Handurawan Lathalain–Tugma at ritmo–Disenyo

Hunyo–Oktubre 2011

“Ang pagsusulat ay panalangin.”

Manggagawa Ang

Seksyon B

Kabilang ang lahat ng gawang nakasulat sa bernakular

Suring aklat

Ex libris

William A. G. Bulaqueña william.andrew_mm@yahoo.com

Kapulongan* Conversations with Cebuano Writers

Editor: Hope S. Yu © 2008 Pahina: 302 ISBN 978-971-539-011-8

I sang koleksyon ng interbyu na likha ng mga mag-

aaral ng Unibersidad ng San Carlos (2007–2008) sa

asignaturang katha at tula, ang aklat na ito ay isina-

gawa bilang pagbibigay halaga sa panitikang Cebuano

at handog na rin bilang parangal sa mga bantog na

manunulat ng panitikang ito. Matutunghayan ang pambihirang karanasan ng mga nasabing

Cebuanong manunulat sa usapang nakapaloob. Nagsisilbing bintana

ang aklat sa mas pinalawak na pagkakaunawa sa mahiwagang proseso

ng pagsusulat at paano sila tumugon sa tawag ng ayos at tradisyon ng

panitikan.

Halimbawa, si Erlinda Kintanar–Alburo ay gumawa ng pag-

iibang nagdulot ng mabungang kalabasan na siya namang kinagigili-

wan ng mga mambabasa.

Ang kilalang manunulat ng katha na kung tatanungin mo kung

bakit siya nagsusulat sa wikang Cebuano ay dahil daw isinilang siyang

Cebuano. Siya si Gremer Chan Reyes.

Napagtanto ni Erma Cuizon na ang pinakamahalagang bagay

sa pagsusulat ay ang makinig sa paligid at mag-obserba katulad ng

iba… katulad ng taong interesado sa buhay.

Si Ma. Milagros Dumdum ay hindi na nag-iisip ng anumang

dahilan o layunin habang sumusulat ng tula: gusto lang niyang isulat

kung ano ang ipinapahayag ng kanyang damdamin.

Sa panig ni Simeon Dumdum Jr., nagsusulat siya tungkol sa

buhay, anumang anggulong batay sa karanasan ng tao. Maaring hing-

gil sa pag-ibig, kahit na kamatayan pa. Kasama rin ang mga hayop,

lahat ng nakakapagbighani sa kabuuan ng kaniyang katauhan.

Karamihan ng nagsusulat sa Cebuano ay napapansin nilang

may kulay ang gawa sa naturang wika. Isa sa kanila ay si Haidee Em-

mie Palapar. Binabalanse niya ang pagtuturo at pagsusulat at pinag-

pupunyagi ang mga mag-aaral na bumasa, bumasa at bumasa.

Kung si Gerard Pareja naman ang pag-uusapan, ang problema

sa mga pang-ukol ay hindi naging hadlang sa pagbubuo ng likha hang-

gang sa makuha ang tamang pagkakaayos.

Wari ay humahalimuyak na bulaklak sa oras ng pag-iisa sa

bisig ng katahimikan si Ester Tapia: palaging nasa bahay kaagapay

ang wikang Cebuano.

Ang libro ay may kalakip isang dokumentaryong video–CD sa

pagsasagawa ng proyekto. Ito ay nilimbag ng USC Cebuano Studies

Center sa tulong ng Sunflower Press ng Canada.

Kulokabildo* Dialogues with Cebuano Writers Editor: Hope S. Yu © 2009 Pahina: 366

ISBN 978-971-539-014-9

L ibrong nagpapatuloy ng ―Kapulungan,‖ itong

koleksyon ay ginawa pa rin ng mga mag-aaral ng

USC ngunit naglalaman ito sa mga gawa ng 24 maka-

bagong manunulat sa wikang Cebuano. Namumukod-tangi sa kakayahang makapaghanga ang mga

mambabasa dala na rin sa mga sining na lirikal at imahinatibong boses

nito.

Kalakip rin sa interbyu ng mga manunulat ang ilang piling

gawa nila. Sa pamamgitan nito, lalo nating pinagyaman ang ating

pananaw sa panitikang Cebuano at sa parehong paraan din binibig-

yang kabuluhan ang literatura ng Pilipinas.

Pagmamahal sa pagtutula at katha ang nananaig sa karamihan

ng mga likha ni Temistokles Adlawan.

Namimighati si Merle Alunan sa mga batang manunulat ng

pahayagan na may iba‘t ibang kadahilanan sa pagsali. Para sa kaniya,

ang nag-uumapaw na problema sa lahat ay kahit na wala silang res-

peto sa naturang wika, anumang wika, ay nagpapangahas pa ring su-

mulat.

Kahit na nakapag-asawa ng Amerikano si Cecilia Manguera-

Brainard ay nananatili pa ring sumusulat ng kuwento sa Filipino.

Grapikong pagdidisenyo at pagsusulat—dalawang mundong

umiimpluwensiya kay Adonis Durado—siya ay bumabasa ng pi-

losopiya, magpakamatay sa isang karanasan at mamuhay sa sining.

Gumagamit ng simpleng salita at maayos na hinuhubog ni

Marvi Gil. Siya ay palaging nagdadala ng isang maliit na notebook

para kaagad maisulat ang anumang naisip para hindi makalimutan.

Naniniwala si Anthony Kintanar na ang pagtutula ang isa sa

pinakamagandang magagawa ng tao sa kaniyang buhay. Kahit sino ay

makasusulat ng isang tula anumang oras, pero ang totoong makata at

handang maghirap dahil ito ay nangangailangang pumasok sa kaibu-

turan ng sarili kung ano siya at kung anong relasyon niya sa guma-

galaw na daigdig.

Ang pagkakahawig ni Paloma Sandiego sa pagsusulat ay

parang nag-aaral magmaneho.

Ayon kay Melchor Yburan, nagsusulat sa wikang Cebuano,

ang mga Cebuanong manunulat ay nagsabing ito ay kayamanang pag-

aari nila: ang propesyon kung saan nakasusulat sila ng kanilang na-

ramdaman ng walang limitasyon.

Mayroong dokumentaryong video–CD na kasama ang naturang

libro. Ito ay nilimbag ng USC Cebuano Studies Center sa tulong pa

rin ng Sunflower Press ng Canada.

*Suri aklat ni William Andrew G. Bulaqueña

Ang Manggagawa ay nagpapasalamat kay Prof. Hope Saban-

pan–Yu, Ph.D., para sa sample copy ng dalawang libro.

Katitikang Cebuano

S umasaklaw ang panitikang Cebuano sa mga gawang

panliteratura, pabigkas at pasulat, na naaayon sa Ce-

buano, ang nagsisilbing pangunahing wika ng mahigit 20

milyon tao sa mga lugar ng Cebu, Bohol, Siquijor, Negros

Oriental at mga bahagi ng Leyte at Mindanao.

Habang karamihan sa mga

Cebuanong manunulat ay nani-

nirahan sa Visayas at Mindanao,

ang mas kilalang lingguhang

Bisaya Magasin ay nakabase sa

Manila. May aktibong grupo rin

ng mga manunulat na naninirahan

sa labas ng bansa.

Ang panitikang Cebuano,

samakatuwid, ay sumasakop hindi

lamang mga manunulat sa

Visayas at Mindanao na nagsusu-

lat sa wikang Cebuano Bisaya

kundi pati na rin ang lahat ng ga-

wang Cebuano saanman ito

nagmula.

Unang kasaysayan

Ang panitikang Cebuano,

tulad din sa ibang panitikang Fili-

pino, ay nagsimula sa mga salay-

say, pabula at alamat. Dahil hindi

laganap ang paggamit ng bay-

bayin lalo na sa mga isla ng

Visayas, karamihan sa mga gawa

ay pabigkas lamang.

Panahong kolonyal

Sa panahon ng Kastila,

nangingibabaw ang tema ng reli-

hiyon. Naisulat ang mga novena

at gozos, lalo na ang tanyag na

Bato Balani para sa Sto. Niño.

Kasama ng mga maagang

hubog ng literatura ay ang garay

(tula), harito (dasal ng shaman)

tigmo (bugtong) at panultihon

(salawikain), sa paglalarawan ni

Francisco Alzina (1668).

Ang balak, isang pang-

karaniwang ayos ng tula, ay ma-

kikilala sa katangiang palaisipan o

pagtutulad na tawag ay balaybay

o sambingay.

Naging makabuluhan la-

mang ang nakasulat na panitikan

pagkalipas ng ika-19 siglo.

Ang ―Soneto sa Pagdayeg

can Santa Maria Gihapon

Virgen‖ (1751) ni Tomas de San

Geronimo ay kabilang sa maram-

ing komposisyong bumura sa sim-

bolong palaisipan at pagtutulad.

Ang pinakamataas na

hubog ng tula ay ang pasyon na

sumasango sa buhay at kahirapan

ni Hesukristo na binabasa tuwing

Mahal na Araw.

Binuo ng mga Cebuano

ang korido, at ilan sa mga natirang

likha ay ang ―Doce Pares sa Pran-

siya‖ at ―Sa Pagmando ni Hari

Arturo.‖

Ang ibang impluwensya ng

mga Kastila ay matatagpuan sa

entabladong palabas na tawag ay

linambay na kilala rin sa tawag na

moro-moro. Ito ay karaniwang

isinasagawa sa mga pista na na-

kakapagbighani sa lahat ng ma-

nonood sa kalapit baryo.

Panahon ng Amerikano

Pinainam ang mga naratibo

at naging sugilanon (maikling

kuwento). Unang halimbawa nito

ay ang ―Maming‖ (1900) ni

Vicente Sotto, ang tinataguriang

―Ama ng Panitikang Cebuano.‖

Nailathala ang maikling kuwento

sa kauna-unahang edisyon ng Ang

Suga.

