke proizvođača, potrošača i investitora u izboru domaće i strane robe i usluga, kao i investiranje u zemlji i inostranstvu.

Koncentracijom ponude i tražnje za devizama na deviznom tržištu se otklanja skup i nepogodan proces traženja odgovarajućeg instrumenta plaćanja po valutnoj strukturi, obimu i dospijeću. Devizno tržište na taj način smanjuje transakcione troškove učesnika.

Devizno tržište obezbjeđuje informativnu funkciju, publikovanjem kurseva, što omogućava ekonomskim subjektima da pravovremeno i tačno utvrde uticaj svojih deviznih obaveza i potraživanja na bilans poslovanja.

Devizno tržište je mehanizam za transfer rizika ekonomskih subjekata koji posluju sa inostranstvom. Ova funkcija posebno je razvijena u savremenim uslovima kolebanja vrijednosti nacionalnih valuta.

Najzad, država koristi mehanizam deviznog tržišta za ostvarenje određenih ciljeva u monetarnoj oblasti, a posebno i u drugim oblastima vođenja ekonomske politike.

Prema profesoru Trifunoviću3 devizno tržište je institucija tržišne privrede na kojoj se u dosta definisanim uslovima ostvaruje promet deviza. Definicija deviznog tržišta uključuje tokove deviznih sredstava u okvirima nacionalne privrede i cirkulaciju deviznih sredstava u ekonomskim odnosima sa inostranstvom. Efikasna cirkulacija i distribucija deviznih sredstava diktira organizaciju deviznog tržišta koje se karakteriše odgovarajućim deviznim tokovima.

Jedan devizni tok, vertikalni, predstavlja kanal cirkulacije deviza između bankarskog aparata i klijenta, izvoznika i uvoznika. Na taj način vrši se efikasna distribucija deviznih sredstava na privredne subjekte po ekonomskim kriterijima.

3 Trifunović, M. 1971. Teorija i praksa sistema deviznih kurseva. Beograd. str. 75.

8

Drugi devizni tok podrazumijeva kretanje stranih sredstava plaćanja u okvirima bankarskog aparata. Osnovni zadatak ovog deviznog toka je da na efikasan način zadovolje zahtjeve prvog toka.

Sljedeći, treći, tok deviznih sredstava označava cirkulaciju deviza u odnosima sa inostranstvom i praktično služi obavljanju platnog prometa sa inostranstvom.U uslovima nepostojanja jedinstvenog međunarodnog sredstva plaćanja devizno tržište stvara uslove za konverziju valuta i likvidaciju obaveza iz međunarodnih ugovora po osnovu tekućih i kapitalnih transakcija. Na taj način je devizno tržište institucija koja olakšava odvijanje međunarodne razmjene i doprinosi razbijanju autonomno zatvorenih ekonomskih sistema. U odsustvu unutrašnje konvertibilnosti valuta devizni rezidenti su upućeni da na deviznom tržištu kupuju strana sredstva plaćanja s ciljem sticanja kupovne snage na inostranim tržištima. Kada devizni rezidenti, pribavljaju devize na tržištu oni postižu veći stepen samostalnosti u svom poslovanju, opredjeljuju svoju aktivnost po ekonomskim kriterijima, što ne može a da se ne odrazi na efikasnost njihovog poslovanja. Sistem veza deviznih tržišta omogućava domaćoj ekonomiji veću širinu u povezivanju sa inostranim privredama, a, pored toga, obezbjeđuje dodajni spoljni impuls bez kojeg, po pravilu, dolazi do izolovanosti unutrašnjih od spoljnih uslova prilagođavanja.

Jedna od osnovnih funkcija deviznog tržišta sastoji se u formiranju realnog deviznog kursa. Naime, u uslovima postojanja deviznog tržišta nemoguće je održavati nerealne paritetne odnose bez opasnosti da se funkcionisanje deviznog tržišta u cjelini ne dovede u pitanje.Devizno tržište ukazuje neposredno na platnobilansnu situaciju zemlje i tako postaje važan indikator poremećaja nastalih u sferi međunarodne razmjene i domaćim privrednim kretanjima. Ukoliko je na domaćem tržištu novca i kapitala dozvoljen pristup inostranoj ponudi i potražnji, onda devizno tržište postaje neophodna veza preko koje se odvija plasman novčanog kapitala iz zemlje u zemlju, kreditiranje inostranstva i zaduživanje u inostranstvu. Važna funkcija deviznog tržišta sastoji se u mogućnosti osiguranja od kursnog rizika. Postojanje promptnog i terminskog deviznog tržišta omogućava da se, kombinovanim operacijama na oba tržišta, zaštite buduća i sadašnja potraživanja i obaveze.

1.2. Karakteristike deviznog tržišta i uslovi za njegovo funkcionisanje

Devizno tržište ima veliki značaj u finansijskom sistemu jedne zemlje. Ono predstavlja vezu nacionalne privrede sa međunarodnim okruženjem. Osnovna svrha postojanja ovog segmenta finansijskog tržišta je između ostalog da omogući nesmetano obavljanje međunarodnog platnog prometa i održanje međunarodne likvidnosti zemlje. Na ovim tržištima, preko cijene domaće valute – deviznog kursa najbolje je moguće sagledati efikasnost jedne nacionalne ekonomije. Prema profesoru Eriću 4 devizno tržište ima više specifičnosti koje ga razlikuju od drugih segmenata finansijskog tržišta i koje mu daju poseban značaj. Neke od njih su:

4 Erić, D. Dejan. 2003. Finansijska tržišta i instrumenti, II izmenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd. str. 439.

9

- Finansijski instrument koji je predmet trgovine – devize su same po sebi specifične. Naime, riječ je o novcu, koji predstavlja zakonsko sredstvo plaćanja u nekoj drugoj zemlji.

- Na poslovanje deviznog tržišta utiče veliki broj makroekonomskih faktora, kao što su: mjere ekonomske politike, posebno kreditno-monetarne politike; devizna politika; stanje platnog bilansa; nivo privredne aktivnost, itd.

- Ovo tržište je veoma osjetljivo na političke uticaje i poremećaje.- Veliki uticaj spoljno-trgovinske politike. Na primjer, mjere ograničenja uvoza,

ili podizanja i smanjivanja carina mogu imati ogroman povratan uticaj na povećanje ili smanjivanje ponude i tražnje za devizama.

- Usljed velike osjetljivosti poslova na ovom segmentu finansijskog tržišta, definišu se rigorozna pravila poslovanja. Ona su vrlo često usklađena između različitih zemalja, kako bi se što više olakšalo poslovanje.

- Devizno tržište predstavlja vezu između finansijskih tržišta različitih zemalja. Njegova organizovanost i efikasnost su često ogledalo funkcionisanja zakonitosti u jednoj zemlji.

Devizna tržišta u većini zemalja svijeta dobijaju veći značaj od početka 70-ih godina, paralelno sa ukidanjem zlatnog standarda i fiksnih deviznih kurseva. Pojava fluktuirajućih deviznih kurseva i rasta konvertibilnosti valuta je dovela do jačanja potrebe za njegovim razvojem.

Osnovna svrha organizovanja deviznih tržišta sastoji se u stvaranju institucionalnih uslova za nesmetano funkcionisanje konvertibilnosti. Prema tome, prvi uslov koji mora biti ispunjen da bi se formiralo slobodno devizno tržište je postojanje spoljne konvertibilnosti valute. Termin spoljna konvertibilnost podrazumijeva pravo deviznih nerezidenata da potraživanja stečena u domaćoj valuti konvertuju na domaćem ili inostranom deviznom tržištu.

''Postojanje spoljne konvertibilnosti pretpostavlja da su prethodno ispunjeni sljedeći uslovi, kao:

1. unutrašnja privredna stabilnost koja se odlikuje privređivanjem uz relativno nisku stopu inflacije i nezaposlenosti;

2. postojanje spoljne ravnoteže koja se ogleda u ravnoteži platnog bilansa;3. postojanje pariteta domaćih i inostranih cijena;4. liberalizovan robni promet sa inostranstvom;5. liberalizovan platni promet sa inostranstvom;6. postojanje dobro organizovanog bankarskog aparata i odgovarajućih kadrova.''5

Strani partneri su zainteresovani za sticanje potraživanja u domaćoj valuti ukoliko im je obezbijeđena ne samo mogućnost konverzije nego i sigurnost u domaću valutu u smislu njene vrijednosti. To obavezuje centralnu domaću monetarnu instituciju na održavanje kursa svoje valute intervencijama na deviznom tržištu. S tim u vezi akumuliranje monetarnih rezervi je neophodan elemenat za održavanje deviznih kurseva u granicama predviđenih limita i funkcionisanje sistema u cjelini.

1.3. Pojam i vrste deviza

5 Stojanov, Dragoljub. 2000. Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji. Sarajevo: Ekonomski fakultet. str. 183.

10

Novac jedne nacionalne ekonomije javlja se u inostranstvu u dvije vrste, i to kao efektivni inostrani novac ili valuta i kao kratkoročna potraživanja u inostranom novcu ili devize.

Deviza predstavlja sredstvo međunarodnih plaćanja. Sama riječ deviza vodi porijeklo od francuske riječi ''devise'' i može imati više značenja.

Međutim, uglavnom se razlikuje uže i šire značenje pojma deviza. Tako se deviza u užem smislu najčešće definiše kao kratkoročno potraživanje (mjenica ili ček) koje glasi na inostranu valutu. U širem smislu, pojam deviza u međunarodnoj ekonomiji, pored kratkoročnog potraživanja koje glasi na inostranu valutu, obuhvata i efektivni strani novac (valute) koji vrši funkciju svjetskog novca. Devize kao potraživanja u inostranoj valuti predstavljaju specifičnu robu koja se kupuje i prodaje na deviznom tržištu. Za imaoca deviza (domaći rezident) one nisu novac jer će imalac deviza dobiti novac kada proda devize na deviznom tržištu ili kada ih prezentuje kod neke banke za naplatu. Cot. Devize, u stvari, predstavljaju uputnicu kupovne moći u inostranstvu, a to znači da inostrani devizni rezident kao korisnik potraživanja u inostranstvu dobija devize koje predstavljaju potraživanja u inostranoj valuti.U sadašnjim uslovima, sa makro-ekonomskog aspekta, devize su potraživanja koja posjeduje jedna nacionalna privreda u valutama drugih nacionalnih privreda (drugih zemalja).Cont. Potraživanja koja imaju tretman deviza bila bi potraživanja po tekućim računima kod inostranih banaka, čekovi i mjenice koje glase na inostrane valute i vučene u inostranim bankama, primljeni akreditivni nalozi, kreditna pisma, telegrafski nalozi i druge hartije od vrijednosti koje glase na inostrane valute.

Postoji više vrsta deviza koje se dijele prema različitim kriterijima.Sa privredno-političkog aspekta, devize mogu da se grupišu u dvije grupe:

Slobodne devize (konvertibilne, čvrste, zdrave) su potraživanja u inostranstvu u takvim vrstama inostranih sredstava plaćanja kojima bi njihovi vlasnici mogli da raspolažu slobodno za plaćanja potraživanja u zemlji ili za plaćanja u nekoj drugoj zemlji.

Vezane devize (meke, klirinške) glase na kratkoročna potraživanja u inostranstvu, u inostranim sredstvima plaćanja, i to su potraživanja koja bi mogla da se koriste samo za dogovorne vrste plaćanja.

U zavisnosti od toga koliko uspješno pojedine valute, odnosno devize obavljaju funkciju svjetskog novca, razlikuju se sljedeće vrste deviza:

Konvertibilne (čvrste ili slobodne) devize obuhvataju sve one devize koje se mogu međusobno konvertovati u neograničenom iznosu po odgovarajućem deviznom kursu i bez kojih bi multilateralni međunarodni platni promet bio nezamisliv.Vlasnici ovih deviza mogu ih slobodno transferisati u druge zemlje i vrlo rado se primaju u međunarodnim plaćanjima. U ovu grupu valuta spadaju američki dolar, euro, japanski jen, švicarski franak.

Nekonvertibilne (meke) devize su one devize koje se ne mogu slobodno konvertovati u druge devize i nisu rado primljene u međunarodnim plaćanjima.

11

One se uglavnom koriste u unutrašnjem platnom prometu, jer ih njihovi vlasnici teško ili nikako ne mogu transferisati izvan dotične zemlje. U ovu grupu deviza spadaju potraživanja koja glase u valuti, odnosno efektivni strani novac nerazvijenih zemalja i pojedinih zemalja u razvoju, pa je i razumljivo da je devizni kurs ovakvih valuta po pravilu vrlo nestabilan i deprecirajući.

Transferabilne devize su one devize kojima se može plaćati u zemljama koje su povezane u valutni blok, što znači da su dotične zemlje potpisale valutni sporazum sa zemljom emitentom te devize. Ove devize predstavljaju prelazni oblik od nekonvertibilnih ka konvertibilnim devizama.

Klirinške (obračunske) devize su potraživanja iz inostranstva koja rezultiraju iz potraživanja zemlje sa kojom se razmjena i plaćanja vrše putem kliringa. One se koriste za obračun međusobnih dugovanja i potraživanja zemalja koje su sklopile sporazum o kliringu. U ulozi klirinške valute obično se nalazi neka konvertibilna valuta (npr. dolar, funta, euro, itd.).

Najveću upotrebu u međunarodnim odnosima imaju konvertibilne i klirinške devize, putem kojih se obavlja najveći broj međunarodnih finansijskih transakcija uz korištenje različitih instrumenata plaćanja.

Treći kriterijum za podjelu deviza je pravo raspoloživosti, pa u zavisnosti od toga razlikujemo:

Promptne devize su potraživanja u inostranim valutama koja su dospjela, potraživanja sa kojima može odmah da se raspolaže i to u zavisnosti od karaktera deviza, konvertibilnosti valuta na koje glase i od režima korišćenja valuta

Terminske devize su potraživanja u inostranim valutama koja ne mogu odmah da se koriste, nego po isteku unaprijed ugovorenog roka.

Devize se mogu steći na više načina, a najvažniji su: izvozom robe, vršenjem usluga, unosom stranog kapitala i zajmovima. U bankarskom poslovanju, sticanje deviza putem izvoza robe i usluga, smatra se normalnim i trajnim načinom sticanja deviza, dok se sticanje deviza unosom stranog kapitala i zajmovima smatra pomoćnom i ne uvijek pogodnom mjerom. To opterećuje kasnije devizne obaveze države prema inostranstvu, jer se strani kapital i zajmovi moraju vratiti, zarada i kamata transferisati, što je moguće učiniti jedino izvozom robe i usluga.

Pojam valuta potiče od latinske riječi ''valuta'' što u prevodu znači vrijednost. Kao i kod pojma devize i ovdje je moguće razlikovati dva shvatanja pojma valute: uže i šire shvatanje. U užem smislu, pod valutom se podrazumijeva novčana jedinica neke zemlje (dolar, funta, jen, konvertibilna marka, itd), dok u širem smislu može označavati novčani sistem neke zemlje posmatran u cjelini.

Sa aspekta međunarodne ekonomije valutom se smatra pojedinačan gotov novac koji služi kao zakonsko sredstvo plaćanja unutar jedne zemlje ili monetarne unije. Ukoliko se nacionalna valuta neke zemlje ili monetarne unije pojavljuje u međunarodnim plaćanjima, ona tada obavlja ulogu svjetskog novca.

U praksi sve valute se dijele na tzv. kurentne i egzotične. Kurentne valute su one valute za koje se pouzdano zna da su prave i da su u opticaju i takve valute banke odmah otkupljuju i isplaćuju u domaćem novcu. Za razliku od njih, egzotične valute su

12

rijetke i malo poznate i njih banke ne otkupljuju iz razloga što im se ne zna kurs ili što nisu banci poznate. Valute se mogu podijeliti i u zavisnosti od toga koliko uspješno obavljaju funkciju svjetskog novca, pa tako razlikujemo sljedeće vrste valuta:

1. Transferabilne valute, koje mogu da se upotrijebe za plaćanje i u drugim zemljama, a ne samo u zemljama koje su sa zemljom, o čijoj je valuti riječ, povezane posebnim dogovorom o valutnom području.

2. Nekonvertibilne (meke) valute su valute koje se ne mogu zamijeniti za zlato ili za druge valute i služe isključivo kao sredstvo plaćanja u unutrašnjem prometu.

3. Klirinške ili obračunske valute su one pomoću kojih se obavljaju međusobna plaćanja i obračunavanja na bazi međunarodnog dogovora, a najčešće je to treća valuta.

4. Crnoberzanske valute su valute čiji se kurs formira na crnoj berzi nelegalno, suprotno sa devizno-valutnim i kontrolnim propisima.C

''Valutni paritet je zakonom ili drugim propisima utvrđeni vrijednosni odnos jedne valute prema zlatu, ili prema nekoj drugoj valuti. To znači da su monetarne vlasti jedne države, odredile valutni paritet u fiksnom iznosu.''6ont.

