E R IC H

FROMM:

DJELA

u 12 svezaka

Izdaju N A PR I J ED Izdavako trgovaka radna organizacija Zagreb, Palmotieva 30 NOLIT Izdavaka radna organizacija Beograd, Terazije 27 AUGUST CESAREC Izdavaka i tiskarska radna organizacija Zagreb, Prilaz J N A 57

UrediliZeljko F a l o u t i G v o z d e n F l e g o

Erich Fromm

Bekstvo od slobodePreveliSlobodan orevi A le k s a n d a r I. Spasi

Z A G R E B 1984

Naslov

izyornika

Erich Fromm ESCAPE FROM FREEDOM H o lt, Rinehart and Winston N e w York, 1941.

I II III

SLOBODA -

P SI HO L O K I PROBLEM?

9 23 34 34 47 78 100 103 127 131 146 168 168 178 193 195 211

PROCES I ND I V I DU AC IJ E I DVOSMI SLENOST SLOBODE SLOBODA U DOBA R E FO RMA CI JE 1. Srednjovekovno naslee i renesansa 2. Razdoblje reformacije

IV V

DVA VIDA SLOBODE ZA MO D ER N OG OVEKA M E H A N I Z M I BEKSTVA 1. Autoritarizam 2. Ruilatvo 3. Saobraavanje pojedinca

VI VII

P SI HOL OGI J A NACIZMA SLOBODA I DEMOKRATIJA 1. O b ma n a o individualnosti 2. Sloboda i spont anost DODATAK K a r a kt e r i drutveni proces I N D E K S POJMOVA I I ME NA

Ako nisam za sebe, ko e za mene biti? Ako sam samo za sebe, ta sam ja ? Ako ne sada kada?Talmudska izreka M isnah, Abot

Nismo ti dali ni nebesko ni zemaljsko, ni smrtno ni besmrtno oblije da bi mogao da bude slobodan, po vlastitoj volji i asti, da bude vlastiti tvorac i neimar. Samo smo tebi dali da raste i razvija se po slobodnoj volji. Ti nosi u sebi klice jednog sveopteg ivota.Piko dela MIRANDOLA Oratio de Hominis Dignitale*

Nita, dakle, nije nepromenljivo izuzev svojstvenih i od njega neotuivih prava.Tomas D 2E FE R SO N

oveku

I

Sloboda psiholoki problem?

G l av n o s t r e m l j e n j e m o d e r n e e v r o p s k e i a m e r i k e ist orij e jeste o s l o b a a n j e ljudi od p o l i t i k i h , e k o n o m s k i h i d u h o v n i h okova koji su ih s put a va l i. B o r b e za s l o b o d u vodili su p o t l a e n i , elei n o v a pr ava, p r o t i v o n i h koji su b r a n i l i svoje p o vl a s t i c e. B o r e i se za vla st i t o o s l o b o e n j e od g o s p o d a r a , j e d n a klasa je verovala da se b o r i za l j u d s k u s l o b o d u k a o takv u, te je stoga bila k a d r a da se p ozi va n a ideal, n a e n j u za s l o b o d o m u k o r e n j e n u u svim p o t l a e n i m . M e u t i m , u dugoj i d oi s t a n e p r e k i d n o j b o r b i za s l obo du , klase koje su se u j e d n o j fazd b o r i l e p r o t i v t l a e n j a p r i s t a j al e su uz n e p r i j a t e lj e sl o b od e k a d a je p o b e d a d o b i j e n a i k a d a je t r e b a l o b r a n i t i nove povl a st i c e. U p r k o s m n o g i m p o r a z i m a , s l o b o d a je p o b e i v a l a . M n o gi su u t i m b o r b a m a u m i r a l i u v e r e n i da je u m r e t i u b o r b i p r o t i v t l a e n j a bolje no iveti bez sl obo de . T ak v a s m r t je b i l a k r aj n j a p o t v r d a nj i hov e i n d i v i d u a l n o s t i . I zgl e d al o je da i s t or i j a do kaz uje da ovek m o e s o b o m da vlada, da s a m o s t a l n o o d l u u j e i da misli i os e a k a k o n a e za s h o d n o . I zgl e dal o je da p o t p u n o ispoljavanje o v e ko vi h m o g u n o s t i j e s t e cilj k o m e se d r u t v e n i razvoj b r z o pr ibliava. N a e l a e k o n o m s k o g l i be ra l i z ma , p o l i t i k e dem o k r a t i j e , religijske a u t o n o m i j e i i n d i v i d u a l i z m a u l i n o m i votu i z raaval a su tu e n j u za s l o b o d o m , a uz to je i z g ledalo i da pr i b l i u j u o v e a n s t v o n j e n o m o s t v a r e n j u . S p o n e su k i d a n e j e d n a za d r u g o m . ovek je o b o r i o vlast p r i r o d e i p o s t a o n j e n gospod ar ; o b o r i o je vlast cr kve i vlast a p s o l u t i s t i k e drave. inilo se da je ukidanje spoljanje vlasti ne s a m o n u n o ve i dovoljno za p o s t i z a n j e eljenog cilja: sl o b o de p o j e d i n c a . M n o g i su s m a t r a l i da je svetski r a t p o s l e d n j a b o r b a za s lob o du , a njegov z a v r e t a k k o n a n a p o b e d a s l obo de . Izgl e dal o je da su p o s t o j e e d e m o k r a t i j e ojaale, a s t a re m o n a r h i j e z a m e n j e ne su n o v i m d e m o k r a t i j a m a . N o ve posle n e k o l i k o g o d i n a pojavili su se novi s i s t e m i k o ji su p o r e k l i sve o n o to su l judi ver oval i d a je s t e e n o v e k o v n i m b o r b a m a . J e r s u t i n a t i h no vi h 9

s i s t e m a koji su u s p e n o z a g o s p o d a r i l i i d r u t v e n i m i l i n i m iv o t o m ov e ko vi m bila je p o t i n j a v a n j e svih ljudi, izuzev j e d n e aice, a u t o r i t e t a n a d k o j i m o n i nisu i ma l i n i ka kv u m o . I s p r v a su se m n o g i teili da je p o b e d a tog a u t o r i t a r n o g siste ma p r o u z r o k o v a n a l u d i l o m n e k o l i c i n e i da e ih to l ud i l o vrem e n o m dovesti do p r o p a s t i . D r u g i su se o b m a n j i v a l i v e r o v a n j e m da it a l i j anski n a r o d ili N e m c i ni su dovo l j n o du go v a s p i t a v a n i u d u h u d e m o k r a t i j e i da stoga ovek mo e s a m o z a d o v o l j n o da eka do k o n i ne d o s t i g n u p o l i t i k u zr el os t z a p a d n i h d e m o k r a t i j a . D r u g a o p t a o b m a n a , m o d a n a j o p as n i j a, b i l a je miljenje da su ljudi k a o to je H i t l e r stekli m o n a d o g r o m n i m d r a v n i m a p a r a t o m j e d i n o l u k a v s t v o m i p od v al ji v a nj e m, da o n i i njihovi sateliti vladaju p u k o m silom, a da je i tavo s t a n o v n i t v o s a m o bezvoljni p r e d m e t izdaje i t e r o r a . U g o d i n a m a koje su o t a d a p r o t e k l e ove z a b l u d e su p o s t a l e oi te. Bili smo p r i m o r a n i da p r i z n a m o da su mi l i o n i u N e m a koj ud e l i da se o d r e k n u sl o bod e isto t a k o ka o to su n e k a d nji hovi oevi eleli da se b o r e za nju; da su u m e s t o elje za slob o d o m traili n a i n k a k o da je izbegnu; da su d r ugi m i l i o n i bili r a v n o d u n i i ni su verovali u v r e d n o s t b o r b e i s m r t i Za odb r a n u sl obode . T a k o d e p r i z n a j e m o da k r i z a d e m o k r a t i j e nije p r o b l e m svojstven s a m o Ital iji ili N j e m a k o j n ego p r o b l e m koji stoji p r e d s v a k o m m o d e r n o m d r a vo m. Nije va no koje s i mbo l e o d a b i r u n ep r i j a t e l j i ljudske slobode: s l o b o d a se u gr o a va pod j e d n a k o ako se n a p a d a u i me a nt i f a i z m a k a o i u i me o tv or enog f a i z ma . 1 Ovu i s t i n u je" i z re ka o D o n D j u i t a k o s n a n o da je i z ra a va m nj e govi m r e c i m a : Ne u gr o a va n a u d e m o k r a t i j u to to p o s t o j e n e k e t o t a l i t a r n e drave. N j u u gr o a v a to to i u n a i m l i n i m s t a v o vi ma i u n a i m u s t a n o v a m a p o s t o j e uslovi koji su u t i m z e m l j a m a doveli do p o b e d e spolj anjeg a u t o r i t e t a , do discipli ne, j e d n o o b r a z n o s t i i z a vi sn ost i od Vod a. Bo j n o polje je, p r e m a t o m e , i ovde u n a m a s a m i m a i u n a i m u s t a n o v a ma.2 Ako h o e m o da se b o r i m o p r o t i v faizma, m o r a m o ga shvatiti. Priel jkivanj e njegove p r o p a s t i n e e n a m p o m o i . A recitov a nj e f o r m u l a p o k a z a e se p o d j e d n a k o n e p o d e s n o i n e k o r i s n o kao to je i i nd i j an sk i o b r e d p r iz i va n j a kie. S e m e k o n o m s k i h d d r u t v e n i h p r o b l e m a iz k oj i h je faizam p o t e k a o , p o s t o j i i l judski p r o b l e m koji t r e b a shvatiti. S v r h a ove knjige j e s t e ispitivanje o n i h d i n a m i k i h i n i l a ca u k a r a k t e r n o j s t r u k t u r i m o d e r n o g ov e ka koji su u f a i s ti ki m z e m l j a m a p r o 10

b u d i l i u njega elju da o d u s t a n e od slobode i k o j i h uvel iko i m a u m i l i o n i m a n a i h ljudi. K a d p o s m a t r a m o ljudski vid slobode, e nj u za p o t i n j e n o u i u d n j u za m o i , n a m e u n a m se sl e de a p i t a n j a : t a je slo b o d a ka o lj uds ki doivljaj? D a li je elja za s l o b o d o m svojstvena ljudskoj p r i r o d i ? D a li je o n a uvek i s t o v e t a n doivljaj bez o bz i r a na k u l t u r u u kojoj ovek ivi, ili se razlikuje p r e m a step e n u i n d i v i d u a l i z m a p o s t i g n u t o g u o d r e d e n o m d r u tv u ? D a li je s l o b od a s a m o o d s u s t v o spoljanjeg p r i t i s k a ili je isto t a k o i prisustvo neeg i ako je t a k o , ega? Koji d r u t v e n i i e k o n o m s k i i nioci u d r u t v u d o p r i n o s e s t r e m l j e n j u ka slobodi ? Moe li slo b o d a da p o s t a n e b r e m e isuvie t e ko za oveka, n e t o to on p o k u a v a da izbegne? O t k u d a je o n d a s l ob o d a m n o g i m a eljeni cilj, a m n o g i m a p r e t n j a ? N e pos t oj i li, m o d a , p o r e d u r o e n e elje za s l o b o d o m i ins t i n k t i v n o prieljkivanje p o t i n j e n o s t i ? Ako ne post oj i, kak o se mo e obj a s n i t i to to p o t i n j e n o s t v o u d a n a s pr ivlai tolike ljude? D a li se ovek uvek p o t i n j a v a j a v n o m a u t o r i t e t u ili se p o t i n j a v a i i n t e r n a l i z o v a n i m a u t o r i t e t i m a , ka o to su d u n o s t i sa vest, u n u t r a n j i m p r i n u d a m a ili a n o n i m n i m a u t o r i t e t i m a , kao to je j a v n o m n e n j e ? I m a li skr ivenog zadovoljs tva u p ot i nj e nosti , i kak va je njegova s u t in a? t a to u ljudi s t va ra n e z a s i t u p o h l e p u za m o i ? Je li to nji ho va i vo tn a ener gi j a ili je o s n o v n a slabost i n es po so bn o s t da ivot doivljavaju s p o n t a n o i s ljubavlju? Koji psiholoki uslovi d o p r i n o s e snazi t i h s tr em l j e nj a ? I na k o j i m se dru t v e n i m u s l o v i m a zasnivaju t ak vi ps i h ol o k i uslovi? Analiza ljudskog vida sl obode i a u t o r i t a r i z m a p r i m o r a v a nas da p r o u i m o j e d a n o p t i p r o b l e m p r o b l e m uloge koj u psih o l o k i i ni oci kao a kt i vn e snage igraju u d r u t v e n o m p r o c e s u ; a to nas, k o n a n o , d ovo di do p r o b l e m a u z a j a m n o g de l ov a n ja psih o l o k i h , e k o n o m s k i h i i d e o l o k i h i ni l a ca u d r u t v e n o m p r o c e su. Svaki p o k u a j da s h v a t i m o k a k o f aizam pr i vl a i velike nacije n a g o n i n as da p r i z n a m o u l ogu p s i h o l o k i h i nilaca. J e r ovde se b a v i m o p o l i t i k i m s i s t e m o m koji se u su t i ni ne o b r a a r a c i o n a l n i m s n a g a m a linog i n t e r e s a ve p o b u u j e i mobil ise m r a n e sile u oveku, za koje s mo verovali da ne p o s t o j e ili, bar , da, su o d a v n o iezle. U t o k u p o s l e d n j i h vekova b il a je r as p r o s t r a n j e n a p r e d s t a v a o oveku k a o o r a z u m n o m b i u ije p o s t u p ke o d r e u j u l i ni i nt e r e s i s p o s o b n o s t da del a u sk la du s njim. a k i pisci k a o to je bio H o b s , koji su u d n j u za m o i i nep r i11