Pagkaraan ng dalawang

taon pagkatapos naipalimbag ang

―Maming,‖ siya ay sumulat, nan-

gasiwa at lumikha ng unang Ce-

buanong palabas sa entablado—

ang ―Elena.‖

Sa Panahon ng Amerikano,

Ang Suga ang naging midyum sa

paglathala ng mga gawang Ce-

buano.

Isang grupo ng manunulat

ang umusbong na kinabibilangan

nina Florentino Rallos, Filomeno

Veloso, Marcial Velez, Timoteo

Castro, Segundo Chico, Vicente

Ranudo, Dionisio Jakosalem, Se-

lestino Rodriguez, Filomeno

Roble, Juan Villagonzalo, Leon-

cio Avila at Filemon Sotto.

Kilala ang mga manunulat

na ito sa kanilang panahon ngunit

sila ay mas kilala ngayon bilang

pangalan ng mga pangunahing

daan sa siyudad ng Cebu.

Malaki ang naging tulong

ng mga pahayagan upang uman-

gat pa lalo ang panitikang Ce-

buano sa tatlong dekada bago

nagsimula ang Ikalawang Dig-

maang Pandaigdig.

Pinatalas at hinasa ng

husto ang mga Cebuanong

manunulat sa mga salin ng

kathang Europeo at pagturing na

modelo sa mga likhang Ameri-

kano na ipinapakita sa mga gawa

nina Juan Villagonzalo, Uldarico

Alviola, Angel Enemecio, Flavi-

ano Boquecosa, Sulpicio Osorio,

Nicolas Rafols at iba pa.

Sa pagkalaganap ng mga

pahayagan, katulad ng Bag-ong

Kusog, Nasud at Babaye, dumami

ang mga makatang nagsulputan na

nagresulta sa 13,000 tula bago ang

digmaan.

Ang ―Hikalimtan‖ (1906)

at ―Pag-usara‖ (1922) ay nagiging

mga modelo ng metrikong katiya-

kan at balanseng istraktura.

Matutunghayan ang pag-

kakahawig ng mga tula nina

Amando Osorio, Escolastic

Morre, Tomas Bagyo, Pantaleon

Kardenas at Vicente Padriga sa

dalawang ito na naging inspi-

rasyon nila.

Sa panahon ng Amerikano,

apat na nobelang may temang

pagmamahalan ang nagsilabasan.

Ito ay ang ―Felicitas‖ (1912) ni

A l v i o l a , ―Ma h i n u k l u g o n g

Paglubong kang Alicia‖ (1924) ni

Vicente Garces, ―Apdo sa Kagul-

anan‖ (1928-1929) ni Enemecio at

―Ang Tinagoan‖ (1933-1934) ni

Vicente Rama.

Inimbento ni Fernando

Buyser, isang Obispo ng Agli-

payan, ang sonanoy (sonata); at

ang siniloy naman ay ni Diosdado

Alesna.

Ginintuang panahon ng

bernakular

Ang panahon bago ang

digmaan ay itinuturing na ginintu-

ang panahon sa pagsusulat ng

wikang Cebuano. Ang dekada

‗30 ay ang hangganan sa dala-

wang uri ng pagsusulat: ang

nanaig na propagandistang pag-

susulat at ang komersiyal na pag-

susulat na hindi nagsasadiwa ng

katotohanan (escapist literature)

na laganap mula pa sa simula ng

Komonwelt.

Noong 1930 nagsimulang

ilimbag ang Bisaya Magasin.

CebuanoB3

M B2 Lathalain Ang Manggagawa Handurawan│Hunyo–Oktubre 2011

Ang Bisaya

Kultura

Sidney Rico Rebollido &

Cynthia Kareen Nazario

A ng Pilipinas ay isang kapuluan na binubuo ng

7,107 isla at higit sa 100 na mga etnikong grupo

na karagdagang naghahati sa bansa sa ilang nata-

tanging rehiyon na batay sa relihiyon, kultura, wika

at kahit ang katayuang sosyo-ekonomiko.

Acta non verba

Sanaysay

Sidney Rico T. Rebollido sidney.rebollido@ovi.com

Cynthia Kareen J. Nazario ck.nazario@ovi.com

Anino ng isang nakaraan

S a 15 taong pagmulat

ko sa mundo, dala-

dala ang aking hinagpis

sa aking pagkatao. Sa

tanang buhay ko, mag-

pasang-ayon, kimkim

lahat ng batikos at insul-

tong aking inabot. Ma-

paghusgang mga tao,

bakit sa mundo kayo pa

ay narito?

Sa paligid rinig ang bulong, kasarian ko kanilang kine-kwestyon.

Kung sa mata mismo ng Diyos tayo ay pantay-pantay, bakit sa tao hinu-

husgahan lahat ng bagay?

Diskriminasyon ang tanaw ko sa mundo; ngunit, tulad ng isang

anino, sa dilim ngayon ito ay nagtatago na. Takot na ipakita aking kahi-

naan sapagkat alam kong lahat ng mata ay sa akin nakatanaw.

Sa aking pagkabata, ramdam ko ang pag-iisa. Wala akong kaibi-

gan, walang kalaro kung walang perang maibibigay, hindi papansinin

kung hindi nasunod ang gusto ng kapitbahay.

Marahil ito ay normal para sa ilan, pero sa akin na dala-dala ang

kwestyon ng aking pagkatao, tila isang sakong insulto ang ibinato sa

mukha ko. Diskriminasyon na tila walang katapusan, harap-harapan sa

akin pinararamdam. Ano ba ang mali na aking nagawa?

Ngayon ako ay naghihirap dahil sa kanila na walang awa. Pag-

katao ko, hindi buo, sapagkat hindi ko naranasan ang pantay na respeto

mula sa mga tao, tuloy sa aking paglaki—ako ngayon ay naghahanap

nito.

Maaaring labin-limang anyos na ako. Ngunit ang puso ko ay kulang

sa mga bagay na dapat tanggapin ng isang ka-edad ko. Ngunit sa lahat ng

ito, hindi ako nagpatalo. Dala-dala ang sakit na ngayon ay naging aking

inspirasyon. Tama, inspirasyon. Inspirasyon sa pagkakaroon ng ma-

buting bukas para sa aking sarili. Tanaw ko itong ihemplo upang mataka-

san ang pait ng aking kahapon.

Noon naisip ko na ako ay malas dahil pinanganak akong ganito.

Subalit sa paglipas ng panahon ay namulat ako sa katotohanan. Maswerte

pala ako sa pagkakaroon ng ganitong buhay sapagkat nalagpasan ko na sa

aking kabataan ang sakit na dapat kong matikman. At ngayon ay handa

ko nang harapin ang landas na ibibigay sa akin ng Diyos. Tila ang lahat

ng iyon ay mga regalo para sa akin upang sa ngayon ako ay magiging

matatag sa pagharap sa mas matitinding hamon sa buhay.

Ang anino ng aking kahapon ang bumuo sa aking sarili ngayon. Ang

Sidney Rico Rebollido na minsan ay mahina ay matatag na humaharap sa

pakikibaka ng buhay. Kasabay sa pagbago ng paru-paro na dating uod sa

dahon, ngayon ay malayang lumilipad sa himpapawid—masaya at walang

takot na nakikibaka.

Pick-up lines

― Miss, kilala kita. Ikaw

ang future wife ko!‖

―Ipapapulis kita!

Ninakaw mo kasi ang puso

ko!‖

―Holdaper ka ba?

Handa kong ibigay sa iyo

lahat—huwag mo lang

akong saktan!‖

―Hindi ka ba nalu-

lungkot? Nag-iisa ka lang

kasi sa puso ko.‖

Iilan lamang iyan sa mga nauuso at pinagkakaguluhang pick-up

lines ng mga kabataan ngayon. Ito na nga raw ang pinakamadaling

paraan upang mapasagot ang babaeng nililigawan. Korni ngang paking-

gan, ngunit tila epektibo naman at maraming nabobola.

Sa panahon ngayon, hindi na nga talaga uso ang mga salitang

matatamis at malalim sapagkat ito ay kakatawa kung pakinggan. At dahil

ang henerasyon natin ngayon ay pabata nang pabata, madali na ring mali-

linlang ang mga walang kamuwang-muwang na mga kaisipan nila.

Sa mga taong gahaman, kahit paslit pa lamang basta maganda o

seksi, pwede na. Konting suyo at salitang mapupusok, bihag kaagad ang

inosenteng puso. At dahil dyan, sila ay nawawala na sa konsentrasyon na

dapat sana nakatutok sa edukasyon.

Ngunit para sa isang taong tunay na nagmamahal, kahit pagta-

wanan basta masabi ang naramdaman, hindi ito alintana. Mga salitang

―Araw ka ba? Kasi pag nawala ka, didilim ang mundo ko!‖ o ―Pasko na

ba? Exchange gift tayo!‖ at ―Ako sa iyo, ikaw sa akin!‖ na talagang ta-

tagos sa kung sino man ang makarinig nito. Isang paraan din ito upang

makuha ang tiwala na sadyang mahirap sungkitin.

Sa makabagong panahon ngayon, hindi na lamang ang magsing-

irog ang pwedeng magbatuhan ng mga pick-up lines. Maari na nga ring

gumamit ang mga babae at magpahayag ng kanilang damdamin.

Nagiging libangan na rin ito ng mga magkabarkada. Pagandahan lang o

maging tunggalian na rin ang kasiyahang dala nito.

Ang pick-up lines ay ginagamit hindi lamang sa katuwaan kundi

sa pagpapahayag ng tunay na saloobin ng taong nagmamahal upang

makapagbigay ngiti sa taong minimithi.

Mga estereotipo at pagkiling

Sa kasong ito, ang isang

partikular na resulta sa pagkaka-

hati-hati ng bansa ay ang tungga-

lian sa pagitan ng mananalitang

Tagalog at Cebuano na siyang

nakasentro sa malalaking lungsod

ng Maynila at Cebu.