2. FUNKCIONISANJE DEVIZNOG TRŽIŠTA

2.1. Ponuda i tražnja za devizama i utvrđivanje kursa

Na deviznom tržištu koncentriše se ponuda i tražnja deviza iz različitih osnova. Ukoliko država nema strogu deviznu kontrolu, kojom se ekonomskim subjektima nalaže

6 Pušara, Kostadin. 2006. Međunarodne finansije, četvrto izmenjeno i dopunjeno izdanje.Beograd. str. 405.

13

da pribavljene devize prodaju državi (najčešće po arbitrarno utvrđenom kursu), ili se raspolaganje ograničava na dio pribavljenih deviza (tzv. retenciona kvota), ponuda i tražnja za devizama u normalnim uslovim izražava kretanje tekućih i kapitalnih transakcija u platnom bilansu. U slučaju državne intervencije, ponuda i tražnja deviza izražava i kretanje oficijenih deviznih rezervi.Osnovne platno-bilansne transakcije koje registruju priliv i odliv deviza su sljedeće:7

Priliv deviza Odliv deviza- izvoz robe, - uvoz robe,- usluge inostranstvu, - usluge iz inostranstva,- kamate i dividende iz inostranstva, - pokloni i novčane doznake - doznake domaćih lica zaposlenih u (transferi) inostranstvu, inostranstvu, - kapital uložen u inostranstvu,- prihod od prodaje domaćih finansijskih - dividende i kamate plaćene instrumenata inostranstvu, inostranstvu,- otplata sredstava pozajmljenih inostranstvu.

Ponuda i tražnja deviza, češće se, međutim, razmatra sa stanovišta motiva ekonomskih subjekata, kao učesnika na deviznom tržištu. Ovi motivi mogu se grupisati u sljedeće kategorije8:

- komercijalni motivi: ponuda i tražnja za devizama koja proističe iz prometa robe i usluga, investicija, transfera imovine;

- kamatna arbitraža: kretanje sredstava (uglavnom kratkoročnog karaktera) uslovljeno razlikama u kamatnim stopama u različitim zemljama uz osiguranje od deviznog rizika;

- spekulativni motiv: ulaganje sredstava u inostranstvu motivisano profitom, ali bez vođenja računa o riziku promjene deviznog kursa (težnja za višim prinosom uz rizik deviznog gubitka) – odnosno tzv. ''vruć'' novac;

- oficijelni motivi: intervencija centralne banke na deviznom tržištu, kupovinom odnosno prodajom deviza, akumulacijom deviznih rezervi, uticajem na formiranje deviznog kursa, sprječavanjem ''napada'' na domaću valutu iz špekulativnih razloga, otklanjanje sezonskih fluktuacija deviznog kursa i dr.

Odnos ponude i tražnje za devizama formira devizni kurs. Ponuda i tražnja za devizama i formiranje kursa mogu se grafički predstaviti. Ono što je specifično za takvo predstavljanje jeste da je kriva ponude jedne nacionalne valute istovremeno i kriva tražnje druge valute, jer je riječ o istovremenoj transakciji. Kurs druge valute stoga je recipročni odnos prve valute. Na primjer, krive ponude i tražnje dolara izražene u euru, predstavljene na sljedećem grafikonu istovremeno su i krive tražnje i ponude eura izražene u dolaru. Kurs dolara izražen u eurima ( 1USD = EUR 0.7968) recipročan je kursu eura, izraženog u dolarima ( 1EUR = USD 1.2550).

Ako bi kurs dolara bio privremeno niži od ravnotežnog (potcijenjenost dolara), tražnja za dolarima bi bila veća od ponude i kurs bi porastao. Ako bi, s druge strane,



14

kurs dolara bio privremeno viši od ravnotežnog (precijenjenost dolara), ponuda dolara bi porasla i kurs bi pao na ravnotežni nivo (pod pretpostavkom nepromijenjene ponude/tražnje za eurom).

Grafik 2.1. Ponuda i tražnja valuta i ravnotežni kurs

Na duži rok, promjene deviznog kursa odraziće promjene u platnom bilansu zemlje, posebno odnos ponude i tražnje za izvozom/uvozom robe i usluga. Porast uvozne tražnje dovešće do porasta vrijednosti strane valute (aprecijacija), odnosno do pada vrijednosti domaće valute (deprecijacija). Cijene uvozne robe će porasti. Porast izvozne tražnje dovešće do aprecijacije domaće i deprecijacije strane valute, a cijene izvozne robe će porasti.

Ako funkcioniše slobodno devizno tržište, rezultat međusobnog odnosa ponude i tražnje je ravnotežni devizni kurs, koji izražava vrijednost inostrane valute u domaćoj valuti. Ravnotežni kurs formiran na deviznom tržištu naziva se nominalni kurs.

Taj kurs je u normalnim uslovima rezultat spontanih tržišnih kretanja, ali može izraziti i korektivni uticaj intervencije centralne banke. Nominalni kurs je oficijelni, tj. primjenjuje se na sve transakcije sa inostranstvom. Međutim, država može odrediti kurs i nezavisno od tržišnih kretanja i u tom slučaju oficijelni kurs je administrativni kurs (može postojati i niz administrativnih kurseva za različite vrste transakcija). Ako je zvanični kurs niži od ravnotežnog, odnos ponude i tražnje za devizama dovodi najčešće do formiranja premije na oficijelni kurs koja uravnotežava ponudu i tražnju na višem nivou, stvarajući tzv. crni kurs.

Nominalni kurs može biti na režimu fiksnog, fluktuirajućeg ili vezanog kursa, zavisno od politike kursa koju sprovodi država. Država bira režim kursa s obzirom na percepciju opštih ekonomskih performansi ili ekonomsku politiku, odnosno preuzete međunarodne obaveze. Fiksni devizni kurs izražava odnos dviju nacionalnih valuta koji odgovara njihovom zlatnom paritetu, ili je međunarodnim aranžmanima utvrđena obaveza države da ''brani'' takav kurs. Fluktuirajući kurs izražava odnos ponude i tražnje za devizama, nezavisno od zlatnog pariteta ili međuvalutarnih odnosa.

Ukoliko država u režimu fluktuirajućeg kursa utiče na odnose ponude i tražnje za devizama radi formiranja kursa koji odgovara interesima ekonomske politike koju vodi,

15

riječ je o korigovanom plivajućem kursu. Ako se varijacije kursa domaće valute drže u fiksiranim razmjerama u odnosu na vrijednost druge valute, ili tzv. ''korpe'' valute, riječ je o tzv. vezanom kursu.

Zbog različitog obima spoljno-trgovinskih transakcija sa pojedinim zemljama, postoji nejednak uticaj nivoa cijena različitih zemalja na kurs jedne valute. Da bi u kretanju nominalnog kursa izolovala promjene koje nastaju po tom osnovu, teorija je konstituisala pojam efektivnog kursa. To je kurs koji se računa kao ponderisani geometrijski prosjek deviznih kurseva domaće valute u odnosu na niz stranih valuta. Ponder učešća svake valute u efektivnom deviznom kursu izveden je iz trgovačkih tokova u industrijskim proizvodima i predstavlja relativnu važnost zemlje te valute u međusobnim transakcijama. Efektivan kurs izražava se kao indeks u odnosu na određenu baznu godinu. Realni efektivni kurs je nominalni efektivni kurs korigovan relativnim odnosima cijena na veliko u respektivnim zemljama.

Nominalni devizni kurs ne mora biti i realni kurs. Realni kurs izražava odnos vrijednosti domaće valute prema stranoj, koji zadovoljava uslov dugoročne ekonomske ravnoteže između dvije nacionalne privrede.

2.2 Organizacija deviznog tržišta

Nacionalna devizna tržišta povezana su, savremenim komunikacionim sredstvima, u globalno, svjetsko tržište. Trgovina devizama je 24-časovna aktivnost koja, uzimajući u obzir vremenske razlike, koristi parametre aktivnosti nacionalnih deviznih tržišta u kontinuitetu, obezbjeđujući koordinirano kretanje kurseva tako da se, u normalnim uslovima, gubi mogućnost inter-lokatorne arbitraže. Međutim, integracija u globalno tržište nije ukinula osobenosti organizacije i procedura nacionalnih deviznih tržišta, koja održavaju poseban istorijski razvoj, tradiciju, institucionalna obilježja, regulatorni pristup i dr.

Devizno tržište je višeslojni mehanizam. Ono obuhvata transackije komercijalnih subjekata i pojedinaca sa bankama i drugim učesnicima na tržištu i neposredne transackije učesnika (uključujući i učesnike iz različitih zemalja, ako je riječ o razmjeni inostranih valuta na depozitnoj osnovi9, kao i transakcije na deviznoj berzi. Prema nivoima trgovine, osnovni modeli deviznog tržišta su centralizovano tržište, prisutno u anglosaksonskim zemljama i Švajcarskoj (specifični vid OTC tržišta) i centralizovano tržište, razvijeno u Japanu, Njemačkoj, Francuskoj, itd. Ovi modeli predstavljaju mehanizam trgovine koji ima zajednička obilježja, ali se pojedina tržišta razlikuju po konkretnim obilježjima organizacije i regulative.

2.2.1. Decentralizovani model

Decentralizovano devizno tržište obuhvata: (1) neposrednu trgovinu između banaka, kao osnovnih učesnika (engl. Direct Dealing) ili (2) trgovinu preko brokerskog tržišta (engl. Brokers Market).

Direktna trgovina bazirana je na ''duhu reciprociteta'', u njoj banke igraju ulogu market-mejkera. Ova trgovina može se prikazati tipičnim transakcijama. Na početku dnevne trgovine banka utvrđuje kurseve valuta kojima trguje i to kao (nižu) kupovnu cijenu, po kojoj je spremna da kupi valutu koja joj se eventualno ponudi (engl. Bid Price) i (višu) prodajnu cijenu, po kojoj je spremna da proda određenu valutu (engl. Offer Price). Ako se, na primjer, trguje engleskom funtom, cijena funte izražena u

16

dolarima biće: 1 GBP = USD 1.7434-36, što znači da je banka spremna da kupi englesku funtu za 1.7434 i da je proda za 1.7436. Ona mora kupiti ili prodati englesku funtu po naznačenom kursu, kao što i druga banka mora prodati ili kupiti bilo koju drugu valutu, koja se njoj ponudi, uključujući i engleske funte, po kursu koji je ta druga banka utvrdila. Može se, dakle, desiti da banka u toku dana proda i da kasnije kupi englesku funtu po različitim kursevima. Ovkav tip ponašanja utvrđen je kao tradicija i pravilo trgovine.

Raspon između kupovnog i prodajnog kursa zove se spred (engl. spread). On izražava procjenu banke o rizicima koji su uključeni u trgovinu. Ako je rizik veći, odnosno ako se očekuje veća dnevna fluktuacija kursa, koja može dovesti do toga da banka ne može reotkupiti prodatu valutu po kursu koji je jednak ili niži od onog po kome je valutu prodala, i spred će biti veći ( u našem primjeru, recimo: 1 GBP = USD 1.7420-50). Drugim riječima, banka će da bi odbila potencijalnog prodavca/kupca, postaviti široki raspon kupovnog i prodajnog kursa. To će onemogućiti eventualni gubitak iz transakcije ako banka mora do kraja dana da ''zatvori'' obavljenu transakciju suprotnom transakcijom (da ''zatvori'' otvorenu poziciju).

Iznos kupovine/prodaje po istaknutim kursevima zavisi od vrste valute, trgovačke prakse i odnosa između banaka. Obično je to u rasponu od 1-5 miliona dolara. To znači da se po utvrđenim kursevima mora kupiti/prodati samo standardni, a ne neograničeni iznos deviza, čime se banke štite od pretjeranih gubitaka koji mogu nastati ako raspon kurseva nije adekvatno utvrđen.

Metod izražavanja kurseva može biti direktan, kada je strana valuta izražena u jedinici domaće valute (evropski način izražavanja) ili indirektan, ako je domaća valuta izražena u jedinici strane valute (američki način izražavanja kurseva). Funta se po tradiciji iskazuje na američki način, a ostale valute na evropski način. Sve valute mogu se, prema preovlađujućoj praksi, iskazivati u američkom dolaru (mehaniham ukrštenih kurseva).

Banke mogu trgovati i posredstvom deviznih brokera. Zadatak brokera je da se informišu kod banaka o kupovnim i prodajnim kursevima i da ih prenose drugim zainteresovanim bankama (bez navođenja izvora), da aranžiraju transakcije (sa navođenjem izvora poslije zaključene transakcije) i pripremaju odgovrajuću dokumentaciju za izvršenje transakcije. Brokeri posluju isključivo kao posrednici.

Prednost brokerskog načina trgovine (on predstavlja dominantan način trgovine u SAD) jeste anonimnost, smanjenje transakcionih troškova (komunikacije, obrade podataka, analize tržišta, analize kreditne sposobnosti), kao i nepostojanje obaveze banke da prihvate recipročnu (dvostranu) trgovinu – banka može dati nalog brokeru da proda/kupi određenu valutu po najpovoljnijem kursu.

Jedinstveni kurs na decentralizovanom deviznom tržištu utvrđuje se mehanizmom arbitraže. Obaveza da se devize kupe/prodaju po ponuđenom kursu otklanja svaku mogućnost da se na duži period u toku dana kotiraju kursevi različiti od kurseva drugih banaka. Svaka banka, polazeći od kurseva prethodnog dana, vrlo brzo može utvrditi tržišni raspon prodajnog i kupovnog kursa.

Bilo kakva razlika izazvaće pretjeranu ponudu/tražnju drugih banaka, tako da će se raspon kurseva brzo korigovati. Na nivou tržišta, ravnotežni kurs formiraće se pod uticajem ponude i tražnje na sljedeći način9 :

9 Vasiljević, Branko. 2005. Osnovi finansijskog tržišta, četvrto dopunjeno izdanje. Beograd. str.315.

17

Grafik 2.2. Formiranje ravnotežnog kursa na decentralizovanom deviznom tržištu10

Utvrđeni ravnotežni kurs ( u obliku kupovnog i prodajnog kursa) na deviznom tržištu prihvata se kao oficijelni kurs od strane centralne banke.

2.2.2. Centralizovani model

Centralizovano devizno tržište pretpostavlja funkcionisanje devizne berze na kojoj banke (uz pomoć brokera) razmjenjuju salda deviza iz svoje dnevne pozicije (skup priliva i odliva deviza) i na kojoj se, na osnovu ponude i tražnje, formira jedinstveni kurs.

Za devizne berze je karakteristično da na njima dolazi do organizovanog susretanja kupaca i prodavaca, odnosno ponude i tražnje za devizama, a to znači da su pravila poslovanja na berzi tačno definisana, kao i vrijeme, učesnici, način plaćanja i isporuke i sva ostala značajna pitanja. U zemljama koje imaju konvertibilnu valutu, devizne berze predstavljaju najvažniji segment deviznog tržišta. Promet deviza na njima obavlja se uglavnom posredstvom banaka, pri čemu posebno mjesto zauzima centralna banka koja nadzire funkcionisanje deviznog tržišta i preduzima neophodne mjere radi zaštite nacionalne valute.

U situacijama kada je to potrebno, centralna banka se može pojaviti u ulozi neposrednog kupca i prodavca deviza, a sve sa ciljem stabilizacije deviznih kurseva.

Utvrđivanju početnog kursa na deviznoj berzi prethodi evidentiranje ponude/tražnje od strane berze (berzanskih službenika) kroz naloge za kupovinu/prodaju po ''najboljem kursu'' ili po utvrđenom limitu. Na osnovu evidentirane ponude/tražnje berza utvrđuje početni kurs strane valute, kojim otvara dnevni sastanak – tzv. fixing. Početni kurs utvrđen je kao kupovni prodajni kurs pri čemu berza utvrđuje samo prve dvije decimale. Učesnicima u trgovini prepušta se da na dnevnom sastanku utvrde (metodom aukcije, izvikivanjem) poslednje dvije decimale.

Fiksiranje kursa na njemačkoj berzi11



18

Utvrđeni početni kurs od strane berzanskog posrednika – maklera je 1 USD = DM 1.7394-99.

Tabela 2.1. Utvrđivanje početnog kursa na deviznoj berzi Nalozi za kupovinu Nalozi za prodaju (mil. USD) (mil. USD)

3.750 po najboljem kursu 10.900 po najboljem kursu 17.250 po najboljem kursu 6.500 po najboljem kursu 9.050 po najboljem kursu 5.000 limit 1.7397 3.300 limit 1.7397 5.000 limit 98 1.000 limit 96 7.000 limit 98 2.000 limit 98 5.000 limit 99 34.350 Ukupno 41.400

Naloga za kupovinu, koji se mogu izvršiti po 96, ima u iznosu 34.350 miliona, a naloga za prodaju, koji se mogu izvršiti na 99, ima 41.400 miliona. Pošto nema ravnoteže, makler će smanjiti spred i utvrditi novi kurs: 1 USD = DM 1.7396-98. Po ovom kursu učesnici u trgovini prijaviće, npr. nove prodaje od 12.000 po najboljem kursu, zamijeniće nalog za kupovinu od 17.250 nalogom za prodaju od 2.150 po najboljem kursu i zatražiće novu kupovinu od 2.400 po najboljem kursu. Raspored nove ponude i tražnje sada je sljedeći12:

Tabela 2.2. Fiksiranje deviznog kursa na deviznoj berzi Nalozi za kupovinu(mil USD)

Nalozi za prodaju(mil USD)

3.750 po najboljem kursu9.050 po najboljem kursu2.400 po najboljem kursu3.300 limit 1.73971.000 limit 9619.500 ukupno po 96

22.900 po najboljem kursu56.500 po najboljem kursu 2.150 po najboljem kursu

31.550 ukupno po 96 5.000 limit 1.7397 5.000 limit 98 7.000 limit 98 2.000 limit 98 5.000 limit 99

Po 1.7396 će se odmah razmijeniti iznos od 19.500 miliona dolara.Pošto već postoji višak naloga za prodaju po 96 u iznosu od 12.050, nalozi za

prodaju po višim limitima od 96 se ne mogu realizovati. Višak naloga po 96 se nudi učesnicima po toj cijeni. Jedan od učesnika ga otkupljuje (igra ulogu market-mejkera), tako da se ponuda i tražnja uravnotežuju. Zvaničan devizni kurs fiksira se na 1 USD =


19

DM 1.7396. Ako se ne otkupi višak, makler utvrđuje ovaj spred, odnosno kurs, i procedura trgovine počinje ispočetka.

