Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERZITET UMETNOSTI U BEOGRADU
INTERDISCIPLINARNE STUDIJE
KULTURNA POLITIKA I MENADŢMENT
INTERKULTURALIZAM I MEDIJACIJA NA BALKANU
Master teza:
MODELI PREZENTACIJE NEMATERIJALNOG
KULTURNOG NASLJEĐA U FUNKCIJI RAZVOJA
KULTURNOG TURIZMA U BOSNI I HERCEGOVINI
Autor:
Slobodanka Nikolić
Mentor:
Dr Vesna Đukić
Beograd, maj 2010.
3
S A D R Ţ A J
APSTRAKT ............................................................................................................................... 5 1. UVOD ................................................................................................................................. 6
1.1. Problem istraţivanja .................................................................................................... 6 1.2. Svrha, ciljevi i polazne hipoteze za istraţivanje .......................................................... 7 1.3. Izvori i metode prikupljanja podataka ......................................................................... 8
1.4. Sadrţaj i struktura rada ................................................................................................ 9 2. TEORIJSKO ODREĐENJE NEMATERIJALNOG KULTURNOG NASLJEĐA ........ 11
2.1. Genealogija koncepta nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ......................................... 11
2.1.1. Teorijsko odreĊenje termina kulturno nasljeĊe .................................................. 11 2.1.2. Teorijsko odreĊenje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa .................................... 14
2.2. Elementi nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ............................................................. 16 2.2.1. Usmena predaja i izrazi, ukljuĉujući jezik kao sredstvo komunikacije
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ................................................................................... 17
2.2.2. Izvedbene (scenske) umjetnosti kao što su tradicionalna muzika, ples i teatar .. 18 2.2.3. Obiĉaji, rituali i sveĉanosti ................................................................................. 20 2.2.4. Znanje i vještine vezane uz prirodu i svemir ...................................................... 20
2.2.5. Tradicionalni zanati ............................................................................................ 21 2.3. MeĊunarodna pravna zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa............................... 21
2.4. Dosadašnja pravna zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini
25
2.5. Institucionalni okvir zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini
29 2.5.1. Etnologija i nematerijalno kulturno nasljeĊe u Bosni i Hercegovini u periodu od
kraja XIX do kraja XX vijeka........................................................................................... 29 2.5.2. Etnologija i nematerijalno kulturno nasljeĊe u Bosni i Hercegovini u periodu od
devedesetih godina XX vijeka do danas ........................................................................... 34 3. PRAKTIĈNE POLITIKE U BOSNI I HERCEGOVINI ................................................. 37
3.1. Turizam u Bosni i Hercegovini .................................................................................. 37 3.1.1. Definicija turizma i kulturnog turizma ............................................................... 37
3.1.1.1. Definicija turizma.......................................................................................... 38
3.1.1.2. Definicija kulturnog turizma..........................................................................42
3.1.2. Zakonodavni okvir u Bosni i Hercegovini ......................................................... 44 3.1.3. Institucionalni okvir u Bosni i Hercegovini ....................................................... 46 3.1.4. Stanje u turizmu u Bosni i Hercegovini.............................................................. 49 3.1.5. Stanje u kulturnom turizmu u Bosni i Hercegovini ............................................ 61
3.1.4.1. Stanje u turizmu u Republici Srpskoj............................................................ 55
3.1.4.2. Stanje u turizmu u Federaciji Bosne i Hercegovine...................................... 58
3.1.4.3. Stanje u turizmu u Distriktu Brĉko.................................................................60
3.1.6. Definisanje najatraktivnijih turistiĉkih regija ili gradova u Bosni i
Hercegovini.......................................................................................................................65 3.2. Postojeći modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini .......................................................................................................................... 70 3.2.1. Definisanje programskih i organizacionih modela prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini ........................................................................ 70
3.2.1.1. Definisanje programskih modela prezentacije namaterijalnog kulturnog
nasljeĊa u Bosni i Hercegovini................................................................................... 72
4
3.2.1.2. Definisanje organizacionih modela prezentacije namaterijalnog kulturnog
nasljeĊa u Bosni i Hercegovini.................................................................................. 75
3.2.2. Analiza postojećeg stanja – modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa u gradovima Bosne i Hercegovine ..................................................................... 77 3.2.3. Sinteza prikupljenih podataka o modelima prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u gradovima Bosne i Hercegovine i definisanje najatraktivnijih ....... 78
3.2.4. Studija sluĉaja u Bosni i Hercegovini: Internacionalni folklorni festival „Dukat
fest“ iz Banje Luke, Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica,
Teslić, MeĊunarodni festival folklora Sarajevo ............................................................... 84
3.2.4.1. Studija sluĉaja: Internacionalni folklorni festival ˝Dukat fest˝ Banja Luka.. 86
3.2.4.2. Studija sluĉaja: Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica,
Teslić.......................................................................................................................... 89
3.2.4.3. Studija sluĉaja: MeĊunarodni festival folklora Sarajevo............................... 92
3.2.5. Evaluacija postignutog organizacionog razvoja, odnosno ostvarenih kapaciteta u
navedenim studijama sluĉaja ............................................................................................ 94 3.2.6. Interakcija najatraktivnijih programskih modela nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa i najatraktivnijih turistiĉkih regija u Bosni i Hercegovini ................................ 100 3.2.7. Korelacija izmeĊu turistiĉkih organizacija i organizacionih modela ............... 101 3.2.8. UtvrĊivanje podudarnosti znaĉajnih turistiĉkih regija sa prezentacijom
programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini ........... 102 3.2.9. Analiza uticaja prezentacije programskih modela nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa na razvoj kulturnog turizma.............................................................................. 105
4. POSTOJEĆI MODELI PREZENTACIJE NEMATERIJALNOG KULTURNOG
NASLJEĐA U SVIJETU ....................................................................................................... 110
4.1. Festival Lent – International Festival Folkart Maribor – Slovenija ......................... 110 4.2. Internationale Folklore Festival „Op Roakeldais“ Warffum – Holandija ............... 114
4.3. Billingham International Folklore Festival, Billingham, Velika Britanija .............. 118 5. ZAKLJUĈAK ................................................................................................................. 123
5.1. Sinteza dobijenih rezultata tokom istraţivanja ........................................................ 123
5.2. Definisanje poţeljnih programskih i organizacionih modela kako bi prezentacija
nematerijalnog nasljeĊa postala atraktivniji proizvod u domenu kulturnog turizma ......... 134
BIBLIOGRAFIJA .................................................................................................................. 139 PRILOZI ................................................................................................................................. 149 O AUTORU ............................................................................................................................ 181
5
APSTRAKT
Posljednjih nekoliko godina veoma su aktuelna pitanja zaštite i
prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i pitanje razvoja kulturnog
turizma.
Multidisciplinarnim sagledavanjem ove dvije teme, teza ˝Modeli
prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u funkciji razvoja
kulturnog turizma u Bosni i Hercegovini˝ bavi se istraţivanjem odnosa
izmeĊu modela prezentovanja nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i modela
razvoja kulturnog turizma.
Istraţivanje ovog odnosa sprovedeno je u domenu praktiĉnih politika –
kulture i turizma, odnosno njihovih grana, nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa i kulturnog turizma na prostoru Bosne i Hercegovine.
Analizom programskih i organizacionih modela folklornih manifestacija,
kao najuĉestalijeg modela prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i
postojećeg stanja u turizmu i kulturnom turizmu na definisanoj teritoriji,
istraţivalo se da li su modeli prezentacije ovog nasljeĊa i pored svoje
atraktivnosti svrha sami sebi, koliko je cilj njihove prezentacije vezan za
programske i organizacione sadrţaje, te koliko se radi na razvoju publike
kako bi mogli aktivno sudjelovati u odrţivom razvoju kulturnog turizma.
Kao studije sluĉaja predstavljena su tri folklorna festivala u Bosni i
Hercegovini, te je na njihovim primjerima utvrĊena postojeća korelacija i
interakcija ovog oblika nasljeĊa sa definisanim turistiĉkim regijama u
Bosni i Hercegovini.
Dobra postojeća praksa u oblasti prezentacije tradicionalnih igara
predstavljena je putem tri primjera organizovanja folklornih festivala u
Evropi.
U radu su definisani poţeljni programski i organizacioni modeli kako bi
prezentacija nematerijalnog nasljeĊa postala atraktivniji proizvod u
domenu kulturnog turizma.
Kljuĉne rijeĉi: nasljeĊe, nematerijalno kulturno nasljeĊe, kultura, turizam,
kulturni turizam, turist, tradicionalne igre, folklor, programski modeli,
organizacioni modeli, prezentacija, festivali.
6
1. UVOD
1.1. Problem istraţivanja
Posljednjih nekoliko godina u svijetu je veoma aktuelno pitanje zaštite nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa, kao i stavljanje kulture u funkciju razvoja turizma, odnosno razvoja
jednog od segmenata turizma, razvoj kulturnog turizma.
Zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa na globalnom nivou zapoĉela je 2003. godine
usvajanjem UNESCO-ve Konvencije o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa. Od tada
drţave potpisnice ove konvencije u svojim zakonodavnim i institucionalnim okvirima nastoje
pronaći najbolji model zaštite i oĉuvanja ovog oblika kulturnog nasljeĊa.
Osamdesetih godina XX vijeka meĊu novim oblicima turizma javlja se kulturni turizam,
gotovo u isto vrijeme kada u svijetu dolazi do trenda „prepuštanja“ kulture trţištu zbog
nemogućnosti da se ona u cijelosti finansira iz drţavnog budţeta. Istovremeno se javlja i novi
tip putnika – postmoderni turist koji od putovanja zahtijeva iskustvo, novost, aktivnost i
edukaciju. Uslovljeno ovim promjenama dolazi do multisektorskog povezivanja do tada
nespojivih privrednih grana, kulture i turizma, kako bi došlo do oblikovanja zajedniĉkog
proizvoda. Od tada u mnogim zemljama kulturna industrija i kulturni turizam biljeţe stalan
rast.
Ovakva situacija u svijetu bila je veoma inspirativna, te se kao problem istraţivanja rada
nametnuo odnos izmeĊu modela prezentovanja nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i modela
razvoja kulturnog turizma u Bosni i Hercegovini.
Postojanje moguće interakcije izmeĊu prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i
turizma u radu je sagledano iz ugla zakonskih i normativnih regulativa koje definišu ova dva
sektora. OdreĊene su institucije koje se bave zaštitom ovog oblika nasljeĊa, te organizacioni
modeli koji se bave njegovom prezentacijom, kao i djelatnosti turistiĉkih organizacija u ovom
segmentu. UtvrĊeni su organizacioni i programski modeli nematerijalnog kulturnog nasljeĊa,
naĉin njihovog finansiranja i uĉestalost javljanja, publika. U radu su definisani najĉešći
prezentovani programski modeli nematerijalnog kulturnog nasljeĊa (folklor, izvoĊenje
narodne pjesme ili muzike, predstave obiĉaja ili rituala, predstavljanje proizvoda starih
zanata), te je folklor izdvojen kao jedan od najĉešćih i gotovo jedinih programskih modela
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa koji je redovno prezentovan. Na primjeru ovog
programskog modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ţeljelo se utvrditi da li mu je svrha
7
sama prezentacija radi prezentacije ili se njome ţele privući posjetioci i time postati atraktivan
kulturnom turizmu. Na predstavljenim primjerima – studijama sluĉaja u Bosni i Hercegovini
analizirani su njihovi programski i organizacioni modeli. Dobijenim rezultatima nastojala se
utvrditi moguća interakcija izmeĊu modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i turistiĉkih
regija u Bosni i Hercegovini te postojanje interakcije izmeĊu njih. Na primjeru studije sluĉaja
programskih modela organizovanih u nekim zemljama Evrope (Slovenija, Holandija, Velika
Britanija) ukazalo se na dobru postojeću praksu. TakoĊe su utvrĊena najposjećenija mjesta u
Bosni i Hercegovini, vrijeme njihove najbolje posjete i relacija sa eventualnim odrţavanjem
prezentovanih programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa.
1.2. Svrha, ciljevi i polazne hipoteze za istraţivanje
Svrha rada ogleda se u boljem teorijskom razumijevanju modela prezentacije
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i modela kulturnog turizma koji su na njima zasnovani, dok
u praktiĉnom smislu rad predstavlja smjernice i putokaz praktiĉnim politikama u oblasti
kulture i turizma u Bosni i Hercegovini da na osnovu nauĉnih rezultata poboljšaju praktiĉne
efekte zaštite nematerijalne kulturne baštine i kulturnog turizma.
Radom se utvrdilo uĉešće i uticaj razliĉitih programskih modela nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini na razvoj kulturnog turizma.
Cilj rada bio je istraţivanje i analiziranje postojeće situacije, definisanje problema i
pronalaţenje mogućih rješenja za potrebe i probleme u ovoj oblasti. S tim u vezi u radu se:
- napravio pregled zakonske i normativne regulative u oblasti zaštite nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa i u oblasti turizma u Bosni i Hercegovini,
- ustanovljene su nadleţnosti turistiĉkih organizacija u Bosni i Hercegovini,
- analizirani su programski i organizacioni modeli prezentacije razliĉitih oblika
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa,
- analizirana je zastupljenost razliĉitih programskih modela i prezentacija
nematerijalnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini,
- predstavljeni su primjeri prezentacije organizacionih i programskih modela
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini,
- izdvojene su tri studije sluĉaja – organizacioni i programski modeli nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u nekim zemljama Evrope (Slovenija, Holandija, Velika Britanija),
8
- identifikovane su turistiĉke regije (mjesta) u Bosni i Hercegovini prema stepenu
posjećenosti i utvrĊeno je da li postoji podudarnosti sa programskim modelima
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini,
- uvidjelo se da li postoji korelacija izmeĊu turistiĉkih organizacija i organizacionih
modela,
- analiziran je uticaj prezentacije programskih modela nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa na razvoj kulturnog turizma,
- definisani su poţeljni programski i organizacioni modeli kako bi prezentacija
nematerijalnog nasljeĊa postala atraktivniji proizvod u domenu kulturnog turizma.
Rad je zasnovan na pretpostavci da su modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa i pored svoje atraktivnosti, svrha sami sebi. Osnovni cilj prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa vezan je za programske sadrţaje, a manje za organizacione zbog ĉega je
razvoj publike zanemaren, kao što su zanemareni i drugi socio-ekonomski efekti vezani za
odrţivi razvoj kulturnog turizma.
1.3. Izvori i metode prikupljanja podataka
Pristup izradi rada zapoĉeo je sakupljanjem dokumentacije i literature o zaštiti i
preporukama o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa na globalnom nivou (UNESCO-va
Konvencija o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, CIOFF1 i IOV
2), dokumentacije i
literature o postojećim zakonskim propisima i normativima u Bosni i Hercegovini u oblasti
zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i u oblasti turizma, te o dosadašnjoj zaštiti
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa.
Tokom istraţivanja u radu je korišćena metoda istoriografskih podataka na osnovu koje
su dobijeni relevantni podaci o stanju nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini i ustrojstvu turistiĉkih organizacija. Ova metoda sastojala se iz tri dijela,
pronalaţenja izvora (pisanih izvora), kritiĉke analiza izvora i sinteze prikupljenih ĉinjenica.
Metodom identifikacije definisane su ustanove koje se bave oĉuvanjem nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa, organizacioni i programski modeli u domenu nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa i aktivnosti turistiĉkih organizacija u domenu kulturnog turizma. Za sprovoĊenje ove
metode korišćena je tehnika upitnika. Dokument, upitnik je proslijeĊen na adrese opštinskih
1 MeĊunarodno vijeće organizatora za folklorne festivale i folklornu umjetnost. Detaljnije informacije o
organizaciji navedene u daljem tekstu. 2 MeĊunarodna organizacija za folklornu umjetnost. Detaljnije informacije o organizaciji navedene u daljem
tekstu.
9
odjeljenja za kulturu u Bosni i Hercegovini putem faksa ili mail-a. Slanju upitnika je
prethodilo definisanje pitanja i karaktera upitnika, objašnjenje cilja i svrhe ispitivanja. Nakon
dobijenih odgovora slijedila je analiza i interpretacija dobijenih podataka, te nakon
identifikacije pristupilo se komparaciji prikupljenih podataka (kvantitativno i kvalitativno).