Ang ―estereotipo‖ at

―pagkiling‖ ay dinadala dahil sa

posibilidad na uriin ng ilang mga

grupo kung ano ang naiiba mula

sa kanilang mga sarili.

At gayon, inuuri ng mga

Manileño (mga taga-Maynila) ang

sarili na iba sa mga Cebuano.

Siyempre, iba ang tingin sa sarili

ng mga etnikong grupo; mas ma-

husay kaysa anumang katutubong

grupo. Sa katunayan, kung iisipin,

ang mga Cebuano ay walang

ugaling mapagkiling.

Ang mga Cebuano ay

lubos na mapagmahal sa kanilang

rehiyon—na nangangahulugang

sila ay mapagmalaki sa kanilang

mga gawa.

Dahil ang mga taga-Cebu

ay nagsasalita ng wikang Ce-

buano, pilit nilang ginagamit ito

sa pakikipagsalita sa halos lahat

ng tao (maliban siyempre sa mga

dayuhan). Ngunit kung may Ta-

galog na nakikipag-usap sa kanila

ay mas pipiliin nilang tumugon sa

Ingles kaysa magsalita ng Tagalog

o Filipino.

Ito ay maaaring maiugnay

sa katunayang minsan lang sila

magsasalita ng Tagalog ay dahil

sila ay ―nahihiya‖ na magsalita

nito.

Ang mga Cebuano din ay

mapagmalaking tao. Hindi nila

hangarin na kumilos tulad ng mga

taga-Maynila (na kadalasang kaso

rin ng mga tao sa ibang bansa).

Mataas ang tingin nila sa

sarili at ipinapakita ito sa

―pagmamahal sa sarili‖ na nagpa-

paliwanag sa pagtangging mag-

salita sa Tagalog.

Kaya dito, ang matigas na

pag-Tatagalog ng mga Cebuano

ay madalas pintasan ng mga taga-

Maynila dahil akala nilang sila ay

nagpapatawa.

Hindi din nagpapahuli ang

ating ―pambansang kamao‖ na si

Manny Pacquiao pagdating sa

pagsasalita ng Tagalog na may

halong GenSan-Bisayang tuldik.

Kahit isang karaniwang

paniniwala na karamihang kasam-

bahay sa Metro Manila ay Bisaya,

isang masamang ideya na sila ay

tatakan bilang mabababang tao.

Ayon sa kolumnistang si

Pachico Seares, ―Ang Bisayang

katulong ay may tatak at nakaka-

gawa ng katatawanan sa pama-

magitan ng kanyang paraan sa

pagsasalita.‖

Si Aling Dionesia ay na-

ging tanyag din dahil sa kanyang

paraan ng pagsasalita.

At sa kasaysayan ng mga

pelikula at telebisyon, naging

malakas sa tinatawag na side-kick

genre ang mga bisayang aktor

tulad nina Redford White at Amay

Bisaya.

Isa ito sa mga katotohanan

na ang mga Bisayang aktor ay

hindi nagbibida sa kanilang katu-

tubong katauhan sa malalaking

pelikula.

Hindi maganda ang tingin

sa mga Cebuano dahil sa kanilang

paraan ng pagsasalita sa pamban-

sang wika. Ang tunog ng Bisaya

ay ―galit‖ kung ginagamit sa pag-

sasalita. At kapag sila naman ay

nagsasalita ng malumay at mahi-

nahong Tagalog, ang resulta ay

medyo nakakahiya.

Dahil dito, ang mga Ce-

buano ay hinuhusgahan na

―walang modo‖ dahil sa kawalan

ng ―po‖ at ―opo.‖

Sa kabilang palad, ang

positibong pananaw sa mga Ce-

buano ay ang pagiging likas na

matalinong musikero at dakilang

boksingero. Karaniwan, kapag

may nakakasalubong na Cebuano,

hindi nakakagulat na maririnig

ito: ―Tiyak magaling kang guma-

mit ng gitara.‖

Mahirap bigyang-lugod

ang mga Cebuano pagdating sa

pagtatanghal ng musika. Madalas

sinasabi na kapag ang banda ay

sisikat sa Cebu, ito ay tiyak na

magiging tanyag sa kahit saang

panig ng bansa.

Mahirap magbigay ng puri

ang mga Cebuano at pumapalak-

pak lamang kung gusto nila, o di

kaya ay tunog lamang ng mga

kuliglig ang iyong maririnig.

Hindi nakapagtataka kapag may

sikat na artistang pumupunta sa

Cebu ay hindi nabibigyan ng pan-

sin.

Minsan, ay hindi maiiwa-

sang maramdaman ng mga Ce-

buano ang kumpetisyong nama-

magitan mula sa mga Manileno

pagdating sa pulitika, laro at mga

paligsahan.

Kahit ang National Statis-

tics Office ay walang talaan sa

buong bilang ng mga Tagalog at

Bisaya sa bansa. Para sa akin,

alam kong alam nilang mas

marami ang mga Bisaya kaysa sa

Tagalog. Samantala, ang mga

Cebuano ay nahahati sa marami

pang kultura ayon sa pagkatao:

Ang mga istambay. Ma-

kikita mo sila sa Colon Street o

SM City at halos sa lahat ng pook

sa Cebu. Sila ay kadalasang mga

binatilyo na palabuy-laboy at

walang ginagawa buong araw

kundi umuupo, nanininigarilyo,

umiinom at naglalaro ng baraha.

Parang naiangat na nila ang sining

ng katamaran at pagmamasid sa

pag-ikot ng mundo maghapon.

Ang mga bayut ay mga

taong humuhugis sa ating

pananaw sa buhay sa iba‘t ibang

paraan. Sila ay galing sa tina-

tawag na ikatlong kasarian o third

sex; mga nagpalit ng kasarian;

nagsusuot ng mga damit pamba-

bae; mga baklang hindi pa buong

ladlaran; mga dalawa ang kasarian

o mas kilala sa tawag na mga dou-

ble blade at mga tomboy.

Sinusubukan nilang mamu-

hay ng normal katulad nating la-

hat subali t ang kanilang

―kaibahan‖ ay naging usap-usapan

na nag-uugat ng mga pangon-

gopya tulad na lamang ng

kanilang linggwaheng pambakla

na ngayon ay nagiging tanyag at

bentang-benta sa ating pandinig.

Maging ang mga magka-

ibigang sekso ay tinangkilik na rin

ang ilan sa kanilang inimbetong

salita. Ngunit ang pagkatakot sa

diskriminsasyon hinggil sa

pagiging homosekswal nila o ang

pagkakaroon ng pagtatanggi sa

magkaparehong uri ang guma-

gambala sa kanila, at mas nata-

tamaan nito ay ang grupong kung

tawagin ay ―chick-logs‖ na ibig

sabihin ay mga bading na nagda-

damit babae at kadalasang napag-

kakamalang isang maganda at

seksing babae.

BisayaB6

M Lathalain B3 Hunyo–Oktubre 2011│ Ang Manggagawa Handurawan

Lakbay

Gilbert B. Lamayo gilbertlamayo@msn.com

Destinasyon:

Carcassonne Monologo

Reger Ed A. Caperig iamreger.c@gmail.com

Laruan M asamang balita: Sira

na ako at di na maga-

wang ayusin pa—isa lang

ang mata, maalikabok,

marumi, tengang malapit

nang maputol at kulang

ang butones. Wala nang

makitang ayos pa. Ang

tanging paraan para maki-

lala mo ako ay ang pulang

laso sa leeg ko. Ginawa

mo ito para sa akin; bigay

mo sa una nating yakap

matapos akong kunin at

bilhin ng mga magulang

mo sabay sabing ―Bagay

na bagay sa iyo!‖

Ako ang pinakauna mong laruan. Nakakalungkot dahil hindi

ako ang panghuli….

Ikaw nga ang nagmamay-ari sa akin. May pagpipilian ba ako?

Wala. Laruan lang ako. Hindi ako pwedeng magdesisyon na iiwan at

tatakas ako palayo sa iyo. Pero kahit na ay hindi ko gagawin iyon kahit

pa na makakagalaw ako ngayon. Hindi namin alam kung bakit. Ta-

nging magagawa lang namin ay tumahimik. Hinding-hindi namin pwe-

deng saktan ang may-ari sa amin.

Dumating nga ang punto na sasabihin ko sa iyo na ako ay nasa

pinaka-ilalim ng mga laruan mo—sira lahat—nagrereklamo kagaya ko.

Andito kami lahat, malungkot, umiiyak, pero walang sinuman ang

makahihigit pa sa sakit na nararamdaman ko ngayon.

Hinayaan kita. Hinayaan kitang gawin mo akong parang isang

sanggol. Pinapakinggan ko ang mga kwento mo, hinahayaan kitang

hubaran at damitan ulit ako, hinayaan kitang lagyan ng bote ang bibig

ko, pinapakinggan ko ang iyong mga awit at naramdaman ko na nandi-

yan ka.

Isang araw, nakita kitang lumingon patalikod sa akin matapos

mo akong ilagay sa mesa katabi ng iyong kama. Nananatili ako doon

sa mahabang panahon. Ilang taon na ang nakalipas. Nakita kita isang

beses pero wala ng kwentuhan, bahay-bahayan, kantahan at paghuhu-

bad-damit sa akin. Narinig kitang umawit, pero hindi para sa akin.

Bumili ka at binigyan ng ―ibang‖ laruan at nalibang ka sa paglalaro sa

kanila habang nandito pa rin ako, inaalikabok. Okey lang para sa akin

kaysa naman itapon mo ako, di ba?

Nakalipas ang ilang araw, nakita uli kita at kinuha mo ako pero

wala ng yakapan at halikan. Sa halip, inilagay mo ako sa isang kahon

sa iyong bodega. Isa-isa, nakita ko ang iba mo pang laruan. Natabu-

nan nila ako, matutulis na parte ng kanilang katawan na pumunit at

bumutas sa akin. Habang sila ay paparami, pasira naman ako.