j a tel js t v o p r i z n a l i za p o k r e t a k e snage u oveku, obj a n j a val i su p o s t o j a n j e t i h sna ga k a o l og i n u p o s l e d i c u l i n i h i n t e r e s a : poto su lj u di j e d n a k i , o n i i m a j u i s t u elju za s r e o m , a p o t o nem a d ovol j no b o g a t s t v a da d h sve u istoj m e r i zadovolji, o n i se n u n o b o r e j e d n i p r o t i v d r u g i h i pr i e l j ku j u m o ne bi li njome o b e z b e d i l i b u d u e ui vanj e u o n o m e to s a d a p o s e d u j u . Ali H o b s o v a slika je z a st a re l a . t o je s r e d n j a k l a s a u s p e n i j e lom i l a m o p o l i t i k i h ili v e r s k i h p o g l a var a, to su vie ljudi us p e vali da ov la da j u p r i r o d o m i to su vie m i l i o n i p o j e d i n a c a p os t a j a li e k o n o m s k i nezavi sni, to je vie r a s l a v e r a u r a c i o n a l a n svet i u o ve ka ka o s u t i n s ki r a c i o n a l n o bie. M r a n e i avol ske sile1 ovekove p r i r o d e p r o g n a n e su u s r ed n ji vek i u j o r a n i j a istor ijska r a z d o b l j a i o b ja n j a v a n e p o m a n j k a n j e m z n a n j a ili lukav i m s p l e t k a m a p o d l i h k r al j eva i sveteni ka. N a t a r a z d o b l j a gledalo se k a o to bi se m o g l o g le d at i n a v u l k a n koji ve d ug o nije o p a s a n . Covek se o s e a o b e z b e d a n i ver ov a o je da su d o s t i g n u a m o d e r n e d e m o k r a t i j e u n i t i l a sve o p a k e sile; svet je i zgledao s vetao i b e z b e d a n p o p u t d o b r o o s ve t l j e ni h u l i c a n e k o g m o d e r n o g g r a da . P r e t p o s t a v l j a l o se da su r a t o v i poslednjd o s t a c i p r o l i h v r e m e n a i da je p o t r e b a n s a m o j o j e d a n r a t da b i se r a t o v a n j e o k o n a l o . P r e t p o s t a v l j a l o se da su e k o n o m s k e krize s lu aj no s t , m a d a se t a s l u a j n o s t p o n a v l j a l a s i z ve s n o m p r av i l n o u . K a d a je fai z am d o a o na vlast, v e i n a ljudi je b i l a i t e o r i jski i p r a k t i n o n e s p r e m n a . N i s u bili u s t a n j u da p o v e r u j u da ove k moe? da p o k a e takve s k l o n o s t i ka zlu, t a k v u u d n j u za m o i , t a kv o n e p o t o v a n j e p r a v a sl a bi h i t a k v u elju za p o t i n j e n o u . S a m o je n e k o l i c i n a b il a svesna t u t n j a v e v u l k a n a k o j a p re t h o d i izbijanju lave. N i e je u z n e m i r i o s a m o z a d o v o l j n i o p t i m i z a m d e v e t n a e s t o g veka; to je, s a m o n a d r u g i n a i n , u i n i o i M a r k s . D r u g o u p o z o r e n j e dol o je, n e t o k as ni j e , od F r o j d a . D a k a k o , o n i v e i n a njegovih u e n i k a i ma l i su v e o m a n a i v n u p r e d s t a v u 0 t o m e to se zbiva u d r u t v u i u g l a v n o m je nj egova p r i m e n a psihol ogije n a d r u t v e n e p r o b l e m e b il a s a m o zavodljiva k o n s t r u k cija; pa ipak, z a n i m a j u i se p o j a v a m a e m o c i o n a l n i h i m e n t a l n i h p o r e m e a j a ovjeka, o n n a s je doveo do v r h a t og v e l i ka n a i n a t e r a o n a s da p o g l e d a m o u njegov u z a v r e l i k r a t e r . F r o j d je o t i a o dalje no iko d r u g i p r e n j e ga u p o s m a t r a n j u 1 analizi i r a c i o n a l n i h i n e s v e s n i h sila ko j e d e l i m i n o o d r e u j u l j u ds ko p o n a a n j e . N i o n ni njegovi s l e db en i ci u m o d e r n o j psihologij i n i s u s a m o o t k r i l i i r a c i o n a l n o i n e s v e s n o u ovekovoj 12

p r i r o d i , to je m o d e r n i r a c i o n a l i z a m z a n e m a r i o . F r o j d je t a k o d e p o k a z a o i da se te i r a c i o n a l n e poj ave v l a da j u po i z ve s n i m zakon i m a i da se st oga m o g u r a z u m o m s hvatiti . O n n a s je u i o da s h v a t i m o j e zi k sn o va i t e l e s n i h s i m p t o m a , ka o i i r a c i o n a l n o u l j u d s k o m p o n a a n j u . On je o t k r i o da su i ta i r a c i o n a l n o s t i ita v a k a r a k t e r n a s t r u k t u r a p o j e d i n a c a r ea kci j e n a u t i c a j e koje vri spoljanji svet, a p o s e b n o na u t i c a j e koji se j avljaju u r a n o m det i n j st vu. Ali F r o j d je bi o t ol i ko p r o e t d u h o m svoje k u l t u r e da nije m o g a o p re v a z i i izvesne g r a n i c e koje je o n a p ostavljala. Te gran i c e su p o s t a l e p r e p r e k a ak i za njegovo r a z u m e v a n j e o bo le l ih p o j e d i n a c a ; o n e su o m e t a l e njegovo r a z u m e v a n j e n o r m a l n i h osob a i i r a c i o n a l n i h p o j a v a koje del u j u u d r u t v e n o m i votu. P o t o ova knjiga n agl aa v a u l o g u p s i h o l o k i h i n i l a c a u itav o m d r u t v e n o m p r o c e s u i p o t o se ova a n a l i z a z a sni va na nek i m o s n o v n i m F r o j d o v i m o t k r i i m a p o s e b n o n a o n i m a koja se t i u d e l o v a n ja n e s v e s n i h s na g a u ove kovu k a r a k t e r u i njiho ve za vi s no s t i od s pol j a nj i h u t i c a j a m i s l i m da e za i t a o c a b i t i k o r i s n o da se od s a mo g p o e t k a u p o z n a sa n e k i m o p t i m na e l i m a na eg p r i s t u p a , k a o i sa gl a vn i m r a z l i k a m a i z m e d u tog p r i s t u p a i k l a s i n i h f roj d ovski h p o j m o v a . 3 F r o j d je usvoji o t r a d i c i o n a l n o v er ov a nj e u izvesnu o s n o v n u d i h o t o m i j u i z m e u ljudi i dr u t v a , k a o i t r a d i c i o n a l n u d o k t r i n u da je ovek po p r i r o d i r dav. Z a njega je o ve k u o s n ov i an t i d r u t v e n . D r u t v o ga m o r a p r i p i t o m i t i , m o r a d o p u s t i t i izvesno n e p o s r e d n o z a do vol j a va nj e b i o l o k i h te o t u d n e i s k o r e n l j i v i h n a g o n a ; ali d r u t v o m o r a u g l a v n o m da o p l e m e n j u j e i u m e n o obuzd ava o ve kov e o s n o v n e i m p u l s e . U s l e d t o g d r u t v e n o g potiskivanj a p r i r o d n i h i m p u l s a deava se n e t o u d n o : p o t i s n u t i n a g o n i p r e t v a r a j u se u s t r e m l j e n j a k oj a su u k u l t u r n o m p o g l e d u vredna, te stoga p o s t a j u l j u d s k a o s n o v a za k u l t u r u . Z a ovo n e o b i n o p r e o b r a a n j e p o t i s k i v a n j a u ci vilizovano p o n a a n j e F r o j d je izab r a o re sublimacija. Ako je k o l i i n a p o t i s k i v a n j a ve a od s p o s o b n o s t i su bl i ma c i j e , ljudi p o s t a j u n e u r o t i n i , p a se m o r a d o p u s t i t i s m a n j e n j e p ot i s k i v a n j a . M e u t i m , u o p t e uzev, z a d o v o ljavanje o v e ko vi h n a g o n a i k u l t u r a stoje u o b r n u t o m o d n o s u : to je vee p o t i s k i v a n j e , vea je i k u l t u r a (a vea je i o p a s n o s t od n e u r o t i n i h p o r e m e a j a ) . P o F r o j d o v o j te o ri ji o d n o s pojed i n c a p r e m a d r u t v u u s u t i n i je s t a t i a n : p o j e d i n a c ostaje s t v a r n o isti, a m e n j a se j e d i n o u k o l i k o d r u t v o vri vei pr it i sak n a njegove p r i r o d n e n a g o n e (te t e k o i z n u u j e ve u subli13

m a ci j u) ili u k o l i k o d o p u t a vee z ad ovo l j a va nj e (te t a k o r t vuj e kulturu). K a o i t a k o z v a n i o s n o v n i ovekovi i n s t i n k t i koje su r an i j i psih o l o z i p r i h v at i l i , F r o j d o v o s h v a t a n j e l ju ds ke p r i r o d e bilo je u su t i n i o d r a z n a j va ni j i h p o r i v a m o d e r n o g oveka. Z a F r o j d a je ovek iz njegova v r e m e n a p r e d s t a v l j a o o ve ka u o p t e , a na s t r a s t i i n e s p o k o j s t v o svojstvene ove ku u m o d e r n o m d r u t v u gl edao je k a o n a ve ne snage u k o r e n j e n e u o v e k o v o m biolok o m sklopu. M a d a b i s m o mogli d a n a v e d e m o m n o g e p r i m e r e za ovo (kao to su, r e c i m o , d r u t v e n a o s n o v a n e p r i j a t e l j s t v a koje d a n a s p r eovl a duj e u m o d e r n o g oveka, E d i p o v k o m p l e k s , t a k o z v a n i k o m p le k s k a s t r a c i j e u e n a ) , e l i mo s a m o da d a m o j o j e d a n p r i m e r koji je p o s e b n o v a an z a t o to se1 o d n o s i na i tav p o j a m o ove k u k a o d r u t v e n o m bi u. F r o j d u ve k p r o u a v a p o j e d i n c a u nj e go vi m o d n o s i m a p r e m a d r u g i m a . Ti o d n o s i su, o n a k o k ak o ih F r o j d vidi, slini e k o n o m s k i m o d n o s i m a p o j e d i n a c a u kapi t a l i s t i k o m d r u t v u . Svak r a d i za sebe, i n d i v i d u a l i s t i k i , n a sops t v e n u o d g o v o r n o s t , a ne p r v e n s t v e n o u s a r a d n j i sa d r u g i m a . Ali p o j e d i n a c nije R o b i n z o n K r u s o ; n j e m u su p o t r e b n i drugi, k a o k u p c i , ka o n a m e t e n i c i ili ka o p o sl od a vc i . O n m o r a da kupu je i da p r o d a j e , da daje i u z i m a . T r i t e , bilo da se n a n j e m u t r guje r o b o m ili r a d o m , o d r e d u j e te o d n o s e . T a k o p o j e d i n a c , pr vob i t n o s a m i s a m o d o v o l j a n , s t u p a u e k o n o m s k e o d n o s e sa d r u g im a k a o sa s r e d s t v o m za p o s t i z a n j e o d r e d e n o g cilja: p r o d a j e i k u p n j e . F r o j d o v p o j a m l j u d s k i h o d n o s a je u s u t i n i isti: p o j e d i n a c se r a a p o t p u n o ' s n a b d e v e n b io lo ki d a t i m n a g o n i m a , koje t r e b a zadovoljiti. D a bi ih zadovolji o, o n s t u p a u o d n o s e sa d r u g i m objektima. T a k o su d r u g i p o j e d i n c i u vek sr ed st vo za p o s t i z a n j e neijeg cilja, za z a dovo l j a v an j e s t r e m l j e n j a koj a s a m o s t a l n o n a s t a j u u p o j e d i n c a p r e no to on s t u p i u vezu s d r u g i m a . U F r o j d o v u smi slu, o b l a s t l j u d s k i h o d n o s a je sli na t r i t u o n a se sastoji iz r a z m e n e z a d ov ol j e nj a b i ol o ki d a t i h p o t r e b a , p r i e m u je o d n o s p r e m a d r u g o m p o j e d i n c u u ve k s r ed stvo za p o s t i z a n j e kakvog cilja, ali n i k a d cilj po sebi. S u p r o t n o F r o j d o v u gleditu, a na l i z a d a t a u ovoj knjizi z a sn ov a n a je n a p r e t p o s t a v c i da je k l j u n i p r o b l e m psi hol ogi j e pit a n j e p o s e b n e p o v e z a n o s t i p o j e d i n c a sa s ve t o m , a ne p i t a n j e zado vo l j a v an j a ili osuj e i vanj a ove ili o ne i n s t i n k t n e p o t r e b e per se; tavie, n a p r e t p o s t a v c i da o d n o s i z m e u o v e ka i d r u t v a nije s t a t i a n . Taj o d n o s nije o d n o s u k o m e bi se s j e d n e s t r a n e na l a z i o p o j e d i n a c , koga je p r i r o d a s n a b d e l a i z ve s n i m n a g o n i m a , 14