Metodom studije sluĉaja potpomognutom intervjuom i tehnikom upitnika3
predstavljena su tri primjera programskih modela u domenu nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa u Bosni i Hercegovini i u Evropi. U Bosni i Hercegovini predstavljeni su sljedeći
meĊunarodni folklorni festivali: Internacionalni folklorni festival «Dukat» iz Banje Luke;
Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić; MeĊunarodni festival
folklora Sarajevo. Kao primjeri dobre prakse folklornih festivala iz zemalja Evrope
predstavljeni su: Festival Lent – International Festival Folkart Maribor, Slovenija,
Internationale Folklore Festival „Op Roakeldais“ Warffum, Holandija, Billingham
International Folklore Festival, Billingham, Velika Britanija. Za ovaj dio rada korišteni su
podaci pronaĊeni na web stranicama ovih festivala, ali i direktnim kontaktom sa
organizatorima festivala4.
Metode analize i sinteze razliĉitih dokumenata i metoda identifikacija korišćene
prilikom definisanja najatraktivnijih turistiĉkih podruĉja u Bosni i Hercegovini.
Pored navedenih metoda korištena je deskriptivna metoda, kao i uzroĉno-posljediĉna
metoda kojom se utvrdio potencijal prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u turizmu.
U okviru programskog aspekta korišćena je metoda eksterne evaluacije standarda, te
istraţivanje publike i analiza medijskog odjeka.
1.4. Sadrţaj i struktura rada
Rad „Modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u funkciji razvoja
kulturnog turizma u Bosni i Hercegovini“ sastoji se iz pet cjelina:
- Uvodno razmatranje,
- Teorijsko odreĊenje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa,
- Praktiĉne politike u Bosni i Hercegovini u okviru koje su dvije podcjeline – Turizam u
Bosni i Hercegovini i Postojeći modeli nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini,
3 Razgovarano je sa predstavnicima organizatora folklornih festivala, predstavnicima CIOFF-a u Bosni i
Hercegovini i posjetiocima folklornih festivala – publikom. 4 Putem e-mail proslijeĊen im je upitnik na ĉija pitanja su u većoj ili manjoj mjeri bili spremni odgovoriti. Na
primjer, pitanja o budţetu su nastojali izbjeći govoreći da se podaci o tome mogu pronaći na web stranici.
MeĊutim, takvih podataka tamo nije bilo.
10
- Postojeći modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u svijetu,
- Završno razmatranje.
Istraţivanje je sprovedeno sa eksplorativno-deskriptivnog, analitiĉko-deskriptivnog i
projektno-modelskog aspekta.
Eksplorativno-deskriptivni aspekt istraţivanja omogućio je bolje razumijevanje domena
zaštite nematerijalnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini i svijetu, stanje u oblasti turizma u
Bosni i Hercegovini, stanje u oblasti kulturnog turizma, te vaţeću zakonsku i normativnu
regulativu u ove dvije oblasti.
Analitiĉko-deskriptivni aspekt omogućio je definisanje, identifikaciju i prepoznavanje
karakteristika postojećih programskih i organizacionih modela nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa i najznaĉajnijih turistiĉkih podruĉja u Bosni i Hercegovini. Tehnikom studije sluĉaja
dubinski su analizirana tri programska modela prezentovanja nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa u Bosni i Hercegovini: Internacionalni folklorni festival «Dukat» iz Banje Luke;
Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić; MeĊunarodni festival
folklora Sarajevo. TakoĊe, omogućeno je i predstavljanje tri organizaciona modela
prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Evropi kao primjeri dobre prakse
organizacije folklornih festivala u svijetu: Festivala Lent – International Festival Folkart
Maribor – Slovenija, Internationale Folklore Festival „Op Roakeldais“ Warffum – Holandija,
Billingham International Folklore Festival, Billingham, Velika Britanija.
Programsko-modelski aspekt omogućio je sintezu dobijenih rezultata nastalih prilikom
istraţivanja programskih i organizacionih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini i najznaĉajnijih turistiĉkih regija. Ovim aspektom istraţivanja nastojali su se
istraţiti adekvatniji i noviji programski i organizacioni modeli kako bi prezentacija
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa postala atraktivniji proizvod u domenu kulturnog turizma.
11
2. TEORIJSKO ODREĐENJE NEMATERIJALNOG KULTURNOG NASLJEĐA
2.1. Genealogija koncepta nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
Termin nematerijalno kulturno nasljeĊe u svijetu egzistira nekoliko godina. Njegov
ekvivalent u našem jeziku i etnološkoj nauci je termin duhovna kultura. Naziv nematerijalno
kulturno nasljeĊe dolazi od prihvaćenog prevoda engleskog termina intangible cultural
heritage (doslovni prevod: neopipljivo kulturno nasljeĊe), premda se u engleskom govornom
podruĉju upotrebljava i izraz living cultural heritage (ţivuće kulturno nasljeĊe5), a sporadiĉno
i immaterial cultural heritage (nematerijalno kulturno nasljeĊe). U ovom radu će se koristiti
termin nematerijalno kulturno nasljeĊe u smislu engleskog termina intangible cultural
heritage.
Bliţe terminološko odreĊenje pojma nematerijalno kulturno nasljeĊe zahtijeva
prvenstveno definisanje termina kulturnog nasljeĊa, pa tek onda termina nematerijalno.
2.1.1. Teorijsko odreĊenje termina kulturno nasljeĊe
Kovanica kulturno nasljeĊa je sastavljena iz dva termina: kulture i nasljeĊa. Termin
kultura (latinski colere, nastanjivati, uzgajati, štititi, poštovati) je izuzetno teško definisati i
upuštanje u ovu problematiku otvara niz novih tema. Kultura je jedna od najsloţenijih rijeĉi u
jeziku, tako da u brojnim nauĉnim studijama ili susrećemo šaroliku lepezu njenih definicija ili
u njima izostaje preciznije odreĊenje ovog pojma. U ovim potonjim, iznosi se teza da svi
znaju šta je kultura i šta se pod njom podrazumijeva. S druge strane brojnost definicija
ukazuje na širinu ovog pojma6.
Jednu od prvih definicija kulture izveo je E. Tylor u kojoj kaţe da je kultura kompleksna
cjelina koja obuhvata znanje, vjerovanja, umjetnost, moral, pravo, obiĉaje i sve ostale
sposobnosti i navike koje je ĉovjek stekao kao ĉlan društva. Kultura se odnosi na cjelokupno
društveno nasljeĊe neke grupe ljudi, odnosno na nauĉene obrasce mišljenja, osjećanja i
djelovanja neke grupe, zajednice ili društva, kao i na izraze tih obrazaca u materijalnim
5 Termin ţivuće kulturno nasljeĊe ĉesto je u upotrebi, a oznaĉava oblik nasljeĊa koji postoji od ranije, ali i
trenutno i koji se prenosi iz domena nasljeĊenog u domen savremenog, ţivućeg i koji ţivi i izvodi se u brojnim
sferama ĉovjekovog ţivota. 6 Tako pedesetih godina XX vijeka Kroeber i Kluckhohn navode 164 definicije kulture razliĉitih autora
(Kluckhohn i Kelly, prema Ritchi i Zins 1978; 229).
12
objektima. Gotovo svi istraţivaĉi su saglasni oko toga da je kultura „proces“, da je dinamiĉna
i da se konstantno mijenja. Procesi kulturne razmjene postoje od kada postoji i kultura. Sva
kultura se u svijetu oblikovala kroz konstantan proces uzimanja i davanja. Ona je fenomen
koji se neprekidno razvija, to je ţivući identitet, dinamiĉan model, a pokuša li je se uklopiti u
statiĉki oblik, prestaće postojati kao izvor inspiracije (Schouten 1996; 54). Vaţno je naglasiti
da se pod pojmom kultura ne podrazumijeva samo tzv. narodna, tradicionalna kultura niti
kultura shvaćena kao umjetnost i obrazovanje, nego kompleksna cjelina vrijednosnih obrazaca
i normi koje utiĉu na ponašanje, kao i sve ono što je ĉovjekovim ponašanjem stvoreno
(Rihtman-Auguštin 1970; 11). Ovakva koncepcija obuhvata dvije meĊusobno povezane i
interaktivne oblasti, duhovnu (vrijednosne orijentacije i norme) i materijalnu (proizvod
ĉovjekova ponašanja i djelovanja). Kultura se definiše i kao kompleksna cjelina koja se
temelji na organizacijskom konceptu širokog spektra naĉina ţivota (Richards 1996; 264), te
kao istorijsko stvoreni sistem eksplicitnih i implicitnih naĉina ţivota koji dijele svi ili posebno
odreĊeni ĉlanovi društva u odreĊenom vremenskom periodu (Kluckhohn i Kelly, prema
Ritchi i Zins 1978; 254), ali i kao cjelokupnost znanja i spoznaja koje omogućavaju
funkcionisanje ţivota u zajednici (Clemente 1997; 141), te nju ne ĉini samo savremeno
stvaralaštvo već i kulturna dobra nastala tokom istorije (Šešić, Stojković 2003; 235).
Iz ovih definicija je vidljivo da se kultura odnosi na naĉin ţivota u zajednici, te njegovo
funkcionisanje unutar nje. Ona objedinjuje naĉin ţivota, norme, vrijednosti i saznanja o
ţivotu, a sve radi uspješnog funkcionisanja zajednice. Sa kulturno-antropološkog aspekta, a sa
kog se i posmatra domen nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, pod kulturom se
podrazumijevaju pravila ponašanja zajednice prema kojima ĉlanovi odreĊenoga društva
usmjeravaju svoju djelatnost i odreĊuju granicu prikladnog i prihvatljivog ponašanja, te
rezultati tih djelatnosti. Po tome, kultura ukljuĉuje sistem mišljenja, odnosno vrednovanja,
znanja i vjerovanja, po kojima ljudi ţive i ponašaju se, te sisteme konkretnih ponašanja i
djelovanja u društvu, koja odreĊujemo kao duhovna dobra, kao i sve proizvode ljudske
djelatnosti, a koje odreĊujemo kao materijalna dobra. Ovdje se radi o etnološki specifiĉnoj,
širokoj definiciji kulture kao cjelokupnog naĉina ţivota i mišljenja grupe ljudi, a koja ne
podrazumijeva umjetniĉke proizvode iz sfere knjiţevnih, muziĉkih ili likovnih ostvarenja.
S druge strane definisanje kulturnog nasljeĊa (baštine) takoĊe je kompleksan problem.
Struĉna literatura nudi razliĉite definicije kulturnog nasljeĊa. Jedna od prihvaćenijih je
UNESCO-va definicija koja se nalazi u Konvenciji o zaštiti svjetske kulturne i prirodne
baštine iz 1972. godine. UNESCO kulturno nasljeĊe (baštinu) definiše na sljedeći naĉin:
„Kulturno nasljeĊe se odnosi na spomenike, skupine zgrada i znamenita mjesta od istorijske,
13
estetske, arheološke, nauĉne, etnološke ili antropološke vrijednosti“ (Konvencija o zaštiti
svjetske kulturne i prirodne baštine 1972).
Preciznije reĉeno, tri osnovne komponente pomenute Konvencije pri definisanju
kulturnog nasljeĊa su:
spomenici: djela arhitekture, monumentalna vajarska ili slikarska djela, elementi ili
strukture arheološkog karaktera, natpisi, većina i grupe elemenata koji imaju izuzetnu
univerzalnu vrijednost sa istorijskog, umjetniĉkog ili nauĉnog gledišta;
grupna zdanja: grupe izolovanih ili povezanih graĊevina, koje po svojoj arhitekturi,
jedinstvu i uklopljenosti u pejzaţ predstavljaju izuzetnu univerzalnu vrijednost sa
istorijske, umjetniĉke ili nauĉne taĉke gledišta;
znamenita mjesta: djela ljudskih ruku ili kombinovana djela ljudskih ruku i prirode,
kao i zone, ukljuĉujući tu arheološka nalazišta koja su od izuzetnog univerzalnog
znaĉaja sa istorijske, estetske i etnološke ili antropološke taĉke gledišta (UNESCO
Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine, preuzeto
http://www.aneks8komisija.com.ba/main.php?id_struct=197&lang=1&id=289 od 21.
6. 2009).
Iz ove definicije se vidi da UNESCO sedamdesetih godina XX vijeka naglasak stavlja
iskljuĉivo na materijalnu dimenziju kulture, iskljuĉujući njene duhovne vrijednosti.
Isti trend vladao je i u zakonskim regulativama u Bosni i Hercegovini tog perioda.
Tadašnjim Zakonom o zaštiti spomenika kulture reĉeno je da se: „spomenicima kulture
smatraju nepokretne i pokretne stvari i grupe stvari koji su zbog svoje nauĉne, tehniĉke i
druge vrijednosti kao kulturna dobra od posebnog znaĉaja za društvenu zajednicu“, te da su to
„spomenici i spomen-obiljeţja istaknutih liĉnosti i dogaĊaja iz revolucije i radniĉkog pokreta“
(„Sluţbeni list SR BiH“ br. 31/65).
Ovakve definicije nasljeĊe izjednaĉavaju sa kulturnim dobrom jer ga poistovjećuju sa
konkretnim ili materijalizovanim oblikom kulturnog nasljeĊa. Kulturno dobro podrazumijeva
predmete koji su svjedoĉanstvo ljudskog stvaralaštva ili prirodne evolucije i koji po mišljenju
svake drţave predstavljaju istorijsku, umjetniĉku, nauĉnu ili tehniĉku vrijednost. Kulturno
nasljeĊe je proizvod odreĊene kulture. Kultura oznaĉava naše nasljeĊe iz prošlosti koje
koristimo danas i predajmo budućim generacijama. Ono nije samo ogledalo naše prošlosti,
već je i prozor za budućnost (Schouten 1996; 56).
Iz definicija kulture vidljivo je da ona ima svoju materijalnu i duhovnu dimenziju, pa se
tako treba razlikovati i materijalno i nematerijalno nasljeĊe jer nasljeĊe ne mogu predstavljati
samo spomenici i lokaliteti koji imaju istorijski karakter, nego ono obuhvata i tradiciju
odreĊenog naroda koja ukljuĉuje njegove obiĉaje, vjerovanja, hranu, plesove, odjeću
14
(Jelinĉić: 2000; 59). Tako se danas kulturno nasljeĊe obiĉno dijeli na materijalno i
nematerijalno, a ovo posljednje svojim poljem znaĉenja prekriva ono materijalno jer je ono
jedan od aspekta ostvarene duhovne kulture.
2.1.2. Teorijsko odreĊenje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
UNESCO-va Konvencija o zaštiti kulturnog i prirodnog nasljeĊa iz 1972. godine ne
poznaje termin nematerijalna kultura. MeĊutim, stvari se mijenjaju 1973. godine kada vlada
Bolivije predlaţe UNESCO-u zaštitu i promociju folklora.
S druge strane etnološki ili antropološki nauĉni krugovi u predmetu istraţivanja svoje
nauke tretiraju i duhovnu i materijalnu stranu razvoja ĉovjekovog društva i njegove tradicije.
Ovakav stav proizilazi iz ĉinjenice da materijalni ostaci neke kulture nisu jedina nauĉna
predstava koja odgovara konceptu svjedoĉanstva o toj kulturi, nego i duhovni ostaci kao što
su govorni jezik, usmeno stvaralaštvo, praktiĉne tradicijske vještine7. Kod nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa naglasak je stavljen na ideje i predstave koje oblikuju ovo nasljeĊe, a ne na
njegovo materijalno manifestovanje (Ţikić: 2006; 12-14). U našoj etnologiji i etnografskoj
muzejskoj praksi ne postoji zvaniĉna definicija ovog pojma, ali se pod njim podrazumijeva
neopipljivo narodno stvaralaštvo. Ono moţe imati odraz na pokretnim i nepokretnim
kulturnim dobrima i moţe biti predstavljeno putem video i tonskog zapisa. Uobiĉajeno je
shvatanje u etnološkoj nauci da se pod nematerijalnim kulturnim dobrima podrazumijevaju
proizvodi duhovne i socijalne kulture naroda.
Kako kod nas ne postoji zvaniĉna definicija ovog nasljeĊa, te kako je termin
nematerijalno kulturno nasljeĊe na globalnom nivou u upotrebu ušao preko UNESCO-ve
Konvencije o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, tako će se UNESCO-va definicija
ovog oblika nasljeĊa koristiti u ovom radu.