Kupovni i prodajni kurs utvrđuje se dodavanjem unaprijed utvrđenog spreda na fiksiran (srednji) kurs, zavisno od vrste valute.

S obzirom na različite institucionalne uslove, teško je uporediti efikasnost različitih modela deviznog tržišta. Sa razvojem globalnog tržišta i mogućnosti arbitraže u svjetskim okvirima, kada se formiraju jedinstveni ''svjetski'' kursevi valuta kojima se trguje, a razvijena finansijska tržišta ne poznaju regulatorne prepreke u trgovini, gubi se razlika između decentralizovanog i centralizovanog modela. Ako bi trgovci devizama utvrdili da se dolar u Njujorku kotira po kursu 1 USD = DEM 1.4000, a u Frankfurtu 1 USD = DEM 1.5000 kupovali bi dolare u Njujorku, a prodavali u Frankfurtu i tako vrlo brzo uspostavili jedinstveni globalni kurs dolara izraženog u njemačkim markama.

Pored ova dva modela postoji i tzv. ''crno devizno tržište'' koje takođe predstavlja segment deviznog tržišta i na njemu se transakcije kupovine i prodaje deviza odvijaju neposredno između učesnika privrednog i društvenog života (preduzeća, banaka i pojedinaca, domaćih i stranih rezidenata). Ova tržišta mogu postojati svuda; na ulici, na pijacama, u radnjama, u transakcijama između privrednih subjekata itd.

2.3. Učesnici na deviznom tržištu

U užem smislu, učesnici na deviznom tržištu su banke, brokeri i centralna banka. Klijenti – preduzeća (koja imaju poslovne veze sa inostranstvom) i stanovništvo, kupuju devize posredstvom banaka i brokera. Pored njih, kao subjekti na deviznom tržištu pojavljuju se uvoznici i izvoznici uzeti u najširem značenju te riječi, rezidenti i nerezidenti, te druga fizička i pravna lica.

Najveći obim deviznih transakcija na deviznom tržištu obavljaju poslovne banke. Banke su nosioci deviznog tržišta koje uz pomoć centralne banke organizuju promet deviza, posreduju u obavljanju platnog prometa sa inostranstvom omogućavajući normalnu cirkulaciju deviza između izvoznika i uvoznika.

Banke koriste ekonomiju obima i niže transakcione troškove koje ekonomija obima povlači za sobom. One mobilišu ponudu i tražnju za devizama u zemlji, obezbjeđujući na svojim računima kod inostranih banaka inostranu valutu, kojom se može plaćati po instrukcijama korisnika. Banka sa međunarodnom reputacijom u svakom trenutku može komunicirati sa drugim bankama posredstvom specijalizovane mreže Rojtera ( Dealing Room), saopštavajući ponudu i tražnju za devizama, kamatne stope i dr. Ona može u realnom vremenu da prenese naloge za transfer sa računa u inostranstvo posredstvom komunikacione mreže SWIFT-a (Međubankarske institucije sa sjedištem u Belgiji), koja integriše banke u skoro svim zemljama svijeta, prenoseći platne naloge između banaka povezanih kontokorentnim odnosima (uzajamnim tekućim računima).

Polazeći od utvrđenih tržišnih kurseva, banka će prodavati i/ili kupovati devize komitentima.

Stanovništvo će kupovati/prodavati valute po višim kursevima (veći spred) od tržišnih, odnosno kurseva ''na veliko'', što će omogućiti bankama da pokriju troškove transporta i osiguranja gotovog novca.

Da bi poslovna banka stekla pravo poslovanja na deviznom tržištu, mora udovoljiti sljedećim zahtjevima13:

13 Dr Dragoljub Stojanov, Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji, IV izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu, 2000., str. 187.

20

- aktivnost trgovanja devizama mora biti dozvoljena od monetarnih organa;- banka treba da obavlja sva plaćanja u ime svojih komitenata putem mreže

korespondenata u inostranstvu;- plaćanja treba da imaju takav obim da opravdavaju troškove trgovanja

devizama;- solidnost banaka je jedan od osnovnih uslova za prijem u krug poslovnih

partnera;- raspolaganje deviznim sredstvima kod korespondenata u inostranstvu je bitan

uslov koji omogućava trgovinu devizama;- da bi uspješno zadovoljavala naloge klijenata i svoje potrebe, banka mora

raspolagati sposobnim kadrom za deviznu trgovinu.

Poslovne banke u sistemu međusobnih veza i odnosa formiraju tzv. međubankarsko devizno tržište. Na njemu se obavljaju međusobne transakcije između banaka i taj tok kretanja deviza predstavlja stub deviznog tržišta.

Na deviznom tržištu banke mogu da posluju za račun klijenata, ali i za svoj sopstveni račun. Kada je u pitanju poslovanje za klijente, osnovni zadatak banaka je da na najbolji način zadovolje potrebe svojih klijenata, što podrazumijeva razna plaćanja i naplaćivanja računa za svoje klijente.

S druge strane, banke na deviznom tržištu mogu da posluju i za vlasiti račun, pri čemu im je osnovni cilj postizanje određene finansijske koristi. Tu mogućnost pruža im postojanje razlika deviznih kurseva na različitim deviznim tržištima, pa su banke u prilici da arbitriraju i izaberu onu varijantu kupovine ili prodaje deviza koja će im donijetu najveću finansijsku korist. Poslovi u kojima se istovremeno kupuju i prodaju devize na raznim deviznim tržištima nazivaju se arbitražnim poslovima.

Centralna banka kao monetarna vlast je osnovni i najvažniji učesnik na deviznom tržištu i uopšte na tržištu novca. Jedna od osnovnih funkcija svake centralne banke je da osigura stabilnu unutrašnju i spoljnu likvidnost, a s tim u vezi i stabilan, zdrav, nacionalni novac i njegov stabilan kurs. Za ostvarivanje ovog osnovnog cilja centralna banka koristi niz instrumenata koji su sadržani u monetarno-kreditnoj politici na području nacionalne ekonomije i u deviznoj politici na području njene funkcije na međunarodnom planu. Prilikom obavljanja svojih funkcija, centralna banka nastoji da ostvari više ciljeva, a najvažniji od njih su:

- Podsticanje privrednog rasta, gdje centralna banka mora da obezbijedi stabilnost finansijskog sistema, što dalje doprinosi stvaranju osnova za stabilan rast.

- Stabilnost kamatnih stopa i sprečavanje pojave finansijskih kriza čime se doprinosi stabilnosti finansijskih tržišta.

- Stabilnost deviznog tržišta, što podrazumijeva postojanje usklađenih odnosa između ponude i tražnje, kako bi devizni kurs odražavao realnu cijenu tih odnosa.

- Stabilnost cijena, pri čemu je osnovni cilj sprečavanje inflacije.- Doprinos razvoju finansijskih tržišta.

Kada je u pitanju devizno tržište, funkcija centralne banke u okviru koje je ona najviše angažovana na deviznom tržištu kroz ostvarivanje ciljeva devizne politike je

21

održavanje spoljne likvidnosti zemlje. Najznačajniji ciljevi ove politike su: normalno obavljanje platnog prometa i obezbjeđenje međunarodne likvidnosti zemlje, održanje ravnoteže platnog bilansa, održavanje stabilnosti deviznog kursa, upravljanje deviznim rezervama, praćenje i kontrola obavljanja poslova sa inostranstvom, itd.S obzirom na to, može se reći da je normalno funkcionisanje deviznog tržišta u velikoj mjeri uslovljeno odgovarajućom intervencijom centralne banke. Centralna banka ima zadatak da sprovodi racionalnu deviznu politiku u pogledu obima, strukture, rokova, intervencije na deviznom tržištu i sl., kako bi se ostvarila efikasna monetarna politika dotične zemlje. Intervencijama na deviznom tržištu ona utiče na likvidna plaćanja prema inostranstvu, te na održavanje politike realnog kursa domaće valute. Centralna banka interveniše na deviznom tržištu kada učesnici međubankarskog sastanka (banke koje su ovlašćene za devizno poslovanje) ne mogu da obezbijede potrebnu tražnju i ponudu deviznih sredstava. Kupovina i prodaja deviza vrši se direktno ili institucionalno, pri čemu je obaveza centralne banke da utvrdi kurseve deviza (kupovni, prodajni i srednji kurs), kao i kurseve valuta (kupovni i prodajni kurs) koji važe za sve devizne transakcije dok se se objavi nova kursna lista.

Centralna banka interveniše sa namjerom da stabilizuje kurs. U uslovima zlatnog standarda, stabilizacija kursa podrazumijeva dugoročno podudaranje kursa sa zlatnim paritetom valuta. Ravnotežni kurs ostvarivan je međunarodnim kretanjem zlata. Pošto nije bilo nikakvog ograničenja trgovine zlatom, kursevi valuta u periodu važenja zlatnog standarda bili su nepromijenjeni. Fiksni devizni kursevi, koji su odražavali institucionalni aranžman iz Breton-Vudsa (1944), pretpostavljali su intervenciju centralne banke ukoliko odstupanje kursa od utvrđenog valutnog pariteta dostigne određenu marginu. Isti je slučaj i sa mehanizmom deviznih kurseva (ERM) u okviru Evropskog monetarnog sistema (EMS). Sa uvođenjem fleksibilnih deviznih kurseva (1973) povećala se kolebljivost kurseva. Centralna banka po pravilu interveniše svojom diskrecionom politikom, sem u slučaju ERM, gdje su međusobni odnosi kurseva valuta zemalja članica fiksirani, a navedene valute fluktuiraju prema dolaru. Međutim, čak i bez formalnih obaveza da to čine, centralne banke intervenišu na deviznom tržištu (u SAD, Japanu i dr) da bi održale stabilnost valuta, polazeći od preporuke Međunarodnog monetarnog fonda. Centralne banke razvijenih zemalja intervenišu na respektivnim deviznim tržištima i zajedničkom akcijom, polazeći od svojih procjena da li je dugoročno kretanje kurseva adekvatno fundamentalnijim uslovima razvitka domaćih privreda.

Intervencija ne može dovesti do ravnotežnog deviznog kursa na duži rok, jer je on određen fundamentalnijim faktorima razvitka nacionalnih privreda i svjetskog tržišta. Ukoliko o tome ne vodi računa, intervencija može u krajnjoj liniji dovesti do distorzije domaćih u odnosu na svjetske cijene, odnosno neefikasne alokacije resursa izemđu različitih segmenata u nacionalnoj privredi (posebno sektora koji učestvuje u međunarodnoj trgovini i netrgovinskog sektora).Intervencija centralne banke može biti efikasna na kratak rok, ukoliko teži da suzbije fluktuacije kursa izazvane spekulativnim kretanjem kapitala, odnosno ukoliko usmjeri očekivanja tržišnih subjekata u pravcu kratkoročnih ciljeva koje intervencijom želi da postigne (promjene u očekivanjima tržišnih subjekata). Svrha ove intervencije je stimulisanje priliva investicionog kapitala, stabilizacija izvoznih prihoda, uravnoteženje finansijskog tržišta i dr. Novija istraživanja i praksa pokazuju da intervencija može dovesti do smanjenja kratkoročne kolebljivosti kursa nacionalne valute, ali može, koordiniranom

22

intervencijom centralnih banaka, dovesti i do uzajamnog prilagođavanja kurseva u pravcu ciljanih veličina.

Centralna banka može intervenisati direktnom kupovinom/prodajom deviza ili indirektnim uticajem na ponudu i tražnju deviza preko tržišta novca. Svaka direktna prodaja/kupovina deviza pretpostavlja promjene u deviznim rezervama, što povećava monetarnu osnovu i vodi emisiji dodajne količine novca, ukoliko takve operacije nisu neutralisale odgovarajućom akcijom centralne banke na domaćem tržištu novca. Takva aktivnost poznata je pod imenom sterilizacija. Ona podrazumijeva usisavanja viška likvidnosti u domaćoj valuti koju bi banke formirale prodajom deviza, odnosno kreiranje dodajne likvidnosti, u slučaju kad banke kupuju devize (a centralna banka ih prodaje). Sterilizacija se uglavnom vrši operacijom na otvorenom tržištu kroz prodaju kratkoročnih državnih finansijskih instrumenata bankama, što dovodi do promjene strukture aktive (aktive izražene u domaćoj odnosno stranoj valuti), ali ne i količina novca u opticaju. Sterilizacija se može realizovati i preko deviznih svop operacija, što je karakteristično za zemlje koje imaju veliki priliv deviza u odnosu na domaću novčanu masu – kao što je Švajcarska, kroz privremeno kretanje iz strane u domaću valutu prema potrebama održavanja likvidnosti domaćih ekonomskih subjekata.

Mehanizmom sterilizacije, centralna banka obezbjeđuje ravnotežan odnos između novčanog i deviznog tržišta. Poremećaj ravnoteže novčanog i deviznog tržišta može biti rezultat bilo inflacije, bilo promjena deviznog kursa uslovljenih deficitom trgovinskog bilansa, koji ne može biti pokriven finansiranjem iz inostranstva ili iz raspoloživih deviznih rezervi. U tom slučaju, do nove ravnoteže dolazi se ili prilagođavanjem kamatnih stopa na tržištu novca ili/i deviznog kursa, što može uključiti i intervenciju centralne banke (devalvacija). U obrnutom slučaju, odbrana ravnotežnih kamatnih stopa i kursa preko deflacije, iako teorijski moguća, praktično je veoma teško ostvariva.

Centralna banka je odgovorna i za devizne rezerve koje mogu biti stalne i tekuće. Što se tiče stalnih deviznih rezervi, centralna banka ima isključivo pravo da raspolaže njima, dok je raspolaganje tekućim deviznim rezervama u nadležnosti centralne banke i banaka ovlašćenih za poslove sa inostranstvom. Centralna banka rukuje sa sljedećim deviznim rezervama:

1. potraživanja na računima u inostranstvu centralne banke;2. hartije od vrijednosti koje glase na strane novčane jedinice kojima raspolaže

centralna banka,3. monetarno zlato i efektivni strani novac,4. specijalna prava vučenja kod MMF-a.

Devizne rezerve sa kojima raspolaže centralna banke mogu se pribaviti na više načina i to: kupovinom na deviznom tržištu, putem inostranih finansijskih kredita koje uzima centralna banka, putem kupljenih deviza iz mjenjačkog poslovanja i sl.

Stanje deviznih rezervi u nekoj zemlji najviše je uslovljeno platno-bilansnom situacijom dotične zemlje.

Pored centralne banke i poslovnih banaka, kao najznačajnijih subjekata na deviznom tržištu se pojavljuju i drugi subjekti kao što su: brokeri, dileri, arbitražeri, špekulanti, trgovci, hedžeri i sl.

Brokeri su subjekti deviznog poslovanja koji se pojavljuju na međunarodnom tržištu i deviznim berzama. Međutim, mogu se pojaviti i na međubankarskom tržištu i tada su samo posrednici koji posluju sa klijentima banaka i za potrebe banaka.

23

Karakteristika brokera je da su oni zapravo samostalni trgovci koji se bave posredovanjem između kupaca i prodavaca prilikom zaključivanja kupoprodajnih ugovora i koji za svoje usluge naplaćuju određenu proviziju. Veoma važnu ulogu brokeri imaju u formiranju deviznih kurseva na deviznim berzama.

Dileri su specijalizovani stručnjaci koji se bave trgovinom deviza u bankama, ali se pojavljuju i kao aktivni učesnici u radu deviznih berzi. Za razliku od brokera koji rade za proviziju, dileri posluju u svoje ime i za svoj račun, dok zaradu ostvaruju na bazi razlike u cijeni po kojoj kupuju ili prodaju devizna sredstva.

2.4. Instrumenti deviznog tržišta

Instrumenti deviznog tržišta su platni instrumenti koji sadrže potraživanje izraženo u stranoj valuti. Pored stranih novčanih jedinica (papirni i kovani novac), koji danas imaju neznatno učešće u ukupnoj deviznoj trgovini, međunarodni platni instrumenti su: transferi, mjenice, čekovi, specijalna prava vučenja, odnosno druge kompozitne valute.

Devizno tržište danas je tržište bankarskih depozita koji se prenose s jednih na druge vlasnike transferima: pismom, teleksom (telegramom) ili elektronskim putem. Depoziti su aktiva u stranoj valuti koju banka drži u domicilnoj zemlji te valute. Nalozima za transfer, sredstva se prenose sa računa na račun, a da valuta ne napušta nikada zemlju porijekla – sa jednog na drugog korisnika prenosi se samo vlasništvo nad njom. Iako se dnevno prenose na hiljade naloga, posebno elektronski, u okviru SWIFT-a sigurnost transfera je apsolutna. Međunarodna plaćanja rijetko bilježe pojavu operativnih rizika, odnosno rizika zloupotrebe od strane zaposlenih u bankama.

Mjenice i čekovi su platni instrumenti kojima se takođe inicira transfer sredstava sa računa. Iako se nekada i sam pojam deviza vezivao isključivo za te instrumente, kao reprezentante potraživanja u inostranstvu, danas je njihov značaj manji u poređenju sa transferima, ali ne i zanemariv.

3. TEHNIKA POSLOVANJA NA DEVIZNOM TRŽIŠTU

3.1. Oblici trgovine

Devizno tržište danas je standardizovano tržište. Procedure trgovine, način izvršenja, rokovi izvršenja, načina plaćanja itd. utvrđeni su ne samo izričitim pravilima nego i praksom učesnika. Pravila koja se smatraju opšteusvojenim ponašanjem, često

24

bez pisane formalizacije, obavezujuća su za učesnike, iako su oni najčešće iz različitih zemalja.