a s dr ug e d r u t v o ka o n e t o izvan njega to zadovol j ava ili o su j e u j e te u r o d e n e s kl on os ti . M a d a i m a i z v esni h p o t r e b a ka o to su glad, e, seks koje su l j u d i m a z a j e d ni k e , svi o n i n a g o n i koji d o p r i n o s e razlikama u l j u d s k i m k a r a k t e r i m a k a o to su ljubav i m r n j a , u d n j a za m o i i e n j a za pot i n j e n o u , ui vanj e u u l n o m z a dov ol j s tvu i s t r a h od njega j e s u p r o i z v o d i d r u t v e n o g p r o c e s a . Na j l ep e , k a o i naj ru n i j e , s k l o n o s t i ove kove ni su d e o u t v r e n e i b i o l o k i d a t e ljudske p r i r o d e , ve p r oi zl a z e iz d r u t v e n o g p r o c e s a , koji u o b l i av a oveka. D r u g i m r e c i m a , z a d a t a k d r u t v a nije s a m o po ti s ki v an j e m a d a je i to ve i u o b l i a v a n j e . Covekova p r i r o d a , njegove s t r a s t i i n e s p o k o j s t v a j e s u k u l t u r n i p r o i zv o d; u stvari, s a m ovek je n aj va ni j a t v o r e v i n a i d o s t i g n u e n e p r e s t a n o g ljudskog t r u d a , ije s v e d o a n s t v o n a z i v a m o i s t or i j om. Z a d a t a k s ocijalne psihol ogije u p r a v o se s astoji u s h v a t a n j u tog p r o c e s a ov e k ova s t v a r a n j a t o k o m istorije. Z a t o se odr e e n e p r o m e n e ove kova k a r a k t e r a zbivaju od j e d n e ist orij ske e p o h e do dr ug e ? Z a t o je d u h r e n e s a n s e d r uk i j i o d d u h a srednjeg veka? Z a t o je ovekova k a r a k t e r n a s t r u k t u r a u m o n o p o l i s t i k o m k a p i t a l i z m u d r u k i j a od o n e u d e v e t n a e s t o m veku? Soci jal na p s iho l ogi j a t r e b a da o b j a s n i z a t o se r a a j u n ove spos o b n o s t i i n ove st r a s t i , r a v e ili d o b r e. T a k o , na p r i m e r , vid i m o da su od r e n e s a n s e p a sve do n a i h d a n a ljudi v a t r e n o ud e li za slavom, d o k je to s t r e m l j e n j e , koje se d a n a s ini t a k o p r i r o d n i m , m a l o z a ok u p l j a lo ov e k a s r ed n j o v e k o v n o g d r u t v a . 4 U i s t o m r a z d o b l j u ljudi su razvili s mi s a o za p r i r o d n e l e po te , koji r a n ij e ni su p o s e d o v a l i . 5 U s e v e r n i m e v r o p s k i m z e m l j a m a , pak, od e sn a e st og veka n a o v a m o , lj u di su razvili n e o d o l j i v u elju z a r a d o m , k o j u p r e tog r a z d o b l j a S l o b o d an ove k nije i ma o . Ali nije s a m o istonija s tvor ila ov e ka i ovek je stvorio i st orij u. R e a v a nj e ove p r i v i d n e p r o t i v r e n o s t i s p a d a u oblast socijalne p s i ho l ogi j e . 6 N j e n z a d a t a k je ne s a m o da p o k a e k ak o se s tr as ti, elje, n e s p o k o j s t v o m e n j a j u i razvijaju k a o r e z u l t a t d r u t v e n o g p r o c e s a , ve i k a k o ovekove energije, n a taj n a i n u o b l i e n e , p o s t a j u proizvodne snage, koje uobliuju drustveni proces. T a k o , na p r i m e r , velika elja za sl a vom i u s p e h o m i n a g o n za r a d j e s u snage bez k o j i h m o d e r n i k a p i t a l i z a m ne bi m o g a o da se razvije, b ez t i h i m n o g i h d r u g i h l j u d s k i h snaga ove ku bi n e d o s t a j a o p o d s t r e k da p o s t u p a s h o d n o d r u t v e n i m i e k o n o m s k i m z a h t e v i m a m o d e r n o g k o m e r c i j a l n o g i i n d u s t r ij s k o g s i s t ema . 15

Iz ovoga to s mo r ekl i sledi da se gledite i z n e t o u ovoj knjizi r azlikuje od F r o j d o v a u t o l i k o to se j a s n o razilazi s nj e govi m t u m a e n j i m a istordje k a o p s i h o l o k i h s na ga koje s a m e po sebi n i s u d r u t v e n o uslovl jene. On o se isto t a k o j a s n o r az i lazi i s o n i m t e o r i j a m a ko j e z a n e m a r u j u u l o g u o v e ka k a o j e d n o g od d i n a m i n i h e l e m e n a t a u d r u t v e n o m p r o c e s u . Ova k r i t i k a u p r a v l j e n a je ne s a m o p r o t i v s o ci ol o k ih t e o r i j a ko j e o t v o r e n o ele da iz sociologije o d s t r a n e p s i h o l o k e p r o b l e m e [ k ao to su t e or i j e D i r k e r n a ( D u r k h e i m ) i njegove kole] ve i p r o t i v o n i h koje su manje- vie o b o j e n e b i h e v i o r i s t i k o m p s i h o l o g i j o m. Svim t i m t e o r i j a m a z a j e d n i k a je p r e t p o s t a v k a da s a m a ljudska p r i r o d a nije d i n a m i n a i da p s i h o l o k e p r o m e n e t r e b a shvati t i k a o razvijanj e n o v i h navika u s l e d p r i l a g o d a v a n j a n o v i m k u l t u r n i m o b r a s c i m a . M a d a te t e or i j e govor e o p s i h o l o k o m in i o c u , o n e ga u isti m a h svode n a s e n k u k u l t u r n i h o b r a z a c a . S a m o j e d n a d i n a m i n a psihol ogija, ije je t e m e l j e p o s t a v i o F r o j d , m o e da u i n i vise n eg o to je v e r b a l n o o d a v a n j e p r i z n a n j a ov e k u k a o i ni oc u . I a k o l j u d s k a p r i r o d a nije d a t a j e d n o m zasvagda, ne m o e m o s m a t r a t i da je o n a b e z g r a n i n o savitljiva i k a d r a da se p r i l a g o d i s v a ka k v im u s l o v i m a ne razvijaj ui sopstveni p s i h o l o k i d i n a m i z a m . L j u d s k a p r i r o d a , m a d a p r o i z v o d i st orij ske evolucije, i m a izvesne sebi svojstvene m e h a n i z m e i z a k o n e , a z a d a t a k psihol ogije je da ih ot kr i j e . D a bi se p o t p u n o s h va ti l o o n o to je d o s a d bi l o r e e n o , k a o i o n o to sledi, t r e b a da o b j a s n i m o p o j a m prilagodavanja. T i m e i s t o v r e m e n o d a j e m o p r i m e r za o n o to p o d r a z u m e v a m o p o d psiholokim m e h a n iz m im a i zakonima. K o r i s n o bi bilo n a i n i t i r az l ik u i z m e u statinog i dinaminog p r i l a g o d a v a n j a . P o d s t a t i n i m p r i l a g o d a v a n j e m p o d r a z u m e v a m o t a kvo p r i l a g o d a v a n j e o b r a s c i m a p r i k o j e m i tava k a r a k t e r n a s t r u k t u r a ostaje n e p r o m e n j e n a i koj e u s u t i n i z n a i j e d i n o d a je u s v o j e n a n e k a n o v a navi ka. P r i m e r z a ovakvo p r i l ago da v an j e je p r e l a e n j e sa k in e s k o g n a i n a n a z a p a d n u n a v i k u slu enj a v i l j u ko m i n o e m . Ki ne z koji d o e u A m e r i k u p r i l a g o d i e se t o m n o v o m o b r a s c u , ali ovo p r i l a g o d a v a n j e s a m o jpo sebi m a l o del uje n a njegovu li no st ; o n o ne b u d i n ove n a g o n e ni t i k a ra k tern e osobenosti. D i n a m i n o p r i l a g o d a v a n j e o d n o s i se n a p r i l a g o d a v a n j e do koga dolazi k a d a se, n a p r i m e r , j e d a n d e a k p o t i n i n a r e d b a m a svog str ogog i o p a s n o g oc a z a t o to se pl a i da d r u k i j e p o s t u p i . i p o s t a n e dobro d e t e . D o k se p r i l a g o d a v a p o t r e b a m a situ16

acije, n e t o se u n j e m u zbiva. On m o e da razvije d u b o k o n e p r i jateljstvo p r e m a s vom o c u , koje p o t i s k u j e z a t o to bi bilo suvie o p a s n o da ga izrazi ili, ak, da ga p o s t a n e svest an. M e d u t im, t o p o t i s n u t o n e pr i j a t e l j s t v o , m a d a ne o i g l e d n o , j e s t e din a m i n i inilac njegove k a r a k t e r n e s t r u k t u r e . O n o m o e da stvori novo n e s p o k o j s t v o i da t a k o d o v e d e do j o dublje p o t i n j e n o s t i ; o n o mo e da izazove n e o d r e d e n p r k o s , koji nije u p r a v l j e n ni p r ot i v k oga o d r e e n o ve p r e p r o t i v i vot a u o p t e . M a d a se i ovde, k a o i u p r v o m sluaju, p o j e d i n a c p r i l a g o d a v a i zvesni m s p o l j a n i m o k o l n o s t i m a , o va k v i m p r i l a g o d a v a n j e m s t v a r a se u n j e m u n e t o n o vo , b u d e se novi n a g o n i i nov o n e s p o k o j s t v o . Svaka n e u r o z a je p r i m e r za t o d i n a m i n o p r i l a g o d a v a n j e ; o n a je u s u t i n i p r i l a g o d a v a n j e o n i m sp ol j a n j i m u s l o v i m a ( p o s e b n o onima u r a n o m d et i nj s t v u ) koji su s a m i po sebi i r a c i o n a l n i i, u o p t e n o govorei, n e p o v o l j n i za r a s t i razvoj d e t e t a . S l i n o t o m e , o n e d r u t v e n o - p s i h o l o k e poj ave koje se m o g u u p o r e d i t i sa n eu r o t i n i m p o j a v a m a (kasnije e m o r a s p r av l j a t i o t o m e z a t o ih ne t r e b a n a z i v at i n e u r o t i n i m ) k a o to su s n a n i r u i l a k i ili s a di st i ki i m p u l s i u d r u t v e n i m g r u p a m a j e s u p r i m e r din a m i k o g p r i l a g o d a v a n j a d r u t v e n i m u s l o v i m a i r a c i o n a l n i m i tetn i m po lj uds ki r azvoj. P o r e d p i t a n j a o t o m e do kakvog p r i l a g o d a v a n j a dolazi, t r e b a o d g o v o r i t i i n a d r u g a p i t a n j a : t a n a g o n i ov e ka da se prilag od uj e g ot ovo svim u s l o v i m a i vo t a i koje su g r a n i c e njegove prilagodljivost i? O dgo vo r n a p rv o p i t a n j e je: izvesni delovi l juds ke p r i r o d e gipkiji su i pr ilagodljiviji od dr ug ih . U s t r e m l j e n j i m a i k a r a k t e r n i m o s o b e n o s t i m a po k o j i m a se l judi m e d u s o b n o r a z l i ku j u ispoljavaju se vel ika g i pk o s t i savitljivost; n p r . , u ljubavi, r ui l a t vu, s a d i z m u , t e nj i za p o t i n j e n o u , u d n j i za m o i , n e p r i s t r a s m o s t i , elji za s a m o u z d i z a n j e m , s t r a s t i za t e d n j o m , u i v a nj u u u l n o m zadovoljstvu, i s t r a h u od u l n o s t i . T a i m n o g a d r u g a s t r e m l j e n j a i s t r a h o v a n j a k oj i h i m a u ov ek u razvijaju se k a o r e a k c i j a na izvesne i vo tn e uslove. O n a ni su o s o b i t o gipka, j e r i m p o s t a n u deo k a r a k t e r a j e d n e oso b e , o n a ne iezavaju l a ko n i t i se p r e o b r a a v a j u u n e k i d r u g i n a g o n . Ali o n a su g ip ka u t o m smi sl u to p o j e d i n c i , n a r o i t o u s vo m de t in j s t vu , razvijaju j e d n u ili d r u g u p o t r e b u , ve p r e m a s r e d i n i u kojoj ive. N i j e d n a od t i h p o t r e b a nije o n a k o u t v r d e n a i k r u t a ka k v a bi b i l a d a je u r o d e n i deo l j uds ke p r i r o d e , koji se razvija i m o r a da se za dovol j a va u svim o k o l n o s t i m a . 17