Pomenuta Konvencija je usvojena u Parizu 17. oktobra 2003. godine8. Njen cilj je:
- zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa;
- osiguravanje poštovanja nematerijalnog kulturnog nasljeĊa zajednica, grupa i
pojedinaca;
- podizanje svijesti na lokalnom, nacionalnom i meĊunarodnom nivou o vaţnosti ovog
nasljeĊa i o osiguranju uzajamnog uvaţavanja;
7 MeĊutim, ovo ne znaĉi da bi se trebalo odreći bavljenja na primjer srednjovjekovnom arhitekturom, nego da bi
se u središte paţnje istraţivaĉa mogla naći znanja i vještine koja su bila neophodna ne samo za izgradnju objekta,
nego i za socio-ekonomske i obiĉajne aspekte organizacije cijelog toka gradnje. 8 Razvojni pravac zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa tabelarno je prikazan u prilogu broj 1.
15
- uspostavljanje meĊunarodne saradnje i pomoći.
Vaţnost nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ogleda se i u njegovoj ulozi pokretaĉa
kulturne razliĉitosti i garanta odrţivog razvoja, kako je i naglašeno u Preporuci UNESCO-a o
zaštiti tradicionalne kulture i folklora iz 1989. godine, Opštoj deklaraciji UNESCO-a o
kulturnoj razliĉitosti iz 2001. godine i u Istanbulskoj deklaraciji iz 2002. godine. UNESCO je
donio Konvenciju polazeći od pretpostavke da postoji sveopšta volja i zajedniĉka briga da se
zaštiti nematerijalno kulturno nasljeĊe ĉovjeĉanstva, prepoznajući da zajednice, posebno
uroĊeniĉke zajednice, grupe i u nekim sluĉajevima pojedinci igraju vaţnu ulogu u
proizvodnji, zaštiti, odrţavanju i ponovnom stvaranju nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, te
tako pomaţu jaĉanju kulturne razliĉitosti i ljudske kreativnosti.
Zadatak Konvencije je poticanje ĉuvara i stvaralaca nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i
davanje prioriteta revitalizaciji oblika kulturnog izraţaja u njihovom autentiĉnom, odnosno
tradicionalnom kontekstu. Posebno se istiĉe prvorazredna uloga lokalnog stanovništva i
zajednice u stvaranju, odrţavanju, njegovanju i reprodukovanju razliĉitih tradicijskih izraţaja
i oblika koji su dio njihovog lokalnog, regionalnog, odnosno nacionalnog identiteta.
Konvencijom se potiĉe identifikacija, istraţivanje, oĉuvanje, zaštita i promocija ovog
nasljeĊa, te intenzivnije upoznavanje sa razliĉitim oblicima tradicije kao i revitalizacija
razliĉitih aspekata kulturnog nasljeĊa. Ukazano je da je ova dimenzija kulturnog nasljeĊa
zajedniĉko bogatstvo, ali i da je osnovna odrednica kulturnog, ali i nacionalnog identiteta.
UNESCO-va Konvencija u stavu 2, ĉlanu 1 nematerijalno kulturno nasljeĊe definiše kao
prakse, predstave, izraze, znanje, vještine, kao i instrumente, predmete, rukotvorine i kulturne
prostore koji su povezani s tim, koje zajednice, grupe i u nekim sluĉajevima pojedinci
prihvataju kao dio svog kulturnog nasljeĊa. Ovo nasljeĊe se prenosi iz generacije u
generaciju, a zajednice i grupe ga stalno iznova stvaraju kao reakciju na svoje okruţenje,
uzajamno djelovanje s prirodom i istorijom, te im ono pruţa osjećaj identiteta i kontinuiteta,
te tako promoviše poštovanje za kulturnu raznolikost i ljudsku kreativnost9 koja je u skladu sa
odrţivim razvojem10
(http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00006 od 21. 6.
2009).
9 Prema Konvenciji nematerijalno kulturno nasljeĊe mora biti u skladu s postojećim meĊunarodnim zakonima o
ljudskim pravima i uzajamnom poštovanju meĊu zajednicama, grupama i pojedincima. 10
Svega nekoliko godina je bilo potrebno da proĊe od proglašenja prvog broja dobara dijelom svjetskog
kulturnog nasljeĊa, da bi se pokazalo da je u pitanju potencijalno profitabilan fenomen. S jedne strane, vidovi
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ĉija je prezentacija javnosti već bila elaborirana na odreĊeni naĉin,
predstavljaju potencijalno ekonomski lako iskoristivo kulturno dobro u smislu turistiĉke atrakcije (Ţikić: 2006;
19). Dobar primjer za to je španski grad Elche sa proglašenjem nematerijalnog kulturnog nasljeĊa „Mystery Play
of Elche“. Radi se o sakralnoj muziĉkoj drami o smrti, odnosno uznesenju Bogorodice koja se još od XV vijeka
izvodi u katedrali u Elche-u i na ulicama ovog grada. Performans predstavlja ţivo svjedoĉanstvo o postojanju
pozorišnih predstava tokom srednjeg vijeka u Evropi i poštovanja kulta Djevice (Marije). Performans se odrţava
14. i 15. avgusta. Iako je ovo mjesto proglašeno španskim nacionalnim spomenikom još 1931. godine, svjetsku
16
Drugim rijeĉima UNESCO-va definicija nematerijalno kulturno nasljeĊe vidi kao „nauĉne
procese naroda zajedno sa znanjem, vještinama i kreativnošću koji ih proţimaju i koje takvi
procesi razvijaju... koji ţivim zajednicama pruţaju osjećanje kontinuiteta i vaţni su za
kulturni identitet, kao i za oĉuvanje kulturne raznovrsnosti i kulture ĉovjeĉanstva“. Znaĉaj
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa prema pomenutoj Konvenciji ogleda se u omogućavanju
pruţanja zajednicama osjećaja pripadnosti, identiteta i kontinuiteta, te osjećaja uzajamnog
poštovanja. Ono predstavlja meĊunarodnu sponu za razumijevanje i posrednik je za
ostvarenje ljudskih prava, predstavlja ţivuće nasljeĊe, ĉovjeka, zajednicu, sponu za
razumijevanje meĊu narodima i razliĉitim kulturama, te je posrednik u isticanju sloboda i
afirmacije ljudskih prava i svakako se nalazi u interakciji u odnosu na sintagmu odrţivog
razvoja. (Pina prema Ţikić: 2006; 14). UNESCO-vom definicijom nematerijalno kulturno
nasljeĊe smatra se nizom posebnosti neke zajednice, grupe ljudi ili pojedinaca i iz tog niza
proizilaze osnovni elementi ovog nasljeĊa.
2.2. Elementi nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
Definitor nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u UNESCO-voj Konvenciji o zaštiti ovog
nasljeĊa u nematerijalno kulturno nasljeĊe ukljuĉuje forme kulturnog (samo)predstavljanja i
izraţavanja, kulturne navike, obiĉaje, znanja i jezik i kao da prati neku vrstu predmetnog
kataloga istraţivanja koja se u etnologiji i antropologiji izuĉavaju više od posljednjih
pedesetak godina. Najšire shvaćen pojam nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ne donosi novost
u predmetnom smislu kada je u pitanju etnologija i antropologija, ali njegovo skretanje paţnje
na duhovni, konceptualni, ideacijski i simboliĉki poredak onoga što se prouĉava otvara nove
mogućnosti za meĊusobno unapreĊivanje interpretativnog i prezentacijskog domena rada
(Ţikić: 2006; 11).
S tim u vezi, izuĉavanje etnoloških fenomena na prostoru bivše Jugoslavije
podrazumijevalo je sljedeće domene:
Materijalnu kulturu,
Duhovnu kulturu,
Socijalnu kulturu.
U okviru materijalne kulture istraţivali su se tipovi kuća, okućnica, stoĉarski stanovi,
poljoprivredne alatke.
slavu steklo je nakon stavljanja na Listu svjetskog kulturnog nasljeĊa. Grad je u periodu odrţavanja
manifestacije pun turista (http://www.unesco.org/culture/ich/index.php#TOC1 od 21. 7. 2009).
17
U okviru duhovne kulture, odnosno nematerijalne koja sadrţi elemente naslijeĊenog, ali
i savremenog istraţivali su se:
Godišnji vjerski obiĉaji: krsna i seoska slava, imendan i roĊendan, godišnje vatre;
badnjak (panj, stablo, grana); boţićnje zelenilo i slama; ĉestitanje; polaznik; ophodnik;
i igre u boţićno i novogodišnje doba; ljuljanje, pokladni obiĉaji; ophodi s maskom...
Narodna vjerovanja i praznovjerice: vampir, vukodlak, vještice, vile suĊenice, sveci
zaštitnici; drveće u vjerovanjima i kazivanju, zlo oko, uroci; duga i zvijezde u
vjerovanju; nijemi jezik...
U okviru socijalne kulture, koja istovremeno ima i odlike nematerijalnog nasljeĊa
istraţivale su se:
Opšte pojave i obiĉaji u društvenom ţivotu: roĊaci i njihovo oslovljavanje, nekrvno
srodstvo, pozdravljanje, obiĉaji kretanja u krug, podjela po dobu, ţenske sveĉanosti i
povlastice...;
Obroci i jela, pića i pravljenje alkohola;
Poljoprivreda;
Stoĉarstvo;
Porodiĉna zadruga...
Prema definiciji UNESCO-ve Konvencije o nematerijalnom kulturnom nasljeĊu u ĉlanu
2, stavu 2 njeni elementi su:
usmena predaja i izrazi, ukljuĉujući jezik kao sredstvo komunikacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa,
izvedbene (scenske) umjetnosti kao što su tradicionalna muzika, ples i teatar,
obiĉaji, rituali i sveĉanosti,
znanje i vještine vezane uz prirodu i svemir,
tradicionalni zanati.
2.2.1. Usmena predaja i izrazi, ukljuĉujući jezik kao sredstvo komunikacije
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
Usmena predaja i izrazi podrazumijevaju velik i razliĉit broj tradicionalnih formi kakve
su poslovice, zagonetke, priĉe, stihovi, legende, mitovi, epske pjesme, bajalice, vraĉke,
molitve, muzika, dramski nastupi. Usmenom predajom i izrazima prenose se znanja,
vrijednosti i kolektivno pamćenje. Forme usmene predaje mogu biti dvojake. U nekim
zajednicama one su dostupne svima, dok su u drugim dostupne samo odreĊenim grupama, na
18
primjer odraslim ţenama, lovcima, ratarima i sl. S druge strane, u mnogim društvima
izvedbena usmena predaja moţe biti visoko cijenjeno zanimanje koje izvode profesionalni
izvoĊaĉi koji se ĉesto smatraju ĉuvarima kolektivnog pamćenja11
. Osnovna karakteristika
formi usmene predaje i izraza je razliĉitost i neponovljivost. Svaka sljedeća prezentacija
forme usmene predaje ili izraza se razlikuje od prethodne ili naredne. Ovakva promjena je
uslovljena ne samo postojanjem razliĉitih interpretatora, nego ona zavisi i od konteksta
ponavljanja usmene predaje ili izraza, inspiracije i improvizacije izvoĊaĉa. Time je usmena
predaja izuzetno vitalna i atraktivna, ali takoĊe i veoma krhka jer njen opstanak zavisi od
neprekinutog lanca prenosa. Interesantno je da se UNESCO-vom Konvencijom jezik kojom
se usmena tradicija prenosi ne štiti, ali se on prihvata kao originalno sredstvo (sredstvo
komunikacije) kojim se prenosi neka od usmenih tradicionalnih formi12
(http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=53 od 23. 7. 2009).
2.2.2. Izvedbene (scenske) umjetnosti kao što su tradicionalna muzika, ples i
teatar
Izvedbene (scenske) umjetnosti podrazumijevaju sljedeće forme: vokalnu ili
instrumentalnu muziku, ples, pozorište, ali i brojne druge izvedbene forme poput pantomime,
razliĉitih verzija pjevanja i oblika pripovijedanja. Izvedbena umjetnost podrazumijeva
razliĉitost kulturnih izraza koji zajedno svjedoĉe o ljudskoj kreativnosti. TakoĊe, razliĉite
forme scenske umjetnosti mogu biti prisutne u mnogim elementima nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa.
Muzika je jedan od najĉešćih oblika izvedbene umjetnosti i svojstvena je svakoj ljudskoj
zajednici. Njena osnovna karakteristika je prisutnost u svim elementima nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa kao što su rituali, sveĉani dogaĊaji, usmena predaja. Pronalazi se u svim
kontekstima; profanim i sakralnim, klasiĉnim i popularnim, usko je povezana sa radom i
zabavom, ali isto tako je vezana za politiku i ekonomiju u smislu pjevanja o istorijskim
dogaĊajima i liĉnostima ili prilikom razmjene dobara. TakoĊe, muzika je sastavni dio svih
11
Poznate su brojna izvoĊenja usmene predaje meĊu razliĉitim grupama afriĉkih naroda, ali je manje poznato da
usmena predaja i pripovjedaĉi postoje i u zemljama Evrope i Sjedinjenih ameriĉkih drţava. 12
Zaštita i oĉuvanje jezika kao sredstva komunikacije je veoma vaţno za sve elemente nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa, ali se ĉini da je za oĉuvanje usmene predaje i izraza od neprikosnovenog znaĉaja. Gubitak i zaborav
jezika neke zajednice neminovno dovodi do prekida prenošenja usmene tradicije. Iz tog razloga usmeno
prenošenje tradicije putem pjesama, priĉa, zagonetki, rima, utiĉe na samo oĉuvanje jezika. S tim u vezi
UNESCO je pokrenuo program pod nazivom „Ugroţeni jezici“ kojim se promoviše oĉuvanje višejeziĉnosti i
zaštite maternjeg jezika. Cilj je uĉenje maternjeg jezika ili dijalekata u školama (UNESCO Endangered
languages programme 2006-2007; 1-16).
19
vaţnih momenata u ţivotu ĉovjeka kakvo je roĊenje, vjenĉanje, pogreb, obiĉaji prilikom
inicijacije, obiĉaji vezani za razliĉite vrste zabave ili društvene prakse.
Ples moţe pojednostavljeno biti definisan kao tjelesni izraz odnosno kretnja, uz muziĉku
i pjevaĉku pratnju ili bez njih. Pored fiziĉkog aspekta (ritmiĉki pokreti, koraci, gestovi) ples
ĉesto predoĉava mišljenje ili raspoloţenja, te ilustruje odreĊeni dogaĊaj ili svakodnevnu
radnju (na primjer religiozni plesovi, plesovi sa prikazom scena iz lova, rata ili seksualne
aktivnosti)13
.
Upravo ples kao programski model nematerijalnog kulturnog nasljeĊa biće tretiran u
ovom radu14
u odnosu na njegovu funkciju u razvoju kulturnog turizma u Bosni i
Hercegovini.
Tradicionalni teatar15
omogućava kombinaciju glume, pjevanja, igre i muzike, dijaloga,
priĉa i recitovanja, ali isto tako ukljuĉuje i lutkarstvo16
i sve oblike pantomime. Ono se ne
moţe shvatiti kao „predstava“ koja se uobiĉajeno izvodi na pozornici jer se brojne
13
Pored UNESCO-a snaţnu ulogu u oĉuvanju plesa kao elementa nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ima CIOFF
(Council of Organizations for Folklore Festivals and Folk Art) i IOV (International Organization of Folk Art).