Ako ang mas una!

Sumigaw ako at idineklara, ―Ako ang una! Hindi dahil gusto ko

ang trono o ang korona.‖

―Ako ang una!‖ sigaw ko dahil gusto kong malaman ninyo na

ako dapat ang dalahanin. Gusto kong hanapin mo ako dito sa pinaka-

ilalim ng mga sira mong laruan.

Ako ang unang nakaramdam ng sakit. Ako ang pinakanasaktan.

Mas malaki ang nawala sa akin dahil ako ang minahal sa loob ng

medaling panahon at iniwan sa mahabang oras. Ang sakit ay, naintin-

dihan ko, isang sakit na hindi dapat para sa iyo.

―Ako ang una!‖ sigaw ko.

At alam iyan ng lahat ng laruan na nasa itaas ko. Mas naawa

sila sa akin kaysa sa sarili nila dahil alam nila kung gaano kasakit ang

masaktan. Alam nila kung gaano kasakit ang maging ako... kung

gaano kasakit ang ibasura.

Kaya, masamang balita: Sira na kaming lahat!

Cebuano... Mula B1

S a malayo pa lang, ang Carcassonna ay

parang isang medyebal na siyudad na

umigkas mula sa isang libro ng kuwentong-bibit.

Sa pagdalaw ko doon sa tagsibol, ang Cité (kung

ang nakamuog na siyudad ay tawagin) ay ta-

lagang nakaka-bighani lalo na sa isang hapong

makulimlim.

Ang siyudad ng Carcassonna ay matatagpuan sa rehiyong Langue-

doc-Roussillon ng timog Pransiya. Ito ay nahahati sa Cité de Carcas-

sonne at sa mas malawak na siyudad sa ibaba o ville basse.

Ang Carcassonna ay naitatag ng mga Visigoth noong ika-5 siglo at

napatibay kinamamayaan ng mga Romano.

Ang mga muog ng lumang siyudad ay nagawa pagkalipas ng ilang

siglo ng pagbabakod ng mga Gaul, Visigoth, Moro at Franko.

Noong ika-13 siglo, ang siyudad ay nagsilbing isa sa mga impor-

tanteng kuta ng relihiyosong sekta, ang Katarisismo.

Ngunit pagkatapos ng malupit na paglipol sa kapanahunan ng Krusada Albigensia na inutos ng Santo Papa

Innocente III noong 1208, napabayaan ang siyudad hanggang sa ito ay nabulok na.

Sa sigasig ni Viollet-le-Duc, naipanumbalik sa dating kalagayan ang mga tore, kuta, tanggulan at muralya

noong 1910.

Ang buong siyudad medyebal na nasa isang burol ay napapaligiran ng dalawang muog—ang 1.7 km na

nakapalibot at 1.3 km sa loob—at 53 tore.

Ang intramuros na siyudad ay mapapasok sa drawbridge (pont-levis) na dumangkal sa natuyong sangká at

matipunong Porte Narbonaise. Sa pagpasok pa lang ay makikita na ang Tour du Treseau na ginawang bodega at

tindahan ng alak (caveau des vins) mula sa rehiyong Languedoc.

Ang Place du Château ang pinakasentro ng siyudad. Sa loob ng Musée de l‘Inquisition ay nakatanghal

ang iba‘t ibang kagamitang pasakit at kakila-kilabot na mga kasangkapan na ginamit ng Simbahang Katoliko sa

pagpugot, bitay at pahirap ng mga Kataro.

Sa kabilang banda ay ang Musée des Dessin Animés (Cartoon Museum). Ang sigla at buhay ng Sleeping

Beauty (1959) ng Walt Disney ay hango sa ganda ng Carcassonna. Ang Robin Hood: Prince of Thieves (1991)

ay naisapelikula sa loob at palibot ng siyudad medyebal.

Ang siyudad ay pwede ring pasukin sa daanang nasa ilalim ng balantok sa may tapat ng isang bangbang.

Ang Château Comtal (Count’s Castle) ay isang kastilo at kuta na nakaharap sa Ilog Aude, ville basse, kapara-

ngan at ubasan ng rehiyon.

Sa timog banda ng Place du Château ay ang Basilique Saint-Nazaire. Ang nabe na may pabilog na arko

ay nasa istilong Romanesque at ang transept at choir naman na may stained glass ay sa tradisyong Gothic.

Sa labas ng simbahan matagpuan ang Grand Théâtre na ginagamit para sa mga palabas pagdating ng tag-

araw.

Ang buong siyudad medyebal ay nakatala sa UNESCO World Heritage site noong 1997.

Ako ay mapalad mapabilang sa tatlong milyong turista na dumadalaw sa Carcassonna taon-taon.

Bilang iskolar ng Alliance Française de Manille at Embahada ng Pransiya na mag-aral ng wikang

Pranses sa Toulouse, Midi-Pyrénées, naikot ko ang rehiyon.

Napuntahan ko rin ang

Albi–sa bahay at museo ng pintor

Henri de Toulouse-Lautrec na

kilala sa kanyang poster at litho-

graph ng mga tao noong belle

époque ng Paris;

Ang Cordes-sur-Ciel,

isang siyudad na pinangalanan

―Cordes sa ibabaw ng ulap‖ dahil

sa pinagtayuan nitong mataas na

bundok at maulap na lambak;

Ang Lourdes, banal na

lugar ng peregrinasyon ng limang

milyong tao mula sa iba‘t ibang

panig ng mundo taon-taon;

At ang Principat d‘An-

dorra, isang maliit na bansa na

dating sakop ng prínsipe at saklaw

ng hari, sa gitna ng Pransiya at

Espanya.

© 1999 Gilbert Lamayo

Noong 1936, nagsimula

ang paglathala ng mga antolohiya

at kritisismong pampanitikan.

Ang pamamlahiyo ay naging

problema noon pa.

A n g ― L o u r d e s ‖ n i

Gardeopatra G. Quijano na inila-

bas nang baha-bahagi mula Mayo

26 hanggang Setyembre 23, 1939,

sa Bag-ong Kusog ay ang kauna-

unahang peministang nobela.

Bisaya lamang ang naka-

ligtas bilang pampanitikang wi-

kang pinanggalingan ng mga lik-

hang sulat ng Cebuano sa na-

pakaraming pahayagan bago ang

digmaan.

Ang bagong lakas ng pag-

tutula ay inihandog ng mga

manunulat na sina Leonardo Di-

okno, Junne Cañizares Jr. at Ric

Patalinghug na ang natutunan nila

sa Kanlurang moda at istilo ay

ginawang pampasigla sa kanilang

mga gawa, gabay na rin ng iregu-

lar na ritmo, tama at konkretong

diksyon at ugaling praktikal.

Pinakamahina malamang

sa drama ang panitikang Cebuano

dala na rin marahil sa kaibahan ng

pagsusulat para sa teatro sa ibang

uri ng pagsusulat. Gayon pa man,

sa suporta ng Arts Council of

Cebu, ang nawawalang interes sa

entablado ay unti-unting buma-

balik.

Nagkaroon ng iba‘t ibang

grupo ang mga Cebuanong

manunulat. Halimbawa nito ay

ang Lubas sa Dagang Bisaya

(Ludabi) at Bathalan-ong Halad

sa Dagang (Bathalad).

Ang ikalawa ay sanga ng

nauna, na sa isang pagkakataon ay

pinangunguluhan si Marcel

Navarra, ang ―Ama ng Moder-

nong Maikling Kuwento ng Ce-

buano.‖

Ilan sa mga miyembro ng

Bathalad ay sina Gremer Chan

Reyes, Ernesto Lariosa, Temistok-

les Adlawan, Pantaleon Aluman at

Rene Amper. Ang mga manunu-

lat sa Ingles na sina Simeon Dum-

dum Jr., Vicente Bandillo, Melito

Baclay, Ester Tapia at Amper ay

nagsusulat na rin ngayon sa Ce-

buano. B6

Ang Manggagawa ▪ Handurawan ▪ Lathalain–Tugma at ritmo–Disenyo Patnugot ng Seksyon: Cynthia Kareen J. Nazario ▪ Patnugot (Pahinang Agham): Yanessa S. Naval

Manunulat: Donalyn E. Aquino ▪ William Andrew G. Bulaqueña ▪ Reger Ed A. Caperig ▪ Roxanne B. Da-

taro ▪ Marchie S. Española ▪ Janine Claire T. Jalosjos ▪ Ma. Joeresa P. Jamora ▪ Gilbert B. Lamayo ▪

Von Vladimier B. Montayre ▪ Sidney Rico T. Rebollido ▪ Feldene D. Tan

M B4 Tugma at ritmo Ang Manggagawa Handurawan │Hunyo–Oktubre 2011

Nagbuklat ka ng libro‘t

Ipinahiram mo sa iba

Sa taong di mo naman kilala

Sa rentang kakarampot

Pambayad sa pagkatao mong

Mas mahalaga

Ngunit ibinuklat mo pa rin

Ang librong tinagu-tago

Simula ng pinanganak ka

Para sa murang halaga

At dahil sa renta

Ng libro mo

Nakakapag-aral ka

Ipinambayad sa eskwela

Alay sa kaisa-isang Inay

Mula nang ako ay isinilang

Hanggang sa lumaki, siya ang aking katuwang

Malalambing na yakap, matatamis na ngiti

Pagmamahal ng isang inang bukod-tangi.

Nang ako‘y nagsimulang magkaisip

Napakaraming tanong sa aki‘y pabalik-balik

Ang sinubukang itago, ngunit tila

Kahit anong subok, ay alam ng isang ina

Kung ano ang aking tunay na nadarama.

Kapag ako‘y malungkot

Palagi siyang nariyan

Pinapalakas ang aking loob

At lungkot ay tinatawanan.