S as vi m s u p r o t n e t i m p o t r e b a m a su o n e p o t r e b e koj e su neza me nl j i vi deo l jud s ke p r i r o d e i koje b e z u s l o v n o iziskuju z a dovoljenje; n a i m e on e p o t r e b e koje su u k o r e n j e n e u fiziolokoj s t r u k t u r i o ve ka n a p r i m e r glad, e , p o t r e b a za s n o m , itd. Svaka o d t i h p o t r e b a i m a i zvest an p r a g i z n a d koga je n e d o s t a t a k z a dov ol j e nj a n ep o dn o l j i v, a k a d a se taj p r a g p r e e , t e n j a da se p o t r e b a zadovolji p o s t a je s v e m o n o st r e m l j e nj e. Sve te fizioloki uslovl jene p o t r e b e m o g u se saeti u p o j m u p o t r e b e za s a m o o d r a n j e m . P o t r e b a za s a m o o d r a n j e m je on aj d e o ljud ske p r i r o d e koji iziskuje z ado vo l j e nj e u svim o k o l n o s t i m a , te stoga p r e d s t a v l j a glavni m o t i v l juds kog p o n a a n j a . I z r a z i m o ovo u j e d n o s t a v n o m o b r a s c u : ovek m o r a da j e d e, da pije, da spava, da se titi od n e p r i j a t e l j a itd. D a bi sve to inio, o n m o r a da r a d i i da pr o i z v od i . Rad, m e d u t i m , nije neto o p t e ni t i a p s t r a k t n o . R a d je u ve k k o n k r e t a n , to j e s t o d r e d e n r a d u o d r e e n o m e k o n o m s k o m s i s t e m u . N e k o m o e u feud a l n o m s i s t e m u da r a d i ka o r ob, u i n d i j a n s k o m p u e b l u ka o z e m l j o r a d n i k , u k a p i t a l i s t i k o m d r u t v u k a o n e z av i s an sopstvenik, k a o p r o d a v a u m o d e r n o j r o b n o j ku i , k a o r a d n i k n a besk r a j n o j t r a c i u velikoj fabrici. Z a te r a z n o v r s n e poslove po t r e b n e su sasvim razl i i te k a r a k t e r n e o s o b i n e koje d o p r i n o s e da p o v e z a n o s t sa d r u g i m a b u d e r a z n o v r s n a . K a d se ovek r o d i , za njega je ve s p r e m n a p o z o r n i c a . On m o r a da j e d e i da pije, te stoga m o r a da r adi , a to z n a i da m o r a da r a d i u o n i m u s l o v i m a i na onaj n a i n koji je za nj e ga o d r e d i l a v r s t a dr utva u kojoj je r o d e n . O b a t a i ni oca , svoju p o t r e b u za ivot o m i d r u t v e n i sis t em, o n k a o p o j e d i n a c ne m o e u n a e l u da m e n j a , a to su i ni oci koji o d r e d u j u razvoj o n i h d r u g i h o s o b i n a koje se m o g u l ak e uobl i i t i . O t u d o bl i k i vot a p o j e d i n c a , p o t o ga o d r e u j u s pe ci f i no s t i e k o n o m s k o g s is te ma , p o s t a j e pr vi i nilac p r i o d r e i v a n j u i tave njegove k a r a k t e r n e s t r u k t u r e , j e r ga b e z u s l o v n a p o t r e b a za sam o o d r a n j e m pr isiljava da p r i h v a t i usl ove u k o j i m a m o r a da ivi. T o ne z n a i da o n ne m o e da p o k u a da, z a j e d n o s d r u gima, izvri izvesne e k o n o m s k e i p o l i t i k e p r o m e n e ; ali njegovu l i no s t p r v e n s t v e n o u o b l i u j e o d r e d e n o bl i k i vot e, p o t o se on u d e t i n j s t v u s n j i m ve suo i o p o s r e d s t v o m p o r o d i c e , k o j a p r e d stavlja sve o dlike t i p i n e za o d r e e n o d r u t v o ili k l a s u . 7 F izi ol o ke p o t r e b e n i s u j e d i n i n u a n de o ovekove p r i r o d e . P o s t o j i i j e d a n d r ugi de o k o m e se t a k o d e ne mo e o d ol e t i , de o koji ne p o t i e o d t e l e s n i h p r o c e s a ve od s u t i n e l j u ds ko g ob18

l i ka i o b i a j a ivljenja: ove kove p o t r e b e za p o v e z a n o u sa s v e t o m izvan sebe, p o t r e b e za i z b e g av a n j e m s a m o e . Oseanj e p o t p u n e u s a m l j e n o s t i i i z dv o j e n os ti d ovo di do m e n t a l n e dezinte g racij e, ka o to fiziko g l a do va n j e d o v o di do s m r t i . T a pov e z a n o s t sa d r u g i m a nije isto t o i fiziki d o di r . P o j e d i n a c m o e b i t i g o d i n a m a fiziki u s a m l j e n a da i p a k b u d e v e z an za ideje, v r e d n o s t i ili b a r za d r u t v e n e o b r a s c e koji m u da j u os e a nj e o p t e n j a i p r i p ad a n j a . S d r ug e s t r a n e , o n m o e da ivi m e u l j u d i m a a da ga i p a k sa v l ada o s e a n j e k r aj n j e i z d voj enos t i , iji je is h o d, ak o o n o p r e d e izvesnu g r a n i c u , st a nj e l u d i l a koje p r e d stavljaju sh i z o f r en i k i p o r e m e a j i . Taj n e d o s t a t a k v e z an o s t i za v r e d n o s t i , s i mb ol e , o b r a s c e m o e m o n a z v at i m o r a l n o m usa ml j e n o u i r ei da je m o r a l n a u s a m l j e n o s t n e p o d n o l j i v a k a o i fizika, ili da fizika u s a m l j e n o s t p o s t a j e n e p o d n o l j i v a s a m o ako o b u h v a t a i m o r a l n u u s a m l j e n o s t . D u h o v n a p o v e z a n o s t sa sve t o m m o e da i m a m n o g e vidove; m o n a h koji u eliji veruje u b o g a i p o l i t i k i z a t v o r e n i k koji u sa mi c i s a os e a sa svojim sab o r c i m a n i su m o r a l n o u s a m l j e n i , a nije ni engl eski d e n t l e m e n koji nosi s m o k i n g u naj egz ot i ni j oj s r edi ni , ni m a l o g r a d a n i n koji, m a d a d u b o k o i z dv oj en od svojih blinjih, s a os e a sa s vo j o m nac i j o m ili sa n j e n i m s i m b o l i m a . T a k v a p o v e z a n o s t sa s v e t o m m o e da b u d e p l e m e n i t a ili n i t a v n a , ali a k i p o v e z a n o s t sa n a j n i i m v r s t a m a o b r a z a c a m n o g o je b ol j a od u s a m l j e n o s t i . Religija i n a c i o n a l i z a m , k a o i svaki obiaj i svako ver ovanj e, ma k a k o b e s m i s l e n i i u n i a v a j u i bili, j e su , s a m o a k o p ov e z u j u p o j e d i n c a sa d r u g i m a , u t o i t e od o n o g a ega se ovek najvie plai: od iz dv oj en os t i . N e o d o l j i v u p o t r e b u za i z b e ga v a nj e m m o r a i n e i z d v oj en o s t i najs n a ni j e je o pi s a o B a lz a k na o v o m ' m e s t u iz Painji jednog pronalazaa: Ali znaj ovo, urezi to u svoj jo tako mek mozak: ovek se uasava samoe. A, od svake samoe, m o r a l n a us a ml j e nos t uliva najvie straha. Prvi pusti njaci iveli su s Bogom, iveli su u najgue naselj enom svetu, d u h o v n o m s v e t u . . . Prva misao kod oveka, maka r on bio i gubavac ili robija, pr opal i ca ili bolesnik, j este da po tr a i dr uga sebi. D a bi zadovoljio to oseanje, koje je sutina ivota, on upot r ebl java sve svoje sposobnosti, svu svoju mo, sav a r svojeg ivota. D a nije te svemone elje, za r bi s o to na mogao da nade d r u g o v e ? . . . O t om e bi se mogla ispevati itava p es ma koja bi bila p r edi gr a Izgubljenom raju, j e r on nije nita drugo nego pr avdanje p ob u ne . ' 19

Svaki p o k u a j da se o d g ov o r i n a p i t a n j e z a t o je s t r a h od i z dv oj en o s t i t a k o s n a a n u ov e ku od ve o bi n a s d a l e k o od glavno g p u t a koga se u ovoj knjizi d r i m o . M e d u t i m , da i ta l ac ne b i s t e k a o u t i s a k d a p o t r e b a s a o s e a n j a sa d r u g i m a i m a n e k o t a j a n s t v e n o svojstvo, voleo b i h d a u k a z e m n a p r a v a c gde, mislim, lei odgovor . J e d a n od z n a a j n i h e l e m e n a t a je i i n j e n i c a d a l j ud i ne m o g u da ive bez bilo kakve s a r a d n j e s d r u g i m a . U svim m o g u i m kult u r a m a ovek t r e b a , ak o eli da o p s t a n e , da s a r a d u j e s d r u g ima , bilo z a t o da bi se o d b r a n i o o d n e p r i j a t e l j a ili p r i r o d n i h o p a s n o s t i , ili z a t o da bi bio u s t a n j u da r a d i i p r o i z v o d i . Ca k je i R o b i n z o n a K r u s o a p r a t i o njegov ov ek P e t k o ; b e z nj e ga bi on , v e r o v a t n o , ne s a m o p o l u d e o ve, zbilja, u m r o . U d e t i n j s t v u svako doivljuje t u p o t r e b u z a t u o m p o m o i v e o m a sur ovo. Zb og s t v a r n e n e s p o s o b n o s t i da se* s a m o s t a r a o svoji m ivotn i m p o t r e b a m a , d e t e t u je o p t e n j e sa d r u g i m a p i t a n j e i vota i s m r t i . M o g u n o s t d a b u d e o s t a v l j e no s a m o je, p r e m a t o m e , n aj oz bi l jn i j a p r e t a j a i t a v o m d e t e t o v o m o p s t a n k u . M e u t i m , j o j e d a n e l e m e n t p o s t o j i zbog k o g a je p o t r e b a za p r i p a d a n j e m t a k o neo dol ji v a : sa mo sv e s t , s p o s o b n o s t miljenja, p o m o u koje ovek biva s v e s t a n da je p o j e d i n a n o bie, da se r az l i kuj e od p r i r o d e i d r u g i h ljudi. M a d a se s t u p a n j ove svesti m e n j a , k a o to e b i t i i s t a k n u t o u i d u e m poglavlju, njeno p o s t o j a n j e s uo a va ov ek a s p r o b l e m o m koji je s u t a s t v e n o l juds ki: sveu da je o d v o j e n od p r i r o d e i d r u g i h ljudi , sveu ma i v e o m a n e j a s n o m o s m r t i , o b ol e st i , o s t a r e n j u ; ove k n u n o os e a da je b e z n a a j a n i s i u a n u p o r e d e n j u sa svemir o m i sa svima d r u g i m a koji n i su on. K a d ne bi i m a o ne g d e svoje m e s t o , k a d njegov ivot ne bi i m a o n e k i s m i s a o i p u t , o n bi se o se a o k a o t r u n i c a p r a i n e i b i o bi s v l a d an s voj om p o j e d i n a n o m b e z n a a j n o u . O n ne b i b i o k a d a r da se vee ni za k a k a v s i s t em koji bi d a o s m i s a o i p r a v a c n j e g o v o m i votu, o b u z e l a bi ga s u m n j a , a t a s u m n j a bi, k o n a n o , p a r a l i z o v a l a nj e govu s p o s o b n o s t d e l a n ja to j e s t ivljenja. M o d a bi, p r e no to n a s t a v i m o , bilo k o r i s n o d a s a m e m o o no to s m o ist akli u vezi sa n a i m o p t i m p r i s t u p o m p r o b l e m i m a s ocijalne psihologije. L j u ds ka p r i r o d a nije ni b i o l o k i u t v r d e n i u r o d e n u k u p a n z b i r n a g o n a , n i t i je b e i v o t n a s e n k a k u l t u r n i h o b r a z a c a k o j i m a se l a ko p ri l a g o d a v a ; o n a je p r o i z v o d ljudske evolucije, ali o n a i m a t a k o d e izvesne sebi svo j s t v en e m e h a n i z m e i z a k o n e . I zvesni i ni oci l j uds ke p r i r o d e u t v r d e n i su i n e p r o 20

menljivi: p o t r e b a za do vo l j a va n j a fizioloki usl ov l jen i h n a g o n a i p o t r e b a izbega v an j a i z dv o j e n o s t i i m o r a i n e u s a m l j e n o s t i . Videli s m o d a p o j e d i n a c m o r a d a p r i h v a t i oblik i vota koji p o t i e od s i s t e m a p r o i z v o d n j e i r a s p o d e l e spe ci f i nog za svako d a t o d r u tvo. U p r o c e s u d i n a m i n o g p r i l a g o d a v a n j a k u l t u r i razvija se vise m o n i h n a g o n a koji m o t i v i u r a d n j e i o s e a n j a p o j e d i n c a . P o j e d i n a c m o e a ne m o r a da b u d e s ve st a n t i h n a g o n a , o n i su u s v a k o m s lu aj u s n a n i i z a h t e v a j u za d ov ol j e nj e i m se razviju. O ni p o s t a j u m o n e snage koje del u j u n a f o r m i r a n j e d ru t ve nog p r o c e s a . K a k o e k o n o m s k i , p s i h o l o k i i i d e o l o k i i n i oc i m e d u s o b n o d el u j u i k a k a v se dalji o p t i z a k l j u a k u vezi s t i m m e d u s o b n i m d e l o v a n j e m mo e izvesti, r a s p r a v l j a e m o k asnije, u t o k u ana li z e r e f o r m a c i j e i f ai z ma . 9 T a r a s p r a v a e uvek b i t i u s r e d s r e d e n a n a g l a v nu t e m u ove knjige: da ovek, st i u i sve vise s l o b o d u u s mi sl u iz di za nj a iz p r v o b i t n o g j e d i n s t v a sa o v e k o m i p r i r o d o m , i p o s t a j u i sve vise pojedinac, n e m a d r u g o g izb o r a do sj e di nj e n j a sa s v e t o m u s p o n t a n o s t i ljubavi i pr oi zv odnog r a d a , ili, pak, t r a e n j a n e k a kv e b e z b e d n o s t i u v e z a m a sa s v e t o m koje r a z a r a j u l j u d s k u s l o b o d u i i n t e g r i t e t p o j e d i n a n e linosti.1 0