CIOFF je meĊunarodna nevladina organizacija sa formalnim savjetodavnim odnosom sa UNESCO-m. CIOFF je
osnovan 1970. godine sa ciljem razvoja folklornih manifestacija. U svijetu se brojne folklorne smotre i festivali
odrţavaju pod pokroviteljstvom ili u saradnji sa CIOFF-om. Ova nevladina organizacija propisala je
meĊunarodne standarde u odrţavanju festivala i smotri folklora, te njihovog ocjenjivanja (www.cioff.org). IOV
je meĊunarodna organizacija ĉije su aktivnosti usmjerena na oĉuvanje i promociju svih oblika materijalne i
nematerijalne narodne umjetnosti. Organizacija je osnovana 1979. godine, a svoj rad temelji na UNESCO-voj
Konvenciji o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa (www.iov-world.com). 14
Kod nas je uobiĉajeno da se za tradicionalni ples i plesne izvedbene forme koristi termnin folklor. MeĊutim,
termini folklor i folkloristika imaju drugo znaĉenje. U nekim zemljama folklor oznaĉava samu graĊu,
faktografiju iz oblasti duhovne kulture, posebno narodne umjetnosti (narodna knjiţevnost, igre, muzika, gluma,
likovna umjetnost, obiĉaji, vjerovanja, mitovi i legende i narodna znanja), dok termin folkloristika predstavlja
naziv discipline koja se tom materijom bavi (dakle naša etnologija). U razliĉitim zemljma termin je razliĉito
preuzet, tako da je kod nas poprimio znaĉenje prikazivanja narodnih igara i u ovom radu će se u tom svojstvu i
koristiti (Barjaktarović: 1977; 5). 15
Indija je zemlja sa najpoznatijim izvoĊenjem tradicionalnih teatarskih predstava. Na UNESCO-vu Listu
svjetske kulturne baštine 2001, 2003. i 2005. godine upisana su tri tradicionalna teatra; Kutyattam, Sanskrit
Theatre iz indijske provincije Kerala jedan je od najstarijih ţivućih pozorišnih predstava. Radi se o stilizovanom
i kodifikovanom teatarskom jeziku, ekspresiji oĉima i posebnom gestikulacijom. Glumci nakon petnaestak
godina vjeţbe uspijevaju izvesti ovo djelo koje, ako se kompletno izvodi, moţe trajati i 40 dana. Kutyattam se
tradicionalno izvodi u pozorištu zvanom Kuttampalams smještenim u Hindu hramovima. U davno doba samo
odabrani su mogli pristupiti izvoĊenju ove predstave koja je u osnovi imala religiozni karakter, meĊutim danas je
omogućen pristup široj publici. Jedno od poznatijih indijskih tradicionalnih pozorišnih predstava je i Veda
poezija na Sanskritu. Tekstovi i interpretacije Veda sakupljeni su u 4 knjige Veda, kao „knjige znanja“ iako su se
ranije prenosile usmenim putem. Vede su se izvodile tokom rituala u Veda zajednicama. Danas postoji preko
hiljadu grupa koje izvode Vede, meĊutim samo su ĉetiri škole priznate u Indiji kao one koje izvode originalna
djela. Pored ova dva tradicionalna teatra u Indiji je veoma poznato i priznato izvoĊenje Ramile – tradicionalnog
performansa epa Ramayane – Raminih igara. Ramila podrazumijeva scensko izvoĊenje muzike, plesa, glume,
recitala i dijaloga. Ramila se tradicionalno izvodi u sjevernim djelovima Indije tokom jesenjskog praznika
Dussehra. Podrazumijeva bitku izmeĊu Rama i Ravane i sastoji se iz serije dijaloga koji se vode izmeĊu bogova i
mudraca. Interesantno je da je publika pozvana da tokom izvoĊenja epa pjeva i uĉestvuje u priĉanju priĉe. 16
Poznat je Wajang lutkarski teatar iz Indonezije.
20
tradicionalne predstave ne izvode za publiku, već imaju neki drugi cilj i tako pripadaju
drugom segmentu tradicije17
.
Konvencija o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u sastav izvedbenih (scenskih)
umjetnosti pored muzike, plesa i tradicionalnog teatara ukljuĉuje i sve instrumente koji su
njima u sluţbi. To ukljuĉuje muziĉke instrumente, kostime i tradicionalno odijelo sa pratećim
ukrasima, kulise i rekvizite, ali isto tako i mjesta – kulturni prostori (prirodni ili sagraĊeni) na
kojima se scenska umjetnost izvodi (http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=54 od
23. 7. 2009).
2.2.3. Obiĉaji, rituali i sveĉanosti
Obiĉaji, rituali i sveĉanosti predstavljaju aktivnosti vezane za ţivot odreĊene zajednice.
Cilj njihovog izvoĊenja i odrţavanja je potvrda identiteta korisnika. IzvoĊenje moţe biti javno
ili individualno, a vezano je uz ţivotni ciklus pojedinca ili grupe ljudi, uz poljoprivredni
kalendar i godišnja doba. Obiĉaji, rituali i sveĉanosti podrazumijevaju brojne elemente kao
što su: obredi oboţavanja; obredi vezani uz ţivotni ciklus pojedinca: roĊenje, vjenĉanje i
smrt; zakletve i vjernost; obiĉajno pravo; tradicionalne igre i sportovi; srodstvo i ritualni
obredi srodstva; kulinarske tradicije; polno specifiĉne socijalne prakse, lov, ribolov i
tradicionalna znanja i mnoge druge. U sastavu ovog elementa nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa nalaze se i posebni gestovi i rijeĉi, pjesme i plesovi, posebna odjeća, procesije, kult
ţrtve i pripremanja posebne obredne hrane. Oĉuvanje ovog domena nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa iskljuĉivo zavisi od obiljeţavanja (prakticiranja).
2.2.4. Znanje i vještine vezane uz prirodu i svemir
Znanja i vještine vezane uz prirodu i svemir ukljuĉuju znanja, vještine, iskustva i
predstave zajednica o njihovom prirodnom okruţenju. Ovaj element nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa tijesno je povezan sa drugim njenim elementima i izraţava se putem jezika, usmene
tradicije, scenskim prikazima, kroz narodnu medicinu, društvene obiĉaje i organizaciju.
Podruĉje obuhvata brojna tradicionalna ekološka znanja, etnobiologiju, etnobotaniku,
17
Kao primjer u našoj tradiciji mogu se predstaviti obiĉaji vezani uz zemljoradniĉke poslove kada se izvode
odreĊene radnje da bi godina bila plodnija, da bi prestala suša ili kiša, obiĉaji vezani uz ţivotni ciklus ĉovjeka
(roĊenje, krštenje, vjenĉanje, smrt), stilizovani prikaz epova i sl.
21
etnozoologiju, narodnu medicinu i rituale vezane uz nju, meteorologiju, znanja o svemiru i
nebeskim tijelima.
2.2.5. Tradicionalni zanati
Tradicionalni zanati podrazumijevaju razliĉite privredne oblike izrade odjeće i nakita
kojima se tijelo štiti ili ukrašava, izradu nošnje i rekvizita potrebnih za odrţavanje festivala i
scenskih izvedbi, izgradnja objekata razliĉite namjene, tradicionalni transport i prenos dobara,
dekorativnu umjetnost, izradu muziĉkih predmeta i pribora koji se koristi u domaćinstvu,
izradu igraĉaka i alata potrebnih u razliĉitim zanatskim radnjama. Mnogi od ovih predmeta su
kratkog vijeka trajanja, namijenjeni za jednokratnu upotrebu, dok se mnogi od njih smatraju
dragocjenim i prenose se iz generacije u generaciju.
Zaštita tradicionalnih zanata ĉini se najopipljivijim segmentom nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa, meĊutim Konvencija o oĉuvanju nematerijalnog kulturnog nasljeĊa nije
usmjerena na oĉuvanje tradicionalnih zanata kao privredne i proizvodne djelatnosti, nego na
znanja i vještine koja su presudna za njihovu proizvodnju. Svi napori koji se poduzimaju da bi
se stari zanati saĉuvali ne trebaju biti usmjereni na objekte u kojem se proizvodnja odvija bez
obzira na njihovu ljepotu i vrijednost, već na stvaranje uslova koji će omogućiti zanatlijama ili
umjetnicima da nastave svoju proizvodnju, te da prenesu svoje znanje mlaĊim ĉlanovima
zajednice (http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=57 od 23. 7. 2009).
UNESCO je u cilju zaštite i odrţanja ovog elementa nematerijlnog kulturnog nasljeĊa
pokrenuo program Award of Excellence" 2003. godine18
.
Cilj UNESCO-ve Konvencije o zaštiti nematerijalnog nasljeĊa je zaštita ovog nasljeĊa,
odnosno njegovih elemenata od daljeg propadanja i nestajanja. Da bi se ovo nasljeĊe moglo
zaštititi neophodno je definisati mjere zaštite kojima bi se sprijeĉilo njihovo dalje uništenje.
2.3. MeĊunarodna pravna zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
Predmet istraţivanja nematerijalnog kulturnog nasljeĊa je nematerijalan, neopipljiv,
proizvod duha jednog naroda i kao takav podloţan je stalnim promjenama. Promjena bi se
18
Program je osnovan sa ciljem podupiranja zanatlija u korištenju tradicionalnih znanja, vještina i materijala
kako bi se oĉuvali tradicionalni zanati, a time i podrţala kulturna razliĉitost. Nagradom su uspostavljeni
standardi koji trebaju obezbijediti kvalitet proizvoda i njegovu meĊunarodnu promociju, a sa ciljem jaĉanja
interesa za ovakve proizvode. Izgradnjom kapaciteta i promotivnim aktivnostima nastoji se pomoći zanatlijama i
narodnim umjetnicima kako bi proizvodnja i proizvod postao odrţiv i omogućio dugoroĉno zapošljavanje
(http://www.unescobkk.org/index.php?id=2081 od 23. 7. 2009).
22
mogla oznaĉiti kao neprekidni razvoj ljudskog društva u skladu sa njegovim socijalnim,
ekonomskim i tehnološkim napretkom. Društvena zajednica veoma brzo prihvata novonastale
i ponuĊene promjene, posebno u vremenu globalizacije i napušta, odnosno vremenom
zaboravlja ranije upotrebljavane kulturne obrasce, navike, znanja, vještine i prakse. Nestajanje
razliĉitih elemenata nematerijalnog kulturnog nasljeĊa izazvano je brzom urbanizacijom,
migracijom stanovništva, industrijalizacijom, ekološkim promjenama, individualizacijom,
zvaniĉnim obrazovanjem, rastućim uticajem zvaniĉnih religija. Pored ovih elemenata, na
nestajanje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa neke zajednice utiĉu i masovni mediji i turizam,
s tim da uloga ova dva elementa moţe biti dvojaka, pozitivna i negativna. Pozitivna strana
uticaja masovnih medija – knjiga, ĉasopisa, radija, televizije i interneta odnosi se na zaštitu
ovog nasljeĊa u smislu biljeţenja odnosno dokumentovanja nekog elementa nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa19
i na širenje raspona njihovog uticaja, dok se negativna strana ogleda na
njihovo nestajanje20
. Dvojak uticaj turizma na nematerijalno kulturno nasljeĊe ogleda se u
djelovanju turistiĉkih zajednica. Turistiĉke zajednice ovo nasljeĊe vide kao odliĉan potencijal
za razvoj turizma, tako da ga nastoje aktivno ukljuĉiti u svoju ponudu. Ovim turistiĉka
zajednica moţe doprinijeti oţivljavanju obiĉaja, ali isto tako moţe uticati i na njegovu
vulgarizaciji u smislu prilagoĊavanja turistiĉkim zahtjevima. Da bi turistiĉka ponuda bila
atraktivna i shvatljiva posmatraĉu, ĉesto se pribjegava njenom dotjerivanju ili skraćivanju.
Time ona gubi na svojoj originalnosti, zaboravljaju se razlozi njenog stvarnog izvoĊenja, gube
se osnovni elementi koji su vaţni za tradiciju, a ona poĉinje da sluţi iskljuĉivo zabavi21
.
S druge strane, uprkos globalizaciji, postoji ţelja za oĉuvanjem vlastite tradicije kao
uspomene na pretke, ali i dokaza vlastite posebnosti. Izuĉavanje i biljeţenje razliĉitih
elemenata duhovne kulture nije dovoljno. Da bi proizvod duha jednog naroda ostao duţe ţiv
neophodna je njegova zaštita.
SprovoĊenje mjera zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa je novija kategorija zaštite
nasljeĊa za razliku od sprovoĊenja mjera zaštite materijalnog kulturnog nasljeĊa. To je
19
Na primjer kod usmene predaje kao elementa nematerijalnog kulturnog nasljeĊa digitalno doba daje
mogućnost snimanja ne samo izvornog prenosa kao što je intonacija, nego i mnoge druge varijante tipa
interakciju izmeĊu izvoĊaĉa i publike, gestove, mimiku i sliĉno. Prilikom zaštite paţnja treba biti usmjerena na
oĉuvanje socijalne funkcije ovog elementa nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i produţavanje uloge u
svakodnevnom ţivotu ili bar u nekim posebnim trenucima. Konvencija o zaštiti nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa preporuĉuje zaštitu usmene predaje kao procesa, a ne proizvoda odreĊene zajednice, odnosno grupacije
ljudi. 20
Prenos pojedinih elemenata nematerijalnog kulturnog nasljeĊa najĉešće se meĊu grupom prenosilo tokom
ĉasova dokolice koji su danas najĉešće zamijenjeni gledanjem televizije, internetom i sl. Nekadašnje pjevanje
ljubavnih pjesama prilikom udvaranja na primjer zamijenjeno je slušanjem muzike, a televizija sve ĉešće sluţi
kao babysitter. 21
Primjer tome su brojna plesna (folklorna) izvoĊenja i World music. Danas folklorna izvoĊenja najĉešće više
nemaju vezu sa originalnim postojanjem i izvoĊenja nekog koraka i njegovog znaĉenja. Fenomen World music,
koji uprkos tome što potiĉe kulturne razmjene i kreativnost koja obogaćuje meĊunarodne umjetniĉke scene, je
problematiĉan zbog svoje standardizacije i pruţanja iskrivljenih efekata.
23
razumljivo ako se uzme u obzir da je UNESCO-va Konvencija o zaštiti kulturnog i prirodnog
nasljeĊa usvojena 1973. godine, a Konvencija o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
2003. godine. S druge strane moguće je reći da zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ipak
postoji od ranije, iako se ne odnosi iskljuĉivo na njegovu zaštitu. Ovdje se misli na zaštitu
autorskih prava22
, zaštitu prava manjinskih grupa stanovništva23
i UNESCO-vu Konvenciju o
mjerama za zabranu i spreĉavanje nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa svojine kulturnih
dobara iz 1970. godine24
.
Pravna zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u pravom smislu rijeĉi zapoĉela je
1973. godine kada je vlada Bolivije predloţila UNESCO-u zaštitu i promociju folklora. Od
tada do 2003. godine kada je usvojena UNESCO-va Konvencija o zaštiti nematerijalnog
nasljeĊa predlagane su i usvajane razliĉite preporuke o zaštiti ovog nasljeĊa (pogledati Prilog
br. 1). MeĊutim, Konvencija predstavlja prvi obvezujući višestrani instrument za oĉuvanje
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, te obogaćuje i dopunjuje postojeće meĊunarodne
sporazume, preporuke i rezolucije. Konvencija donosi precizne odrednice i mjere zaštite ovog
nasljeĊa koje se preduzimaju na drţavnom i meĊunarodnom nivou.
Konvencijom je definisano da drţava potpisnica preduzima potrebne mjere kako bi
obezbijedila zaštitu nematerijalnog kulturnog nasljeĊa prisutnog na njenoj teritoriji, te ga
identifikovala i definisala u smislu stvaranja Liste nematerijalnog kulturnog nasljeĊa o kojoj
UNESCO-u podnosi redovne periodiĉne izvještaje. Pored ovoga, zadatak drţave potpisnice
Konvencije je i da:
(a) usvoji opštu politiku ĉiji je cilj promocija funkcije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u
društvu i ukljuĉivanje zaštite tog nasljeĊa u programe planiranja,
(b) odredi ili osnuje jedno ili više nadleţnih tijela za zaštitu nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa,
(c) unaprijedi nauĉne, tehniĉke i umjetniĉke studije, kao i istraţivaĉke metodologije u
cilju djelotvorne zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, posebno onog koje je u
opasnosti,
(d) usvoji odgovarajuće pravne, tehniĉke, administrativne i finansijske mjere u cilju da:
22
Godine 1967. odrţana je meĊunarodna Konferencija u Stokholmu na kojoj je u postojeću Bernsku konvenciju
(od 1886. godine) o zaštiti knjiţevnih i umjetniĉkih djela dodat ĉlan koji se odnosi na zaštitu folklora. Bernska
konvencija dopušta da drţava potpisnica Konvencije odredi ustanovu koja će predstavljati autora ĉiji je identitet
nepoznat, a koja će štiti i ostvarivati njegova prava (Bernska konvencija o zaštiti knjiţevnih i umjetniĉkih djela
1886, posljednji put revidirana 1971. godine, ĉlan 15, stav 4a). 23
U okviru zaštite prava manjina pod nematerijalnim kulturnim nasljeĊem misli se na pravo upotrebe vlastitog
jezika, te na mogućnost praktikovanja kulturnih i vjerskih potreba. 24
U ovoj Konvenciji se pod kulturnim dobrima podrazumijeva izmeĊu ostalih i etnološki materijal (Konvencija
o mjerama za zabranu i spreĉavanje nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa svojine kulturnih dobara, ĉlan 1, stav
2f).
24
- potiĉe stvaranje ili jaĉanje institucija za obuku u podruĉju upravljanja nematerijalnim
kulturnim nasljeĊem i prenosa tog nasljeĊa putem struĉnih skupova i prostora
namijenjenih za predstavljanje ili izraţavanje,
- obezbijedi pristup nematerijalnom kulturnom nasljeĊu uz istovremeno poštovanje
uobiĉajenih praksi koje utiĉu na pristup odreĊenim oblicima takvog nasljeĊa,
- utemelji institucije za dokumentovanje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i olakša
pristup korisnicima.