Po rokovima izrvršenja transakcija, na deviznom tržištu postoje dva osnovna oblika trgovine – tekuće (promptne) i terminske transakcije, kojima odgovara i oblik deviznog kursa: tekući (engl. Spot Rate) i terminski kurs (engl. Forward Rate).

Tekuća (promptna) transakcija označava kupoprodaju deviza po kursu utvrđenom na dan kupoprodaje, a sa izvršenjem transakcije (engl. Delivery ili Settlement) najkasnije u roku od dva dana (engl. Value Date), putem transfera s jednog računa drugi.Kursevi formirani na deviznom tržištu po proceduri o kojoj je bilo riječi kod razmatranja organizacije deviznog tržišta su tekući kursevi. Kada je kurs utvrđen dogovorom dva učesnika na decentralizovanom tržištu ili na deviznoj berzi, učesnici u trgovini razmjenjuju konfirmacije o zaključenoj transakciji i daju instrukcije za transfer sa jednog računa na drugi u inostranstvu, odnosno za transfer domaće valute u zemlji radi plaćanja deviza. Dva dana je uobičajeni rok za izvršenje transfera, imajući u vidu okolnost da je najmanje jedan od računa učesnika u inostranstvu.Tekuću transakciju možemo objasniti na sljedećem primjeru14: Banka A kupuje 1. maja 1 milion DEM od banke B za dolare po kursu 1 USD = DEM 1.5000 sa valutom 3. maja. Na dan valute, B će platiti 1 milion DEM transferom sa svog računa na račun banke A u Njemačkoj, dok će A platiti USD 666 hiljada transferom na račun banke B u SAD.

Pošto je dolar najčešće valuta trgovine, međusobni odnosi valuta kojima se rjeđe trguje mogu se izračunati pomoću kursa dolara prema bilo kojoj drugoj valuti. U ovom slučaju, riječ je o tzv. ukrštenim kursevima (engl. Cross Rates). Trgovina valutama posredstvom dolara, odnosno na bazi ukrštenih kurseva, danas se u žargonu profesionalaca naziva arbitražom u užem smislu.

Terminska transakcija je kupoprodaja deviza po utvrđenom kursu na dan zaključivanja transakcija, a sa isporukom na određeni dan u budućnosti (obično na 1, 3, 6 ili 12 mjeseci).Obavljajući terminsku transakciju, banka može za svoj račun ili za račun klijenta, zaštititi vrijednost očekivanog novčanog toka izraženog u stranoj valuti od fluktuacija deviznog kursa. Motivi banke, odnosno klijenta mogu biti sadržani bilo u očuvanju profitabilnosti transakcija, bilo u zaštiti od političkih i drugih rizika koji su uključeni u međunarodne transakcije. Recimo, uvoznik koji očekije isporuku inostrane robe za tri mjeseca, a koju uobičajeno plaća u valuti izvoznika, može očekivati da u tom periodu valuta izvoznika aprecira, što će značiti više cijene uvezene robe izražene u domaćoj valut i mogući gubitak za uvoznika. Da bi se zaštitio od rizika promjena deviznog kursa, uvoznik može:

a) kupiti valutu zemlje izvoznika po tekućem kursu i istu investirati na tri mjeseca u zemlji izvoznika, a iz ostvarene sume platiti uvoz, ili

b) kupiti valutu zemlje izvoznika na dan zaključenja ugovora po terminskom kursu, a sa izvršenjem na dan plaćanja uvoza. Ovaj drugi tip transakcije je terminska transakcija.

Terminski kurs može biti utvrđen neposredno (engl. Outright). Na primjer15: ako je tekući kurs 1. maja 1 USD = DEM 1,5000-6000, terminski kurs 1. septembra može biti


25

1 USD = DEM 1,7000-8000. Terminski kurs može biti isti kao i tekući, ali je takvo poklapanje veoma rijetko, zato što terminski kurs ne izražava procjenu ili očekivanje kakav će devizni kurs u budućnosti biti, nego izražava razliku u kamatnim stopama koje važe za te valute na domaćem tržištu na dan kada je transakcija ugovorena.

3.2. Predmet trgovine

Predmet trgovine na internacionalnom tržištu novca je trgovina deviznim sredstvima, odnosno uzimanje i davanje, kupovina i prodaja kratkoročnih deviznih potraživanja i hartija od vrijednosti koje glase na strana sredstva plaćanja. Pri tome je, predmet i način te trgovine, unaprijed određen i definisan i odvija se prema strogo utvrđenim pravilima ponašanja internacionalnog karaktera. Saglasno tome, devizna sredstva, kojima se trguje na internacionalnom tržištu novca ne mogu biti gotovina u domaćoj ili strajnoj valuti već samo i jedino devizna potraživanja učesnika na internacionalnom tržištu novca koja oni imaju na svojim nostro računima u inostranstvu.

Osim deviznih potraživanja, predmet trgovine na internacionalnom tržištu novca su i sve kratkoročne hartije od vrijednosti koje glase na strana sredstva plaćanja bez obzira da li se pri toj trgovini radi o primarnom ili sekundarnom tržištu kratkoročnih hartija od vrijednosti tzv. ''stranog izdanja''.Prema tome, predmet rada internacionalnog tržišta novca je:

- na jednoj strani: ponuda – davanje deviznih depozita i prodaja deviznih potraživanja, i

- na drugoj strani: tražnja - uzimanje deviznih depozita i kupovina deviznih potraživanja.

Na internacionalnom tržištu novca imaoci i legitimni vlasnici deviznih sredstava kao prodavci, za određeni period vremena, prenose to svoje pravo na druge subjekte takođe neposredne učesnike, koji se javljaju u ulozi kupaca, pod obostrano prihvatljivim i dogovorenim uslovima.Predmet kupoprodaje na internacionalnom tržištu je praktično saldo devizne pozicije banke koji može biti pozitivan (kada je priliv na nostro kontu veći od odliva) ili negativan (kada je odliv veći od priliva). Svoj pozitivan saldo devizne pozicije, poslovna banka kao njegov vlasnik i neposredni učesnik na internacionalnom tržištu novca, može:

- dati u depozit drugom učesniku na tržištu i tako ostvariti prihod po osnovu depozitne kamate, ili

- prodati na deviznoj berzi ili internacionalnom tržištu novca drugom učesniku i tako obezbijediti potreban stepen likvidnosti u nacionalnoj valuti ili ostvariti prihod po osnovu kursne razlike, ili

- sa svojim saldom, poslovna banka kao legitimni vlasnik i istovremeno učesnik na internacionalnom tržištu novca, može kupiti kratkoročne hartije od vrijednosti koje glase na strana sredstva plaćanja.


26

Negativan saldo devizne pozicije, predstavlja praktično tražnju na internacionalnom tržištu novca i ona se realizuje putem:

- uzimanja deviznih depozita uz plaćanje tržišne depozitne kamate ili - kupovinom deviza na deviznoj berzi ili tržištu uz kamatni i kursni rizik ili- putem prodaje sopstvenog portfelja kratkoročnih hartija od vrijednosti koje glase

na strana sredstva plaćanja.

U svim ovim transakcijama, učesnici su izloženi određenom stepenu kursnog i deviznog rizika s ozbirom na činjenicu da na formiranje kamate i kursa, kao elemenata cijene koštanja deviznih sredstava na internacionalnom tržištu novca, vrlo malo direktnog uticaja imaju instrumentariji i kontrolna funkcija nacionalne monetarne vlasti i ekonomije.Iz tih razloga, u savremenim tržišnim uslovima, učesnici na internacionalnom tržištu novca su organizovali zaštitu i obezbjeđenje od kamatnog i kursnog rizika. Na taj način je došlo do novih poslova na internacionalnom tržištu novca počev od terminskih transakcija, pa preko swap-a do raznih vrsta valutnih i deviznih opcija i futures ugovora.Prema svemu do sada rečenom, može se zaključti da se sve poslovne transakcije na internacionalnom tržištu novca mogu svrstati u tri osnovne grupe poslova i to:

- davanje i uzimanje deviznih depozita,- prodaja i kupovina deviznih potraživanja i- osiguranje od kamatnog i kursnog rizika.

Svi ovi poslovi realizuju se od strane neposrednih učesnika na internacionalnom tržištu novca, odnosno od strane banaka.

3.3. Motivi kupoprodaje deviza

Trgovina devizama je jedan od najstarijih oblika trgovine koja se razvila iz mjenjačkih poslova i transformacijom valute u devizu.U savremenim uslovim funkcionisanja internacionalnog tržišta novca trgovina sa devizama dobila je značajno mjesto i ulogu. Pri tome je od značaja napomenuti da su oblici i forme devizne trgovine dovedene do savršenstva a da su motivi i razlozi te trgovine ostali isti.

Osnov za postojanje trgovine za devizama, kako je to ranije već i istaknuto, čine poslovi platnog prometa sa inostranstvom pa s tim u vezi i kontokorentni poslovi sa inostranstvom. Iz te činjenice proizilaze svi motivi i razlozi postojanja devizne trgovine uopšte. Neposredni nosioci i izvršioci motiva i razloga su poslovne banke kao neposredni učesnici na internacionalnom tržištu novca.Ukupne motive i razloge možemo svrstati u tri osnovne grupe i to:

- kupovina deviza radi izmirivanja deviznih legitimnih obaveza subjekata jedne nacionalne ekonomije koje oni imaju prema inostranstvu po bilo kom osnovu,

- prodaja deviza radi održavanja unutrašnje i spoljne optimalne likvidnosti jedne nacionalne ekonomije,

- kupovina deviza radi dalje prodaje i prodaja deviza radi nove kupovine.

27

Prve dvije grupe motiva predstavljaju osnov za realizaciju kupoprodajnih deviznih transakcija kojima se ostvaruju interesi jedne nacionalne ekonomije i njeni finansijski odnosi sa inostranstvom dok je treća grupa motiva osnov za ostvarivanje dodatnih ekstra prihoda učesnika na internacionalnom tržištu novca. Saglasno tome se i poslovi, obavljeni iz razloga prve dvije grupe motiva u praksi često nazivaju ''čisti ili pravi kupoprodajni devizni poslovi'', a poslovi obavljeni iz razloga treće grupe motiva ''špekulativni ili nečisti kupoprodajni devizni poslovi''.Shodno svemu poslovi devizne kupoprodaje neposrednih učesnika na internacionalnom tržištu novca mogu biti:

- kupovina deviza po nalogu neučesnika, potrebnih za pravovaljano i blagovremeno izvršavanje njegovih obaveza prema inostranstvu,

- prodaja deviza po nalogu neučesnika, radi obezbjeđenja njegove unutrašnje i spoljne likvidnosti (konverzija deviznog priliva u nacionalnu valutu ili u drugu devizu u kojoj ima obavezu),

- kupovina deviza radi izmirivanja sopstvenih obaveza prema svim subjektima u zemlji i inostranstvu – učesnicima i neučesnicima na internacionalnom tržištu novca,

- prodaja deviza radi obezbjeđenja sopstvene optimalne unutrašnje i devizne likvidnosti,

- kupovina deviza radi prodaje i zarade na kursnoj razlici – kupujem danas jeftinije da bi sutra kada skoči kurs prodao skuplje, i

- prodaja deviza radi kupovine – prodajem danas skuplje da bi sutra kada padne kurs kupio jeftinije.

Ova klasifikacija poslova je od velikog značaja u trgovanju devizama, jer pruža mogućnost utvrđivanja odnosa snaga između kupca i prodavca na tržištu kupoprodaje deviza, naravno u onim slučajevima kada jedan od njih zna motive drugog što je vrlo teško ali u savremenim uslovima informatike i tehnike trgovanja, vrlo realno i moguće.

3.4. Vrste kupoprodaje deviza

U zavisnosti od načina i oblika devizne kupoprodaje, od vrste učesnika i karaktera valute koja je predmet kupoprodaje kao i od uslova i načina regulisanja međusobnih obaveza iz devizne kupoprodaje, sve poslove na internacionalnom tržištu novca možemo razvrstati u tri osnovne grupe koje se međusobno povezuju i dopunjuju.Pored ovih osnovnih vrsta kupoprodaje deviza, u savremenoj teoriji i praksi postoji i čitav niz drugih vrsta koje su uglavnom izvedene iz ove tri i koje u suštinskom smislu riječi predstavljaju samo modifikovanu formu i oblik osnovnih vrsta.1. Prema kriterijumu načina i oblika devizne kupoprodaje sve poslove kupovine i prodaje deviza na internacionalnom tržištu novca možemo svrstati u dvije osnovne podgrupe:Kupoprodaja deviza na deviznoj berzi kao institucionalizovanom obliku internacionalnog tržišta novca. Ova vrsta devizne kupoprodaje je od izuzetnog značaja za funkcionisanje i poslovanje svih subjekata unutar nacionalne ekonomije. Osnovne karakteristike ovog oblika devizne trgovine sastoje se u sljedećem:

28

- partneri u kupoprodaji, koji su obavezno subjekti jedne nacionalne ekonomije, su uvijek dvije poslovne banke, neposredni učesnici na internacionalnom tržištu novca ili jedna poslovna banka i centralna banka kao intervent i kontrolor,

- kupoprodaja deviza se ostvaruje uvijek uz posredstvo nacionalne valute što ovoj vrsti kupoprodaje daje karakter konverzije stranih sredstava plaćanja u domaću valutu ili konverzije domaće valute u strana sredstva plaćanja,

- u realizaciji poslova na deviznoj berzi, sa aspekta uslova i načina rada, od primarnog značaja su domaći propisi i domaći devizni režim koji je samo prilagođen (djelimično ili u cjelosti) internacionalnim propisima, uzansama i standardima,

- kupoprodajne devizne transakcije na deviznoj berzi se realizuju dijelom ili u cjelosti i korišćenjem deviznih rezervi centralne banke.

Kupoprodaja deviza na i u okviru internacionalnog tržišta novca je najširi oblik deviznih transakcija koje se realizuju u internacionalnim okvirima uključujući tu i transakcije na deviznim berzama. Osnovne karakteristike ovog oblika devizne trgovine sastoje se u sljedećem:

- kupoprodaja deviza se ostvaruje na slobodnom-neinstitucionalizovanom tržištu internacionalnog karaktera,

- partneri u kupoprodaji su u principu dvije poslovne banke iz dvije različite zemlje koje su neposredni učesnici na internacionalnom tržištu novca,

- kupoprodaja deviza se ostvaruje u principu bez posredstva nacionalne valute čime se u ovoj vrsti kupoprodaje ostvaruje maksimalan stepen efikasnosti i racionalnosti,

- u realizaciji poslova devizne kupoprodaje na slobodnom internacionalnom tržištu, sa aspekta uslova i načina rada, od primarnog značaja su internacionalni principi, uzanse i standardi i

- kupoprodajnim deviznim transakcijama na internacionalnom tržištu novca u mnogome se elimišu špekulativni poslovi zasnovani na kamatnim i kursnim razlikama, odnosno preko ovih poslova ostvaruje se usaglašavanje i nivelisanje kamate i kurseva na internacionalnom planu.

2. Prema vrsti učesnika i valute koja je predmet kupoprodaje sve poslove kupovine i prodaje deviza na internacionalnom tržištu novca možemo takođe svrstati u dvije osnovne podgrupe.Poslovi kupovina i prodaja konvertibilnih valuta predstavljaju kvalitativnu i kvantitativnu sadržinu deviznih kupoprodajnih operacija na internacionalnom tržištu novca odnosno ovi poslovi čine njegov predmet rada. U okviru ovih poslova, a saglasno kriterijumu vrste valute, treba istaći da i učešće svih konvertibilnih valuta nije istog karaktera i iste važnosti. U tom smislu devizna kupoprodaja može biti ostvarena posredstvom:

- domaće valute ako je ona konvertibilna,- jedne strane konvertibilne valute koja je kao takva označena i tržišno

prihvatljiva za sve učesnike na internacionalnom tržištu novca i- tzv. korpom valuta.

29

Kada je u pitanju kupoprodaja deviza posredstvom jedne konvertibilne valute onda je potrebno reći da je to u savremenom deviznom trgovanju američki dolar odnosno njegov kurs putem i preko koga se direktno ili indirektno – verižno, određuju kupoprodajni kursevi i kotacije svih ostalih konvertibilnih valuta.

Poslovi kupovine i prodaje nekonvertibilnih valuta predstavljaju poseban oblik devizne trgovine na internacionalnom tržištu novca. Učešće ovih poslova u ukupnom obimu deviznih transakcija na internacionalnom tržištu devizama je minimalno i bez većeg značaja kada se radi o oficijelnom tržištu i tržišnim motivima. Međutim, devizne kupoprodajne transakcije sa nekonvertibilnim valutama su od velikog značaja za neposredne učesnike na međunarodnom tržištu novca onda kada se radi o ostvarivanju ekstra prihoda po osnovu realizacije deviznih kupoprodaja ovih valuta špekulativnog karaktera.Zbog činjenice da ovi poslovi nemaju oficijelni i tržišni karakter, učesnici u njima su svi subjekti koji se nalaze u pridržavanju ovih valuta. U praksi ovaj segment deviznog tržišta naziva se ''crno tržište''.3. Prema kriterijumu uslova i načina regulisanja međusobnih obaveza partnera iz devizne kupoprodaje sve poslove kupovine i prodaje deviza na internacionalnom tržištu novca možemo podijeliti na poslove:

- promptne kupoprodaje ili kupoprodaja u gotovom, ili kasa kupoprodaja ili SPOT poslovi, kod kojih se obaveze iz kupoprodajnog ugovora izvršavaju u roku od dva dana od dana zaključenja i

- poslovi terminske kupoprodaje kod kojih se obaveze iz kupoprodajnog ugovora izvršavaju posljednjeg radnog dana ugovorenog roka koji počinje teći drugog radnog dana (od spota) od dana zaključenja.