Ang buhay ay maikli

Puno ng saya at pighati

Sa oras na kagipitan

Ang Diyos ay palaging nariyan

Paalala ng aking ina di ko raw

Kalilimutan.

Oh, Ina na aking buhay

Ika‘y mahalaga at mahal kong tunay

Lahat ay iaalay

Maging ang kaisa-isa kong buhay.

Sa pagpapalaki at pag-aaruga

Nais kong ako naman ang sa iyo‘y mag-alaga

Nang sa gayo‘y ika‘y aking masuklian

Ng higit pa sa aking naranasan.

Oh, Inang pinagpala, sa akin ikaw ay biyaya

Hindi mapapantayan ang malabayaning iyong nagawa

Mula noon, hanggang ngayon ika‘y walang kupas

Ika‘y bukod-tangi sa lahat at walang katumbas

Pagmamahal ko sa iyo‘y hanggang sa

Wakas.

Cynthia Kareen J. Nazario

Ang munting bata

Kahit ako‘y batang munti

Pangarap ay sari-sari.

Paggalang at wastong gawi

Ginagawi ko palagi.

Sarili ay paunlarin

Maling kilos ay baguhin

Pag-aaral pagbutihin

Tiyak tagumpay ay kakamtin.

Roxanne B. Dataro

Salamat, kaibigan

Sa panahong ako‘y lugmok at malungkot

Sa tila walang katapusang pagsubok

May isang tunay na kaibigang ‗di maramot

Nakahandang dumamay sa puso‘y walang poot.

Ano mang sandal na ika‘y aking kailangan

Nariyan ka lagi‘t ako‘y tinutulungan

Ako‘y ‗di dapat mangamba‘t di na mag-iisa

Nariyan ka lagi‘t dala-dala‘y pag-asa.

Gaano man kalayo ang ating pagitan

Nasa silangan ka at ako‘y nasa kanluran

Ikaw ma‘y sa timog at ako‘y sa hilagaan

Sa isip ko‘y tabi kita‘t ang tulong mo‘y laan.

Kaya iwanan ang lungkot at dapat magsaya

Ang tunay kong kaibiga‘y laging maligaya

Dapat nang iwaksi ang aking kalungkutan

Kung ang aking kaibiga‘y dala ang kakulitan.

Hans Christian G. Rasonable

Sarili

Lahat ng pangarap

Iyong maaabot

Kung tiwala sa sarili‘t

Sipag ang iyong kaagapay

Lahat ng problema‘y

Hindi dapat maging sanhi

Ng buhay na kay sidhi

Sapagkat dito sa mundo,

Sarili‘y kakampi mo.

Donalyn E. Aquino

Pangako

Habang nakatulala sa harap ng bintana,

Mukha mong tumatawa ang aking naaalala.

Mga panahong tayo‘y magkasama,

Tanging hiling ko‘y maibalik sana.

O bakit kailangan mong lumayo sinta ko,

At piliing pakuin ang mga pangako mo?

Na tayo‘y ‗di magkakahiwalay kailanman,

Kahit anong dilubyo man ang dumaan.

Di makatulog o makakain araw at gabi,

Laging inaasam ang pagbabalik mo sa ‗king tabi.

Siguro‘y wala kang kamuwang-muwang

na kasabay na ‗yong paglisan,

Tangay mo ang puso kong sugatan.

Habang ako‘y nagmuni-muni,

Bigla kang nakita‘t inakalang guni-guni.

Nakatayo sa ilalim ng lilim ng puno

At sinalubong mo akong nakangiti nang buong puso.

Sa wakas at dininig din ng Panginoon ang mga panalangin ko,

Na Makita‘t masilayan muli ang mukha ng pinakamamahal ko.

Di matatawaran ng anumang yaman sa mundo,

Ang kasiyahang aking nararamdaman dahil sa ‗yo.

Ngunit ako‘y nagtataka kung bakit ‗di na kita mayakap,

Mga kamay ko‘y tila mga ibong tumatagos lang sa ulap.

Bakit sinta ko, bakit?

Kung kalian nandiyan ka‘y wala akong magawa kahit anong pilit?

Mga luha‘y walang tigil sa pagdaloy mula sa mga mata ko,

Isip ko‘y binagyo‘t tila litong-lito.

At sa wakas ay napagtanto ko,

Ikaw pala‘y wala na‘t di ko mahagilap saan mang dako ng mundo.

Maraming, maraming salamat sa ‗yo mahal ko,

Na kahit ika‘y nasa kabilang buhay na‘y dinalaw mo pa ako.

Hayaan mong ako‘y magpasalamt ng lubos sa ‗yo,

Sa pagtupad mo sa sa ‗yong pangako.

Janine Claire T. Jalosjos

Kontrahin mo!

Kung ika‘y may makitang mali,

Kontrahin mo!

Kung labis sa pang-aalispusta‘y laging nakikita,

Kontrahin mo!

Kung kasamaa‘y nangingibabaw,

Kontrahin mo!

‗wag palampasin ang masamang gawain,

Maraming masasaktan at maaalipin

At ikaw at ikaw din ang magiging salarin

Kung ‗di mo to binibigyang pansin,

Kaya kung ‗di tama, gawin mo—

Kontrahin mo.

Donalyn E. Aquino

Larawang Haiku Janine Claire T. Jalosjos

Ilang beses mo nang

Ibinuklat ang libro mo

Sa mga taong di mo kilala

Para lang masiyahan sila

Ilang beses mo pang ibubuklat

Ang libro mo sa kanila

Sa kasakiman nila

Para sa kapalit na pambayad

Ng pag-aaral mo

Makatapos ka nga

Ngunit ang librong

Ilang ulit nang ibinuklat

Napunit na.

Libro

Reger Ed A. Caperig

Ang Manggagawa Handurawan │Hunyo–Oktubre 2011

M Tugma at ritmo B5

Pangako

Habang nakatulala sa harap ng bintana,

Mukha mong tumatawa ang aking naaalala.

Mga panahong tayo‘y magkasama,

Tanging hiling ko‘y maibalik sana.

O bakit kailangan mong lumayo sinta ko,

At piliing pakuin ang mga pangako mo?

Na tayo‘y ‗di magkakahiwalay kailanman,

Kahit anong dilubyo man ang dumaan.

Di makatulog o makakain araw at gabi,

Laging inaasam ang pagbabalik mo sa ‗king tabi.

Siguro‘y wala kang kamuwang-muwang

na kasabay na ‗yong paglisan,

Tangay mo ang puso kong sugatan.

Habang ako‘y nagmuni-muni,

Bigla kang nakita‘t inakalang guni-guni.

Nakatayo sa ilalim ng lilim ng puno

At sinalubong mo akong nakangiti nang buong puso.

Sa wakas at dininig din ng Panginoon ang mga panalangin ko,

Na Makita‘t masilayan muli ang mukha ng pinakamamahal ko.

Di matatawaran ng anumang yaman sa mundo,

Ang kasiyahang aking nararamdaman dahil sa ‗yo.

Ngunit ako‘y nagtataka kung bakit ‗di na kita mayakap,

Mga kamay ko‘y tila mga ibong tumatagos lang sa ulap.

Bakit sinta ko, bakit?

Kung kalian nandiyan ka‘y wala akong magawa kahit anong pilit?

Mga luha‘y walang tigil sa pagdaloy mula sa mga mata ko,

Isip ko‘y binagyo‘t tila litong-lito.

At sa wakas ay napagtanto ko,

Ikaw pala‘y wala na‘t di ko mahagilap saan mang dako ng mundo.

Maraming, maraming salamat sa ‗yo mahal ko,

Na kahit ika‘y nasa kabilang buhay na‘y dinalaw mo pa ako.

Hayaan mong ako‘y magpasalamt ng lubos sa ‗yo,

Sa pagtupad mo sa sa ‗yong pangako.

Janine Claire T. Jalosjos

Buhay estudyante

Pagpukaw ng araw

Agad-agad gumagalaw

Mabilis sa pagkilos

Para ang oras ay ‗di maubos.

Ang buhay ng estudyante

Puno ng gawain kahit gabi

Wala itong pinipiling oras

Kaya kinakailangan ng lakas.

Hindi lang ito ang pinagdadaraanan

Dahil may naghihintay sa ating tahanan

May alintuntunin sa bahay

Na nagbibigay sa atin ng matinding tamlay.

Feldene D. Tan

Tagumpay

Dito sa mundo

Mga bagay ‗di mo sigurado

Minsan sinusuwerte, minsan hindi

Minsan masaya, minsan kay lungkot

Pero isa lang ang may katiyakan

Na kahit ano‘ng mangyari

Iisa lang ang tunay na kasandal

Pananampalataya sa Diyos Maykapal

Upang mga pagsubok ay malampasan

At tagumpay ay makamtan.

Donalyn E. Aquino

Hangarin

Kahangalang sabihing ―Iniibig kita‖

Kung ang sinasabihan ay walang pandama

Mauuwi lamang sa luha at dusa

Sapagkat pag-iwi ay naglalahong kusa.

Sa mga panahong pinagsamahan,

Ay mga sandaling puno ng halakhakan

Kahit na paano‘y nakakalimutan

Ang bigat na pasan dagliang gumagaan.

Magalak sa dusa‘t ngitian ang luha,

Tamisan ang pait ng pangungulila,

Ang puso, kung tunay, wagas at dakila,

Maipapalutang ang bigat ng dala.

Igalang ang lahat sa paraan ng bait,

Ibaon sa limot ang lukso ng galit,

Itapong saglit ang ugat ng inggit,

Upang gantimpala‘y makamit sa langit!

Feldene D. Tan

Pagbabalik-tanaw at sulyap

Noon kay ganda

Sariwa pa sa aking gunita

Buhay mapayapa, punong-puno ng pag-asa

Walang kaguluhan, tayo‘y nagkakaisa

Ngunit sa isang iglap

Sa isang ihip ng hangin

Lahat ay nag-iba

‗di ko namalayan

Kasamaa‘y nandiyan lang pala.