Da bi se ovo nasljeĊe zaštitilo od daljeg propadanja i revitalizovalo, Konvencija
preporuĉuje da drţava potpisnica intenzivno radi na obrazovanju i podizanju svijesti
stanovništva o znaĉaju ovog nasljeĊa, kao i na izgradnji kapaciteta koji bi uticali na njegovu
zaštitu. S tim u vezi drţava potpisnica:
(a) obezbjeĊuje priznavanje, poštovanje i podizanje vrijednosti nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa u društvu, a posebno putem:
- obrazovnih i informativnih programa, te programa u cilju podizanja svijesti
usmjerenih na širu javnost, posebno mlade ljude,
- posebnih obrazovnih programa unutar zajednica i grupa na koje se ti programi
odnose,
- aktivnosti za izgradnju kapaciteta za zaštitu nematerijalnog kulturnog nasljeĊa,
posebno privrednih i nauĉnih istraţivanja, i
- neformalnih naĉina prenošenja znanja,
(b) informiše javnost o opasnostima koje prijete ovom nasljeĊu i o aktivnostima koje se
obavljaju u sprovoĊenju ove Konvencije,
(c) unapreĊuje obrazovanje u svrhu zaštite prirodnih prostora i memorijalnih mjesta ĉije je
postojanje potrebno za izraţavanje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa.
Drţava potpisnica Konvencije nastoji obezbijediti najšire moguće uĉestvovanje
zajednica, a u nekim sluĉajevima i pojedinaca koji stvaraju, odrţavaju i prenose ovo nasljeĊe,
te ih aktivno ukljuĉuje u svoje postupke.
Zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa na meĊunarodnom nivou podrazumijeva
donošenje Reprezentativne liste nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ĉovjeĉanstva i Liste
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa kojem je potrebna hitna zaštita. TakoĊe, meĊunarodni nivo
zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa podrazumijeva i sprovoĊenje razliĉitih programa,
projekata i aktivnosti. Jedan od najpoznatijih takvih UNESCO-vih programa je „Living
25
Treasures Human“ kojem je cilj da se duhovno nasljeĊe neke zajednice prenosi sa starije na
mlaĊe generacije25
.
2.4. Dosadašnja pravna zaštita nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini
Zakoni u oblasti zaštite kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini
mogu se u najširem smislu podijeliti na tri osnovne regulativne grupe:
- regulative koje se odnose na predmet zaštite nasljeĊa u cjelini polazeći od definicije
ovog pojma, ukljuĉujući izmeĊu ostalog naĉine ĉuvanja i uslove korišćenja svih vrsta
dobara,
- regulative koje se odnose na naĉine ĉuvanja i prezentacije pojedinih dijelova ili vrsta
dobara kao što su zakoni o muzejskoj ili arhivskoj djelatnosti na primjer,
- regulative koje se odnose na ureĊenje i unapreĊenje prostora u okviru kojeg se kao
integralni dio nalaze i objekti nasljeĊa.
Pored navedenih regulativa postoje i one koje se na posredan naĉin bave pitanjem zaštite
nasljeĊa, kao što su kriviĉni i carinski zakoni i zakoni vezani za trgovinu, ljudska prava,
manjine, urbanizam i sl.
U Bosni i Hercegovini 1965. godine dolazi do usaglašavanja do tada razliĉitih zakona o
zaštiti prirode, spomenika i urbanistiĉkog plana, meĊutim, novi Zakoni ne pominje termin
„nasljeĊe“, već samo spomenike kulture ili prirode. Tako se spomenikom kulture smatraju
nepokretne i pokretne stvari i grupe stvari koji su zbog svoje nauĉne, tehniĉke i druge
vrijednosti kao kulturna dobra od posebnog znaĉaja za društvenu zajednicu, ali i spomenici i
spomen-obiljeţja istaknutih liĉnosti i dogaĊaja iz revolucije i radniĉkog pokreta („Sluţbeni
list SR BiH“ br. 31/65). Pored toga, ovaj Zakon ne poznaje spomeniĉke cjeline i arheološke
lokalitete. U to vrijeme, u praksi, pošto su spomenici kulture nepokretne i pokretne stvari,
sluţba zaštite pod ovaj pojam uvrštava sve ono što smatra vrijednim zaštite. MeĊutim, njene
aktivnosti su usmjerene prvenstveno na izuĉavanje i eventualnu zaštitu dobara iz starijih
perioda, odnosno zaštitu rjeĊih, monumentalnijih i ugroţenijih pojedinaĉnih objekata.
Svrha zaštite kulturnog i prirodnog nasljeĊa je po ova dva zakona, oĉuvanje i
obezbjeĊenje uslova za pravilno i racionalno korištenje objekata zaštite prema njihovoj
25
Podrţavanje ovog programa na drţavnom nivou podrazumijeva usvajanje zakonskih ili regulativnih normi,
identifikaciju i zaštitu nekog oblika nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, kao i imena nosilaca zaštite, te stvaranje
komisije struĉnjaka odgovornih za izbor kandidata za praćenje i implementaciju sistema zaštite, posebno u
odnosu na prenos znanja i vještina.
26
namjeni, a u cilju zadovoljenja kulturnih potreba zajednice, te spreĉavanje radnji koje bi
posredno ili neposredno mogle promijeniti svojstva, oblik, znaĉaj ili izgled objekta, odnosno
njegov prirodni razvoj. Da bi se ova zaštita ostvarila utvrĊene su mjere zaštite i definisane su
institucije koje zaštitu mogu sprovoditi (opštinski, sreski i Republiĉki zavod).
Nakon što je SFR Jugoslavija ratifikovala UNESCO-vu Konvenciju o zaštiti kulturnog i
prirodnog nasljeĊa dolazi do izmjena u republiĉkim zakonskim regulativama koje se odnose
na zaštitu nasljeĊa. Tako bosansko-hercegovaĉki Zakon o zaštiti kulturno-istorijskog i
prirodnog nasljeĊa iz 1978. godine prvi put uvodi termin nasljeĊe. Prema ovom zakonu,
sliĉno UNESCO-voj Konvenciji nasljeĊe ne obuhvata samo spomenike kulture (graĊevinsko-
arhitektonske, fortifikacione i druge objekte i djelove objekata), već i spomeniĉke cjeline
(naselja, dijelovi naselja, grupe graĊevina i nekropole), arheološke lokalitete i spomen-
obiljeţja. Pored navedenih, koji se u pravilu tretiraju kao nepokretna dobra, pojam nasljeĊe
obuhvata i djela iz oblasti likovnih i primijenjenih umjetnosti, zanatstva, tehnike, muzejski
materijal, arhivsku graĊu, biblioteke, stare i rijetke knjige, film i filmsku graĊu.
Ovim zakonom je po prvi put omogućena zaštita nekih elemenata etnološkog nasljeĊa,
kao što su na primjer jezgra starih naselja ili stari zanati i njihovi proizvodi, iako se ono nije
aktivno štitilo. Osnovna djelatnost zaštite ovog nasljeĊa u Zavodima trebala se odnositi na
voĊenje evidencije i dokumentacije o etnološkim spomenicima kulture. Konkretnih pravnih
mjera ili fiziĉkih mjera zaštite nije bilo. Razlog ovakvom stanju je neangaţovanje struĉnjaka
etnologa u rad Zavoda, nepostojanje kriterijuma za selekciju etnoloških objekata ili predmeta,
nepostojanje definicije etnološkog kulturnog dobra, te nepostojanje teorije o odnosu etnološke
nauke i konzervatorske prakse. Dakle, ako se i štitio etnološki predmet ili objekat u obzir je
dolazio samo njegov materijalizovani oblik.
Zakonom iz 1978. godine utvrĊena je obaveza valorizacije nasljeĊa, a po prvi put javlja
se i kategorizacija dobara (prva, druga i treća kategorija).
Zakon o kultruno-istorijskom i prirodnom naslijeĊu iz 1985. godine, kada u bivšoj
Jugoslaviji dolazi do proglašenja nekih lokaliteta svjetskim nasljeĊem, definiše ova dobra na
isti naĉin kao i prethodni, s tim da novi Zakon mijenja kategoriju dobara i to tako da u I
kategoriju ubraja i dobra sa liste svjetske baštine, a bliţe kriterije kategorizacije utvrĊuje
odgovarajućim Pravilnikom.
Ovakvo zakonsko ureĊenje u oblasti zaštite kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeĊa
doĉekalo je rat u Bosni i Hercegovini koji je trajao u izmeĊu 1992. do 1995. godine26
.
26
U tom periodu došlo je do uništenja ogromnog broja graditeljskog, ali i pokretnog nasljeĊa. Prema nepotpunim
podacima koje je 1995. godine izradio Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeĊa Federacije
Bosne i Hercegovine potpuno je uništeno 713 spomenika, a 554 spomenika je oštećeno u tolikoj mjeri da su
27
Rat je prekinut potpisivanjem Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini.
Aneksom 8 ovog sporazuma definisana je oblast zaštite kulturno-istorijskog nasljeĊa, kako
nepokretnog, tako i pokretnog. Opšti okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini ne tretira
pitanje zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa. Ovim ugovorom Bosna i Hercegovina je
podijeljena na dva entiteta, Federaciju Bosne i Hercegovine i Republiku Srpska, te Distrikta
Brĉko. Pitanja iz oblasti kulture i kulturne politike nalaze se u nadleţnosti entiteta, tako da su
na snazi razliĉite zakonske regulative27
(pogledati Prilog broj 2).
Kako se etnološko nasljeĊe najĉešće vezuje uz pokretno kulturno-istorijsko nasljeĊe,
prema Zakonu o zaštiti i korišćenju kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeĊa („Sluţbeni list
RBiH“ broj 20/85) i Zakonu o kulturnim dobrima („Sluţbeni glasnik Republike Srpske” broj
11/95), pokretno nasljeĊe ĉine djela iz oblasti likovnih i primijenjenih umjetnosti, zanatstva,
tehnike, muzejski materijal, arhivska graĊa, vrijedne biblioteke, stare i rijetke knjige, filmovi i
filmski materijal. Njihova zaštita regulisana je razliĉitim zakonskim aktima, meĊutim za
predmet ovog rada interesantne su samo one regulative koje se odnose na zaštitu
nematerijalnog nasljeĊa. Na nivou drţave Bosne i Hercegovine ovakvi zakoni ne postoje,
izuzev UNESCO-ve Konvencije za zaštitu nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i dokumenta
Strategije kulturne politike Bosne i Hercegovine gdje u poglavlju „Prioriteti i akcioni plan
kulture politike“ se navodi neophodnost usaglašavanja postojećih i donošenja novih propisa
koji bi regulisali izmeĊu ostalih i duhovno nasljeĊe, te namjere u „ulaganje u istraţivanje,
osvjetljavanje i afirmaciju kulturne tradicije u korist budućnosti imajući pri tom u vidu
ĉinjenicu da je Bosna i Hercegovina veoma bogata kulturno-istorijskim spomenicima
razliĉitih vremenskih perioda i kultura, koje bi trebalo zaštititi, revitalizovati i stvoriti uvjete
za njihovu novu prezentaciju i namjenu koja bi bila i finansijski samoodrţiva, kao što je to, na
primjer, korišćenje ovakvih objekta i lokaliteta kao novih izazova za turizam, pa i za sitne
privatne inicijative (trgovina specifiĉnog profila, ugostiteljstvo), u ĉemu se sastoji i podrška
razvoju kulture kroz turistiĉku valorizaciju kulturno-istorijske, prirodne, graditeljske i
duhovne baštine Bosne i Hercegovine“ (Strategija razvoja kulturne politike BiH, 2008; 55).
Vaţno je istaći da dokument Strategije, iako je usvojen nakon ratifikovanja UNESCO-ve
objekti izgubili funkciju (Hadţimuhamedović, 2003; 27). Do danas nije utvrĊen broj uništenog, oštećenog ili
nestalog pokretnog nasljeĊa. 27
Na podruĉju Bosne i Hercegovine u oblasti zaštite kulturno-istorijskog nasljeĊa na snazi je 9 zakona: Zakon o
zaštiti kulturno-historijskog i prirodnog naslijeĊa Republike BiH iz 1985. godine (primjenjuje se samo na
podruĉju Federacije BiH i 6 kantona koji nemaju zakon iz ove oblasti), Zakon o kulturnim dobrima Republike
Srpske iz 1995. godine i dopunjeno izdanje iz 2008. godine, zakoni o sprovoĊenju odluka Komisije za oĉuvanje
nacionalnih spomenika (3 harmonizovana zakona u FBiH, RS i Brĉko Distriktu BiH) i 4 zakona o zaštiti
kulturnog nasljeĊa koje su usvojila zakonodavna tijela kantona: Zeniĉko-dobojskog, Zapadnohercegovaĉkog,
Unsko-sanskog i Kantona Sarajevo.
28
Konvencije ne poznaje termin nematerijalno kulturno nasljeĊe, nego je i dalje u upotrebi
termin duhovna baština.
Dakle, kao normativi i zakonski akti na drţavnom i entitetskom nivou vlasti u Bosni i
Hercegovini se mogu izdvojiti:
Bosna i Hercegovina
1. Konvencija za zaštitu nematerijalnog kulturnog nasljeĊa (UNESCO, Paris 2003 –
Ratifikovana u BiH 16. 7. 2008, „Sl. glasnik BiH“ - MeĊunarodni ugovori, broj
8/08)
2. Strategija kulturne politike Bosne i Hercegovine (Ministarstvo civilnih poslova
Bosne i Hercegovine, septembar 2008)
Federacija Bosna i Hercegovina:
1. Zakon o muzejskoj djelatnosti („Sluţbeni list BiH“ br. 6/76 i 12/87, 13/93, 13/94)
2. Zakon o vlasniĉko-pravnim odnosima („Sluţbene novine Federacije BiH“ br. 6/98,
29/03)
Republika Srpska
1. Zakon o muzejskoj djelatnosti („Sluţbeni glasnik Republike Srpske“ broj 89/08)
2. Zakon o osnovnim svojinsko-pravnim odnosima („Sluţbeni glasnik RS“ br. 38/03,
Osnovni zakon objavljen je u „Sl. listu SFRJ“ br. 6/80, 36/90).
Zakon o muzejskoj djelatnosti ovu djelatnost definiše kao sistematsko istraţivanje,
prikupljanje, ĉuvanje, struĉnu obradu, prouĉavanje, zaštitu, izlaganje i publikovanje muzejske
graĊe. Pod muzejskom graĊom se izmeĊu ostalog navode i proizvodi ljudskog rada i duha
(oruĊa, oruţja, odjevni i ukrasni predmeti i drugi materijalni proizvodi kućne radinosti, te
umjetniĉka ostvarenja i drugi duhovni proizvodi), zatim; predmeti, dokumenti i druga
svjedoĉanstva o pojavama i procesima u društvu, ţivotu i obiĉajima ljudskih zajednica, ţivotu
i djelu istaknutih liĉnosti, istorijskim zbivanjima, kulturnom, nauĉnom, politiĉkom,
ekonomskom, tehniĉkom razvoju, kao i drugi predmeti koji svjedoĉe o razvoju prirode i
društva od praistorije do danas (Zakon o muzejskoj djelatnosti RS 89/08, ĉlan 7, stav v).
Dakle, ovim Zakonom se štiti etnološko nasljeĊe, ali on ne poznaje termin nematerijalno
kulturno nasljeĊa, pa samim tim ne postoje definisane mjere njegove zaštite. U odnosu na
etnološke predmete metodološki postupak rada u muzejima u praksi se svodi na ispitivanje
pojave ili obiĉaja, nabavku predmeta vezanog za istraţivanu pojavu ili obiĉaj, te izradu
29
njegovog foto, fonografskog ili video zapisa. Prikupljene predmete prati njihovo
sistematizovanje u zbirke, redovno izlaganje i publikovanje. Podaci koji se odnose na narodnu
religiju, društvene obiĉaje i razliĉite pojave (nematerijalno kulturno nasljeĊe) obiĉno se
pohranjuju kao izvještaji kustosa u dokumentacioni centar ili arhiv muzeja i objavljuju se kao
nauĉni tekstovi.