B E L E SK E UZ GLAVU PRVU

1. T e r m i n faizam ili a u t o r i t a r i z a m up ot r eb lj a v am kao o zna k u za di kt a t or sk i sistem nem a ko g ili italijanskog tipa. Kad i m a m u vidu pose b no n em a k i sistem, nazivau ga nac i z mo m. 2. D o n Djui ( John Dewey), Sloboda i kultura (Freedom and Cul ture), Allen an d Umvin, L ondon, 1940. 3. Psihoanalit iki pr i st up , koji se, m a d a je zasnovan na b i t n i m dosti gnui ma Frojdove teorije, ipak razlikuje od F r oj da u m no g im vanim pogl e d i ma moe se nai u Novim putevima u psihoanalizi (New Ways in Psychoanalysis) od K a r e n Hornijeve ( Ka re n H o r n e y) , Kegan Paul, Lond on, 1939, i u Shvatanjima moderne psihijatrije (Conceptions of Modem Psychiatry) Har ij a Steka Salivena ( H a r r y Stack Sullivan) The First William Alanson White Memorial Lectures, Psychiatry, 1940), Vol. 3, N o . 1. Ma da se ova dva a u t o r a u m n o g i m pogl e d i ma razlikuju, stanovite koje se ovde izlae slae se u m n o g o m e sa gleditem i j edno g i drugog. 4. J a co b B u r c k h a r d t , The Civilization of the Renaissance in Italy, Allen an d Umvin, Lon d on , 1921 (isp. Ja cob B u r c k h a r d t , Kultura renesanse u Italiji, preveo Mil an Prelog, Ma ti c a Hrvatska, Zagreb, 21

1953, str. 84, i dalje; italac e i u bu d u e biti up ui van na nae izdanje Bu r kh a r t o va dela prim. prev.). 5. Nav. delo, str. 165 i dalje. 6. Sr. priloge sociologa D. Do l ar da (J. Dollard), K. M a n h a j m a (K. Ma nn he i m) i H. D. Lasvela (H. D. Lasswell), i a n t rop ol oga R. Benediktove (R. Benedict), D. Halovela (J. Halowell), R. Li nt o na (R. Linton), M. Midove (M. Mead), E. Sapira (E. Sapir), i A. Kardinerovu (A Kar diner) p r i m e n u psihoanal itikih pojmova na antropologiju. 7. H te o bih da u p o z o r i m na z a b u n u do koje esto dolazi u vezi s ovim p rob l emom. E k o n o m s k a s t r u k t u r a j edno g drutva dejstvuje pri odreivanju oblika ivota pojedinca kao uslov za razvitak linosti . Ti ekonomski uslovi sasvim se r az l i kuj u od subjektivnih ekonomskih motiva, kao to je elja za ma te r ij a lni m bogatstvom, na koju su mnogi pisci, od renesanse pa sve do izvesnih marksistikih a u t o r a koji nisu uspeli da shvate Marksove osnovne pojmove, gledali kao na glavni motiv ljudskog ponaanja. U stvari, neodoljiva elja za mat er i j a l ni m bogat st vom je p o t r e b a svojstvena j e d in o neki m k ul t u r a ma , a drukiji e kon oms k i uslovi mogu da stvore osobine linosti koje se gnuaju materijalnog bogatstva ili su p r e m a nj e mu ravnodune. O ovom p r o b l e m u podr obno sam raspravljao u Uber Me t ho de u n d Aufgabe einer analvtischen Sozialpsychologie, Zeitschrift fiir Sozialforschung, Hirschfeld, Lajpcig, 1932, Vol. I, str. 28 i dalje; v. 8. svezak ovog izdanja, str. 736. 8. Patnje jednog pronalazaa je t r e i de o Izgubljenih iluzija. M e s t o je navedeno p r e m a prevodu Jelisavete Markovi, Izgubljene iluzije, Prosveta, Beograd, 1961, str. 724725. P r i m. prev. 9. U d o da t k u u podrobnije raspravljati o op t i m vidovima uzajamnog odnosa psiholokih i dr ut veno- e konomski h snaga. 10. Prouavanje razliitih vidova slobode pr i k a z an o je, posle zavrenja ovog r uk o p i sa , u knjizi Znaenje slobode (Freedom, Its Meaning) koju je zamislila i pr iredila R. N. Anen (R. N. Anschen), Harcourt, Brace a n d Co., Njujork, 1940. Ovde b i h nar o i t o h t e o da u p u t i m i taoca na radove A. Bergsona, D. Djuija, R. M. Mekajvera (R. M. Mclver), K. Riclera (K. Riezler), P. Tiliha (P. Tillich). Sr. i K. t o j e r m a n (Carl S t eu e rm a n n ) Der Mensch auf der Flucht, S. Fischer, Berlin, 1932.

II

Proces mdividuacije i dvosmislenost slobode

P r e no to d o e m o do glavnog p r e d m e t a p i t a n j a z n a a j a slo b o d e za m o d e r n o g o ve ka d razloga i n a i n a n a koji o n p o k u a v a da je izbegne m o r a m o p r e t r e s t i j e d a n p o j a m koji, m o d a , izgl e da da je d al e k o od st v ar n os ti . O n je, m e u t i m , n u n a pr em i s a za r a z u m e v a n j e analize sl ob ode u m o d e r n o m d r u t v u . I m a m n a u m u s h va t a n j e da s l ob oda obel e ava l juds ko p o s t o j a n j e kao t a k v o i da se n j e n o z n a e n j e m e n j a p r e m a s t u p n j u ovekove s vesnosti i s h v a t a n j a da je n ez avi sn o i z a s e b n o bie. D r u t v e n a ist ori j a ov e ka p o e l a je nj e go vi m i z d i z a nj e m iz s t a n j a j e d i n s t v a s p r i r o d o m do s vesnosti o sebi k a o e n t i t e t u koji se odvojio od o k o l n e p r i r o d e i ljudi. I p a k , t a svest je ost a l a vrlo n e j a s n a t o k o m d u g ih i st or i j sk ih r azdoblja. P o j e d i n a c je i dalje bio t e s n o v e z an za p r i r o d n i i d r u t v e n i svet iz koga se izdigao; m a d a d e h m i n o s v e st a n d a je p o s e b n o b i e, o n je ose a o i da je deo sveta koji ga o kr u uj e . Sve vee o s l o b a d a n j e p o j e d i n c a o d p r v o b i t n i h spo n a, p r o c e s koji b i s m o mo gl i n a z vat i i n d i v i d u a c ij o m , dos t i gao je, ini n a m se, v r h u n a c u m o d e r n o j istoriji u r a z d o b l j u i z m e d u r e f o rm a ci j e i n a i h d a n a . U i votnoj ist orij i p o j e d i n c a n a i l a z i m o na isti p r o c e s . D e t e je r o d e n o o n d a k a d vise nije s je di nj e n o sa m a j k o m i k a d pos t a n e bi oloki e n t i t e t o d v o je n od nje. I p a k , m a d a je ovo bi ol o ko odvaj anje p o e t a k p o j e d i n a n o g ljudskog p o s t o j a n j a , d e t e z n a t n o v r e m e ostaje f u n k c i o n a l n o s j e di nj e n o sa m a j k o m . P o j e d i n c u n e d o s t a j e s l o b o d a do on og s t u p n j a do k og a on, slikovito govorei, jo nije p o t p u n o p r e k i n u o p u p a n u v r p c u k o j a ga vezuje za spoljanji svet; ali te veze mu p r u a j u bezb e d n o s t i o se a n j e da p r i p a d a n e e m u i da je n eg d e u k o r enj e n. Te spon e , koje p o st o j e p r e no to se p r o c e s indivi duacije zavri p o t p u n i m o s l o b o d e n j e m p o j e d i n c a , eleo b i h da n a z o v e m p r i m a r n i m ve z am a . One su o r g a n s k e u t o m smi sl u to p r ed s t a vljaju deo n o r m a l n o g ljudskog razvoja; te veze p o d r a z u m e v a j u n e d o s t a t a k i n d i v i d u a l n o s t i , ali o n e p r u a j u p o j e d i n c u bezbed23

n o s t i o m o g u u j u m u da se s n a d e . Te s p o n e p o v e z u j u d a t e s m a j k o m , l a n a p r i m i t i v n e z a j e d n ic e s p l e m e n o m i p r i r o d o m , a s r e d n j o v e k o v n o g ov e ka sa c r k v o m i d r u t v e n i m s t a le o m , i m p o j e d i n a c d o s p e do s t u p n j a p o t p u n e i n d iv i d u a c i je i o s l o b o d i se t i h p r i m a r n i h veza, o n se s u o a v a s n o v i m z a d a t k o m : sa snala e n j i m a u svetu i d r u k i j i m o s t v a r i v a n j e m b e z b e d n o s t i od ostvar i vanj a u t o k u njegova p r e d i n d i v i d u a l i s t i k o g p o s t o j a n j a . T a d a slo b o d a i m a d r u g o z n a e n j e od o n o g koje je i m a l a p r e n ego to je d o s t i g n u t taj s t u p a n j evolucije. M o r a m o se o vd e z a u s t a v i t i i te p o j m o v e r a z j a s n i t i k o n k r e t n i m r a s p r a v l j a n j e m o n j i m a u vezi sa p o j e d i n a n i m i d r u t v e n i m r a z vo j em. Taj r e l a t i v n o nagli p r e l a z sa f et u s n o g n a l j u d s k o p o s t o j a n j e i o d s e c a n j e p u p a n e v r p ce o b el e ava j u d e t e t o v u n e z a v i s n o s t od m a j i n a tela. Ali t a n e z a v i s n o s t je s t v a r n a s a m o u g r u b o m smislu o d v a j an j a dvaju tela. U f u n k c i o n a l n o m s mi s l u d e t e o st a j e de o ma j k e . M a j k a ga h r a n i , n o s i i s t a r a se o s v e m u t o m u je p o t r e b n o za ivot. M a j k u i d r ug e p r e d m e t e d e t e p o l a k o p o i n j e da p o s m a t r a ka o bi a koj a su od njega o d v o j e n a. J e d a n i nilac u t o m p r o c e s u j e s t e n e u r o l o k i i o p t i fiziki razvoj deteta, njegova s p o s o b n o s t da fiziki i m e n t a l n o u h v a t i p r e d m e t e i da o v l a d a n j i m a . O n o v l a s t i t o m d e l a t n o u doivljava svet va n sebe. P r o c e s i nd i vi d u ac i j e p o d s t i e se p r o c e s o m o b r a z o v a n j a . Ovaj p r o c e s p ovl a i za s o b o m m n o g a o s u j e e n j a i z a b r a n e ; o n i pr eo b r a a v a j u u l og u m a j k e u u l o g u o s o b e s d r u k i j i m ciljevima, koji se s uko bl j ava j u s d e t e t o v i m e l j a ma , e s t o u u l og u n ep r i j a teljski r a s p o l o e n e i o p a s n e o s o b e . 1 Taj a n t a g o n i z a m , koji je d e o p r o c e s a o b r a z o v a n j a a n i k a k o itav p r o c e s , j e s t e v a a n in i l a c u p o o t r a v a n j u raz l i ke i z m e u ja i ti. T e k n e k o l i k o m e s e c i posl e r o d e n j a de t e r a s p o z n a j e d r u g u o s o b u k a o t a k v u i k a d r o je da o dg o v o r i o s m e h o m , a p o t r e b n o je da p r o d u g o d i n e da bi p o e l o da p r a v i r a z l ik u i z m e d u sebe i sveta. 2 Sve d o t l e o n o p o k a z u j e p o s e b n u e g o c e n t r i n o s t , t i p i n u za decu, e g o c e n t r i n o s t k o ja ne iskl juuj e n e n o s t p r e m a d r u g i m a i zan i m a n j e za njih, p o t o o n o d r ug e j o o d r e d e n o ne doivljuje k a o s t v a r n o o d v o j e n e od s a m o g a sebe. Iz istog r az loga i d e t e t o v o o sl a n ja nj e n a a u t o r i t e t u t o k u t i h p r v i h g o d i n a i m a d r u k i j e z n a e n j e od kasnijeg o s l a n j a n j a n a a u t o r i t e t . R odi te l ji , ili m a ko bi o taj a u t o r i t e t , j o se ne s m a t r a j u b i t n o o d v o j e n i m b i i m a ; o n i su d e o d e t e t o v a sveta, a taj svet je j o u ve k de o d e t e t a ; stoga je p o t i n j e n o s t n j i m a d r u k i j a od p o t i n j e n o s t i k oj a se j avlja i m se dva p o j e d i n c a s t v a r n o r az dvo j e . 24

R. H j u z (R. H u g h e s ) u Oluji na Jamajci (A High maica) i z v a n r e d n o o pi s u j e k a k o se u des et o g od i n j o g svest o vlastit oj i n d i v i d u a l n o s t i :