4. DEVIZNI RIZICI I NAČIN OSIGURANJA OD DEVIZNIH RIZIKA

Pored komercijalnog motiva osiguranja od deviznog rizika, koji proizilazi iz spoljnotrgovinskih transakcija, učesnici na tržištu koriste terminsku trgovinu i za osiguranje od deviznog rizika nastalog iz ulaganja u inostranstvu (tržišna vrijednost ulaganja može se, na primjer, smanjiti sa promjenom kursa) kao i zbog špekulacija na deviznom tržištu.

Rizik promjene deviznog kursa posebno je izražen u uslovima fluktuirajućih deviznih kurseva. Taj rizik je sastavni dio svake devizne transakcije (transakcioni rizik). Sama priroda deviznog kursa, kao parametra izjednačavanja cijena dviju privreda, pretpostavlja da se u njegovom kretanju izražava mnoštvo faktora, čije se dejstvo ne može uvijek sa sigurnošću predvidjeti. Moguća kolebanja kursa (ako se ostavi po strani

30

kreditni rizik, rizik zemlje i translacioni rizik – rizk prevođenja računovodstvenih iskaza sa strane na domaću valutu) mogu na učesnike na tržištu djelovati dvojako: neki od učesnika nastojaće da izoluju promjene kursa različitim mehanizmima osiguranja – hedžing, dok će drugi nastojati da iz kretanja kursa izvuku dobit, što je u osnovi špekulativno ponašanje na deviznom tržištu.

4.1. Osiguranje (hedging)

Učesnici na deviznom tržištu mogu se osigurati od rizika promjene deviznog kursa na više načina:

- neting,- limiti otvorenih pozicija,- valutni pul,- derivativni instrumenti (fjučersi, opcije i falutni svopovi).

Neting je vezivanje priliva i odliva deviza za istu valutu, tako da ne postoji potreba za konverzijom valute jedne u drugu (izbjegava se translacioni rizik deviznog kursa).

Pul valuta (engl. Currency Pool) predstavlja mehanizam kojim učesnici kroz plasman prenose valutnu strukturu pribavljenih sredstava na tržištu kapitala na krajnje korisnike. Drugim riječima, kolebanja kurseva valuta (međuvalutni odnosi) u kojima se izražava obaveza banke, prenose se na korisnika sredstava, bez obzira da li on koristi kredit u jednoj valuti ili više valuta (korpa valuta). U uslovima pada ili rasta kursa jedne valute na duži rok, valutni pul može dovesti do velikih fluktuacija u tokovima gotovine po osnovu kredita, odnosno do dobitka/gubitka koje bilježi korisnik kredita.

Limiti otvorenih pozicija predstavljaju mehanizam kojim banka na kraći rok ili dnevno može kontrolisati svoje obaveze ili potraživanja izražena u devizama.

Svaka devizna transakcija za banku znači kreiranje tzv. otvorene pozicije (engl. Open Position) u njenom deviznom bilansu. Drugim riječima, obim njenih obaveza i potraživanja izraženih u devizama mijenja strukturu deviznog bilansa u odnosu na početno stanje, kojim se otvaraju dnevne operacije na deviznom tržištu. Svaka kupovina deviza otvara tzv. dugu poziciju, a prodaja – kratku poziciju. Ako u uslovima duge pozicije dođe do pada kurseva, ili u uslovima kratke pozicije do rasta kurseva, učesnici na deviznom tržištu bilježe potencijalne gubitke. U tom slučaju, svaka naredna prodaja, odnosno kupovina znači gubitak za banku, sve dok se pozicija ne ''zatvori'' transakcijom sa suprotnim tokom sredstava u istoj valuti. Stoga se, najčešće dnevno, dilerima banke postavljaju limiti u okviru kojih se može kretati otvorena pozicija, da bi se spriječilo akumulisanje gubitaka zbog promjena kurseva.

Izloženost riziku promjene deviznih kurseva iz trgovine devizama samo je dio opšte izloženosti banke riziku, koji sadrži i kretanje drugih komponenata aktive i pasive (uključujući i deviznu aktivu /pasivu).Pored navedenih oblika osiguranja od deviznog rizika, u savremenim tržišnim uslovima koriste se još i sljedeći oblici i instrumentariji:

- Održavanje bilansne devizne uravnoteženosti, obima i roka između priliva i odliva po svakoj vrsti valute pojedinačno,

31

- Multilateralni obračun odnosno klirinška prebijanja salda u pojedinim valutama između pojedinih dijelova multinacionalne kompanije čiji devizni saldo nakon izvršenog kliringa jedino nosi u sebi devizni rizik,

- Odlaganje plaćanja obaveze o dospijeću ili plaćanje obaveze prije dospijeća su oblici regulisanja kursnog rizika karakteristični samo za dugogodišnje poslovne partnere sa potpunom poslovnom tolerancijom.

- Ugovaranje valutne klauzule i ograničavajućeg procenta odstupanja kursa koje se smatra poslovno prihvatljivim,

- Državne agencije za osiguranja izvoznih poslova.

4.1.1. Devizni fjučersi (futures)

Tržišne operacije sa futures ugovorima realizuju se na specijalno za to organizovanim berzama. Pri sklapanju ovih ugovora nema fizičkig prenosa instrumenata koji su predmet ugovora, nego se samo stvara pravo ili obaveza da se određeni instrument kupi ili isporuči na neki budući dan, naznačen u ugovoru. To praktično znači da se oba partnera izlažu riziku nesolventnosti, jer obaveza iz ugovora, iz bilo kojeg razloga, može biti neizvršena. To je razlog zbog čega se ugovori ne sklapaju direktno između kupca i prodavca nego posredstvom tzv. Clearing House (kliring kuće) koja tako postaje poslovni partner i kupcu i prodavcu. Radi obezbjeđenja od rizika nesolventnosti, ovaj posrednik naplaćuje po svakoj operaciji tzv. inicijalnu maržu koju na poseban račun deponuju i kupac i prodavac.Kao i kod kupoprodaje deviza na deviznim tržištima, gdje se kursevi kotiraju dvostruko (kupovni i prodajni), tako se i cijena futures ugovora kotira dvostruko. Jedna je ona po kojoj je neko spreman platiti (ako kupuje) određeni finansijski instrument, a druga je ona po kojoj bi on taj isti instrument prodao.Sve učesnike u transakcijama sa futures ugovorima možemo svrstati u dvije osnovne grupe: hedgers i traders. Hedgers su oni koji se trgujući sa futures ugovorima žele zaštiti od rizika promjena kurseva i kamatnih stopa, a traders su oni koji preuzimaju rizik i nastoje iz promjena cijena ostvariti ekstra profit (razni špekulanti koji koriste promjene cijena ulaženjem u tzv. otvorene pozicije).

Futures ugovore, sa aspekta načina upotrebe i formiranja cijena, dijelimo na dvije osnovne grupe: kratkoročni i dugoročni. Dugoročni futures ugovori se odnose na tržište kapitala.Na tržištu kratkoročnih futures standardnih finansijskih instrumenata (vrijednosni papiri i euro-dolarski depoziti) kupuju se i prodaju na termin futures ugovori po kamatnim stopama koje se između kupca i prodavca utvrđuju u momentu sklapanja ugovora.Nasuprot tržištu euro-dolarskih depozita gdje se cijena depozita (kamatna stopa) ugovara direktno (na primjer 10%), tržište kratkoročnih futures ugovora koristi sistem indeksa. Tako će, na primjer, tržišni partenri kotirati cijenu jednog futures ugovora (koja se takođe zove kamatna stopa, ili kraće samo: stopa) kao 90 (100-10=90). Treba znati da ovaj indeks nije cijena u pravom smislu riječi, nego samo način da bi se kamatne stope koje se odnose na futures ugovore razlikovale od kamatnih stopa na euro-dolarskom tržištu. Razlike koje postoje između kamatnih stopa (cijena) na futures tržištu i kamatnih stopa na depozitnom tržištu poznate su ka ''basis''. Jedan basis poen je isto što i razlika u kamatnim stopama od 0.01%. Kamatna stopa (cijena) kratkoročnog future

32

ugovora formira se na osnovu ponude i potražnje, pri čemu postoji čvrsta povezanost i međuzavisnost između kamatne stope na future tržištu i kamatne stope na cash tržištu.Osnovna funkcija future ugovora je efikasna zaštita od kamatnog rizika odnosno od promjene kamatnih stopa.

4.1.2. Devizne opcije

Devizne opcije daju pravo, ali ne predstavlju i obavezu, da se kupi ili proda strana valuta po ugovorenoj cijeni na budući datum odnosno na termin, koji je uvijek van spot-a. Za razliku od drugih formi za pokrivanje deviznog rizika, devizne opcije garantuju minimalne ili maksimalne cijene za devize ostavljajući otvorenom šansu da se dođe do ekstra prihoda po osnovu povoljnog kretanja kurseva. Danas najpoznatija tržišta deviznih opcija su devizne berze opcija u Filadelfiji i Amsterdamu.Prema tome, devizne opcije je jedan od instrumenata opcija koje se široko korise na drugim finansijskim tržištima kao što je, na primjer, tržište hartija od vrijednosti. Opcija, znači, predstavlja ugovor koji daje pravo vlasniku, ali ne predstavlja i njegovu obavezu, da kupi ili proda određenu količinu određene robe po utvrđenoj cijeni u utvrđenom vremenskom periodu.U praksi funkcionišu i postoje dva osnovna tipa opcija: call i put.Call opcija daje pravo kupcu, ali ne predstavlja njegovu obavezu da kupi dati iznos određene valute po fiksiranom kursu tokom utvrđenog vremenskog perioda.Put opcija daje pravo kupcu, ali ne predstavlja njegovu obavezu, da proda dati iznos određene valute po fiksiranom kursu tokom utvrđenog vremenskog perioda. Izdavalac opcije naziva se grantor koji za izdavanje opcije prima nadoknadu tj. premiju. Premija predstavlja cijenu opcije i određuje se na osnovu pet faktora:

- roka isteka (opcija sa dužim rokom isteka ima veću vrijednost nego opcija sa kraćim rokom),

- razlike između cijene koštanja opcije i tržišne cijene predmetne valute,- kamatne stope (kupac opcije plaća grantoru promptnu premiju za uslugu koja će

biti izvršena u određenom vremenskom periodu. Zato grantor ima mogućnost korišćenja sredstava premije od samog početka opcije),

- ponude i tražnje (kao kod svih tržišnih transakcija, ako ima više prodavaca nego kupaca za određenu opciju, ili generalno za opcije, to će imati uticaj na cijenu te opcije) i

- promjenljivost kursa predmetne valute (kako cijena predmetne valute fluktuira, normalno je da će biti jefitinije eliminasati rizik u stabilnim uslovima nego u promjenljivim uslovima).

Sa pojavom deviznih opcija iz praktičnih razloga je razvijeno ''over the counter'' tržište (OTC), što znači da je u pitanju posebno dogovorena transakcija između grantora i kupca. Sa OTC opcijom moguće je fiksirati bilo koju cijenu izvršenja koju zahtijeva kupac, trajanje opcije i takođe i varijantu opcije.

Jedna od osnovnih karakteristika devizne opcije sastoji se u tome da ona daje vlasniku opcije tzv. ''snagu čekanja''16. Ukoliko se naime tržišna cijena predmetne valute kreće na štetu držaoca, on ima mogućnost da čeka do datuma isteka opcije da se to kretanje promijeni njemu u korist. Izvršenje opcije je uvijek izbor kupca.

16 Ristić, Života. 1990. Tržište novca – teorija i praksa. Beograd. str. 116.

33

Na osnovu svega do sada rečenog može se zaključiti da je devizna opcija vrsta unificiranog ugovora koji daje njenom vlasniku (kupcu) pravo da kupi (call opcija) ili proda (put opcija) određeni iznos deviza prije isteka roka valjanosti opcije, po unaprijed dogovorenom kursu. Nasuprot pravu vlasnika opcije, stoji obaveza njenog prodavca da isporuči, ili kupi devize prema ugovorenim uslovima, ukoliko, naravno, dođe do realizacije opcije. Ako opcija nije podnesena na realizaciju do posljednjeg dana njene valjanosti, ona prestaje da vrijedi. Cijena koju je vlasnik (kupac) opcije platio ostaje prodavcu kao čist prihod.Osnovna funkcija deviznih opcija je u obezbjeđenju privrednih subjekata od svake vrste deviznog rizika uz istovremeno ostvarenje maskimalno mogućeg prihoda. Zaštita od deviznog rizika posredstvom deviznih opcija ima prednost nad deviznim fjučersima, jer korisnika ne sprječava da ostvari dobit, ukoliko kretanje kursa bude povoljno na dan plaćanja obaveze. Kao što je rečeno, opcija daje pravo korisniku da izvrši transakciju, ali ga ne obavezuje da je izvrši. Za to pravo, korisnik je dužan da plati premiju, koja je cijena rizika neizvršenja opcije. U poređenju sa deviznim fjučersima, koji daju uvijek isti profit, uz osiguranje od deviznog rizika, devizne opcije omugućavaju korisniku da uvijek dobije garantovan profit, ali i veći, zavisno od razlike između tekućeg kursa i cijene izvršenja opcije.

4.1.3. Valutni svop (swap)

Valutni swap se koristi kao mehanizam osiguranja od deviznog rizika u slučaju da učesnici u transakciji mobilišu kapital u valuti svoje zemlje radi investiranja u drugoj zemlji. Umjesto da konvertuje prikupljenu sumu u stranu valutu, on je razmjenjuje sa drugim učesnikom koji je rezident zemlje investiranja, a koji, sa svoje strane, želi da ulaže u zemlju prvog učesnika. U toku trajanja swapa, oba učesnika u transakciji plaćaju kamatu i glavnicu u valuti koju su dobili zamjenom. Na taj način, oba učesnika raspolažu valutom koja im je potrebna, a pri tome su koristili komparativne prednosti svog položaja u zemlji čiji su rezidenti, da bi mobilisali kapital uz niže troškove.Swap poslovna operacija predstavlja jedinstvo dvije transakcije i to:

1. promptne kupovine jedne valute za drugu i terminske prodaje te iste valute za tu istu drugu u kom slučaju kažemo da se radi o prodajnom swap-u i

2. promptne prodaje jedne valute za drugu i terminske kupovine te iste valute za tu istu drugu u kom slučaju kažemo da se radi o kupovnom swap-u.

U slučaju da se promptna i terminska kupoprodaja realizuju između dva ista partnera onda takvu poslovnu operaciju nazivamo ''čisti ili pravi swap'' za razliku od poslovne operacije u kojoj se sa jednim partnerom zaključi npro. promptna prodaja jedne valute, a sa drugim partnerom terminska kupovina te iste valute koju poslovnu operaciju nazivamo ''čisti ili nepravi swap''. Karakteristike swap poslova su sljedeće:

1. I pored činjenice da se sa terminskim i swap poslom ostvaruje osiguranje od kursnog rizika koji može nastupiti u nekom budućem periodu, između terminskog i swap poslova postoje bitne i suštinske razlike. Ta razlika se sastoji u tome što se pod terminskim poslom podrazumijeva jedna tržišna transakcija koja će se izvršiti i u budućnosti na tačno ugovoren dan, dok se pod swap poslom podrazumijevaju obavezno dvije transakcije, od kojih je jedna uvijek promptna odnosno spot, tj. izvršava se za dva

34

radna dana, a druga uvijek terminska koja će se izvršiti kasnije, u budućnosti, na tačno ugovoreni dan. Pri tom moraju biti ispunjeni određeni uslovi i to:

- predmet kupoprodaje u swap poslu mora biti ista ona valuta sa kojom se obavila i promptna i terminska kupoprodaja,

- osim iste valute poželjno je da se radi i sa istim iznosima kupovine i prodaje kao i na iste rokove i

- partenri u promptnoj i terminskoj kupoprodaji mogu biti svi tržišni subjekti, a partneri u swap poslu su samo poslovne banke kao neposredni učesnici na internacionalnom tržištu novca.

2. Motivi za obavljanje swap posla su drugačiji od motiva zbog kojih se obavlja terminski posao. Naime, dok je osnovni razlog zbog koga jedan tržišni subjekt realizuje terminski posao, njegova želja da se osigura od svake vrste kursnog rizika, dotle je kod swap posla, osim razloga osiguranja od kursnog rizika, uvijek prisutan i drugi razlog. Taj drugi razlog, kome se jedino može zahvaliti za pojavu, obavljanje i razvoj swap posla pa s tim u vezi smatra se važnijim od prvog, izražava se u potrebi tržišnog subjekta – poslovne banke (ili njenog komitenta), da jednu svoju valutu, koja joj tog momenta nije potrebna, konvertuje u drugu koja joj je tog momenta potrebna i da se kasnije nakon isteka određenog vremena ponovo vrati upravo u onu istu valutu koja joj ranije nije bila potrebna odnosno koju je u prvoj promptnoj operaciji konvertovala.

3. Treća značajna karakteristika swap posla je način utvrđivanja swap kursa kao cijene po kojoj se jedan kupoprodajni swap posao zaključuje i izvršava. Kao što kod ponude –kotacije promptnog ili terminskog kursa u jednom deviznom kupoprodajnom poslu imamo razliku između kupovnog i prodajnog kursa, tako isto i kod ponude-kotacije swap kursa imamo razliku između kupovnog i prodajnog swap kursa. Pri tome je od posebnog značaja i važnosti napomenuti da je za onog ko kurs kotira-nudi, kupovni kurs za istu valutu (kurs po kome on kupuje, odnosno po kome on isplaćuje prodavca), za njega kao kupca uvijek manji ili niži od njegovog prodajnog kursa (kurs po kome on prodaje tu istu valutu odnosno koji naplaćuje od kupca) koji je uvijek veći.