2.5. Institucionalni okvir zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini
2.5.1. Etnologija i nematerijalno kulturno nasljeĊe u Bosni i Hercegovini u
periodu od kraja XIX do kraja XX vijeka28
Etnološki podaci u Bosni i Hercegovini prije XIX vijeka baziraju se samo na bilješkama
koje zatiĉemo u djelima razliĉitih putopisaca koji prolaze ovim prostorom. MeĊu domaćim
autorima koji su radili polovinom XIX vijeka istiĉe se Bogoljub Petranović29
koji sakuplja i
objavljuje šest zbirki narodnih pjesama.
Aneksijom Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske monarhije situacija se pomalo
mijenja. Naime, u tom periodu poĉinje se intenzivnije javljati interesovanje stranaca za ovaj
prostor. Objavljeni radovi u tom periodu uglavnom govore o do tada zapadnoj Evropi
nepoznatoj, ali zanimljivoj graĊi. Autori ovih radova nisu imali iskljuĉivo nauĉne pretenzije,
nego su upoznavanjem stanovništva i kraja doprinosili stvaranju uslova za veću eksploataciju
prirodnih dobara Bosne i Hercegovine. Najznaĉajniji momenat ovog perioda za ukupnu nauku
u Bosni i Hercegovini je osnivanje Zemaljskog muzeja u Sarajevu kao nauĉne institucije
1888. godine. Muzej će tokom jednog vijeka postojanja ostati najznaĉajnija ustanova u zemlji
koja će se baviti etnološkim istraţivanjima.
Etnološka istraţivanja objavljivana nakon Prvog svjetskog rata govore da je teţište
stavljeno na prikupljanje podataka o obiĉajima i vjerovanjima bosansko-hercegovaĉkog
stanovništva sa ponekim podacima o tradicionalnoj nošnji.
28
Podaci vezani za pisanje ovog poglavlja u najvećoj mjeri su preuzeti iz bibliografije objavljenih radova
Glasnika zemaljskog muzeja u Sarajevu objavljene u sklopu: „Spomenica stogodišnjice rada Zemaljskog muzeja
Bosne i Hercegovine 1888-1988“, objavljene u Sarajevu 1988. godine. 29
Bogoljub Petranović je roĊen 1830. godine u Drnišu, a umro je 1887. godine u Šibeniku. Završio je
bogosloviju u Zadru i nakon toga je kao monah i uĉitelj radio u razliĉitim mjestima u Dalmaciji, na Kosovu i u
Crnoj Gori. U Sarajevo je došao 1862. godine kao uĉitelj Srpske pravoslavne škole. Danas ga brojni nauĉnici
ocjenjuju kao sumnjivog sakupljaĉa koji je dotjerivao sakupljene pjesme, ali navode da u nekim ima veoma
starih elemenata koji su znaĉajni za nauku (Kilibarda 1989).
30
Industrijalizacija i iseljavanje stanovništva iz sela u grad nastali nakon Drugog svjetskog
rata uĉinili su da je etnolozima predmet prouĉavanja bio u bjekstvu. Etnolozi nastoje
zabiljeţiti što više podataka o tradicionalnom ţivotu stanovništva sa kraja XIX ili poĉetka XX
vijeka. Radovi koji govore o savremenom stanju u društvu izostaju ili su veoma rijetki
(Kovaĉević 2005; 11-18).
Opširniji podaci vezani za razvoj etnološke misli u Bosni i Hercegovini najbolje se
mogu pratiti preko razliĉitih tekstova objavljenih u Glasnicima zemaljskog muzeja u Sarajevu
(godišnja publikacija Zemaljskog muzeja). Zemaljski muzej je od poĉetka svog rada
predstavljao kompleksnu kulturnu i nauĉnu ustanova u okviru koje se njegovalo više nauĉnih
disciplina – istorija, geografija, arheologija, etnologija, prirodne nauke i istorija umjetnosti, te
djelimiĉno knjiţevnost, statistika i bibliografija. U poĉetku djelovanja Zemaljskog muzeja
oblast etnologije po svojim rezultatima je znatno zaostajala za arheologijom i prirodnim
naukama. Razlog tome je svakako nedostatak odgovarajućih struĉnih i nauĉnih radnika i
sistematskog istraţivanja podruĉja. U prvo vrijeme radi se samo na sakupljanju materijala bez
njegove podrobnije obrade i prouĉavanja. Otkupom, poklonima i sluĉajnim nalazima
prikupljena je veća koliĉina materijala, meĊutim ona nije u potpunosti odraţavala ţivot i
kulturu stanovništva ovog prostora. Naime, prvi sakupljeni materijali svjedoĉe o ĉinjenici da
su se sakupljali uglavnom reprezentativni orijentalni predmeti, koji su doĉaravali i oslikavali
egzotiku Bosne, a ne stvarno stanje na terenu. Na sakupljanju materijala od kojeg će
vremenom nastati bogate i poznate etnološke zbirke Zemaljskog muzeja u prvo vrijeme
najaktivnije je radio Ćiro Truhelka30
, Kosta Hörman31
, kompozitor i muzikolog Ludvig
Kuba32
, te Vejsil Ćurĉić33
. Predmet njihovog istraţivanja bilo je upravo nematerijalno
30
RoĊen je u Osijeku 1865. godine. Studije i doktorat iz arheologije i istorije umjetnosti je završio u Zagrebu. U
Sarajevo dolazi 1886. godine i nakon osnivanja Zemaljskog muzeja postaje njegov prvi kustos. Vodio je zbirke
arheologije, etnologije i numizmatike. Umro je u Zagrebu 1942. godine. Uz njegovo ime veţe se prva izloţba
bosansko-hercegovaĉkih nošnji u Beĉu 1891. godine. U Glasniku Zemaljskog muzeja javlja se već u prvom
broju sa prilogom o narodnoj medicini, a potom objavljuje ĉlanak o „frigijskoj kapi“ gdje pronalazi paralele sa
razliĉitim antiĉkim predlošcima i proglašava je antiĉkim frigijskim nasljeĊem u Bosni. Objavljuje radove o
tetoviranju, o pitanjima umjetniĉkog ukrašavanja razliĉitih etnografskih predmeta, o tehnologijama izrade i
naĉinima ukrašavanja metala putem tehnika iskucavanja, graviranja i filigrana. 31
RoĊen je 1850. godine u Bjelovaru, a umro je 1921. godine u Beĉu. U Bjelovaru je završio školu za drţavnu
sluţbu u tadašnjoj Vojnoj krajini. Od 1886. godine ţivi i radi u Sarajevu najprije kao pomoćnik direktora
Administrativnog odjeljenja Zemaljske vlade, a potom od 1894. godine kao direktor Zemaljskog muzeja. Njegov
rad iz oblasti etnologije vezuje se za sakupljanje muslimanskih narodnih epskih pjesama, kumstva kod
Muslimana u Bosni i Hercegovini, o tradicionalnom lovu uz pomoć sokolova, te o drvorezbarstvu, narodnim
vjerovanjima i dr. 32
Kuba se bavio prouĉavanjem i sakupljanjem „slovjenskih narodnih pjesama“. Obišao je mnoge krajeve u
Bosni i Hercegovini i prikupio 1113 pjesama. Rezultati do kojih je došao su objavljeni u Glasniku Zemaljskog
muzeja u periodu izmeĊu 1906. i 1910. godine. 33
Ćurĉić je roĊen 1868. godine u Sarajevu. Prvenstveno se bavio arheološkom problematikom (arheologiju je
studirao u Beĉu), ali se ĉesto doticao i etnologije. Interesovanja su mu gotovo iskljuĉivo bila vezana uz
materijalnu narodnu kulturu. Zapaţeni su njegovi radovi o ribarenju u Bosni i Hercegovini i starinskom oruţju.
Umro je u Sarajevu 1956. godine.
31
kulturno nasljeĊe. Pored ovih istraţivaĉa etnološko odjeljenje Zemaljskog muzeja angaţuje i
velik broj spoljnih saradnika – dobrih poznavalaca lokalnih tradicija, kao sto su uĉitelji,
sveštenici i pismeniji ĉinovnici. Njihovi objavljeni radovi uglavnom se svode na bilješke i
crtice o razliĉitim stvarima, narodnom ljekarstvu, naseljima i predanjima, te ponekad opisima
narodnih obiĉaja i vjerovanja. Poĉetkom XX vijeka Zemaljski muzej angaţuje prvi
obrazovani kadar koji se u Bosnu i Hercegovinu vratio sa školovanja iz inostranstva. MeĊu
njima nema školovanih etnologa, ali se predmet njihovog nauĉnog interesovanja moţe
vezivati uz ovu nauku. Njihovi radovi su uglavnom deskriptivnog karaktera, a znaĉaj im se
ogleda u ĉinjenici da su uopšte zabiljeţeni i da predstavljaju podlogu za kasnija etnološka
istraţivanja.
Period Kraljevine Jugoslavije karakteristiĉan je po radovima koji se bave ispitivanjem
porijekla pravoslavnog stanovništva u sjeverozapadnoj Bosni i krsnom imenu, te porodiĉnoj
zadruzi, narodnim nošnjama, prouĉavanja ljetnjih stoĉarskih stanova i stoĉarskih kretanja po
zemlji. Izdaju se razliĉita uputstva za prikupljanje i prouĉavanje gradiva o narodnoj nošnji i
prouĉavanju sela34
. Ovaj period obiljeţen je dugogodišnjim angaţmanom Milana Karanović35
i Jovana Cvijića koji u to vrijeme u nekoliko navrata putuje Bosnom i Hercegovinom radeći
na geomorfološkim karakteristikama ovog podruĉja. Prvi struĉno obrazovani etnolog u Bosni
i Hercegovini bio je Milenko Filipović36
. Njegovo izuĉavanje svih etnoloških procesa na
podruĉju zemalja Balkana proizilazilo je iz njegovog uoĉavanja ĉinjenice da su se na ovom tlu
ukrštali putevi mnogih naroda i kultura. Ovo ga je podstaklo da istraţuje sloţene etniĉke
procese i druga društvena zbivanja. Bavio se gotovo svim etnološkim pitanjima kao što su
tipovi gradskih i seoskih naselja, etniĉke grupe Balkanskog poluostrva, narodna privreda,
ishrana, nošnja, domaća radinost, društveni ţivot, obiĉaji, religija, slava, narodne umotvorine i
narodna medicina.
34
Tihomir ĐorĊević izdaje „Uputstva za prikupljanje gradiva o nošnji u našem narodu“, dok Jovan Cvijić izdaje
„Uputstva za prouĉavanje sela u Bosni i Hercegovini“. 35
RoĊen je 1882. godine u blizini Bosanskog Novog, današnjeg Novog Grada. Školuje se u Sarajevu, najprije u
Zanatlijskoj školi, a potom u gimnaziji nakon koje upisuje bogosloviju. Do kraja Prvog svjetskog rata radi kao
sveštenik na razliĉitim parohijama, da bi potom prešao raditi kao kustos etnolog u Zemaljskom muzeju u
Sarajevu. Etnologijom se poĉeo baviti još kao sveštenik prouĉavajući naselja i porijeklo stanovništva,
prvenstveno u Bosanskoj krajini. Umro je u Sarajevu 1955. godine. Njegova etnološka interesovanja kretala su
se u rasponu od antropogeografskih ispitivanja, prouĉavanja narodne nošnje, do biljeţenja osnovne graĊe o
narodnoj arhitekturi, porodiĉnim zadrugama i narodnim obiĉajima. 36
RoĊen je 1902. godine u Bosanskom Brodu. U Tuzli završava gimnaziju, a geografiju, etnologiju, arheologiju
i nacionalnu istoriju studira u Beogradu. Po završetku studija zapošljava se kao suplent gimnazije najprije u
Sarajevu, a potom u Velesu u Makedoniji. Doktorirao je iz oblasti etnologije 1928. godine. Do 1941. godine radi
kao profesor na Filozofskom fakultetu u Skoplju. Drugi svjetski rat provodi u Beogradu. Nakon njega se
zapošljava u Etnografskom muzeju u Beogradu. U isto vrijeme radi i kao nauĉni saradnik SANU i kao pomoćnik
direktora Etnološkog instituta SANU. Godine 1955. prelazi u Sarajevo i zapošljava se kao redovni profesor za
predmete etnologija i antropogeografija na Prirodnomatematiĉkom, odnosno Filozofskom fakultetu. U Sarajevu
je bio i direktor Balkanološkog instituta Nauĉnog društva Bosne i Hercegovine. U Beograd se ponovo vraća
1962. godine gdje i umire 1969 godine.
32
U periodu izmeĊu dva svjetska rata u Bosni i Hercegovini dolazi do osnivanja drugog
muzeja, Muzeja Vrbaske banovine u Banjoj Luci. Muzej je osnovao akademski slikar Špiro
Bocarić 1930. godine. Bocarić je radio na sakupljanju etnološkog materijala Vrbaske
banovine, a slikanjem portreta, ţanr kompozicija, gradskih motiva, snimanjem fotografija i
filmova dao je dragocjen doprinos prouĉavanju kulturne istorije ovog kraja.
Tokom Drugog svjetskog rata etnološko djelovanje u Bosni i Hercegovini gotovo u
potpunosti zamire. Prestaje svako terensko istraţivanje, muzeološki rad miruje, a u
Glasnicima se ne objavljuju etnološki prilozi (izuzev u brojevima iz 1941. i 1944. godine).
Period nakon Drugog svjetskog rata donosi brojne promjene u društvu. U etnologiji
Bosne i Hercegovine to se ogleda prvenstveno na upošljavanju prvih struĉnjaka, obrazovanih
etnologa. Etnološko odjeljenje svoj rad usmjerava na izuĉavanje narodne seoske kulture i
prikupljanje predmeta koji su do tada bili slabije zastupljeni u zbirkama Muzeja. Ovaj zaokret
u koncepciji etnografskog odjeljenja uslovio je novi studijski nauĉnoistraţivaĉki rad na
cjelokupnoj materijalnoj kulturi seoskog stanovništva. Od 1948. godine se u okviru
etnološkog odjeljenja obrazuje se Odsjek za prouĉavanje jezika i kulture romskog
stanovništva37
.
Godine 1946. osniva se Institut za prouĉavanje folklora kao posebno odjeljenje
Zemaljskog muzeja. Rad Instituta se zasniva na prouĉavanju duhovne kulture bosansko-
hercegovaĉkog naroda, ali i dijela materijalne. Naredne godine Institut se izdvaja iz
Zemaljskog muzeja kao samostalna jedinica. Cilj postojanja ove institucije je bio prikupljanje,
sreĊivanje i obrada folklorne graĊe za njeno dalje studijsko prouĉavanje. Institut svoj rad
bazira prvenstveno na terenskom istraţivanju. U poĉetku se nastojalo prikupiti što više
razliĉitih podataka kako bi se dobila uopštena slika koja bi prikazivala stanje u ovom podruĉju
u Bosni i Hercegovini. Nakon prikupljanja osnovnih informacija pristupalo se sistematskom
ispitivanju pojedinih podruĉja. Institut je pokrenuo i svoju publikaciju pod nazivom Bilten
Instituta za prouĉavanje folklora. Vremenom je došlo do zajedniĉkog rada izmeĊu ovog
Instituta i etnološkog odjeljenja što je rezultiralo kompleksnim izuĉavanjem odreĊenih
regiona. Institut je djelovao do 1958. godine. Za to vrijeme u njemu je nastao bogat folklorni
arhiv sa velikim brojem zapisa govornog folklora i muziĉkih zapisa. TakoĊe je formirana i
zbirka rukopisa razliĉitog karaktera – od zbirki pjesama, obiĉaja i druge folklorne graĊe do
prepisa raznih zbirki iz arhiva izvan Sarajeva, te rukopisa kojima su pojedini autori obraĊivali
pojedine teme (Palavestra, Buturović, Kajmaković 1988; 158-159). Pomenute godine Institut
ponovo ulazi u sastav etnografskog odjeljenja Zemaljskog muzeja. Tim spajanjem izvršena je
37
Odsjek izuĉava romsko stanovništvo na podruĉju tuzlanskog i bijeljinskog kraja. Prouĉava se njihov jezik,
sakupljaju narodne umotvorine i radi se na izradi gramatike romskog jezika.
33
reorganizacija etnološkog odjeljenja, formirana su dva odsjeka; Odsjek za materijalnu kulturu
i Odsjek za folklor, koji 1961. godine mijenja naziv u Odsjek za duhovnu kulturu i taj naziv
mu je ostao do danas.