Donalyn E. Aquino

Larawang Haiku Janine Claire T. Jalosjos

.

Ang ama‘t ina ko

Sa lahat ng tao

Rito sa mundo

Wala pang tutulad sa

Ama‘t ina ko.

Sila ay naghirap

Sila ay nagsikap

Na ako ay lumaki

At sumayang ganap.

Kaya naman ngayon

Ay lagi kong layon

Sa aking magulang

Ako‘y makatulong.

Roxanne B. Dataro

Sabihin mo

Sabihin mo sa akin…

Bakit maliwanag ang araw?

Bakit malamig ang gabi?

Bakit may kulog at ulan?

Bakit ika‘y lumisan?

Sabihin mo sa akin…

Bakit may mahirap at mayaman?

Bakit may duwag at matapang?

Bakit may tumpak at mali?

Bakit ika‘y nagbabakasakali?

Sabihin mo sa akin…

Bakit may halaklak at luha?

Bakit may tagumpay at kabiguan?

Bakit minsan may kasakiman?

Bakit walang pagmamahalan?

Sabihin mo sa akin…

Bakit lahat may hangganan?

Von Vladimier B. Montayre

M B6 Lathalain Ang Manggagawa Handurawan│Hunyo–Oktubre 2011

Makata sa pagwawangis, nanalo premyong Nobel

Literatura

Marchie S. Española &

Von Vladimier B. Montayre

Malaking bahagi sa

kanilang katauhan na nakikitaan

ng ilang katangian sa isang tunay

na babae habang hindi tinatang-

kang itago ang tunay nilang kasa-

rian. Sa kasong ito, maaring mag-

gupit lalaki ang bayut subalit nag-

sasalita sa pambabaeng paraan.

Isa ring uri ng Cebuano ay

ang mga babaeng ―taga-isla‖

kung tawagin nila. Sila ay ma-

kikita mo sa mall at internetan.

Minsan magkahawak-kamay pa sa

kanilang mga puting kasintahan

na walang pagkabalisa sa kanilang

kapaligiran.

Ang tipikong asawa/nobya/

kasintahan/alipin ay nakatanim na

sa ating isipan na isang babaeng

manghuhuthot na palaging na-

mamalagi sa chatroom sa kapala-

rang nakakita ng ―Amerikanong‖

asawa kahit na matanda pa o do-

ble sa kanilang edad basta lang

maiahon sa kahirapan.

Sa isang banda, nabigyang

pansin sa isang online na

diskusyon ang tunggalian ng Cebu

at Maynila na nagreresulta sa pag-

kapili ng dating Pangulong Gloria

Macapagal–Arroyo noong 2004.

Tomas Gösta Tranströmer (1931–)

Maikukumpara ang isang

Cebuano Pride sa isang or-

ganisasyong naglalayong maging

mapag-isa sa kani-kanilang wika

na naimpluwensyahan ng Espan-

yol.

Sa ganitong kamalayan,

maraming Manileño ang nanini-

walang ang paggamit ng wikang

Tagalog ang kadalasang gina-

gamit ng isang payak na tao. Ito

rin isa sa mga dahilan kung bakit

nakuha ni Pangulong GMA ang

mga puso ng Cebuano sapagkat

siya rin mismo ay nagsasalita ng

Cebuano.

Kahit hindi pormal na iti-

nuturo sa paaralan at unibersidad,

ang wikang Cebuano ang madalas

na ginagamit ng karamihang tao

sa bansa. Halos 25 bahagdan o

dalampung milyong Pilipino ang

gumagamit ng wikang ito sa

Visayas at Mindanao. Ito ang wi-

kang may pinakamaraming nagsa-

salita sa buong Visayas: ang wi-

kang hatid sa ating ng mga ninu-

nong Malay, Indo at ibang maim-

pluwensyang mananakop sa

bansa. Sanggunian: Wikipedia

Bisaya Mula B2

Kagaya ng mga manunulat

na ito, maraming ibang Cebuano

ang nagsimula sa pampaaralang

pahayagan katulad ng mga maka-

tang sina Robert Flores at Rex

Fernandez noong mga dekada ‗70

at ‗80; at sina Mike Obenieta,

Adonis Durado at Januar Yap,

mga miyembro ng grupong Taran-

tula, naman ng dekada ‗90.

Dekada ‗90

Itinatag noong 1991 ng

pitong babaeng manunulat ang

grupong Women in Literary Arts

(WILA). Ito marahil ang pinaka-

organisadong grupo ng mga ba-

baeng manunulat sa bansa. M a y

25 kasaping manunulat at kalahati

sa kanila ay karaniwang guma-

gawa sa Cebuano katulad na lang

nina Tapia, Ruby Enario, Leticia

Suarez, Erlinda Alburo, Jocelyn

Pinzon, Cora Almerino, Delora

Sales at Marvi Gil.

Karamihan kung hindi

lahat ng mga manunulat na na-

banggit ay pumupunta sa taunang

Cornelio Faigao Memorial Writ-

ers Workshop na isinasagawa

mula pa noong 1984 ng Cebuano

Studies Center ng Unibersidad ng

San Carlos.

Patuloy pa rin ang mga

Cebuanong manunulat sa pag-

pasagana ng kanilang yaman—ito

ang katitikang Cebuano paniti-

kang Cebuano—na makikita sa

mga umaapaw nilang likha at de-

terminasyon na kalian man hindi

kumupas at nagpapatuloy sa rurok

ng tagumpay.

Sanggunian: ncca.gov.ph; Wikipedia; USC

Cebuano Mula B3

I ginawad kay Tomas Tranströmer ang 2011 Prem-

yong Nobel para Literatura dahil sa kaniyang sur-

yalistik na mga tula tungkol sa misteryo ng isip ng mga

tao at sa malawakang pagkakakilanlan niya bilang pina-

kamaimpluwensiyal na makatang Skandinabyan sa mga

nakaraang dekada.

Nag-aral siya ng hayskul

sa Södra Latin School sa Stock-

holm kung saan siya nagsimulang

sumulat ng mga tula.

Ang kaniyang pinakaunang

koleksyon ng 17 tula (17 Dikter)

ay inilimbag noong 1954.

Nagpatuloy siyang nag-

aral ng sikolohiya sa Stockholm

University hanggang 1956.

Sa pagitan ng 1960 at

1966, hinati ni Tranströmer ang

kaniyang panahon sa pagsusulat at

pagiging sikolo para sa mga ka-

bataang lumabag sa batas.

Noong 1966, napanalunan

niya ang premyong Bellman.

Sumunod pa ang iba‘t ibang gan-

timpala tulad ng Bonner para sa

tula, Petrarch na mula Alemanya

at Nordic ng Akademia Suweko.

Siya ay pinili bilang isa sa

mga pinakamahalagang manunu-

lat na Skandinabyan mula noong

Ikalawang Digmaang Pandaigdig.

Ang mga kritiko ay nagbi-

gay ng papuri sa mga tula ni Tran-

strömer na naisalin sa 60 wika

dahil ang mga ito ay madaling

intindihin at isalin.

Ang kaniyang mga tula ay

nakakabighani sa mahabang

taglamig ng mga Suweko; sa in-

dayog ng mga panahon at mali-

wanag na kagandahang likas ng

kapaligiran.

Si Tranströmer ay binansa-

gan bilang pampalagiang nangu-

nguna para sa gantimpala noong

nakaraang taon.

Ang lupon ng Nobel ay

nagsabi na ang mga obra ni Tran-

strömer ay nakatanggap ng pagpa-

halaga ―dahil sa pamamagitan ng

maiiksing nanganganinganinag na

imahe, siya ay nagbibigay ng sari-

wang daan patungo sa katoto-

hanan.‖ Sanggunian: nobelprize.org

Ang kaniyang mga tula ay

kadalasang nakabase sa kaniyang

sariling karanasan at pinag-iisa sa

kaniyang pagmamahal ng musika

at kalikasan.

Ang mga tula nila kina-

mamayaan ay nagtataglay ng mas

madilim na kahulugan tungkol sa

buhay, pagkasawi at sakit.

Siya ang kinilalang batikan

ng pagwawangis (metapora), sa

paghabi ng malakas na imahe ng

kaniyang mga tula kahit wala

gaanong mga dagdag pagpapa-

ganda.

Isang sikologo at piyanista,

si Tranströmer, 80, ay nagdusa sa

atake serebral noong 1990 na nag-

dulot sa kaniya ng kalahating

paralisa. Hindi siya gaanong

makapagsalita pero nagpatuloy

siya sa pagsulat. Nailimbag ang

The Grief Gondola noong 1996 at

nakapagbenta ng 30,000 kopya sa

Sweden.

Noong 2004, nailimbag

ang The Great Enigma, isang

koleksyon ng 45 haiku tungkol sa

kalikasan o panahon. Mula noon,

nagretiro na siya sa pagsulat.

Si Tranströmer ang kauna-

unahang Suwekong nakatanggap

ng premyo para sa literatura mula

noong 1974 nang pinaghatian ito

nina Eyvind Johnson at Harry

Martinson, kapwa hurado ng No-

bel at hindi kilala sa labas ng

Sweden.

Ang pinakahuling Ameri-

kanong manunulat na nanalo ng

Premyong Nobel ay si Toni Mor-

rison noong 1993. Ang premyo

ay nagkakahalaga ng $1.5 milyon.

Si Tranströmer ay ipina-

nganak noong ika-15 ng Abril

1931. Pinalaki siya ng kaniyang

ina, isang guro, pagkatapos

maghiwalay ang kaniyang mga

magulang.