Wind in Ja deteta budi

I t a d a se Emiliji desi neto v eoma vano. Ona n a j e d n o m shvati ko je. Teko se moe objasniti zato joj se to nije desilo pet godi n a ranije ih pet godina kasnije; a uopt e se ne moe objasniti zato je do toga dolo ba tog popodneva. Igrala se domaice u k ut ku na s a m o m p r a m c u , iza vitla sa sidr om (o koje je obesila greb e n za vunu kao zvekir); i, zasitivi se igre, etala se prilino besciljno po k r m i n e o d r e d e n o razmiljajui o p e l a m a i vilinskoj kraljici, kad joj n a j e d n o m sinu da je o n a zaista ona. Zast ade kao u k o p a n a i poe na sebi da razgleda sve to je bila k a d r a da o buhv at i pogledom. Mogla je da vidi s a mo svoju haljinu u perspektivi i svoje ruke, ka d ih je podigla da ih ispita; no to joj je bilo dovoljno da otprilike zamisli siuno telo koje je o d j e d no m shvatila kao svoje. Ona poe da se smeje donekle podsmeljivo. Pa, pomisli, za misli da si j e d i no ti od svih ljudi ovako iz nena da uhvaena! Sad iz toga zadugo ne moe izii: pr e no to se izvue iz te lude ege, mo r a e da o dr ast e i da ostari! Re ena da izbegne sve to bi moglo da p o r e m e t i ovaj veoma vaan sticaj prilika, ona poe da se penje uz vrzu ka svom omiljenom sedalu na v r hu jarbola. M e d u t i m , kad god bi po k r en u la r uk u ili nogu u t o ku te j edn os t a vne radnje, otkrie da je one tako s p r e m n o sluaju ispunjavalo bi je novim zapr epaenj em. Pamenje jj je> n a r av no , kazivalo da su one to uvek i inile: ali ranije ni ka da nije shvatila koliko to iznenauje, i m se smestila na se dalu, o n a v eoma briljivo poe da ispituje kou na svojim akama: j e r je bila njena. Ona p r o t u r i j e d n o r am e kroz otvor na haljinici; i pot o zaviri u n u t r a ne bi li se uverila da se njeno telo stvarno nastavlja p o d ode om, o n a r a m e n o m d o d i r n u svoj obraz. D od i r lica i tople gole upljine r a m e n a u god no je uzbudi, kao da je taj dodir bio milovanje nekog nenog prijatelja. N o da li je to oseanje dopr l o do nje p r ek o njenog obr aza ili p r eko r a me na , ta je od njih milovalo, a ta je bilo milovano to ona nikako nije mogla da dokui. Cim je bila p o t p u n o u b e e n a u zapanj ujuu injenicu da je sada Emilija Ba s- Tor nt on (nije znala zato je u m e t n u l a to sada, j e r svakako nije sebi uvrtela u glavu glupost da je ranije bila neko drugi), o n a ozbiljno stade da premilja ta ta injenica u stvari znai. S to vise r a s t e d e t e i to se vise p r e k i d a j u p r i m a m e veze, t i m vise o n o t r a g a za s l o b o d o m i n e z av i s no u. N o s u d b i n u 25

n o s t i o m o g u u j u m u da se s n a d e . Te s p o n e p o v e z u j u d e t e s m a jk o m , lana p rim it iv n e zajednice s p l e m e n o m i p r i r o d o m , a s r e d n j o v e k o v n o g ov e ka sa c r k v o m i d r u t v e n i m s t a le o m . C i m p o j e d i n a c d o s p e do s t u p n j a p o t p u n e i n d i v i d u a c ij e i o s l o b o d i se t i h p r i m a r n i h veza, o n se s u o a v a s n o v i m z a d a t k o m : sa snala e n j i m a u svetu i d r u k i j i m o s t v a r i v a n j e m b e z b e d n o s t i od ostvari vanj a u t o k u njegova p r e d i n d i v i d u a l i s t i k o g p o s t o j a n j a . T a d a slo b o d a i m a d r u g o z n a e n j e o d o n o g koje je i m a l a p r e nego to je d o s t i g n u t taj s t u p a n j evolucije. M o r a m o se ovde z a u s t a v i t i i te p o j m o v e r a z j a s n i t i k o n k r e t n i m r a s p r a v l j a n j e m o n j i m a u vezi sa p o j e d i n a n i m i d r u t v e n i m r a z vo je m. Taj r e l a t i v n o nagli p r e l a z sa f e t u s n o g n a l j u d s k o p o s t o j a n j e i o d s e c a n j e p u p a n e vr pce o be l e av a ju d e t e t o v u n e z av i s n o s t od m a j i n a tela. Ali t a n e z a v i s n o s t je s t v a r n a s a m o u g r u b o m smislu o d va j a n j a dvaj u tela. U f u n k c i o n a l n o m smi s l u d e t e ostaje de o m a j k e . M a j k a ga h r a n i , no s i i s t a r a se o s v e m u to m u je p o t r e b n o za ivot. M a j k u i d r ug e p r e d m e t e d e t e p o l a k o p o i n j e da p o s m a t r a k a o b i a koj a su od njega o d v o j e n a. J e d a n i ni l a c u t o m p r o c e s u j e s t e n e u r o l o k i i o p t i fiziki razvoj deteta, njegova s p o s o b n o s t da fiziki i m e n t a l n o u h v a t i p r e d m e t e i da o v l a d a n ji m a . O n o v l a s t i t o m d e l a t n o u doivljava svet v a n sebe. P r o c e s i ndi v i du a c ij e p o d s t i e se p r o c e s o m o b r a z o v a n j a . Ovaj p r o c e s povl a i za s o b o m m n o g a o s u j e e n j a i z a b r a n e ; oni p r eo b r a a v a j u u l og u m a j k e u u l og u o s o b e s d r u k i j i m ciljevima, koji se s uko bl j ava j u s d e t e t o v i m e l j a ma , e s t o u u l o g u n e p r ij ateljski r a s p o l o e n e i o p a s n e o s o b e . 1 Taj a n t a g o n i z a m , koji je d eo p r o c e s a o b r a z o v a n j a a n i k a k o i tav p r o c e s , j e s t e v a a n ini l a c u p o o t r a v a n j u razlike i z m e u ja i ti. Te k n e k o l i k o m e s e c i posl e r o d e n j a d e t e r a s p o z n a j e d r u g u o s o b u ka o t a k v u i k a d r o je da o d g o v o r i o s m e h o m , a p o t r e b n o je da p r o d u g o d i n e da bi p o e l o da p r a v i r az l i ku i z m e d u sebe i sveta. 2 Sve d o t l e o n o p o k a z u j e p o s e b n u e g o c e n t r i n o s t , t i p i n u za d ec u, e g o c e n t r i n o s t k oj a ne iskl juuj e n e n o s t p r e m a d r u g i m a i zan i m a n j e za njih, p o t o o n o d r ug e j o o d r e d e n o ne doivljuje k a o s t v a r n o o d v o j e n e od s a m o g a sebe. Iz istog r az loga i d e t e t o v o o sl a n ja nj e n a a u t o r i t e t u t o k u t i h p r v i h g o d i n a i m a d r u k i j e z n a e n j e od kasnijeg o s l a n j a n j a n a a u t o r i t e t . Ro di tel ji , ili m a ko b io taj a u t o r i t e t , j o se ne s m a t r a j u b i t n o o d v o j e n i m b i i m a ; o n i su d e o d e t e t o v a sveta, a taj svet je j o u ve k de o d e t e t a ; stoga je p o t i n j e n o s t n j i m a d r u k i j a od p o t i n j e n o s t i koj a se javlja i m se dva p o j e d i n c a s t v a r n o r az d voj e. 24

R. H j u z (R. H u g h e s ) u Oluji na Jamajci (A High maica) i z v a n r e d n o o pi s u j e k a k o se u d e s et og od i n j eg svest o vlastitoj i n d i v i d u a l n o s t i :

Wind in Ja deteta budi

I t a d a se Emiliji desi neto v eo ma vano. Ona n a j e d n o m shvati ko je. Teko se moe objasniti zato joj se to nije desilo p e t god i n a ranije ili p e t godina kasnije; a u op t e se ne moe objasniti zato je do toga dolo ba tog popodneva. Igrala se doma i c e u k u t k u na s a m o m p r a m c u , iza vitla sa s i dr om (o koje je obesila greb e n za vunu kao zvekir); i, zasitivi se igre, etala se prilino besciljno po k r mi n e o d r e e n o razmiljajui o p e l a m a i vilinskoj kraljici, k a d joj n a j e d n o m sinu da je o na zaista ona. Zast ade kao u k o p a n a i poe na sebi da razgleda sve to je bila k a d r a da obuh vat i pogledom. Mogla je da vidi s a m o svoju hal jinu u perspektivi i svoje ruke, ka d ih je podigla da ih ispita; no to joj je bilo dovoljno da otprilike zamisli siuno telo koje je odj e dn o m shvatila kao svoje. Ona poe da se smeje donekle podsmeljivo. Pa, pomisli, za misli da si j e di n o ti od svih ljudi ovako iznena da uhvaena! Sad iz toga zadugo ne moe izii: pr e no to se izvue iz te lude ege, mo r a e da o d r as t e i da ostari! Re ena da izbegne sve to bi moglo da p o r e m e t i ovaj veoma vaan sticaj prilika, on a poe da se penje uz vrzu ka svom omil jenom sedalu na v r hu jarbola. M e d u t i m , kad god bi p o k r e n u l a r uk u ili nogu u t o k u te je d n o st a vn e radnje, otkrie da je one tako s p r e m n o sluaju ispunjavalo bi je novim zapr epaenj em. Pamenje jj J e. nar a vno, kazivalo da su one to uvek i inile: ali ranije n i k a d a nije shvatila koliko to iznenauje, i m se smestila na se dalu, o n a veoma briljivo poe da ispituje kou na svojim akama: j e r je bila njena. O n a p r o t u r i j e d n o r a m e kroz otvor na haljinici; i p o t o zaviri u n u t r a ne bi li se uverila da se njeno telo stvarno nastavlja p od ode om, o n a r a m e n o m d o d i r n u svoj obraz. D o d i r lica i tople gole upljine r a m e n a u g od no je uzbudi, kao da je taj dodir bio milovanje nekog nenog prijatelja. N o da li je to oseanje dop r lo do nje p re k o njenog obr aza ili p re k o r a me na , ta je od njih milovalo, a ta je bilo milovano to on a nikako nije mogla da dokui. Cim je bila p o t p u n o u b e e n a u zapanj ujuu injenicu da je sada Emilija Ba s- Tor nt on (nije znala zato je u m e t n u l a to sada, j e r svakako nije sebi uvrtel a u glavu glupost da je ranije bila neko drugi), o n a ozbiljno stade da premi lja ta ta injenica u stvari znai. t o vise r a s t e de t e i to se vise p r e k i d a j u p r i m a r n e veze, t i m vise o n o t r a g a za s l o b o d o m i n ez a v i s n o u . N o s u d b i n u 25

ovog t r a g a n j a m o e m o u p o t p u n o s t i s h v a t it i j e d i n o a ko r azum e m o d ij a l e k t i k o svojstvo tog p r o c e s a sve vee i nd i v i duac i j e . Taj p r o c e s i m a dva vida: j e d a n je da d e t e j a a fiziki, e m o c i o n a l n o i m e n t a l n o . U svakoj od ovi h sfera r a s t u i i n t e n z i t e t i a k t i vn o s t . U isti m a h se te sfere sve vise i n t e gr i u . Razvija se o r g a n i z o v a n a s t r u k t u r a , k o j o m r u k o v o d e volja i r a z u m pojedi nc a . Ako t u i n t e g r i s a n u i o r g a n i z o v a n u c e l in u j e d n e o s o be naz o v e m o l i n i m ja, m o e m o r ei da je jedna strana tog sve veeg procesa individuacije porast snage linog ja . Razvitak individu acije i l i n o s t i d e l imi c e zavisi od p o j e d i n c a , ali ga u s u t i n i o d r e u j u d r u t v e n i uslovi. J e r m a d a izgleda da su, u o v o m p o gl e d u, razlike i z m e d u p o j e d i n a c a velike, s v a k o m d r u t v u svojs t v e n a je izvesna r a z i n a i n d iv i d u a c i j e k oj u n o r m a l n a o s o b a ne m o e da p r e v a z id e . D r u g i vid tog p r o c e s a i n d i v i d u a c ij e je sve vea usamljenost. P r i m a r n e veze p r u a j u p o j e d i n c u b e z b e d n o s t i b i t n o ga sjedin j u j u sa s po l j a nj i m svetom. D e t e p o s t a j e sve sno da je u s a m l jeno, da je e n t i t e t o d vo j e n od svih d r u g i h , u on oj m e r i u kojoj se izdie iz t og sveta. T i m o d v a j a n j e m od sveta koji je, u p o r e d e n j u sa v l a s t i t i m p o s t o j a n j e m p o j e d i n c a , n e o do l j i v o s n a a n i m o a n , e s t o p u n p r e t n j i i o p a s n o s t i , s t v a r a se o s e a n j e nem o i i n e s p o k o j s t v a . D o k god je ovek de o t og sveta, nesves t a n m o g u n o s t i i o d g o v o r n o s t i p o j e d i n a n e r a d n j e , o n ne m o r a da ga se plai. K a d p o s t a n e p o j e d i n a c , o n je s a m i su o av a se sa svim to je u svetu o p a s n o i n a d m o n o . U ov e ka se javljaju i m p u l s i da o d u s t a n e od i n d i v i d u a l n o s t i , i da p o t p u n i m u t a p a n j e m u spolj anji svet sa vl a d a o se a nj e u s a m l j e n o s t i i n e m o i . M e d u t i m , ti i m p u l s i i no ve veze koje iz n ji h p r oi zl a z e n i s u i s t o v e t n i sa p r i m a r n i m ve z a m a , koj e su p r e k i n u t e u s a m o m p r o c e s u raz vi j anj a l i nos t i . K a o to se d e t e n i k a d ne m o e fiziki v r a t i t i u m a j i n u u t r o b u , t a k o o n o n i k a d ne m o e p s i h i k i o b r n u t i p r o c e s i n di vi d u a c i j e . Takvi p o k u a j i n u n o uzim a j u oblik p o t i n j a v a n j a , u k o m e se n i k a d ne o t k l a n j a o s n o v n a p r o t i v r e n o s t i z m e u a u t o r i t e t a i d e t e t a koje m u se p o t i n j a v a . D e t e se svesno mo e o s e a t i b e z b e d n o i z a d ov o lj n o , ali o n o nesvesho s h v a t a da c e n a ko j u za t o p l a a j e s t e o d u s t a j a n j e od s nage i i n t e g r i t e t a l inosti . T a k o je i s ho d p o t i n j a v a n j a u p r a v o s u p r o t a n o n o m e to je t r e b a l o da b u d e : p o t i n j a v a n j e u v e ava d e t e t o v u n e s i g u r n o s t i, u i st o ivreme, s t v a r a n e t r p e l j i v o s t i b u n t ovn i t vo, koji j o vise ulivaju s t r a h z a t o to su u p e r e n i u p r a v o p r o t i v o n i h o so b a od k o j i h de t e ostaje ili p o s t a j e zavisno. 26