U okviru pojedinih odsjeka struĉnjaci se zaduţuju za odreĊeni segment rada i na taj
naĉin se poĉinju stvarati struĉnjaci za pojedina podruĉja kao što je privreda, nošnje,
ornamentika, tipovi naselja i kuća, porijeklo stanovništva, obiĉaji, epska i lirska narodna
poezija, narodna proza. Za izuĉavanje narodnog govora, etnomuzikologije, narodnih igra,
društveno-pravne odnose i prouĉavanje nacionalnih manjina angaţuju se spoljnji saradnici.
Ovakav naĉin rada omogućio je da istraţivanja dobiju fizionomiju planskih i sistematskih,
organizovanih nauĉnoistraţivaĉkih i etnološko-folkloristiĉkih prouĉavanja. Taj rad je na
prvom mjestu bio usmjeren na prouĉavanje etniĉke prošlosti bosansko-hercegovaĉkih naroda.
Analizom radova nastalih u ovom periodu uviĊa se da oni i dalje imaju deskriptivni karakter i
da ne prate svjetske etnološke, odnosno antropološke tokove. MeĊutim i pored toga,
etnološko odjeljenje Zemaljskog muzeja i dalje predstavlja jedinu ustanovu u Bosni i
Hercegovini koja organizovano, planski i sistematski obraĊuje etnološko-folkloristiĉku
problematiku.
U oblasti duhovne kulture najveća paţnja usmjeravana je na izuĉavanje narodnih igara
(plesova), izuĉavanje društvenih igara i zabava, na izuĉavanje etnomuzikologije, na
sakupljanje narodnih pjesama i pripovjedaka, te proslavu krsnog imena. Sakupljeni materijal
se snima, transkribuje, arhivira i publikuje. Znaĉaj ovih istraţivanja iz oblasti duhovne kulture
je u tome što se sistematskim nauĉnim radom uspjelo dokazati postojanje veoma starih i
primitivnih polifonih oblika koji se ne susreću kod drugih evropskih naroda, nego vjerovatno
predstavljaju ostatak muziĉke prakse naroda koji su ţivjeli na ovom prostoru prije dolaska
Slovena. TakoĊe je ustanovljeno postojanje oblika zajedniĉkih slovenskim narodima, ali koje
se ne nalaze kod susjednih naroda.
Od šezdesetih godina XX vijeka u većim gradskim centrima dolazi do osnivanja muzeja
uglavnom kompleksnog tipa. Ukoliko nije postojala mogućnost osnivanja muzeja u nekom
mjestu, bilo je uobiĉajeno formirati kulturni centar pri kojem je obiĉno djelovalo etnološko
odjeljenje. Neki muzeji su imali struĉni i osposobljen etnološki kadar, meĊutim, većina nije.
Bez obzira na postojanje ili nepostojanje struĉnjaka u manjim centrima Bosne i Hercegovine u
novoosnovanim muzejima nije bilo nauĉnoistraţivaĉke djelatnosti u etnološkim odjeljenjima.
Njihov rad se uglavnom svodio na izlagaĉke aktivnosti. Nastojala se predstaviti materijalna
kultura regije koju je muzej ili etnološka zbirka u okviru kulturnog centra zauzimala. Pored
izlagaĉkih djelatnosti u nekim centrima su bila pokrenuta i folklorna okupljanja na kojima se
34
nastojala oĉuvati narodna tradicija u izvoĊenju narodnih melodija – pjesama i sviranja, plesa,
narodnih igara, te scenske predstava narodnih obiĉaja.
2.5.2. Etnologija i nematerijalno kulturno nasljeĊe u Bosni i Hercegovini u
periodu od devedesetih godina XX vijeka do danas
Iz prethodnog izlaganja vidi se da je zaštita kako etnološkog, tako i nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa voĊena iskljuĉivo u muzejskim institucijama i to prvenstveno u
Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Ovakvo stanje podrţavale su i zakonske regulative.
U Bosni i Hercegovini 1992. godine zapoĉinju ratni sukobi. Ratna dešavanja
prouzrokuju ogromnu fluktuaciju struĉnjaka. Većina ozbiljnih i kompetentnih struĉnjaka u
oblasti etnologije bila je zaposlena u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. OdreĊeni broj
struĉnjaka Muzej napušta tokom rata, a oni koji su ostali su prvenstveno brinuli o fiziĉkom
oĉuvanju zbirki. Sliĉna situacija se moţe zabiljeţiti u brojnim gradovima u zemlji.
Posljedice ratnih dešavanja koje se danas susreću u oblasti zaštite etnološkog nasljeĊa
mogu se definisati kao:
- Oteţana komunikacija izmeĊu institucija kulture u entitetima;
- Neriješen status nekadašnjih republiĉkih institucija kulture ĉiji je osnivaĉ bila
drţava38
;
- Nedostatak obrazovanog kadra i starosna struktura postojećeg39
;
- Nedostatak novĉanih sredstava za rad institucija kulture;
- Nedostatak opreme i neadekvatna informisanost struĉnjaka;
- Nedostatak edukativnih programa.
Pomak naprijed zabiljeţen je 1994. godine u Banjoj Luci kada se na
Prirodnomatematiĉkom fakultetu osniva odsjek za geografiju i etnologiju. Odsjek je u tom
obliku egzistirao tri školske godine. Upisano je tridesetak studenata od kojih je dvadesetak
diplomiralo. Mali broj diplomiranih studenata je zaposlen u struci. Potom se na Akademiji
38
Radi se o sljedećim institucijama: Zemaljski muzej, Muzej knjiţevnosti i pozorišne umjetnosti, Istorijski
muzej, Narodna i univerzitetska biblioteka, Umjetniĉka galerija, te Kinoteka Bosne i Hercegovine. Sve ove
institucije smještene su u Sarajevu i odbile su novog osnivaĉa, Federaciju Bosne i Hercegovine. Njihova teţnja
je da ih preuzme neko nadleţno tijelo na nivou Bosne i Hercegovine. MeĊutim, Dejtonskim mirovnim
sporazumom i Ustavom Bosne i Hercegovine koji direktno proizilazi iz njega, kultura je stavljena na nivo
entiteta. 39
Pitanje obrazovanja potrebnog kadra je jedno od najteţih pitanja. Bosna i Hercegovina je zemlja sa nekoliko
univerzitetskih centara, meĊutim na tim univerzitetima hroniĉno nedostaju grupe predmeta poput arheologije,
istorije umjetnosti, etnologije, konzervacije i sl. Sa jedne strane, drţava ima mlad, nedovoljno obrazovan i sa
malo iskustva kadar, a sa druge strane star kadar koji se teško snalazi u procesu tranzicije. Sredovjeĉni struĉnjaci
– oni koji bi bili nosioci trenutnog razvoja kao i da ne postoje; veliki broj je emigrirao, a broj koji je ostao
najĉešće se teško snalazi u novonastaloj situaciji.
35
umjetnosti u Banjoj Luci 1998. godine na odsjeku za muziku osniva smjer etnomuzikologija.
Pored klasiĉnih muziĉkih predmeta studenti slušaju etnološke predmete i etnomuzikologiju. U
narednoj tabeli je prikazan broj upisanih studenata na smjeru etnomuzikologije na Muziĉkoj
akademiji u Banjoj Luci.
Tabela br. 1: Broj upisanih studenata na smjeru etnomuzikologije na Muziĉkoj akademiji u
Banjoj Luci po godinama
Godina Broj upisanih studenata
1998. 1
1999. 0
2000. 3
2001. 3
2002. 4
2003. 2
2004. 1
2005. 4
2006. 5
2007. 7
2008. 6
2009. 1
Naţalost mali broj diplomiranih studenata etnomuzikologije je zaposlen u struci.
Kako je ranije već reĉeno izuzev kratkotrajnog postojanja Instituta za izuĉavanje
folklora, sva etnološka djelatnost i zaštita sprovoĊene su u okviru muzeja40
. Stanje ni danas
nije promijenjeno i ono se moţe prikazati putem sljedeće tabele:
Tabela br. 2: Broj zaposlenih etnologa u muzejima u gradovima Bosne i Hercegovine u
kojima u nekom obliku postoji etnološki rad
Grad Broj zaposlenih etnologa u muzeju
Banja Luka 2 + 1 etnomuzikolog
Bijeljina 1
Doboj 1
Livno 1
Prijedor 1
Sarajevo 5
Tuzla 1
Trebinje 1
Iz tabele se vidi da je danas u Bosni i Hercegovini zaposleno 14 etnologa. Teško bi se
moglo reći da i jedna od pobrojanih ustanova problemu etnološke nauke pristupa sa nauĉnog
stanovišta. Rad u etnološkim odjeljenjima muzeja je sveden na izlagaĉku djelatnost,
obraĊivanje zbirki i izdavanje kataloga više ili manje obimnog sadrţaja, meĊutim terenski i
40
Zakon o muzejskoj djelatnosti („Sluţbeni list BiH“ br. 6/76 i 12/87, 13/93, 13/94), Zakon o muzejskoj
djelatnosti („Sluţbeni glasnik Republike Srpske“ broj 89/08)
36
nauĉni rad izostaju. Pitanje zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u ovim institucijama nije
pokrenuto.
S druge strane, period nakon rata (1992. do 1995. godine) karakteriše povratak tradiciji i
pozivanje na porijeklo, nacionalnu pripadnost, vraćanje korjenima i sl. Nadleţna ministarstva
ulaţu sredstva u tzv. ţivuću kulturu, u razliĉite manifestacije kroz koje se nastoji oĉuvati
tradicija, meĊutim podrška istraţivaĉkom radu nedostaje. Brojene opštine i gradovi izdaju
publikacije ili monografije o etnološkim karakteristikama kraja. Publikacije su najĉešće
proizvod zaljubljenika u narodni ţivot i obiĉaje, dakle amatera, tako da se informacije
prezentovane u tim publikacijama najĉešće trebaju uzimati sa rezervom. Rat je uslovio brojne
migracije stanovništva, kako unutar zemlje, tako i iz zemlja prema van, ali isto tako i iz
susjednih zemalja ka Bosni i Hercegovini. Brojene zajednice danas ţive drugaĉije nego što je
to bio sluĉaj prije 15 godina, a etnologija ih ne izuĉava, ne bavi se istraţivanjima vezanim za
proţimanje zajednica, gubljenjem obiĉaja i poprimanjem novih, asimilacijom.
Bosna i Hercegovina je 2008. godine ratifikovala UNESCO-vu Konvenciju o
nematerijalnom kulturnom nasljeĊu. Konvencijom se potiĉe identifikacija, dokumentacija,
istraţivanje, oĉuvanje, zaštita, promocija putem formalne i neformalne edukacije (od lokalnog
do nacionalnog nivoa), te njegova revitalizacija. Time se podrazumijeva saradnja na
regionalnom i nacionalnom, a dalje i meĊunarodnom nivou. TakoĊe, Konvencija preporuĉuje
i postojanje jednog ili više tijela nadleţnih za zaštitu nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, te
usvajanje odgovarajućih pravnih, tehniĉkih, administrativnih i finansijskih mjera. Ratifikacija
ove Konvencije i sprovoĊenje preporuĉenih mjera zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u
postojećim društvenim i politiĉkim uslovima u Bosni i Hercegovini zahtijevaće brojne
zakonske i institucionalne izmjene.
37
3. PRAKTIĈNE POLITIKE U BOSNI I HERCEGOVINI
3.1. Turizam u Bosni i Hercegovini
3.1.1. Definicija turizma i kulturnog turizma
Posljednjih nekoliko decenija turizam poprima sve veći privredni znaĉaj u brojnim
evropskim, ali i mnogim drugim svjetskim zemljama. Turizam mnogim drţavama donosi
zaradu i predstavlja znaĉajan izvozni proizvod, generator je zapošljavanja i stvaranja novih
radnih mjesta. Tokom svog razvoja doţivio je brojne promjene. Poprimio je razliĉite pojavne
oblike, sluţio se razliĉitim sredstvima, proširio opseg u prostornom i kvantitativnom pogledu,
mijenjao obiljeţja i strukturu, obogaćivao se novim motivima, dobijao nove funkcije i tako
prešao put od masovnog turizma prema turizmu specifiĉnih interesa. Turizam kao globalni
proces migracija predstavlja dio istorijski ostvarenih društvenih i ekonomskih sloboda
ĉovjeka, tako da je društvena, ekonomska, politiĉka i kulturna ĉinjenica savremenog društva
neraskidiva od psihe, navika i potreba pojedinca i naroda. Danas se turizam shvata kao ideal
ostvarene graĊanske slobode u kojoj je pojedinac, odnosno turist ili potrošaĉ u središtu
interesa. Na taj naĉin, turizam se uklopio u teoriju potrošaĉkog suvereniteta i postao
predmetom masovne potrošnje i predmetom globalne razmjene iako ne posjeduje razmjensku
vrijednost u klasiĉnom smislu teorije vrijednosti. Dio je tkiva nacionalnih privreda i politika,
ali i promotor savremene ekonomske i kulturne globalizacije svijeta (Vukonić, Ĉavlek 2001:
408).
3.1.1.1. Definicija turizma
Prema definiciji švajcarskih autora Hunzikera i Krapfa, a koju je prihvatilo
MeĊunarodno udruţenje nauĉnih turistiĉkih eksperata (AIEST) i Svjetska turistiĉka
organizacija41
(WTO), turizam42
predstavlja skup odnosa i pojava vezanih za aktivnosti lica
41
Svjetska turistiĉka organizacija (WTO) vodeća je meĊunarodna organizacija u podruĉju turizma i putovanja, a
Ujedinjeni narodi (UN) dodijelili su joj centralnu ulogu u odluĉivanju u promociji razvoja odgovornog, odrţivog
i svima pristupaĉnog turizma koji pridonosi privrednom razvoju, meĊunarodnom razumijevanju, miru,
prosperitetu i meĊusobnom poštovanju, te praćenju ljudskih prava i osnovnih sloboda. Oragnizacija je osnovana
u Den Hagu 1925. godine kao MeĊunarodni kongres sluţbenih ustanova turistiĉkog prometa. Nakon Drugog
svjetskog rata preimenovana je u MeĊunarodnu uniju sluţbenih putniĉkih agencija (IUOTO) i preselila je
sjedište u Ţenevu. Godine 1969. UN donosi rezoluciju kojom se IUOTO transformiše u meĊuvladinu
38
koja putuju i borave u mjestima izvan svog stalnog boravka i to neprekidno i najviše do
godine dana, radi provoĊenja slobodnog vremena, poslovnih i drugih razloga (Unković
2001:10).
Pored ove definicije postoje i brojne druge, kao što je „industrija gostoljubivosti“, gdje
se turizam ĉesto posmatra kao sirovina za mogući razvoj neke zajednice, a njegov uspjeh je u
direktnoj vezi sa mjerom koja ukazuje koliko lokalna zajednica sebe cijeni (McNulty 1993:
156). Iz perspektive putnika, turizam bi se mogao definisati kao iskustvo modernog društva
koje pretpostavlja sistem društvenih i simboliĉkih aktivnosti koje smještaju modalitete
putovanja u kontrastne termine (Jelinĉić, prema Simonicca 1997:130). Prema ovoj definiciji
turizam se sagledava iz semiološke perspektive, temelji se na seriji opozicija. Osnovnu
opoziciju predstavlja „otići – vratiti se“ pri ĉemu je otići naĉin ţivota koji saĉinjava moderno
društvo. Ujedno oznaĉava i poboljšane uslove ţivota koje donosi postmoderno vrijeme
(Jelinĉić 2009: 36). U skladu sa opozicijama, turizam se svodi na jednu osnovnu razliku, na
razliku izmeĊu „obiĉnog“ i „neobiĉnog“, te „svakodnevnog“ i nesvakodnevnog“ (Jelinĉić,
prema Simonicca 1997:131). TakoĊe, turizam se posmatra i kao skup pojava i odnosa
proizašlih iz interakcije turista, davalaca usluga, drţava i lokalnih zajednica domaćina u
procesu privlaĉenja i ugošćavanja tih turista i drugih posjetilaca – izletnika (Goeldner 2006:
5). UNWTO za turizam kaţe da ukljuĉuje aktivnosti proizašle iz putovanja i boravka osoba
izvan njihove uobiĉajene sredine ne duţe od jedne godine radi odmora, poslovnog putovanja i
drugih razloga nevezanih uz aktivnosti za koje bi primili ikakvu naknadu u mjestu koje
posjećuju. Turizam je oblik spoznavanja našeg vremena, a objedinjuje iskustvo i imaginaciju
(Clemente 1997: 147). Clemente misli na turizam „Drugoga“, na potragu za drugim
identitetima. Time turizam postaje naĉin gledanja na ţivot i svijet koji treba omogućiti turisti
prepoznavanje i prizanvanje drugaĉijeg naĉina ţivota. Isto vrijedi i za lokalno stanovništvo.