Cuentos Hispanofilipinos* Hispano–Philippine Stories

Edmundo Farolán at Paulina Constancia © 2009 Pahina: 139 ISBN 978-971-691-930-1

D alawang manunulat, pitong bihirang likha at

isang pagmamahal sa pagkukuwento: ang bunga

ay Cuentos Hispanofilipinos. Ang librong ito ay tambalan ng dalawang manunulat at magkai-

bigan na sina Edmundo Farolán at Paulina Constancia.

Matutungo sa malawak na sulok ng emosyon ang mga mamba-

basa sa ―Palali,‖ ―Tía Luz y Tía Aida,‖ at ―Mardi Gras con los Monte-

cillos‖ ni Farolán na madamdamin at puno ng makabuluhang alaala;

habang ang ―El Chino Asiste a una Misa Católica,‖ ―El Mono y El

Científico,‖ ―Tatang va a Nueva York‖ at ―El Apóstol‖ ni Paulina Con-

stancia ay taglay ang kakayahang magpatawa ng kumukulay at nagpa-

pasabik sa bawat yugto ng kuwento.

Si Farolán ang patnugot ng Revista Filipina at Review Vancou-

ver. Siya ang may-akda ng limang koleksyon ng tula: Lluvias Filipi-

nas (Madrid, 1967); The Rhythm of Depair (Manila, 1975); Tercera

Primavera (Bogota, 1981); Oh, Canada! (Toronto, 1994); at Itineran-

cias (San Francisco, 2006). Si Farolán ay pinarangalan ng Premio

Zobel noong 1981; at paglipas ng dalawang taon, 1983, siya ay naging

miyembro ng Academia Filipina.

Ang tatlong kuwento niya sa librong ito ay orihinal na ipinalim-

bag sa Nuevo Horizonte noong 1996.

Si Paulina Constancia ay isinilang sa Cebu. Siya ay pintor at

makata na naka-eksibit ng kaniyang mga gawa sa Pilipinas, Holandia,

Mexico at iba‘t ibang lungsod sa Amerika at Canada.

Isa sa mga libro ng tula ni Paulina Constancia ay ang bilinggwal

na Open Arms/Brazos Abiertos (Vancouver, 2003). Sa Revista

Filipina (e-magazine) at Contra Tiempo (magasin ng Latino–

Amerikano sa Chicago) naitanghal ang kaniyang ibang mga tula.

Ang Cuentos Hispanofilipinos ay ang pangalawa niyang libro at

dito nakalagay ang una niyang koleksyon ng maiikling kuwento.

*Suri aklat ni William Andrew G. Bulaqueña

Ang Manggagawa ay nagpapasalamat kay Paulina Constancia

para sa kopya ng libro.

Ang Society of Mary (SOM)

ay nabuo noong 1988 sa pagpa-

pasimuno ni Raul Duques, dating

mag-aaral sa Saint Joseph College

of Sindangan, Inc.

Medyo mga ―loko-loko‖ na

grupo ang unang namuno at bu-

muo ng samahang ito pero matata-

gumpay na ngayon ang mga

―grotto boys‖ sa kani-kanilang

mga sariling buhay .

Sa ngayon, ang samahan ay

nahahati na sa dalawang grupo:

ang tinatawag nilang ―old ones‖ at

ang grupo ng mga kabataan. Ang

old ones ay pinamunuan ni

Analiza Sagal at ang youth group

naman ay ni Michael E. Tan, pa-

ngulo ng Supreme Student Coun-

cil.

Ang SOM–SJCSI Chapter ay

itinatag noong Hulyo 2010 na

pinangunguluhan nina Edralin M.

Deleña at Samson M. Saile.

Binuo nila ang samahan para

magsilbi at mangulo tuwing

Society of Mary

Ma. Joeresa P. Jamora ma.joeresa_jamora@yahoo.com

Organisasyon N gayong buong buwan ng Oktubre, aktibo na naman

sa pangunguna ng rosaryo ang mga miyembro ng

Society of Mary para sa mga kolehiyong mag-aaral tuwing

ika-6 ng hapon .

kaarawan ni Birheng Maria.

Bilang mga deboto, ka-

sama na rin sa kanilang gawain

ang panatilihing malinis ang

grotto.

Noong pista sa kapangana-

kan ng Birhen Maria, nagsama-

sama ang mga miyembro ng SOM

para sa isang sagradong misang

idinaraos sa grotto. Pagkatapos

nag-motorcade sila, umikot sa

sentro ng lungsod at sama-samang

nananghalian.

Mayroon ding mga isponsor

ang SOM para sa kanilang mga

proyekto. Para sa kanilang pondo,

may buwanang ambag na nag-

kakahalaga ng P10 ang bawat

miyembro at ito ay kanilang idini-

posito sa bangko.

May 103 aktibong miyem-

bro ang SOM–SJCSI sa kasaluku-

yan. Pinaplano nilang pagsama-

samahin ang dalawang grupo.

Ang mga opisyales ng

SOM–SJCSI Chapter ay sina

Ryan Gonzaga, pangulo; Tan,

pangalawang pangulo at acting na

pangulo; Jerelyn Sabanate, kali-

him; Mery Sipri, ingat-yaman;

Al j en Tulab ing, aud i tor ;

Reynaldo Quiro-Quiro Jr., press

relation officer; Lysander Abne

at Aprelieta Zulueta, mga sar-

hento; Rev. Nathaniele Denlaoso,

chaplain, tagapayong ispiritwal;

Carmencita V. Samios Uy at Al-

freda B. Calamba, Ed.D., mga

sanggunian.

Ang kalahating-tapos

na langit*

Ang pagkawalang pag-asa‘y

kumalas sa kaniyang daan.

Ang paghihirap din

tumiwalag sa kaniyang daan.

Ang buwitre ay lumihis

sa kaniyang lipad.

Ang sabik na liwanag ay

nagpupumiglas palabas

Na ang mga multo‘y naglaho.

At ang ating mga kuwadro‘y

nakakita ng sinag ng araw na

matagal na naipong poot

sa lumang talyer.

Nagsimulang nagmasid

sa paligid ang lahat.

Sandaan tayong naglakad

sa ilalim ng araw.

Bawat tao‘y kalahating-bukas

na pinto patungo sa silid

na para sa lahat.

Ang walang katapusang lupa

ay tinahak.

Ang tubig ay kumikinang

kasama ang mga puno.

Ang lawa ay isang mata

patungong kailaliman ng daigdig.

*The Half-Finished Heaven

Isinalin ni William A.G. Bulaqueña

B7 Ang Manggagawa Handurawan│Hunyo–Oktubre 2011

Agham at Teknolohiya Patnugot: Yanessa S. Naval

Lasong Rosas

Kalawakan

Yanessa S. Naval yanessa.naval@yahoo.com

U nang nabuo sa imahinasyon ni George Lucas na naglaong naging bida sa telebisyon.

Ngayon, sa isang iglap ay mistulang ganap na planetang gaya ng Tatooine na bantog

sa pelikulang Star Wars. Akala ng lahat ay malabo sa mata ng riyalidad ngunit ngayon

ay unti-unting lumilikha ng pangalan habang nagduduyan sa misteryosong kalawakan.

Misyong Kepler ng NASA

Kepler-16 na 200 light years ang

layo mula sa ating mundo.

Ayon sa NASA, ito ay

malamig na umaabot ang tem-

peratura sa –100°C. Binubuo ito

ng 50 bahagdan hangin at 50 ba-

hagdan bato. Sa mga kondisyon

na ganito, malayo ang pag-asang

ito ay makakapagbigay buhay.

An g ma la -h i ga n t e ng

planeta ay tinatayang kasinlaki ng

Saturno na walang tigil na umiikot

sa dalawang bituing.

Ang k dwarf ay may bigat

na 69 bahagdan sa ating araw at

ang pangalawa, red dwarf, ay 20

bahagdan lamang.

Kahit ito ay malaki, maha-

halintulad naman ang Kepler-16b

sa Venus na nagtatapos ng isang

buong rebolusyon sa loob ng 229

araw at 35 takip-silim para sa

kumpletong pag-ikot sa sariling

aksis.

―Ang pagkatuklas nito ay

isa lamang na patunay na may

malaking posibilidad na may mga

planetang pwedeng matirahan,‖

ayon kay William Borucki, ang

nangunguna sa imbestigasyon ng

Kepler.

―Karamihan ng ating mga

bituin ay bahagi ng dalawang sis-

tema. Ibig sabihin ang oportuni-

dad ng buhay ay mas malawak

kung ang planeta ay umiikot lang

sa iisang bituin,‖ dagdag niya.

Karamihan sa ating nalala-

man tungkol sa laki ng mga bituin

ay nanggaling sa magkapares na

bituin na nakaharap sa mundo at

sa kanilang pagdidilim kung

dadaanan ng planeta sa harapan

nito. Ang magkapares na bituin

ay tinatawag na eclipsing bina-

ries.

Sa katunayan, lahat din ng

nalalaman natin sa laki ng mga

planeta sa palibot ng ibang bituin

ay nakuha galing sa kanilang pag-

daan o transit sa tapat ng kanilang

mga bituin.

Ang sistemang Kepler-16

ay combinasyon ng planetary

transit sa kabila ng isang eclipsing

binary system. Dahil nito, ang

Kepler-16b ay isa sa pinakama-

buting nasukat na planeta labas ng

ating kalawakang araw.

Ang Kepler-16 ay umiikot

Noong ika-15 ng Setyem-

bre, isang makabagong kontri-

busyon na naman sa larangan ng

siyensya ang nadiskubre ng Na-

tional Aeronautics and Space Ad-

ministration (NASA).

Ito ang planetang sinasa-

bing umiikot sa dalawang bituin o

ang tinatawag na circumbinary

planet.

Ang nakamamanghang

tuklas na pinangalanang Kepler-

16b ay matatagpuan sa sistemang

Planetang may 2 araw, nadiskubre

sa isang dahan-dahang umiikot na

K-dwarf na aktibo at may maram-

ing star spot. Ang isang bituin

nito ay maliit na red dwarf.