M e u t i m , p o t i n j a v a n j e nije j e d i n i n a i n da se i z b e g n u u s a m l j e n o s t i n e s p o k o j s t v o . D r u g i n a i n , j e d i n i koji je p l o d o n o s a n i k oj i se n e z a v r a v a n e r e i v i m s u k o b o m , j e s t e spontan odnos prema oveku i prirodi, o d n o s koji p o j e d i n c a , ne i s k l j u u j u i njegovu i n d i v i d u a l n o s t , vezuje za svet. K o r e n ovakvi h o d n o s a iji su najvidljiviji iz ra zi ljubav i p r o i z v o d n i r a d na l az i se u in t e g r a c i j i i s nazi u k u p n e li nost i , te za njih, p r e m a t o m e , vee iste o n e g r an i c e koje s p u t a v a j u razvoj l i n o g ja. P r o b l e m p o t i n j e n o s t i i s p o n t a n e d e l a t n o s t i k a o dvaju m o g u i h r e z u l t a t a sve vee i nd i vi d u ac i j e mi e m o p o t a n k o a n a l i z i r a t i kas ni j e ; ovde e l i m o s a m o da u k a e m o n a o p t e n a e l o , n a dij a l e k t i k i p r o c e s koji p r o i s h o d i iz sve vee i n di vi d u ac i j e i iz sve vee s l ob o de p o j e d i n c a . D e t e stie ve u s l o b o d u za razvijanje i izra a van j e l i no g j a p o t o m u ne s m e t a j u o n e veze koje su ga s p ut a v al e. Ali o n o se sve vise o s l o b a d a i od sveta koji m u je p r u a o b e z b e d n o s t i u livao p o u z d a n j e . P r o c e s i n d i v i d u a cije je p r o c e s s t a l n o g j a a n j a i i n t e g r i s a n j a njegove p o j e d i n a n e l i no s t i , ali to je u isti m a h p r o c e s u k o m e se g u b i p r v o b i t n a i s t o v e t n o s t sa d r u g i m a i u k o m e se d e t e sve vise o dv aj a od njih. T o sve vee o d v aj an j e m o e i m a t i za p o s l e d i c u i z d v o j e n o s t sli nu a m i , k o j a s t v a ra d u b o k o n e s p o k o j s t v o i n e s i g u r n o s t ; o n o mo e i m a t i za p o s l e d i c u n o v u b li s kos t i s o l i d a r n o s t sa d r u g i m a a k o je d e t e bilo u s t a n j u da razvije u n u t r a n j u s n a g u i p r o i z v o d n o s t , koje su p r e m i s a za to n ovo povez i va n j e sa sv e t om. K a d bi svaki k o r a k ka o d v a j a n j u i i nd i v id ua c i j i o d g o v a r a j u i m r a z v o j e m li no g ja, r a z v i t a k d e t e t a d a n . M e d u t i m , to se ne deava. D o k se p r o c e s zbi va a u t o m a t s k i , r a z v i t a k li no g j a o m e t a j u m n o g i i d r u t v e n i razlozi. P o s l e d i c a r a s k o r a k a i z m e u t i h j e s t e n e p o d n o l j i v o o s e a n j e i z dv o je n o s t i i n e m o i , vo di do s t v a r a n j a p s i h i k i h m e h a n i z a m a koje e m o s a t i k a o mehanizme bekstva. bi o p r a e n bi b i o sklai nd i v i dua c ij e poje dinani dveju tenji a o n o dok a s ni j e opi-

Cove kov a i st or i j a m o e i f ilogenetiki da se o z n a i k a o p r o ces sve vee i n di vi d u a c i j e i sve veeg o s l o b a d a n j a . Iz pr al j ud skog s t a n j a ovek se izdie p r v i m k o r a c i m a ka o s l o b a d a n j u od i n s t i n k t a . Ako p o d i n s t i n k t o m r a z u m e v a m o n a r o i t i oblik radnje koji o d r e u j u n a s l e e n e n e u r o l o k e s t r u k t u r e , o n d a u ivot i n j s k o m c a r s t v u m o e m o da z a p a z i m o j e d n u j a s n u t e n j u . 3 Sto je i vot i nj a n a n i e m s t u p n j u razvoja, t o vise n j e n i m prilagod a v a n j e m p r i r o d i i svim d e l a t n o s t i m a u p r a v l j a ju i n s t i n k t i v n e i r ef le ks ne r a d n j e , u v e n e d r u t v e n e o r ga n iz ac ij e n e k i h i n s e k a t a 27

s t v o r e n e su p o t p u n o n a o s n o v u i n s t i n k t a . S d r ug e s t r a n e , to se i votinja n al az i n a vi e m s t u p n j u razvoja, to u n j e n o g m l a d u n c a n a i l a z i m o n a v e u g ip k os t a m a n j u s t r u k t u r a l n u p r i l a g o d e n o s t . Ovaj r az v i t a k dost i e v r h u n a c u oveka. On je, k a d a se r odi , n a j b e s p o m o n i j a i votinja. N j e go vo p r i l a g o d a v a n j e p r i r o d i sut i nski se za sn i v a n a p r o c e s u u e n j a , ne n a i n s t i n k t n o j o d r e d e n os t i . I n s t i n k t . . . je k a t e g o r i j a k oj a se s m a n ju j e , a ko i ne izum i r e , u viih i v o t i n js k i h oblika, n a r o i t o u l j u d s k i h . 4 L j u ds ko p o s t o j a n j e p o i n j e o n d a k a d njegova o s o b i n a da ne o d r e u j e svoje r a d n j e p o m o u i n s t i n k t a p r e v a z i d e j e d n u o d r e e n u t a k u ; k a d p r i l a g o d a v a n j e p r i r o d i izgubi svojstvo p r i n u d e ; k a d n a i n d e l a n j a vise ne o d r e d u j u n a s l e d n i m e h a n i z m i . D r u g i m recim a, ljudsko postojanje i sloboda od poetka su nerazdvojni. S l o b o d a ovde nije u p o t r e b l j e n a u p o z i t i v n o m s m i s l u slobode za, ve u n e g a t i v n o m s mi sl u slobode od n a i m e , ovekove s l o b o d e od i n s t i n k t n e o d r e d e n o s t i njegovih r a d n j i . S l o b o d a u s mi sl u u k o m e s m o o njoj u p r a v o r as p ra v l j al i je d v o s m i s l e n d ar . o v e k se r a d a bez o p r e m e z a p r i k l a d n o del an j e k o j u p o s r e d u j e i vot i nj a. 5 O n od svojih r o d i t e l j a zavisi d ue nego i koja ivotinja, a njegove r ea kci j e na o k o l i n u su spor i j e i m a n j e p l o d o n o s n e n ego a u t o m a t s k e , i n s t i n k t i v n e r a d n j e . On p r o l a z i k r oz sve o p a s n o s t i i s t r a h o v a n j a koje n e d o s t a t a k i n s t i n k t i v n e o p r e m e p o d r a z u m e v a . P a ipak, b a t a b e s p o m o n o s t ov e ko va j e s t e o s n o v a iz k o j e p o t i e l j u d s k i r a z v o j ; ovekova bioloka slabost j e uslov ljudske kulture. Od p o e t k a svog p o s t o j a n j a ov e k se s uo a va s i z b o r o m i z m e d u r a z l i n i h s m e r o v a del an j a . U i votinje p o s t o j i n e p r e k i n u t l a n a c rea kci j a , koji p o i n j e n e k a k v i m p o d s t r e k o m , k a o to je glad, a za vr ava se ma nj e- vi e st r o g o o d r e d e n i m s m e r o m d e l an j a , koji u k l a n j a n a p e t o s t s t v o r e n u t i m p o d s t r e k o m . U o v e k a je taj l a n a c p r e k i n u t . P o d s t r e k se javlja, ali v r s t a z a do v ol j e nj a je otvor ena, t o j e s t on. m o r a da i z ab er e i z m e u r az l i i ti h s m e r o v a del anja. U m e s t o n e k a k v e u n a p r e d o d r e d e n e i n s t i n k t i v n e r a d n j e , 1 ovek m o r a u m o m da pr oce n ju je mogu e smerove delanja; on poinje da misli. On svoju i sto p a s i v n u u l o g u p r i l a g o d a v a n j a p r i r o d i p r e o b r a a v a u a k t i v n u . On p ro i z v o d i . On p r o n a l a z i o r u d a i d o k t a k o o vl a da v a p r i r o d o m , o n se od vaj a od nje sve vise. P o s t a j e n e j a s n o s v e st a n sebe ili, bolje, svoje" g r u p e ka o n e e g to nije i s t o v e t n o sa p r i r o d o m . P a d a m u n a p a m e t da je njegova s u d b i n a t r a g i n a : o n je d e o p r i r o d e , a i p a k t r e b a da 28

p r e v a z i e . O n p o s t a j e sve st an s m r t i ka o svoje k r aj nj e sudb i n e , ak i a k o p o k u a v a da je p o r e k n e r a z n i m f a n t a z ij a m a . J e d n a v e o m a r e i t a p r e d s t a v a o toj b i t n o j vezi ov e ka i slo b o d e d a t a je u b i b l i j s k o m m i t u o o v e k o v o m i s t e r i v a n j u iz Raja. Taj m i t p o is t o v e u j e p o e t a k ljuds ke ist orij e sa i n o m od ab i r a n j a , ali je nagl asa k , u stvari, n a g r e n o st i tog pr vog i n a s l o b o d e i na p a t n j i k o j a iz njega p r oi zl azi , o v e k i e n a ive u E d e n s k o m v r t u u p o t p u n o m s k l a d u j e d n o s d r u g i m i sa pr ir o d o m . T u v l a da m i r i nije p o t r e b a n r a d ; n e m a i z b or a , slo b o d e, a ni miljenja, o v e k u je z a b r a n j e n o da j e d e s d r v e t a p o z n a n j a d o b r a i zla. On kr i boj i nal og, n a r u u j e skl ad s p r i r o d o m , iji je deo, a ne p r eva zi l a zi je. S c r k v e n o g gledita, koje je p r e d stavljalo a u t o r i t e t , to je u su t i n i greh. S ovekovog gledita, me d u t i m , to je p o e t a k ljuds ke slo b o de . To to ovek kr i boje n a r e d b e z n a i da se o s l o b a d a p r i n u d e , da se iz n es v e s no g p os t o j a n j a u p r e l j u d s k o m i votu izdie na r a z i n u oveka. K r e n j e n a l o g a a u t o r i t e t a , p o i n j e n j e gr eha, j e s t e u svom p o z i t i v n o m ljuds k o m v id u p rv i i n s l o b o d e , to j e s t p r vi ljudski (in. U m i t u je taj g r e h u svom f o r m a l n o m vi du k r e n je bojeg n al oga ; u s vom m a t e r i j a l n o m vi d u o n je k u a n j e s d r v et a p o z n a n j a . Cin n e p o s l u n o s t i k a o i n s l ob o de j e s t e p o e t a k r a z u m a . Taj m i t govor i o d r u g i m p o s l e d i c a m a pr vog i n a s l obo de . N a r u e n je prvob i t n i skl ad i z m e u o v e k a i p r i r o d e . Bog p r o g l a a va r a t i z m e d u o v ek a i e n e i r a t i z m e u p r i r o d e i oveka. Covek se odvojio o d p r i r o d e , o n je u i n i o pr vi k o r a k k a o o v e e n j u t i m e to je p o s t a o pojedinac. On je izvrio pr vi i n sl obode . Mi t naglaava p a t n j u k oj a p r o i z l a zi iz tog i na. Iz p r e v a zi l a e n j a i iz o tu d i v a n j a od d r ugog l j u ds ko g b i a ovek izlazi go i p o s r a m l j e n . On je s a m i S l obodan, p a i p ak n e m o a n i z a s t r a e n . N o v o s t e e n a s l o b o d a se p o k a z u j e k a o p r o k l e t s t v o ; o n je S l o b od a n od sta l nog r o p s t v a u Ra j u, ali nije S l o bod a n za u p r av l j a n j e s o b o m , za o st va ri v a n je svoje i n d i v i d u a l n o s t i . S l ob o da od nije i s t o v e t n a s p o z i t i v n o m s l o b o d o m , sa s l o b o d o m za. I zd i z a n j e ov e ka iz p r i r o d e je d u g o t r a j a n p r o c e s ; ovek u velikoj m e r i ostaje v e z a n za svet iz k oga se izdigao; o n ostaje deo p r i r o d e zeml j e na kojoj ivi, s u n c a, m e s e c a i zvezda, d rve a i cvea, ivotinja, i g r u p e ljudi s k o j i m a je k r v n o v ezan. P r i m i t i v n e religije svedoe o o v e k o v o m o s e a n j u j e d i n s t v a sa p r i r o d o m . Ziva i ne i va p r i r o d a deo su njegovog l j uds kog sveta ili, k a k o bi se j o m o g l o rei, ovek je j o deo p r i r o d n o g sveta. 29