4.2. Špekulativni poslovi

Buduće kretanje kursa valuta može biti osnov i za špekulativne transakcije učesnika na deviznom tržištu. Nasuprot hedžingu, u kome bar jedan učesnik nastoji da smanji ili eliminiše rizik promjene deviznog kursa, špekulativna transakcija karakteriše se preuzimanjem rizika koji ona uključuje u cilju realizacije profita.Svi metodi za realizaciju profita iz špekulacije, bilo kojom marketabilnom robom, svode se na jednu fundamentalnu operaciju: kupiti jeftinije i prodati skuplje. Kada se operacija zasniva na dugoj poziciji, špekulant prvo kupuje pa onda prodaje.Kratka pozicija podrazumijeva prvo prodaju, a zatim kupovinu. U ovom drugom slučaju, obično se prodaje nešto što se ne posjeduje, a obećava se isporuka, ili se predmet špekulacije pozajmljuje radi isporuke. Po dospijeću obaveze, predmet špekulacije se kupuje po nižoj cijeni i isporučuje kupcu odnosno vraća zajmodavcu.Da bi uspjela špekulativna devizna operacija koja uključuje preuzimanje duge pozicije, učesnik na tržištu kupuje devize na termin, a kada izvršava isporuku prodaje ih po

35

tekućem kursu. Na primjer17, ako je 1. maja zaključen terminski ugovor za kupovinu DEM 10.000, po kursu od 1 USD = DEM 0.6800 sa isporukom 1. juna, a na dan plaćanja kurs iznosi 1 USD = DEM 0.7000, kupac će platiti njemačke marke 6.800 dolara, koje odmah može prodati po tekućem kursu za 7.000 dolara.Špekulativna operacija zasnovana na kratkoj poziciji znači prodaju na termin deviza koje učesnik ne posjeduje i isporuku deviza (zatvaranje pozicije) kupovinom po tekućem kursu. Ako je, na primjer18, prodato USD 10.000 na termin po kursu 1 USD = DEM 1,7000 a tekući kurs je 1 USD = DEM 1,5000, onda će biti realizovan profit u iznosu od DEM 2.000.

Špekulativne transakcije mogu biti i rezultat svjesne akcije učesnika u obliku špekulativnog pritiska na valutu, koji može biti motivisan bilo razlikama u targetiranom kursu i ekonomskoj politici koju vodi država, bilo nezavisno akcijom učesnika deviznog tržišta. U ovom slučaju, oni će nastojati npr. da ostvare špekulativne dobiti nizom kupovina, čime će podići vrijednost strane valute, a prouzrokovati devalvaciju domaće valute. Kasnijom prodajom strane valute za domaću, ostvariće se dobit.

5. DEVIZNI SISTEM

Sistem ekonomskih odnosa sa inostranstvom, kao važan dio privrednog sistema, treba da obezbijedi uslove za racionalno uključivanje nacionalne privrede u međunarodnu podjelu rada. To, prije svega, znači da instrumenti sistema treba da omoguće objektivnu ocjenu rentabilnosti angažovanja proizvodnih faktora u pojedinim vrstama privrednih aktivnosti i, na toj osnovi, identifikaciju sektora u kojima nacionalna privreda najbolje koristi raspoložive resurse. Izvozom proizvoda sektora u kojima je nacionalna privreda uspješnija omogućava se uvoz proizvoda onih sektora u kojima je domaća privreda manje efikasna.

Osnovu sistema ekonomskih odnosa sa inostranstvom čine dva međusobno zavisna i čvrsto povezana dijela: spoljnotrgovinski sistem u užem smislu (režim uvoza i izvoza) i devizni sistem. Devizni sistem čini skup načela i na njima zasnovanih zakonskih propisa, mjera i instrumenata kojima se reguliše način poslovanja devizama: devizni



36

kurs, mogućnosti i uslovi sticanja, držanja i korišćenja deviza, način njihove međusobne zamjene i zamjene za domaći novac i slično.Da bi devizni sistem mogao uspješno da obavlja funkcije koje su mu namijenjene, neophodno je da se pri njegovoj izgradnji uzmu u obzir konkretni društveno-ekonomski uslovi u kojima se data privreda razvija i promjene do kojih dolazi u međunarodnom ekonomskom i političkom okruženju. To znači da se on mora stalno prilagođavati novonastalim prilikama.

Adekvatan devizni sistem predstavlja neophodan, ali ne i dovoljan uslov za uspješan razvoj nacionalne privrede i njeno uklapanje u međunarodnu podjelu rada. Ni najbolje postavljen sistem neće dati zadovoljavajuće rezultate ukoliko se javljaju slabosti i poremećaji u domaćim privrednim tokovima. S druge, pak, strane, nedostaci u deviznom sistemu mogu biti uzročnici takvih poremećaja.

Devizni sistem – kao, uostalom, i privredni sistem u cjelini – predstavlja oblik svjesnog regulisanja i usmjeravanja privrednog života. Svojim instrumentima on treba da obezbijedi ekonomske stimulanse za što potpunije i efikasnije korišćenje raspoloživih ljudskih i materijalnih resursa, da stvori takve uslove privređivanja u kojima će svaki pojedinac i svaki radni kolektiv, radeći dobro za sebe, raditi istovremeno dobro i za nacionalnu privredu u cjelini.

5.1. Devizna kontrola

Pod deviznom kontrolom podrazumijevamo skup propisa, mjera i instrumenata kojima se ograničava sloboda u poslovanu devizama, utvrđuje postupak pri obavljanju pojedinih deviznih operacija i provjerava da li se devizni poslovi obavljaju u skladu sa propisima.

Cilj devizne kontrole je, prije svega, da se obezbijedi uravnoteženje platnog bilansa, spriječi pretjerana potrošnja deviza i da se devizni kurs održi na željenom nivou. U nekim slučajevima devizna kontrola se može uvesti i radi zaštite nacionalne privrede od poremećaja u međunarodnom ekonomskom okruženju.

Mjere devizne kontrole usmjerene su prvenstveno na smanjenje odliva i povećanje priliva deviza.

Najčešće korišćeni instrumenti devizne kontrole su:

1. zabrane pojedinih vrsta plaćanja;2. dozvole: da bi se mogla izvršiti određena plaćanja neophodno je pribaviti

dozvolu nadležnog državnog organa;3. devizne kvote: utvrđuje se iznos deviza koji u datom periodu (obično godinu

dana) može biti potrošen za pojedine vrste plaćanja – za uvoz nekih proizvoda, za plaćanje usluga, turistička putovanja i sl.;

4. licencioni sistem predsavlja kombinaciju deviznih kvota i dozvola; njime se omogućava praćenje stepena iskorišćenosti utvrđene devizne kvote;

5. cesija deviza je mjera kojom se izvoznici i drugi subjekti koji stiču devize obavezuju da cjelokupan iznos ili dio deviza ustupe centralnoj banci;

6. primjena višestrukih deviznih kurseva;7. izvozne premije i slične stimulacije treba da omoguće veći devizni priliv;

37

8. podsticaj izvoza se može obezbijediti i kroz povraćaj carina za raniji uvoz sirovina, poreske olakšice, povoljnije prevozne tarife za izvoznu robu i sl.

Intenzitet devizne kontrole najviše zavisi od veličine, trajnosti i prirode platnobilansnog deficita: što je deficit veći, to će i devizna kontrola biti strožija. Na intenzitet devizne kontrole utiče i nivo deviznog kursa: veća precijenjenost domaće valute iziskuje širu i strožiju kontrolu trošenja deviza.

Devizni monopol predstavlja najstrožiji vid devizne kontrole. U vrijeme ratova, kriza, društvenih i ekonomskih poremećaja neke zemlje su pribjegavale deviznom monopolu kako bi potpunije kontrolisale tokove deviza, kako bi osigurale devizna sredstva za najvažnije potrebe. U većini socijalističkih zemalja postojao je devizni monopol. On je logična posljedica centralnog planiranja i monopola spoljne trgovine. Država rezerviše za sebe pravo da raspolaže devizama i preko svojih ovlašćenih institucija (banaka i sl.) obavlja sve devizne transakcije sa inostranstvom.

Deviznim planom državni organi utvrđuju, s jedne strane, izvore deviza na osnovu izvoza, pružanja usluga inostranstvu, doznaka, kreditnih transakcija i sl. i, s druge strane, odliv deviza za uvoz, usluge, kreditne operacije i drugo. Devizni plan je značajna komponenta privrednog plana zemlje jer se njime obezbjeđuju sredstva za nabavku opreme, sirovina i proizvoda široke potrošnje, za nerobna plaćanja, otplatu kredita i sl. Država zakonskim propisima precizno utvrđuje obaveze i prava privrednih subjekata i građana u poslovanju devizama. U ovim zemljama devizni kurs ne vrši svoje bitne funkcije, već je prvenstveno obračunska kategorija.

Zemlje sa nekonvertibilnom valutom i sa jačom deviznom kontrolom često međunarodna plaćanja obavljaju putem kliringa. Prvi klirinški sporazumi javili su se početkom tridesetih godina, zajedno sa mnogim drugim instrumentima državnog intervencionizma u vrijeme velike ekonomske krize. Klirinški način plaćanja bio je u primjeni i u zemljama Zapadne Evrope poslije drugog svjetskog rata, u okviru Evropske platne unije (EPU), sve do ostvarenja konvertibilnosti nacionalnih valuta.

Sporazumi o klirinškom plaćanju se obično sklapaju između dvije zemlje, mada ponekad može biti i više učesnika. Plaćanja se obavljaju preko klirinških računa, koji se vode kod nacionalnih centralnih banaka. Na taj račun uvoznici uplaćuju odgovarajući iznos nacionalne valute a izvoznici sa istog računa naplaćuju svoju robu, opet, naravno, u nacionalnoj valuti. Međudržavni obračun dugovanja i potraživanja se obavlja korišćenjem dogovorene obračunske valute. Za obračunsku valutu može biti uzeta i neka od valuta zemalja učesnica u klirinškom sporazumu, ali se obično koristi neka treća, stabilnija konvertibilna valuta ili se na poseban način utvrđuje vrijednost dogovorene obračunske valute. Klirinškim sporazumima se predviđa i iznos tzv. manipulativnog kredita, odnosno granica do koje dugovanja jedne strane mogu nadmašiti njena potraživanja. Utvrđuje se, takođe, i način likvidiranja salda na kraju obračunskog perioda (koji obično iznosi godinu dana).

38

6. DEVIZNO TRŽIŠTE U BOSNI I HERCEGOVINI

6.1. Analiza deviznog tržišta u susjednim zemljama

Savremena institucionalizacija međunarodnih ekonomskih odnosa kao savremen metod i instrument globalizacije, pored upravljanja krizama u nerazvijenim i novoindustrijalizovanim zemljama, bavi se i problemima tranzicije, tj. problemima izgradnje tržišnih privreda u bivšim socijalističkim zemljama, odnosno, bolje rečeno, bavi se nametanjem određenih privredno-sistemskih promena i makroekonomskih politka bivšim socijalističkim zemljama koje treba da im omoguće prelazak iz socijalističkih u tržišne privrede. U skladu s tim, zemlje u tranziciji su suočene sa nizom problema koje bi trebale prevazići kako bi se uključile u savremene ekonomske tokove. Sa ciljem boljeg razumijevanja trenutne situacije u ovim zemljama ukazaćemo

39

na neke od osnovnih problema prisutnih u njima, a kao primjer uzete su zemlje bivše SFRJ.

Osnovni problemi sa kojima su suočene zemlje u tranziciji su prije svega deficit tekućeg računa platnog bilansa (veći uvoz od izvoza), veliki spoljni dug, nekonvertibilna valuta, visoka inflacija, visok nivo nezaposlenosti, nizak nivo stranih ulaganja u pokretanje proizvodnje i zapošljavanje, nelikvidnost privrednih subjekata, visoki gubici u poslovanju preduzeća. Pored toga, proces privatizacije još uvijek nije završen što dodatno usporava dalji razvoj, siva ekonomija je izuzetno prisutna u cjelokupnoj privredi, a jedan od ograničavajućih faktora je svakako i nepovoljna politička i socijalna situacija. Istovremeno, ono što usporava proces tranzicije je i nepostojanje adekvatne zakonske regulative, spora i neprilagođena administracija, nerazvijenost tehnologije, usporeno sprovođenje reformi u fiskalnom sektoru i bankarskom sistemu i čitav niz drugih faktora. Sve su to faktori koji ograničavaju razvoj jedne nacionalne ekonomije i usporavaju njen napredak ka razvijenim tržišnim ekonomijama.

U procesu restrukturiranja ekonomije u tranzicijskim zemljama u pravilu dolazi i do razvoja finansijskih tržišta i institucija kao sastavnih dijelova finansijskog sistema jedne zemlje. Međutim, postojanje gore navedenih problema, automatski ograničava i razvoj i efikasno funkcionisanje deviznog tržišta u zemljama u tranziciji. To ukazuje na činjenicu da je razvoj deviznog tržišta uslovljen razvojem ostalih segmenata jedne nacionalne ekonomije, ali isto tako ni nacionalna ekonomija ne može biti razvijena ako njeno devizno tržište nije dostiglo određen stepen razvoja.

U zemljama u tranziciji devizno tržište je na relativno niskom stepenu razvijenosti u odnosu na devizno tržište ekonomski razvijenih zemalja. Razlog tome je prije svega činjenica da je izvoz u ovim zemljama mnogo manji od uvoza što dovodi do oskudice deviza, ali i nepostojanje adekvatnih propisa koji se odnose na ovaj segment finansijskog tržišta.

U cilju što boljeg razumijevanja trenutne situacije na deviznom tržištu u Bosni i Hercegovini, te ocjenjivanja stepena njegovog razvoja, u nastavku ćemo se ukratko osvrnuti na stanje u susjednim zemljama: Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj.

6.1.1. Devizno tržište u Srbiji

Kada je riječ o procesu tranzicije i neophodnim reformama koje ga prate, Srbija je, za razliku od BiH, otišla korak dalje, ali samo u nekim dijelovima ekonomskog sistema.To se prije svega odnosi na bankarski sektor koji je većim dijelom privatizovan i čije je poslovanje unaprijeđeno uvođenjem novih proizvoda. Ključnu ulogu u funkcionisanju ovog sektora ima Narodna banka Srbije (NBS) koja je, za razliku od CBBiH, organizovana kao klasična centralna banka, što znači da u njenom poslovanju ne postoje nikakva ograničenja. U skladu s tim, NBS obavlja sljedeće funkcije:

- Upravlja novcem i kamatnim stopama kako bi ostvarila nisku, stabilnu i predvidivu stopu inflacije, čime stvara ambijent za postizanje održivog ekonomskog razvoja i rasta zaposlenosti.

40

- Starajući se o vrijednosti nacionalne valute, doprinosi rastu životnog standarda građana.

- Upravljajući novcem i kreditima, Narodna banka Srbije utiče na jačanje i čuvanje povjerenja javnosti u dinar, što privrednicima i građanima olakšava donošenje poslovnih odluka i planiranje budućnosti.

- NBS utiče na finansijsku stabilnost, obezbjeđujući sigurnost i efikasnost platnog sistema i nadgledajući i kontrolišući aktivnost poslovnih banaka i drugih finansijskih organizacija.

- Narodna banka Srbije je bankar države, upravlja javnim fondovima i javnim dugom.

Pored navedenih funkcija, važan doprinos NBS je i na polju zakonskih propisa, u čijem donošenju aktivno učestvuje i na taj način doprinosi unapređenju bankarskog sektora. Ono što je karakteristično za Srbiju, jeste da je ona za razliku od BiH započela i reformu penzijskog sistema u cilju stvaranja dobrovoljnih penzijskih fondova, što je takođe pozitivan napredak. I tržište kapitala je razvijenije, samim tim što je tržišni materijal raznovrsniji. Naime, pored akcija iz procesa privatizacije, predmet trgovanja na berzi su i državne obveznice, te obveznice po osnovu stare devizne štednje, a i broj učesnika je mnogo veći. Ipak, teško je reći da je tržište kapitala u Srbiji razvijeno, jer se još uvijek trguje veoma malim brojem hartija od vrednosti, dok se berza razvija veoma sporo.

S druge strane, tržište finansijskih derivata uopšte ne postoji, a devizno tržište je još uvek uređeno starim zakonima. To su ograničenja koja umnogome usporavaju razvoj deviznog tržišta, pa u skladu s tim nameću i potrebu za brojnim reformama. Da bi se ostvario bilo kakav napredak u pogledu razvoja deviznog tržišta, pa i tržišta kapitala, potrebno je prije svega stvaranje opštih uslova neophodnih za razvoj finansijskog tržišta, koji se odnose i na druge segmente privrede i društva, kao što su nepovredivost privatne svojine, efikasno sudstvo, brz izvršni postupak, stabilna valuta i drugi. Takođe je potrebno sprovođenje ključnih reformi koje se uglavnom tiču finansijskog sektora - uređenje deviznog poslovanja, berzi, osiguranja, penzionog sistema, zdravstvenog osiguranja, bankarskog sistema, registra hartija od vrednosti i hipoteka itd. Ove reforme mogu u velikoj mjeri odrediti sudbinu srpskog finansijskog tržišta, ali i realnog sektora.