Ang planetary orbital

plane ay nakahanay sa loob ng

kalahating grado ng stellar binary

orbital plane.

Ang Kepler-16 ay lalong

mahalaga sa mga nag-aaral ng

pagkabuo ng mga planeta dahil sa

pinagsamang katangian nito na

pangunahing interes din ng astro-

physics.

Sanggunian: NASA; CNN; Popular Sci-ence; Astronomy Now Online

A yon kay Rosa Francia–Meneses, ang nagtatag ng

Philippine Breast Cancer Network, ―Ang kalubus-

lubusang panganib na magkakanser sa suso bukas ay

ang pagkasilang ngayon sa Ikatlong Daigdig. Ang

kalubus-lubusang panganib na hindi makaligtas ng

kanser sa suso ay ang pagiging babae sa Pilipinas.‖

Ang kanser ay pangatlo sa nangungunang sanhi ng kamatayan

sa Pilipinas. Nangunguna pa rin ang mga sakit na nakakahawa at

kardyobaskular, ayon sa Kagawaran ng Kalusugan. Sa nakalipas na 60

taon, pakonti-konti na lang ang namamatay mula sa mga nakakaha-

wang sakit kung paghambingin sa sakit sa puso at kanser.

Sa Pilipinas, 75 bahagdan ng kanser ay umaapekto paglipas ng

ika-50 taon, at 3 bahagdan lamang sa mga 14 na taong gulang at pa-

baba. Kung magpatuloy ang mababang antas ng kamalayan sa pag-

iingat, tinatayang may isa sa 1,800 Pilipino ang magkakanser taun-

taon.

Sa kasalukuyan, karamihan sa mga pasyente ng kanser ay humi-

hingi lamang ng payong medikal kung malala na ang kalagayan. Sa

bawat dalawang bagong kaso ng kanser na nasusuri, isa nito ay

mamamatay sa loob ng taon.

Ang anim na nangungunang kanser ay ang baga, suso, atay,

serviks, bibig, bituka at tumbong.

Alam mo ba? Lahat ng kababaihan ay nasa panganib. Halos 70 bahagdan ng

kanser sa suso ay nangyayari sa mga kababaihan kahit wala sila ng

mga risk factor.

Tanging 5 bahagdan lang ng kanser sa suso ay minana. Halos

80 bahagdan ng mga kababaihan na nasuring may kanser sa suso ay

ang kauna-unahang biktima sa kani-kanilang pamilya.

Ang kanser sa suso ay ang pangunahing sanhi ng pagkamatay

sa mga kababaihang mula 35 hanggang 54 taong gulang sa

buong mundo. Mahigit sa isang milyon ang magkakanser na hindi

nakakaalam at halos 500,000 sa kanila ay namamatay taun-taon.

Isa sa apat na nasuri na may kanser sa suso ay namamatay sa

loob ng unang limang taon. Hindi kukulang sa 40 bahagdan sa

kanila ay mamamatay sa loob ng 10 taon.

Ang saklaw ng kanser sa suso ay tumataas sa nakalipas na 30

taon. Dapat malaman ito ng mga dalubhasa at eksperto ngunit

hindi nila alam ang dahilan at kung bakit patuloy ang antas ng

paglaganap.

Ang mga risk factor ay hindi nangangahulugang sanhi ng kan-

ser sa suso. May sapat na ebidensya na nag-uugnay sa polusyon

pangkapaligiran at kontaminasyon ang nagdudulot ng kanser sa

suso.

Halos 20 baghagdan ng kanser sa suso ay hindi natuklas ng

mammography. Halos sa 40 bahagdan ng mga kababaihan

pababa ng 50 taon ito nangyari.

Ang agarang pagtuklas ay hindi nakakapigil ng kanser sa suso.

Ang pag-iwas at pag-alis ng nakikilalang mga sanhi ay makakapigil

sa paglaganap ng kanser.

Ang Pilipinas ay may pinakamataas na antas ng paglaganap ng

kanser sa suso sa buong Asya. Sa ngayon, ang Pilipinas ay pang-

siyam na bansa na sa buong mundo. Sanggunian: Wikipedia; pbcn.org; nbcam.org; UP–CEU

Patuloy pa rin ang pakikipaglaban sa buong mundo

Buwan ng Kamalayan sa Breast Cancer

Kanser sa Pilipinas

T uwing Oktubre ginugunita sa buong mundo ang Breast Cancer Awareness Month

(BCAM) o kamalayan ng kanser sa suso. Ito ay isang pandaigdigan kampanyang

pangkalusugan na itinatatag ng mga kawanggawa para ipalaganap ang kamalayan sa

sakit at makapaglikom ng pondo para sa pananaliksik ng sanhi, pagpipigil, tuklas, pag-

gagamot at lunas. Ang kilusan ay nagbibigay din ng suporta at kaalaman sa mga bik-

tima ng kanser at nagpapaalaala sa mga kababaihan sa kahalagahan ng agarang pag-

tuklas.

Cynthia Kareen J. Nazario ck.nazario@ovi.com

Ang National BCAM ay

naitatag noong 1985 sa Estados

Unidos sa pakikipag-ugnayan ng

American Cancer Society. La-

yunin nitong maipagtaguyod ang

mammography bilang pina-

kamabisang kalasag sa pakiki-

paglaban ng kanser sa suso.

Ang kowalisyon ay tumu-

tulong na mapaisa ang mga kaba-

baihan at mapag-usapan ito sapag-

kat ang kanser sa suso ay isang

sakit na madalang na pag-usapan

ng mga babae at kinatatakutan

bilang isang sentensyang kamata-

yan.

A n g N B C A M a y

nananatiling nagpapasiya sa pag-

papalawig ng kamalayan sa pag-

bibigay inpormasyon ng kanser sa

suso at paglalaan ng malaking

daan sa kamalayan ng sakit.

Sa Estados Unidos, ang

kanser sa suso ay pumapangalawa

sa sanhi ng kamatayan sa kababai-

han, pagkatapos ng kanser sa

baga. Ang antas ng kamatayan sa

kababaihan ay patuloy na buma-

baba mula noong 1990 dahil sa

agarang pagtuklas at makabagong

lunas.

Tatooine. Ang Kepler-16b, sa pagkaunawa ng dibuhistang David A. Aguilar, ay nakararanas ng dalawang paglubog ng araw sa kaniyang

paglilibot sa isang pares ng mga bituin.

Ngayon, mahigit kumulang

90 bahagdan ng mga kababaihan

ang napag-alamang may kanser sa

suso at pinanininiwalaang

makakaligtas sa sakit na ito kahit

sa loob ng 5 taon man lamang—

mas mataas kaysa 63 bahagdan sa

pagsisimula pa lamang ng dekada

‗60. Sa kasalukuyan, may humigit

kumulang 2.5 milyong survivor.

Sa pag-organisa ng kama-

layan ng kanser sa suso, ang mga

kababaihan ay pinapatatag upang

mapangalagaan ang kalusugan ng

kani-kanilang mga suso sa pakiki-

bahagi ng mga regular na pan-

sariling pagsusuri, pagkuha ng

mammogram, pagtatakda ng regu-

lar check-up sa doktor, pag-

susunod sa mga ipinanutong lunas

at kaalaman sa abot ng kanilang

makakaya sa pagsugpo ng kanser

sa suso.

Ang kanser sa suso ay

isang paksang bihirang napag-

uusapan noon ngunit nakuhanan

ito ng malaking atensyon nang

ang mga tao ay nakaranas ng ma-

tinding trahedya kung paano laba-

nan ng kani-kanilang mahal sa

buhay ang sakit na ito.

Ang Lasong Rosas

Ang pink ribbon ay ang

pandaigdigang simbolo ng kama-

layan ng kanser sa suso.

Ang pink ribbon at kulay

rosas ay kumikilala sa nagsusuot

nito bilang tagasuporta sa pakiki-

paglaban. Ito ay kadalasang ma-

kikita tuwing Oktubre.

Ang Susan G. Komen

Foundation ang unang naglahad

ng lasong rosas noong 1991 sa

New York. Pinaniniwalaan na

ang lasong kulay rosas ay pinili

sapagkat ito ay sumisimbolo ng

kalusugan at nagpapakita rin ng

pagkababae.

May lasong rosa at asul din

na pinalabas noong 1996 para

ipalaganap ang kamalayan na ang

mga kalalakihan din ay mag-

kakanser sa suso ngunit bihira

lang ito mangyayari.

Ang Estée Lauder Compa-

nies ay nakapamigay na ng ma-

higit 80 milyon lasong rosas sa 19

taon nitong pakikipag-ugnayan.

Delta Pink Plane. Simula pa noong 2005 ang eroplanong Boeing 757 ng

Delta Airlines na may espesyal na pintura para sa kampanya laban sa

kanser ay nakalipad ng 2,472,896 milya o katumbas ng 99 ikot sa mundo.

B8 Ang Manggagawa Handurawan│Hunyo–Oktubre 2011

Disenyo

Color blind Reger Ed A. Caperig

Tagaguhit: Meldrid B. Baculpo ▪ Reger Ed A. Caperig ▪

Princess Rhenette C. Cedeño ▪ Francis Joseph T. Fuertes ▪

Nicola P. Lecciones ▪ Jelly Gay E. Malon ▪

Sean Maverick D. Realista

Kuwadro Francis Joseph T. Fuertes

Willy at Manny Francis Joseph T. Fuertes

Pamatay na hirit Nicola P. Lecciones

Holy smokes! Francis Joseph T. Fuertes

Kawaii Princess Rhenette C. Cedeño

Tartan Jelly Gay E. Malon

Busyok Jelly Gay E. Malon

LQ Nicola P. Lecciones

SJCSI Kantina Sean Maverick D. Realista

Tweeter Sean Maverick D. Realista

Offline na

si Lola!

Makalipas 20 minuto.