Ove p r i m a r n e veze o m e t a j u p u n i l judski r azvoj; o n e stoje na p u t u r az v i t k a njegova r a z u m a i njegovih k r i t i k i h s p o s o b n o s t i ; o n e m u dozvol javaju da sebe i d r uge u p o z n a s a m o kr oz svoje, o d n o s n o nji ho vo u e e u p l e m e n u , d r u t v e n o j , o d n o s n o religiozno j za j e dni ci , a ne k a o l j u d s k a bia; d r u g i m r e c i m a , o n a ga s p r e av a j u da se razvija ka o Slo b od a n p o j e d i n a c , koji s a m se be o d r e d u j e i koji pr o i z v o di . Ali m a d a je ovo j e d a n vid, p o s t o j i i drugi. T a i s t o v e t n o s t sa p r i r o d o m , p l e m e n o m , r eli gijom p r u a p o j e d i n c u b e z b e d n o s t . On z a u z i m a n e o s p o r n o m e s t o u j e d n o j s t r u k t u r a l i z o v a n o j celini kojoj p r i p a d a i u kojoj je u k o r e n j e n . O n mo e da p a t i od gladi ili u z d r a v a n j a , ali ne t r p i naj e i b ol p o t p u n u u s a m l j e n o s t i n ei zvesnost. U v i d a m o d a p r o c e s sve veeg l juds kog o s l o b a d a n j a i m a o n o isto di j a l e kt i ko svojstvo koje s m o zapazili u p r o c e s u raz voj a p o j e d i n c a . S j e d n e s t r a n e , to je p r o c e s s t a l n og j a a n j a i i nt e gr acije, o v la d a v a n j a p r i r o d o m , j a a n j a m o i r a z u m a i r azvijanj a i s o l i d a r n o s t s d r u g i m l j u d s k i m b i im a . Ali ta sve vea individ u a c ij a z n a i sve vee izdvajanje, n e s i g u r n o s t , te, n a taj n a i n , sve veu o v e ko v u n e d o u m i c u o njegovoj ulozi u svetu, o zna e n j u njegova ivota, a sa t i m i njegovo sve vee os e a n j e da je k a o p o j e d i n a c n e m o a n i b e z n a a j a n . D a je p r o c e s razvoja o v e a n s t v a bi o s k l a d a n , da se o n d r a o izvesnog p l a n a , ob e s t r a n e tog razvoja, s t a l n o j a a n j e i sve vea i n d i v i d u a c i ja na le bi se u p o t p u n o j r av n o t e i . Ovako je istorija o v e a n s t v a ist orij a s u k o b a i b o r b i . Svaki k o r a k ka veoj indi vi duaci j i p r e t i o je l j u d i m a n o v i m n e s i g u r n o s t i m a . Ci m se j edn o m p r e k i n u , p r i m a r n e veze se ne m o g u o b n o v i t i , i m j e d n o m izgubi raj, ovek se vise ne mo e v r a t i t i u nj. P o s t o j i s a m o j e d n o m o g u n o , p l o d o n o s n o r ee nj e o d n o s a i n d i v i d u a l i z o v a n o g ov eka i sveta: o v ek o va a k t i v n a s o l i d a r n o s t sa s v i m l j u d i m a i nj e gova s p o n t a n a d e l a t n o s t , ljubav i r a d , koje ga p o n o v o sj e di nj uj u sa sve t o m, ne n a o s n o vu p r i m a r n i h veza, ve k a o s l o b o d n o g i ne z avi sno g p o j e d i n c a . M e d u t i m , ako e k o n o m s k i , d r u t v e n i i p o l i t i k i uslovi, od koj i h zavisi i tav p r o c e s ljud s ke i nd i vi dua c ij e , ne d a j u o s n o v u za ostvarenje i n d i v i d u a l n o s t i u smi s l u koji je u p r a v o pomenut, a lj ud i i s t o v r e m e n o izgube o n e veze koje su im p r u a l e b e z b e d n o s t , taj r a s k o r a k i ni od s l ob od e n e p o d n o l j i v t e r e t . O n a se t a d a i z j ed n a a va sa s u m n j o m , sa ivljenjem k o m e n e d o s t a j u znaenje i s m e r . Javljaju se m o n e t enje da se iz ta kve s l ob o d e u t e k n e u p o t i n j e n o s t ili u n e k a k v o vezivanje za o v e k a i svet, 30

koje o b e av a sl o bod e .

olakanje

n e i z v e s n o st i

ak

i ako p o j e d i n c a liava

Od s r ed nj e g v eka e v r o p s k a i a m e r i k a i s t o r i j a je istorija p o t p u n o g i z di z a nj a p o j e d i n a c a . Taj p r o c e s je z a p o e o u I taliji, za v r e m e r e n e s a n s e , a t e k je sada, izgleda, d os t i g a o vr hun a c . Bilo je p o t r e b n o p r e k o e t i r i s t o t i n e g o d i n a da b i se sruio s r e d n j o v e k o v n i svet i da bi se lj ud i osl obo di li n a j o i t i j i h ogran i e n j a . N o d ok je p o j e d i n a c v i e s t r u k o p o r a s t a o , r azvio se m e n t a l n o i e m o c i o n a l n o , te u k u l t u r n i m d o s t i g n u i m a ue s t v uje u d o s a d n e u v e n o j m e r i , t a k o d e je p o r a s t a o r a s k o r a k i z m e d u slobode od i slobode za. I s h o d te n e s r a z m e r e i z m e u slo b o d e od svake s p o n e i n e d o s t a t k a m o g u n o s t i za p o z i t i v n o ost va ri v a n je sl ob od e i i n d i v i d u a l n o s t i doveo je u E v r o p i do pan i n o g b e a n j a od sl o b od e u inove s p o n e ili, b a r , u p o t p u n u ravnodunost. P r o u a v a n j e z n a e n j a s l o bod e za m o d e r n o g o v e k a p o e e mo a n a l i z o m k u l t u r n e p o z o r n i c e u E v r o p i u p o z n a m s r e d n j e m v e k u i n a p o e t k u m o d e r n e ere. U t o m r a z d o b l j u e k o n o m s k a osn o v a z a p a d n o g d r u t v a p r e t r p a l a je k o r e n i t e p r o m e n e p r a e n e i st o t a k o k o r e n i t o m p r o m e n o m u s t r u k t u r i ovekove linosti . T a d a se razvio n ov p o j a m o slobodi , koji je n a a o svoj naj zna ajniji ide ol oki izraz u n o v i m reli gijskim d o k t r i n a m a , u d o k t r i n a m a r ef o r ma c i j e. Svako r a z u m e v a n j e sl o bo d e u m o d e r n o m d r utvu m o r a p o i od o nog r az d o b l j a u k o m e su p o l o e n i t e me l j i m o d e r n e k u l t u r e , j e r n a m taj s t u p a n j u o bl i a v a n j a m o d e r n o g oveka j a s n i j e nego bilo ko ja p o zn i j a e p o h a o m o g u a v a s h v a t a n j e dvos m i s l e n og z n a e n j a sl obode , koje e del ovati k r o z i tav u mo d e r n u k u l t u r u : s j e d n e s t r a n e , sve veu n e z a v i s n o s t o ve k ovu od spol j a n ji h a u t o r i t e t a ; s d r ug e , njegovo sve vee izdvajanje i ose a nj e p o j e d i n a n e b e z n a a j n o s t i i n e m o i ka o p o s l e d i c e tog izdvaj anja. N a e r a z u m e v a n j e n o v i h e l e m e n a t a u s t r u k t u r i ovekove l i nos t i p o v e av a se p r o u a v a n j e m n j i h ov a p o r e k l a , z a t o to a na l i z i r a n j e s u t i n s k i h o d l i k a k a p i t a l i z m a i i n d i v i d u a l i z m a u sam o m n j i h o v o m k o r e n u o m o g u a v a d a se o n i p o s u p r o t n o s t i u p o r e d e sa e k o n o m s k i m s i s t e m o m i t i p o m l i no s t i koji su se b i t n o r azl i koval i o d n a i h . S a m o t o p o r e d e n j e po s u p r o t n o s t i daje bolje izglede za r a z u m e v a n j e o s o b e n o s t i m o d e r n o g d r u t v e n o g sist e m a , n a i n a n a koji je o n uob l i i o k a r a k t e r n u s t r u k t u r u ljudi koj i u n j e m u ive i nov og d u h a koji je p r o i z i a o iz te p r o m e n e l i nos t i . i 31

N a r e d n o poglavlje e p o k a z a t i da je d o b a r e f o r m a c i j e slinije s a v r e m e n o j p o z o r n i c i no to bi se n a p rv i p o g l e d m o g lo uin it i ; u stvari, u p r k o s svim o i g l e d n i m r a z l i k a m a i z m e d u t a dva d oba, v e r o v a t n o je da od e s n a e s t og veka n a o v a m o n e m a razd obl j a koje u p o g l e d u d v o s m i s l e n o s t i z n a e n j a s l ob od e t o l i ko nalikuje n a e m . R e f o r m a c i j a je j e d a n k o r e n o n e ideje o l juds koj s l ob od i i a u t o n o m i j i k o ja je z a s t u p l j e n a u m o d e r n o j d e m o k r a ti j i. M e d u t i m , d o k se ovaj vid u v e k nagl aava, n a r o i t o u ne ka t o l i k i m z e m l j a m a , z a n e m a r u j e se n j e n d r u g i vid i s t i c a n je da je ovek po p r i r o d i r dav, da je p o j e d i n a c b e z n a a j a n i n e m o a n , i da se n u n o m o r a p o d v r i m o i k oj a je izvan njega. T a i deja o b e z v r e d n o s t i p o j e d i n c a , o njegovoj o sn o vn o j n e s p o s o b n o s t i da se o sl o ni na sebe i o njegovoj p o t r e b i da se p o t i n i , j e s t e glavna t e m a i H i t l e r o v e ideologije, koja, m e u t i m , ne istie sl obo du i m o r a l n a n a el a , d o k je to i st ic a nj e b ilo svojstveno p r o t e s tantizmu. T a i d e o l o k a s li nos t nije j e d i n o to o m o g u a v a da p r o u a v a nje p e t n a e s t o g i e s n a e s t og v eka b u d e o s o b i t o p l o d o n o s n o polazite za r a z u m e v a n j e s a v r e m e n e p o z o r n i c e . P o s t o j i i b i t n a slin o s t d r u t v e n e sit uacije. P o k u a u d a p o k a e m k a k o se n j o m e ob j a n ja va i d e o l o k a i p s i h o l o k a sl i nost. T a d a su, k a o i sada, r e v o l u c i o n a r n e p r o m e n e u e k o n o m s k o j i d r u t v e n o j organi z ac i j i ug r oa val e t r a d i c i o n a l n i n a i n i vota o g r o m n o g de l a s t a n o v n i t v a ; sila m o n o p o l a i velika sna ga k a p i t a l a n a r o i t o su, ka o i d a n a s , ug r oa val e s r e d n j u klasu, i to u gr o a v an j e z n a a j n o je del ovalo n a d u h i i deologiju u g r o e n o g del a d r u t v a u ve av a j u i ovekovo o s ea nj e u s a m l j e n o s t i i b e z n a a j n o s t i .

BELESKE UZ GLAVU DRUGU

1. Ovde t r eb a zapaziti da i n s t i n k t n a osujeenost per se ne p o b uduj e neprijateljstvo. Upravo se o m e t a n j e m ekspanzivnosti, guenjem det etova pokuaja da pot vr di sebe, neprij ateljst vom koje zrai iz roditelja u kr at ko , a t mo s f er o m potiskivanja stvara u d et e tu oseanje n e m o i i neprijateljstvo koje iz toga potie. 2. Z a n Pijae ( Jean Piaget), Detetov moralni sud (The Moral Judge ment of the Child), Kegan Paul, London, 1932, str. 407. Isp. H. S. Saliven, nav. delo, str. 10, i dalje. 3. Ovaj p o j a m o i n s t i n k t u ne t r e b a b r k a t i s p o j m o m koji oznaava inst inkt kao fizioloki uslovljen na g on (kao to su glad, e itd.), ije se zadovoljavanje vri na n ai ne koji nisu po sebi ut v r de n i i nasledno odr edeni. 32

4. L. B e r n a r d (L. Be r n a r d ) , Instinkt (Instinct), H o l t a n d Co., Njui j ork, 1924, str. 509. 1 1 5. Sr. Ralf L i nt on ( Ral ph Linton) , Prouavanje oveka (Studv of Man), Appleton, Lo ndo n, 1936, glava IV.

Ill

Sloboda u doba reformacije

1. S R E D N J O V E K O V N O N A S L E E I R E N E S A N S A P r e d s t a v a o s r e d n j e m v e k u 1 d v o s t r u k o je i z o p a a v a n a . M o d e r n i r a c i o n a l i z a m p o s m a t r a o je s r ed nj i vek k a o su t in s k i m r a n o r az d obl j e. On je ukaz i va o n a o p t i n e d o s t a t a k line sl obode , n a e k s p l o a t a c i j u m a s a od n e k o l i c i n e ljudi, n a s k u e n o s t zbog koje su seljaci iz bliske o k o l i n e a da i ne g o v o r i m o o l j u d i m a iz d r u g i h z e ma l ja bili za g r a d s ko g s t a n o v n i k a o p a s n i i sumnj ivi t u d i n c i , i na s u j e v e r n o s t i n e z n a n j e tog d ob a . S dr ug e s t r a n e , v e i n o m r e a k c i o n a r n i fi