6.1.2. Devizno tržište u Crnoj Gori

Prelazak sa centralno-planske privrede na tržišnu ekonomiju, nametnuo je i u Crnoj Gori niz problema. Tako je došlo do hiperinflacije, gubitka povjerenja u bankarski sistem, kao i opšteg kolapsa privrednih aktivnosti. Ipak, prvi koraci ka reformama i tranziciji učinjeni su krajem devedesetih godina (1998. i 1999).

Dvije najbitnije mjere za poboljšanje situacije u bankarskom i monetarnom sistemu bile su uvođenje evra kao zvanične valute 2002. (i prije toga uvođenje njemačke marke-DM 2000. godine) i osnivanje centralne banke Crne Gore 2000. godine. Ta dva koraka predstavljala su osnovu za restrukturiranje i punu liberalizaciju crnogorskog finansijskog sistema. Posljedica korišćenja evra kao zvanične valute je to što CBCG nema emisiona ovlašćenja i ne utiče na kursne režime. CBCG ne može da vodi sopstvenu monetarnu politiku u užem smislu, određivanjem kamatnih stopa i uticanjem

41

na novčanu masu. Kamatne stope u Crnoj Gori određuju tržišni mehanizmi. Glavna mera monetarne politike koju CBCG može da koristi za određenu kontrolu novčane mase je propisivanje obavezne rezerve banaka. Ipak, Centralna banka je preuzimajući supervizorsku funkciju 2001. godine pristupila reformi bankarskog sektora, koja je sprovedena kroz niz aktivnosti:

- promjenu institucionalnog okvira, - kontrolu bankarskog sektora,- usklađivanje bankarskog poslovanja sa novim institucionalnim okvirom,- sprovođenje mjera prema nesolventnim bankama,- razvijanje komunikacije sa bankarskim sektorom,- implementaciju međunarodnih računovodstvenih i revizorskih standarda.

Kada je u pitanju zakonska regulativa, novi zakonski okvir, zamišljen i sproveden tokom 2001. i 2002, bio je pozitivni signal za ulazak stranih banaka na crnogorsko tržište – već krajem 2002. prva banka sa stopostotnim učešćem stranog kapitala počela je rad u Crnoj Gori. Iako proces privatizacije banaka nije do kraja završen, on ipak napreduje što pokazuje i podatak da je krajem 2005. godine 60,9% ukupnog kapitala crnogorskih banaka bilo u vlasništvu stranih preduzeća ili pojedinaca za razliku od 2002. godine kada je taj procenat iznosio 25,32%.

Crna Gora od septembra 2001. godine, emituje trezorske zapise. Od početka emisije do kraja 2005. ukupno je emitovano zapisa u vrednosti od 633 miliona evra, dok je kupljeno zapisa u vrijednosti od 575 miliona evra. Glavni razlog za izdavanje trezorskih zapisa je obezbjeđivanja sredstava za premošćavanje vremenskog nesklada između priticanja prihoda i izvršavanja rashoda budžeta Republike.

Tržište kapitala Crne Gore je tokom 2003. i 2004. godine doživjelo pravu ekspanziju. Naime, ovo tržište se pokazalo kao posebno privlačno za investitore iz dvije bivše jugoslovenske republike, Hrvatske i Slovenije. Slovenački investitori sada čine jednu četvrtinu investicija -- u vrijednosti 200 miliona evra -- u Crnoj Gori, preko tržišta kapitala. U međuvremenu, Hrvatska je takođe pokazala interesovanje i očekuje se povećanje njenog prisustva. Uspostavljanje tržišta kapitala, sa početnom namjerom da se olakša masovni program vaučerske privatizacije, najveći je reformski korak koji je do sada preduzet u Crnoj Gori. Formalne institucije koje postoje na crnogorskom tržištu kapitala su: Centralna depozitarna agencija, dvije berze i crnogorska Komisija za hartije od vrijednosti i berzu. Što se tiče vlasništva berzi, Crnogorska berza je prvenstveno u vlasništvu državnih kompanija, dok je NEKS Montenegro u velikoj mjeri privatna. Ukupna tržišna kapitalizacija crnogorskih berzi jednaka je 81 procentu BDP-a Crne Gore koji iznosi 1,35 milijardi evra -- što Crnu Goru čini najotvorenijim tržištem kapitala u regionu.

6.1.3. Devizno tržište u Hrvatskoj

Kada je u pitanju devizno tržište, situacija u Hrvatskoj je slična situaciji u Srbiji, sa nekim malim prednostima. Naime, posmatrajući razvijenost deviznog tržišta kroz bankarski sektor, ulogu centralne banke i tržište kapitala, dolazi se do zaključka da je i u Hrvatskoj, kao i u Srbiji, najrazvijeniji bankarski sektor. Banke su uspješno završile proces privatizacije i unaprijedile svoje poslovanje kroz saradnju sa stranim bankama. Važnu ulogu na deviznom tržištu Hrvatske ima Hrvatska narodna banka koja posluje

42

kao klasična centralna banka, pa je u skladu s tim jedan od njenih zadataka utvrđivanje i sprovođenje monetarne i devizne politike. Pored toga, ona obavlja i sve ostale funkcije koje su u domenu centralne banke, a koje npr. nema CBBiH. Tako su, u odnosu na Srbiju, u Hrvatskoj doneseni adekvatni zakonski propisi vezani za devizno poslovanje, što svakako olakšava obavljanje poslova na deviznom tržištu.Međutim, ni u Hrvatskoj još uvijek ne postoji tržište finansijskih derivata, a tržište kapitala je nerazvijeno jer se trguje sa izuzetno skromnim tržišnim materijalom. Jedina prednost u poređenju sa Srbijom i BiH jeste što postoji zakonski okvir za funkcionisanje tržišta kapitala. Međutim, to ipak nije dovoljno da ono postane razvijeno tržište, jer pored zakonskih propisa potrebno je da postoji veća ponuda i tražnja za vlasničkim instrumentima, kao i veći broj investitora i drugih učesnika.

6.2. Analiza postojećeg stanja u BiH

Bosna i Hercegovina je uporedo sa procesom tranzicije, odnosno prelaskom iz socijalističke u tržišnu ekonomiju, bila zahvaćena i ratom koji je nanio velike štete u svim segmentima života, uključujući i ekonomiju zemlje, koja je za vrijeme postojanja bivše SFRJ bila jedan od njenih razvijenijih dijelova. Po završetku rata, stanje u BiH je bilo izuzetno loše, ali se danas, deset godina poslije rata, ipak bilježi izvjesni napredak. Ovdje ćemo se ukratko osvrnuti na osnovne pokazatelje koji prikazuju trenutno stanje bh.ekonomije.

BDP per capita je sa US$ 500 u 1994. godini porastao na US$ 2500 u 2005. godini dok je inflacija je u istom periodu svedena na nivo u Eurozoni. Rast BDP-a je posljedica značajnog rasta industrijske proizvodnje, posebno prerađivačke industrije.Značajan rast primjetan je i u drugim granama kao što je građevinarstvo, trgovina, poljoprivreda, saobraćaj i finansijsko posredovanje koje u BiH doživljava ekspanziju. Napredak je zabilježen u i bankarskom sektoru u kojem su sprovedene najuspješnije reforme i koji predstavlja razvijeniji dio finansijskog sistema BiH. Uspostavljeno je i tržište kapitala, u okviru kojeg posluju dvije berze: Sarajevska i Banjalučka berza hartija od vrijednosti. Konačno je sprovedena i reforma poreskog sistema, pa je od 1.1.2006. počela primjena poreza na dodatu vrijednost – PDV. Inače, BiH je bila jedina zemlja u regionu u kojoj se nije primjenjivao PDV.

S druge strane, produbljenje spoljnotrgovinskog deficita, povećanje nezaposlenosti, još uvijek nedovršen proces privatizacije, siva ekonomija, te nepostojanje adekvatne zakonske regulative za većinu segmenata ekonomskog i društvenog života su osnovni problemi sa kojima se suočava BiH i koji predstavljaju prepreku njenom razvoju. Navedeni problemi utiču i na razvoj deviznog tržišta u BiH. Stoga ćemo u nastavku detaljnije razraditi glavne segmente bh. ekonomije čiji razvoj i funkcionisanje uslovljava i razvoj deviznog tržišta, a to su: valutni odbor, bankarski sektor i tržište kapitala.

6.2.1. Valutni odbor u BiH

Sistem valutnog odbora (currency board) predstavlja jedan od načina kontrole monetarne i devizne politike po kome se domaća valuta zamjenjuje za stranu valutu po fiksnom kursu.

43

Osnovne karakteristike ovog sistema koje ga ujedno čine vrlo privlačnim rješenjem za male, otvorene i nestabilne ekonomije su:

- konvertibilnost valute, i- kredibilitet ekonomske politike.

Kao sistem fiksnog deviznog kursa, valutni odbor zamjenjuje stranu valutu za domaću i obrnuto, bezuslovno i po unaprijed fiksiranom kursu. Pokrivenost izdatog domaćeg novca rezervama u stranoj aktivi garantuje konvertibilnost domaće valute. Time se obezbjeđuje i stabilnost cijena, pospješuje spoljna trgovina kao i direktne i portfolio investicije koje su od posebne važnosti za te zemlje.

U institucionalnom smislu, funkcionisanje sistema valutnog odbora može da bude organizovano samostalno ili u formi centralne banke, ali na principima koje ima valutni odbor. Osnovna razlika između ovog sistema i klasične centralne banke sastoji se u tome što u sistemu centralne banke monetarne vlasti imaju ovlašćenje za vođenje diskrecione monetarne politike a time i mogućnost emisije novca, dok u sistemu valutnog odbora to ovlašćenje ne postoji.

U Bosni i Hercegovini valutni odbor je uveden Ustavom iz Dejtona 1995. godine. Na osnovu njega donesen je zakon19 po kome je osnovana centralna banka koja radi po sistemu valutnog odbora. Prema tom zakonu centralna banka je jedina ovlaštena da emituje domaću valutu, konvertibilnu marku. Postavljen je i odnos prema rezervnoj valuti (njemačka marka) 1:1. Od uvođenja eura rezervna valuta je euro u odnosu 1,955830 KM = 1 euro, odnosno 1 KM =0,51292 eura. Odnos između količine emitovanog domaćeg novca i njegovog pokrića u rezervnoj valuti definisan je zakonom, prema kome ukupan iznos monetarne pasive ne može da pređe iznos deviznih rezervi centralne banke. Propisan je i sistem emitovanja domaće valute po kome se rezervna valuta direktno zamjenjuje za domaću, a ostale konvertibilne valute uz prethodnu zamjenu za rezervnu. Centralna banka je odgovorna za monetarnu politiku, ali su njena ovlašćenja sužena, pa time ne postoji samostalnost u vođenju te politike.

Osnovni zadatak valutnog odbora u BiH je finansijska stabilnost u smislu deviznog kursa i inflacije. Međutim, sistemu valutnog odbora u BiH, uz priznavanje uspjeha, ipak se pripisuju primjedbe bazirane na rezultatima rasta i zaposlenosti.

Ovi prigovori imaju praktičnu podlogu u činjenici da je stopa rasta niska, stopa nezaposlenosti visoka i da je ekonomija još uvijek na niskom stepenu razvoja. U prvih šest godina primjene nisu vršene promjene prvobitno postavljenog modela, ali se u posljednje vrijeme razvila diskusija u tom pravcu.

Naime, došlo se do zaključka da je potrebno izvršiti određene korekcije sistema valutnog odbora, jer trenutna situacija ekonomskih varijabli u BiH i njihovi uslovi ukazuju na postojanje makroekonomske asimetrije. Garancija koju CBBiH daje pri obećanju da će zamijeniti KM u EUR po fiksnom kursu ne predstavlja problem kada su devizne rezerve dovoljne.

Izvozom se zarađuju devize, dok uvoz osiromašuje devizne rezerve zemlje; devize takođe ulaze u zemlju putem transfera, grantova, doznaka ili dotoka stranog kapitala u zemlju. Ali, s postojećim trendom smanjenja dotoka stranog kapitala u zemlju i s ogromnim deficitom na tekućim računima koji trenutno iznosi 60% BDP-a, pritisak na

19 Zakon o centralnoj banci BiH. 1997. www.cbbih.gov.ba.

44

aranžman valutnog odbora će se povećati, na taj način ugrožavajući i njegovo samo postojanje.

Najveća opasnost aranžmana valutnog odbora, koji garantuje konvertibilnost lokalne valute-KM za euro po fiksnom kursu, jeste da se ovaj monetarni aranžman oslanja na mogućnost zemlje da održi dovoljno velike devizne rezerve kako bi održao obećanje. Veliki deficit tekućih računa u BiH, trenutno se finansiraju putem grantova, doznaka i dotokom stranog kapitala. Međutim, dugoročno, bez ovih dotoka aranžman valutnog odbora bio bi pod velikim pritiskom jer bi se dovela u pitanje njegova održivost ako izvoz kao jedini izvor deviza ne bi bio dovoljan da pokrije zahtjev za devizama. Naime, činjenica je da su devizne rezerve CBBiH u porastu (na kraju marta 2006. narasle su na 4,438 milijardi KM), ali se postavlja pitanje dokad će one biti dovoljne, s obzirom da su i deficit tekućeg računa platnog bilansa, inflacija i nezaposlenost, takođe u porastu. Upravo iz tog razloga, potrebno je reagovati u smislu korekcije sistema valutnog odbora (učiniti ga fleksibilnijim), kako BiH u narednom periodu ne bi došla u valutnu i finansijsku krizu.

6.2.2. Reforma bankarskog sektora u BiH

U procesu sprovođenja reformi u Bosni i Hercegovini, najveći uspjeh imao je bankarski sektor kojeg čine 32 banke i to 24 banke u Federaciji BiH i 8 banaka u Republici Srpskoj. Ukupan regulatorni kapital (osnovni plus dopunski) u BiH na dan 30. juna 2006. godine iznosio je oko 1,6 milijardi KM i veći je za 96 miliona KM ili za 6% u odnosu na stanje krajem 2005. godine. U strukturi ukupnog kapitala, osnovni kapital učestvuje sa 80%, a dopunski sa 20%. Učešće državnog i privatnog kapitala u ukupnom kapitalu je isto kao i krajem 2005. godine tj. državni kapital sa 13%, a privatni sa 87%.Strani privatni kapital u ukupnom kapitalu učestvuje sa 75% i ovo učešće se povećalo za dva procentna poena, a domaći privatni kapital učestvuje sa 12% i ovo učešće je smanjeno za dva procentna poena. Strani kapital u ukupnom privatnom kapitalu učestvuje sa 86%.

Navedeni podaci pokazuju da je većina banaka završila proces privatizacije i sada se nalazi u privatnom vlasništvu, a zahvaljući integracijama sa stranim bankama došlo je do povećanja konkurencije, a samim tim i do poboljšanja bankarskih usluga. Povraćeno je povjerenje u bankarski sektor, što je dovelo do porasta štednje. Pored toga, uspostavljena je poslovna mreža banaka na cijeloj teritoriji BiH, značajno je povećan minimum bankarskog kapitala i uspostavljeno je osiguranje depozita. Ono što je posebno značajno za bankarski sektor BiH je reforma platnog sistema. Gotovinski platni sistem je postao ujedinjen uz KM koja je postala dominantna i skoro jedina valuta u upotrebi u BiH. U sferi bezgotovinskih plaćanja, domaće banke su uspostavile poslovne odnose sa bankama u inostranstvu putem kojih se obavlja međunarodni platni promet.

Kada je u pitanju unutrašnji platni promet (UPP) u BiH, pet godina nakon uvođenja, zabilježeno je njegovo znatno povećanje. Tako je ukupan broj unutarbankarskih transakcija putem komercijalnih banaka u 2005. godini povećan za čak 80% u odnosu na 2004. godinu. U 2005. godini ukupan porast broja transakcija iznosi 44%, što je rezultat povećanja privrednih aktivnosti. I vrijednost samih transakcija je porasla za 21 posto, zahvaljujući sve naglašenijem učešću malih preduzeća i građana u UPP-u. S druge strane, prosječna cijena transakcije u 2005. smanjena je za 26 posto u odnosu na prethodnu godinu što je

45

rezultat vrlo naglašene konkurencije na bankarskom tržištu. Cijena platnog prometa za korisnike niža je za 2,8 puta u odnosu na cijenu koja je važila u prijašnjem sistemu platnog prometa. Ukupan broj ostvarenih transakcija u UPP-u u 2005. iznosio je 61,3 miliona, što je u odnosu na prethodnu godinu porast od gotovo 20 miliona KM, dok je vrijednost transakcija iznosila 92,6 milijardi KM, a, što je u odnosu na 2004. porast od gotovo 20 milijardi KM.

Na kraju prvog polugodišta20 2006. godine, neto bilansna suma bankarskog sektora BiH iznosila je 12,8 milijardi KM, što je za 1,07 milijardi KM više u odnosu na kraj 2005. godine. Novčana sredstva iznosila su 4,4 milijarde KM i veća su za 219 miliona KM i u ukupnoj aktivi učestvuju sa 35%, krediti su iznosili 7,5 milijardi KM i veći su za 922 miliona KM, a u ukupnoj aktivi učestvuju sa 59%. Na strani pasive, depoziti su iznosili 9,5 milijardi KM i veći su za 771 milion KM u odnosu na kraj 2005. godine i u ukupnoj pasivi učestvuju sa 75%. Kapital banaka iznosi 1,4 milijarde KM i u ukupnoj pasivi učestvuje sa 11%. Ukupan prihod banaka u Bosni i Hercegovini u prvom polugodištu 2006. godine ostvaren je u iznosu od 561,1 milion KM i u odnosu na ostvareni u istom periodu 2005. godine veći je za 81,5 miliona KM ili za 17%. U strukturi prihoda, prihodi od kamata učestvuju sa 65%, a operativni prihodi sa 35%. Ukupni rashodi bankarskog sektora u BiH u prvom polugodištu 2005. godine ostvareni su u iznosu od 505,7 miliona KM i veći su za 71,4 miliona KM ili za 16% u odnosu na ostvarene rashode u istom periodu 2005. godine.Poslovanje bankarskog sektora na nivou BiH u prvom polugodištu 2006. je pozitivno. Ostvarena je dobit u iznosu od 55,4 miliona KM što je za 10,1 milion KM ili za 22% više u odnosu na dobit ostvarenu u istom periodu 2005. Na dan 30. juna 2006. godine bankarski sektor u BiH zapošljavao je 8.716 radnika (u bankama Federacije BiH 6.258 zaposlenih, a u bankama Republike Srpske 2.458 zaposlenih). Broj zaposlenih u odnosu na stanje krajem 2005. godine povećan je za 324 radnika ili za 4%.Promjene koje su sprovedene u bankarskom sistemu su od izuzetnog značaja za razvoj deviznog tržišta BiH, s tim da i dalje treba nastaviti u pravcu unapređenja bankarskog poslovanja. Međutim, ono što predstavlja problem je prinudna naplata, odnosno nedostatak adekvatnih zakonskih propisa vezanih za ovo pitanje, ali i za bankarski sistem u cjelini.

6.2.3. Tržište kapitala u BiH

Da bi tržište kapitala efikasno poslovalo, neophodni su: makroekonomska stabilnost, zdrav rast, usklađenost realnog i finansijskog sektora, jaki finansijski investitori, akcionarska kultura i jasna regulacija. Nestabilne ekonomije, bez zdravog rasta, sa neusklađenim realnim i finansijskim sektorom, bez dovoljne regulacije, ostavljaju malo prostora za utrživost hartija od vrijednosti i efikasniji razvoj tržišta kapitala.

U Bosni i Hercegovini funkcionišu dvije berze hartija od vrijednosti: Sarajevska i Banjalučka. Pored njih učesnici na tržištu kapitala su: Komisije za hartije od vrijednosti, registri hartija od vrijednost, brokerske kuće i komercijalne banke. Normativno-pravni okvir za njihovo funkcionisanje kao i funkcionisanje cjelokupne infrastrukture tržišta, definisan je čitavim setom zakonskih i podzakonskih propisa, što zaslužuje pozitivnu

20 Poslovanje bankarskog sektora za pola godine. 2006. www.cbbih.gov.ba.

46

ocjenu, jer se radi o potpuno novoj i dobrim dijelom nepoznatoj oblasti. Međutim, na početku rada ovih berzi na strani ponude jedini tržišni materijal predstavljale su akcije iz postupka privatizacije. U tom slučaju, teško je bilo govoriti o razvoju tržišta i efikasnosti tog tržišta koje se zasniva na takvoj ponudi. Ponudu treba upotpuniti novim tržišnim materijalom, novim finansijskim instrumentima, prije svega obveznicama emitovanim od strane države.

Ipak, ponuda u uslovima nedovoljne i niske tražnje neće povećati efikasnost tržišta, a povećanje tražnje je u direktnoj vezi sa preduzimanjem radikalnih mjera u provođenju mjera ekonomske politike, stvaranju pravne sigurnosti i boljih uslova privređivanja uopšte.

Uprkos svemu, obje berze u BiH su zabilježile značajne rezultate u odnosu na početne godine svog rada. To se prije svega vidi na obimu ostvarenog prometa koji se iz godine u godinu povećava, što je prikazano na sljedećem grafiku.

Grafik 6.1. Promet na berzama u BiH po godinama (u mil €)

0.10.53036

100

50

283.94

142.19

54.8430.36

0

50

100

150

200

250

300

2002 2003 2004 2005 jan-mar2006.

Sarajevskaberza

Banjaluckaberza

Izvor: CBBiH

Pored povećanja prometa, povećan je i broj učesnika na berzama, pa se kao domaći institucionalni investitori pojavljuju privatizacioni investicioni fondovi, banke sa brokersko-dilerskim odjeljenjima i osiguravajuće kuće, a kao strani institucionalni investitori prisutni su zatvoreni i otvoreni fondovi i investicione kompanije.Uporedo sa tim, učinjen je još jedan korak ka napretku, a to je priprema za emitovanje državnih obveznica koje su posebno značajne za rješavanje pitanja kako unutrašnjeg, tako i vanjskog duga, te za kratkoročno finansiranje budžeta na svim nivoima. Naime, usklađena je pravna regulativa na nivou BiH vezana za ovo pitanje i još je potrebno odobrenje državnih organa kako bi došlo do realizacije ovog projekta.

Navedeni podaci pokazuju da razvoj tržišta kapitala u BiH ide u željenom pravcu, ali da je potrebno još mnogo toga učiniti kako bi ono postalo efikasno tržište.

Pored izdavanja visokokvalitetnih državnih hartija od vrijednosti koje će obezbijediti kredibilitet tržišta, potrebno je podsticati ostale instrumente tržišta kapitala te učiniti to tržište atraktivnijim za strane investitore.

6.2.4. Mogući pravci daljeg razvoja deviznog tržišta u BiH

47

Na osnovu ranije iznijetih podataka, dolazi se do zaključka da postoje realne pretpostavke za dalji napredak deviznog tržišta u BiH. Kao što je ranije navedeno, reforma bankarskog sektora je prilično uspješno sprovedena, a značajan napredak bilježi se i na tržištu kapitala.

Međutim, to nije dovoljan uslov da bi devizno tržište nastavilo svoj dalji razvoj. Naime, potrebno je uraditi još mnogo toga, što će dovesti do efikasnosti deviznog tržišta BiH, i to:

- obezbijediti zakonski okvir za funkcionisanje deviznog tržišta i uopšte cjelokupnog finansijskog sistema,

- definitivno poraditi na otvorenosti ekonomije u smislu saradnje sa zemljama u regionu i povećati izvoz kako bi se obezbijedio priliv deviza,

- izvršiti modifikaciju sistema valutnog odbora, kako bi centralna banka dobila određena ovlašćenja u vođenju monetarne politike,

- nastaviti unapređenje bankarskog sektora u pravcu približavanja evropskim standardima, te povećati ulogu banaka kao aktivnih učesnika na deviznom tržištu,

- stvoriti uslove za dalji razvoj tržišta kapitala, u smislu kreiranja novih tržišnih instrumenata, prije svega državnih obveznica, jer je činjenica da su akcije iz privatizacije najlošiji tržišni materijal. Na taj način ovo tržište treba učiniti atraktivnijim za strane investitore kako bi se povećao priliv stranog kapitala,

- izvršiti reformu penzijskog osiguranja,- razviti tržište finansijskih derivata.

ZAKLJUČAK

Značaj koji devizno tržište ima za zemlje u tranziciji, i uopšte za bilo koju ekonomiju, je izuzetan, što se ogleda i u funkcijama ovog tržišta. Primarna funkcija deviznog tržišta je utvrđivanje odnosa vrijednosti jedne nacionalne valute prema valutama drugih zemalja, a pored toga ono obezbjeđuje informativnu funkciju, publikovanjem kurseva, što omogućava ekonomskim subjektima da pravovremeno i tačno utvrde uticaj svojih deviznih obaveza i potraživanja na bilans poslovanja. Istovremeno, devizno tržište je mehanizam za transfer rizika ekonomskih subjekata koji posluju sa inostranstvom i mehanizam koji država koristi za ostvarenje određenih ciljeva u monetarnoj oblasti, kao i u drugim oblastima vođenja ekonomske politike.

S druge strane, postojanje i funkcionisanje deviznog tržišta uslovljeno je postojanjem odgovarajućih pretpostavki kao što su: tržišnost, odnosno kupoprodaja deviza po kursu koji se formira na bazi ponude i tražnje, sami poslovi kupoprodaje deviza, subjekti deviznog tržišta, mjere intervencije Centralne banke na deviznom tržištu i način formiranja kursa (dozvoljene oscilacije). Ukoliko su sve navedene

48

pretpostavke ispunjene, onda se može govoriti o razvijenom i efikasnom deviznom tržištu.

Nasuprot tome, u zemljama u tranziciji, u kojima cjelokupan ekonomski sistem prolazi kroz niz reformi i u kojem većina segmenata nije ostvarila odgovarajući stepen razvijenosti, ni devizno tržište ne može biti razvijeno.

Proces tranzicije nametnuo je Bosni i Hercegovini brojne reforme, kao i zahtjev da one budu sprovedene u što kraćem roku, ukoliko BiH želi da ostvari napredak na putu jedne stabilne ekonomije. Neophodnost reformi odnosi se na sve segmente društvenog i ekonomskog života, a samim tim i na devizno tržište, koje je u BiH prilično nerazvijeno. Iz tog razloga, cilj rada bio je pokazati da se devizno tržište u BiH i uopšte u zemljama u tranziciji ne može razviti bez određenih temeljnih promjena u sadašnjem ekonomskom sistemu, ali i da se bez potpunijeg i svestranijeg razvoja deviznog tržišta ne može pokrenuti ni ekonomski razvoj ovih zemalja.

Za Bosnu i Hercegovinu, koja je zabilježila značajne rezultate u ekonomskom razvoju u odnosu na prve godine poslijeratnog perioda, još uvijek se ne može reći da ima razvijeno devizno tržište. Ipak, određeni makroekonomski pokazatelji upućuju na značajne pomake u cjelokupnom razvoju BiH, a samim tim i u razvoju finansijskog sistema i deviznog tržišta. Tako je GDP tokom 2004. godine povećan za 5%, a njegov rast nastavljen je i u 2005. godini. Inflacija je u proteklim godinama bila niska, mada pokazuje znake rasta. Mjerena indeksom maloprodajnih cijena, inflacija je u prosjeku bila 0.4% u 2004. godini, ali je prema Centralnoj banci procijenjeno da je povećana tokom prve polovine 2005. godine na 2.5% godišnje.

Rast izvoza ubrzan je sa 12% u 2003. na 20% u 2004. godini, dok je rast uvoza u 2004. godini usporen za 7% u odnosu na prethodnu godinu, a to su trendovi koji su nastavljeni i u 2005. godini. Znatan rast bilježe i direktne strane investicije koje su u 2004. godini povećane za 45% u poređenju sa 2003. godinom, te predstavljaju sve važniji izvor finansiranja, jer obuhvataju oko 30% deficita tekućeg računa.

Međutim, ono što je posebno značajno za razvoj deviznog tržišta Bosne i Hercegovine je prilično uspješna reforma bankarskog sektora koji i dalje doživljava ekspanziju i produbljivanje. Danas, bankarskim sektorom dominiraju banke u stranom vlasništvu koje su u 2004. činile 84% ukupnog kapitala bankarskog sektora. Privatizacija banaka je okončana u Republici Srpskoj, te su sve banke većinom u privatnom vlasništvu, dok je u Federaciji Bosne i Hercegovine jedan broj banaka i dalje u javnom vlasništvu. Bankovni krediti privatnom sektoru i domaćinstvima su u porastu, a s druge i depoziti bilježe stalni rast. Prisustvo stranih banaka i jačanje propisa, te nadzora doprinijeli su sve većoj konkurenciji i kvalitetu operacija. Kamatne marže i dalje su u padu i u prosjeku su iznosile 6.6% u 2004. godini, a povjerenje u bankarski sistem je poboljšano šemom obaveznog osiguranja depozita koji je krajem 2004. godine obuhvatao blizu 90% svih depozita.

Razvoj deviznog tržišta uslovljen je i razvijenošću tržišta kapitala, koje u BiH postoji, ali takođe nije dovoljno razvijeno. Ipak, dvije berze, banjalučka i sarajevska, koje funkcionišu u BiH, bilježe značajan rast u 2004. godini. Tako je ukupna kapitalizacija tržišta na banjalučkoj berzi povećana za 84%, što je rezultiralo kapitalizacijom12% GDP-a, dok je kapitalizacija sarajevske berze takođe povećana.

S druge strane, ono što usporava dalji razvoj tržišta kapitala je mali broj investitora, kao i slaba ponuda tržišnog materijala jer se na berzama u BiH još uvijek trguje samo akcijama iz procesa privatizacije, koje se rangiraju kao najlošiji tržišni materijal. Pored

49

toga, tržište za korporativne ili vladine obveznice još uvijek ne postoji, kao ni tržište finansijskih derivata.

Pored tržišta kapitala, razvoj deviznog tržišta Bosne i Hercegovine usporava i niz drugih ograničenja sa kojima se susreće ova zemlja. Poznato je da je jedna od pretpostavki efikasnog funkcionisanja deviznog tržišta i sprovođenje mjera intervencije Centralne banke na deviznom tržištu. S obzirom na sistem Valutnog odbora, prema kojem CBBiH ima sužena ovlašćenja u vođenju monetarne politike, ova pretpostavka u BiH nije ispunjena, što umnogome utiče na funkcionisanje deviznog tržišta. Druga prepreka je formiranje deviznog kursa na tržištu, jer je u BiH, opet prema sistemu Valutnog odbora, devizni kurs fiksiran zakonom u odnosu 1,955830 KM = 1 euro, odnosno 1 KM =0,51292 eura, što znači da se on ne može mijenjati bez obzira na djelovanje tržišta.

Na kraju, ono što u velikoj mjeri utiče na razvoj deviznog tržišta je i veći uvoz od izvoza koji dovodi do odliva deviza iz Bosne i Hercegovine.

Sve navedene činjenice govore u prilog naprijed navedenoj hipotezi da se devizno tržište ne može razviti bez određenih promjena u sadašnjem sistemu. U tom smislu, ukoliko Bosna i Hercegovina želi da napreduje na putu ka jednoj otvorenoj i razvijenoj ekonimiji ona najprije mora završiti započete reforme koje se odnose na cjelokupan društveni i ekonomski život.

U cilju razvoja deviznog tržišta, za BiH je od velikog značaja da poveća izvoz kako bi se obezbijedio priliv deviza, zatim da nastavi unapređenje bankarskog sektora kako bi se njegovo poslovanje približilo evropskih standardima, kao i da preduzme određene korake u razvoju tržišta kapitala sa ciljem privlačenja stranih investitora i podsticanja razvoja finansijskih instrumenata. Pored toga, potrebno je izvršiti i prilagođavanje sistema Valutnog odbora u smislu njegove fleksibilnosti, kako bi CBBiH dobila odgovarajuća ovlaštenja za intervencije na deviznom tržištu i na taj način regulisala funkcionisanje deviznog tržišta u Bosni i Hercegovini.

Za preduzimanje svih ovih koraka, potrebno je mnogo vremena, što i jeste najveći ograničavajući faktor, jer pored toga što se sve reforme prilično sporo sprovode, potrebno je još mnogo vremena kako bi se one u potpunosti završile i kako bi se nakon toga nastavilo sa daljim razvojem i napretkom u cilju pribilžavanja evropskim standardima. Činjenica je da su neke temeljne reforme dobrim dijelom završene, ali, s druge strane, postoji i čitav niz drugih reformi i koraka koje Bosna i Hercegovina mora preduzeti što prije, kako bi dostigla određeni nivo razvoja u poređenju sa zemljama u okruženju, a posebno ako želi dostići stepen razvoja ekonomski razvijenih zemljama.

50

LITERATURA

Bjelica, V., B. Raičević, S. Radmilović, B. Babić, M. Radičić. 2001. Finansije – teorija praksa. Novi Sad.

Bjelica, V., B. Raičević, S. Radmilović, B. Babić, M. Radičić. 2001. Bankarstvo – teorija i praksa. Novi Sad.

Erić, D. Dejan. 2003. Finansijska tržišta i instrumenti, II izmenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd.Jovanović-Gavrilović, Predrag. 2004. Međunarodno poslovno finansiranje. Beograd.Mishkin, S.F. i G.S Eakins. 2005. Finansijska tržišta + institucije, četvrto izdanje.

Zagreb: Mate.O Centralnoj banci Bosne i Hercegovine. 2006. www.cbbih.gov.ba.Poslovanje bankarskog sektora za pola godine. 2006. www.cbbih.gov.ba.Pušara, Kostadin. 2006. Međunarodne finansije, četvrto izmenjeno i dopunjeno izdanje.

Beograd.

51

Ristić, Života. 1990. Tržište novca – teorija i praksa. Beograd.Samuelson, A.P. i W.D Nordhaus. 2000. Ekonomija, petnaesto izdanje. Zagreb: Mate.Stojanov, Dragoljub. 2000. Međunarodne finansije u globalnoj ekonomiji. Sarajevo:

Ekonomski fakultet.Trifunović, M. 1971. Teorija i praksa sistema deviznih kurseva. Beograd.Vasiljević, Branko. 2005. Osnovi finansijskog tržišta, četvrto dopunjeno izdanje.

Beograd.Vunjak, M.N. i D.Lj. Kovačević. 2002. Poslovno bankarstvo – savremeni trendovi.

Bečej: Proleter, Subotica: Milen.Zakon o bankama RS. 2002. (''Službeni Glasnik Republike Srpske. broj 44/03'').Zakon o centralnoj banci BiH. 1997. www.cbbih.gov.ba.Zakon o deviznom poslovanju RS. 2003. (''Službeni Glasnik Republike Srpske. broj

96/03'').Zakon o deviznom poslovanju FBiH. 1998. (''Službene Novine FBiH. broj 35/98'').Zakon o dopunama zakona o bankama FBiH. 2002. (''Službene Novine FBiH. broj

4/02'').

52

Documents

Ljiljana Trakilovic-Devizna Trzista u Zemljama u Tranziciji