Time suština turizma postaje kontakt dvaju razliĉitih kultura pri njihovom susretu.
Ovim dolazimo do definicije turiste. UNWTO turistu definiše kao svaku osobu koja
putuje izvan svoje uobiĉajene sredine kraće od 12 mjeseci i ĉija glavna svrha putovanja nije
vezana uz obavljanje neke lukrativne aktivnosti u mjestu koje posjećuje. TakoĊe, UNWTO
turistu ocjenjuje i kao posjetioca koji ostvari najmanje jedno noćenje u nekom smještajnom
objektu u mjestu koje je posjetio. Cohen turistu definiše kao dobrovoljnog, privremenog
putnika koji putuje u oĉekivanju zadovoljstva koja mu mogu pruţiti novosti i promjene
organizaciju (WTO) koja dobija vodeću ulogu u svjetskom turizmu i koja je obavezna saraĊivati sa postojećom
stuktorom UN. 2003. godine WTO je pretvorena u specijalizovanu agenciju UN – UNWTO
(http://www.unwto.org). 42
Rijeĉ turizam potiĉe od engleske rijeĉi tour koja se u poĉetku svog korišćenja odnosila na kruţno putovanje.
39
doţivljene na relativno dugom i neuĉestalom kruţnom putovanju (Cohen 2004: 21). To je
osoba modernog vremena koja oĉekuje svijet drugaĉiji od svakodnevnog, to je privremeno
nezaposlena osoba koja dobrovoljno posjećuje mjesto udaljeno od svog trajnog prebivališta
kako bi osjetila promjenu. Prema navedenim definicijama vidi se da je osnovno svojstvo
turiste kratkotrajna, prelazna priroda gdje se turista seli iz svog mjesta prebivanja u strani
svijet ili je neprekidno u pokretu putujući s jednog mjesta na drugo. Od turiste treba
razlikovati izletnika koji u mjestu koga posjećuje ne boravi duţe od 24 sata. S tim u vezi,
UNWTO je donio klasifikaciju putnika43
meĊu kojima razlikuje osam kategorija.
Tokom svog razvoja turizam je doţivio brojne promjene. Oblike putovanja stanovništva
sliĉne današnjim, a za koje vezujemo turistiĉka putovanja, zatiĉemo u staroj Grĉkoj44
i
Rimskom carstvu45
. Obje ove drţave imale su zakonske propise u vezi sa regulisanjem
sigurnosti boravka posjetilaca, higijenskim uslovima, deviznim propisima i sl. Period srednjeg
vijeka djelovao je destimulativno na putovanja u poreĊenju sa proteklim. Izuzetak
predstavljaju hodoĉašća organizovana od strane crkve, odrţavanje rekreacionih aktivnosti
organizovanih od strane vladajuće feudalne klase, te Grand tour – Veliko putovanje46
.
Zanimljivo je istaći da u ovom periodu u potpunosti zamire interesovanje korišćenja ljekovitih
izvora i putovanja prema njima.
Prekretnica u razvoju turizma nastaje sredinom XIX vijeka. Uĉesnici u putovanjima nisu
više samo aristokrate, nego i industrijalci, trgovci, bankari, te ljudi slobodnih profesija, kao
što su nauĉnici, profesori, viši ĉinovnici i sl. Kao što se vidi, radikalno je izmijenjena
socijalna struktura uĉesnika turistiĉkih putovanja. Turisti nisu više samo ljudi privilegovane
klase. Raspolaganje novĉanim sredstvima postaje osnovni preduslov za ukljuĉivanje u
turistiĉka putovanja. Kapital dobija znaĉaj ne samo kao sredstvo za realizovanje turistiĉkih
putovanja, nego i kao osnova za razvoj turistiĉke privrede, koja je opet preduslov za dalji i
brţi razvoj turizma (izgradnja smještajnih objekata i saobraćajne infrastrukture i sl.). Ovakvo
stanje zadrţaće se do kraja Drugog svjetskog rata, odnosno pedesetih godina XX vijeka kada
poĉinje ukljuĉivanje širih slojeva društva u turistiĉka putovanja. Za razvoj turizma znaĉajna je
ne samo finansijska komponenta, nego i postojanje plaćenog slobodnog vremena, razvoj
saobraćaja, povećani obim smještajnih kapaciteta, te razvoj savremenih oblika organizacije
43
Klasifikacija putnika prema WTO data je u prilogu broj 3. 44
Sa stanovišta turizma posebno su interesantna putovanja koja su preduzimana u vrijeme odrţavanja
Olimpijskih igara. Zatim se putovalo radi korišćenja ljekovitih izvora, posjete manifestacijama na moru, posjete
proroĉištima i sl. 45
Posjete ljeĉilištima i termalnim kupalištima, posjete javnim manifestacijama – atletska takmiĉenja i
gladijatorske borbe. 46
Ovaj oblik putovanja karakteristiĉan je za period izmeĊu XVI i XIX vijeka kada su uglavnom engleski plemići
kao završnu fazu svog obrazovanja upotpunjavali putovanjem. Putovanje je obiĉno trajalo izmeĊu dvije i osam
godina.
40
turistiĉkih putovanja. Ovaj period u razvoju turizma oznaĉava se kao period masovnosti u
kojem su mnoge drţave vidjele privredni spas, posebno drţave poslijeratne Evrope. Uticaji
masovnog turizma nisu bili predvidivi. Stavovi modernih posjetioca nisu bili oblikovani
tradicijom visoke kulture ili obrazovanja, kao što je bio sluĉaj sa ranijim posjetiocima.
Naprotiv, njihove stavove je oblikovala marketinška literatura obećavajući fantazije koje
lokalni stanovnici nisu bili u mogućnosti ni ekonomski, ni društveno podnijeti. Time je
masovni turizam postao prijetnja resursima na koje se oslanjao.
Osamdesetih godina XX vijeka javlja se novi oblik turizma pod nazivom turizam
specijalnih interesa, odnosno segmentovani turizam ili novi turizam. U ovu vrstu turizma
ubrajamo sportski turizam, vjerski turizam, kongresni turizam, avanturistiĉki turizam,
ekoturizam, robinzonski turizam, seoski turizam, agroturizam, urbani turizam, city-breaks47
,
kulturni turizam. Novi oblici turizma javljaju se zbog promjena turistiĉke potrošnje i
ponašanja samih turista. Društveno-ekonomske i tehniĉko-tehnološke promjene u društvu
uticale su na transformaciju turizma iz takozvanog tvrdog (hard) u meki (soft) oblik turizma
koji je više usmjeren ka pojednicu. Novi oblici turizma izazvani su sljedećim ĉiniocima:
- više slobodnog vremena utiĉe na intenzitet putovanja tokom godine, a mogućnost
korišćenja kraćih godišnjih odmora tokom godine uslovljava produţenje turistiĉke
sezone,
- povećava se broj, vrsta i vaţnost razliĉitih aktivnosti turista i to ne samo na dio koji se
odnosi na odmor i zabavu, već i na ostalim podruĉjima kao što su kultura, umjetnost,
sport,
- potraţnja postaje zahtjevnija, prefinjenija, racionalnija i selektivnija,
- povećava se udio novih segmenata u potraţnji – starijeg stanovništva, porodice, djece,
- javlja se sve veći broj manjih porodiĉnih smještajnih kapaciteta,
- povećana ekološka svijest uticala je na brigu za zaštitu okoline,
- strah od ozonskih rupa jedan dio turista usmjerava prema posjeti velikim gradovima ili
egzotiĉnim mjestima što utiĉe na širenje turistiĉkog prostora oko samog nukleusa
turistiĉkog zbivanja.
Ovaj rad dovodi se u vezu sa turizmom specijalnih interesa, odnosno jednim njegovim
segmentom – kulturnim turizmom.
47
Kratki dvodnevni ili trodnevni aranţmani u urbane destinacije. Veoma je popularan u posljednje vrijeme.
Posljedica je trenda rasporeĊivanja godišnjeg odmora na manje sekvence.
41
3.1.1.2. Definicija kulturnog turizma
Posljednjih dvadesetak godina zahvaljujući meĊunarodnim organizacijama kao što su
UNESCO i Savjet Evrope, njihovom zalaganju i edukaciji stanovništva, meĊu novim
oblicima turizma javlja se kulturni turizam ili turizam kulturnog nasljeĊa. U isto vrijeme u
svijetu se javlja i trend „prepuštanja“ kulture trţištu zbog nemogućnosti da se ona u cjelosti
finansira iz drţavnog budţeta. TakoĊe se javlja i novi tip putnika – postmoderni turist koji od
putovanja zahtijeva, iskustvo, novost, aktivnost i edukaciju. Smatra se da su ovakvi turisti
obrazovaniji, da više troše, da su lojalni potrošaĉi ĉiji će interes i potraţnja i dalje rasti48
. Cilj
ovog oblika turzima je upoznavanje turiste sa onim što grad, regiju ili drţavu ĉini razliĉitim i
zanimljivijim od ostalih, bez obzira da li je to umjetnost, kultura, istorija ili sve to zajedno.
Pojam kulturnog turizma najĉešće se primjenjuje na putovanja koja ukljuĉuju posjet
turistiĉkim resursima bez obzira na inicijalnu motivaciju. Kulturu u ovom sluĉaju ne
obiljeţava samo posjet muzeju ili koncertu, dakle institucionalizovanom obliku kulture, već
ona moţe biti i nematerijalne prirode. Drugim rijeĉima, pod turistiĉko-kulturnim potencijalom
nekog lokaliteta ne podrazumijevaju se samo materijalna dobra kao što su svjetovni i sakralni
spomenici kulture (manastiri, crkve, arheološki lokaliteti, graĊevine tradicionalne i savremene
arhitekture kao što su dvorci, salaši, stambena gradska i seoska arhitektura, kao i kulturni
pejzaţi, mostovi) ili samo folklorno naslijeĊe materijalne prirode kao što je nošnja,
gastronomska ponuda, oruĊe za rad, pokućstvo, već u turistiĉko-kulturni potencijal nekog
mjesta ubrajamo i tradicionalne i savremene duhovne vrijednosti kao što su lokalni folklor –
obiĉaji, jezik, vjerovanja, narodna umjetnost i sve ono što je tradicionalno i specifiĉno
lokalno, kao i savremeno stvaralaštvo i ţivu kulturu – izloţbe, pozorišne predstave, muziĉki
spektakli, obiljeţavanje godišnjica i jubileja, festivali. Turistiĉko-kulturna ponuda ne bazira se
samo na turistu koji dolazi iz nekog drugog mjesta, nego i na domaće stanovništvo koje ĉesto
u velikom broju biva glavni posjetioc i konzument ovakve ponude (Đukić Dojĉinović 2005:
10-11).
Kulturni turizam oznaĉava i pojavu da mjesta koja nisu iskljuĉivo turistiĉka i nemaju
turistiĉka kretanja tokom cijele godine mogu kreirati turistiĉku ponudu zahvaljujući svojim
kulturnim i umjetniĉkim potencijalima. Time je osnovni cilj kulturnog turizma motivisanje
ljudi na putovanje i upoznavanje sa loklanim kulturnim vrijednostima.
48
Smatra se da je trećina turista inspirisana kulturnim potrebama relativno mlada (ispod 30 godina), te da su oni
zainteresovani za pronalaţenje i posjetu umjetniĉkih atrakcija kakvi su festivali i razliĉiti performansi, dok su
stariji turisti (+50), više zainetresovani za kulturno nasljeĊe koje se otkriva u muzejima ili na spomeniĉkim
lokalitetima (Richards 1999: 24).
42
Definisanje kulturnog turizma trebalo bi analizirati sa stanovišta više nauĉnih disciplina.
Tako sa ekonomskog stanovišta kulturni turizam predstavlja izlazak kulture na turistiĉko
trţište sa kulturnim i umjetniĉkim proizvodom koji ima kulturnu i ekonomsku vrijednost. Sa
organizacionog stanovišta, kulturni turizam predstavlja intersektorsko povezivanje kulture i
turizma, dvije komplementarne grane koje trebaju uspostaviti partnersku saradnju i udruţiti se
u oblikovanje zajedniĉkog proizvoda. Time se dobija kulturna privreda koja u posljednjih
dvadesetak godina biljeţi snaţan rast49
. Sa turizmološkog stanovišta, kulturni turizam
predstavlja kretanje turiste motivisano kulturnim razlozima. S kulturološkog stanovišta to je
promocija oţivljenih kulturnih dobara i pejzaţa nekog lokaliteta koja turisti donosi doţivljaj
za pamćenje. Sa edukativnog stanovišta to je turistiĉko putovanje sa ţeljom da se upozna i
nauĉi nešto novo o nacionalnim i lokalnim kulturnim vrijednostima sredine koja se posjećuje.
Sa stanovišta marketinga i odnosa sa javnošću kulturni turizam predstavlja upravljanje
ugledom jednog mjesta, regiona ili drţave zasnovanim na kulturnim dobrima i pejzaţima
(Đukić Dojĉinović 2005: 10-17). Jedna od ĉestih definicija kulturnog turizma u literaturi je
sljedeća: „ Kulturni turizam oznaĉava kretanje ljudi uzrokovano kulturnim atrakcijama izvan
njihova mjesta stanovanja s namjerom prikupljanja novih informacija i iskustava kako bi
zadovoljili svoje kulturne potrebe“ (Richards 1999: 17). Definicija ukazuje da je u ovom
obliku turizma osnovni motiv ljudskog kretanja kulturna atrakcija, meĊutim kulturna
motivacija moţe biti i sekundarna. To znaĉi da turist moţe posjetiti odreĊenu destinaciju, a da
mu kultura nije osnovna motivacija putovanja, iako usput uĉestvuje u kulturnom ţivotu
lokaliteta. U osnovi, termin se obiĉno bez razlikovanja primjenjuje na putovanja u kojima je
kultura glavna aktivnost i primarna motivacija, ali isto tako sekundarna aktivnost i sluĉajna
motivacija. S tim u vezi, u skladu sa motivacijom turiste za kulturno putovanje, tipologija
kulturnog turizma mogla bi se razviti prema stepenu motivacije na primarnu50
, usputnu51
i
sluĉajnu52
(Jelinĉić 2009: 43-44, Richards 1999: 24). Prema Yvette Reisinger kulturni turizam
je ţanr turizam specifiĉnog interesa koji se zasniva na potrazi za uĉestvovanjem u novim i
znaĉajnim kulturnim iskustvima, bilo estetskim, bilo emotivnim, intelektualnim ili
psihološkim. Kao i Richards, Reisinger kulturnim turizamom smatra samo onu vrstu turizma
koja kulturu shvata kao osnovni pokretaĉ putovanja, ali ona pored materijalnih oblika kulture
49
Richards navodi da kulturni turizam uĉestvuje sa 37% u ukupnoj svjetskoj turistiĉkoj ponudi i da pri tom
biljeţi godišnji rast od 15% (Richards 1999: 16). 50
Ako turist posjećuje odreĊenu destinaciju iskljuĉivo sa namjerom da uĉestvuje u njenom kulturnom ţivotu
(svjetske izloţbe, muziĉki festivali, koncerti, pozorišne predstave). 51
Ako se turist na odreĊenu destinaciju upućuje s nekim drugim primarnim motivom, a kulturni ţivot ima
sekundarno znaĉenje. Takav turist moţe prisustvovati kulturnim dogaĊajima, ali mu to nije primarni motiv.
Obiĉno na odreĊenoj destinaciji boravi radi posla, odmora, sportskog dešavanja, a usputno posjećuje izloţbe,
uţiva u gastronomskoj ponudi ili upoznaje jezik posjećene zajednice. 52
Prilikom posjete nekoj destinaciji turist nema namjeru upoznati lokalnu kulturu, ali tokom boravka dolazi u
kontakt sa lokalnim stanovništvom iako primarno nije ţelio upoznati njihovu kulturu.
43
prihvata i doţivljaj, odnosno iskustvo kulture (Jelinić prema Reisinger 1994: 24). Sliĉno,
kulturni turizam definiše i ICOMOS navodeći da je njegova svrha otkrivanje spomenika i
lokaliteta. Kulturni turizam ima pozitivan efekat na ovo kultruno nasljeĊe jer utiĉe na njihovo
odrţavanje i oĉuvanje i time opravdava napore koje to odrţavanje i oĉuvanje zahtijeva od
ljudske zajednice zbog socio-kulturne i ekonomske dobrobiti koju donose stanovništvu
(http://www.icomos.org/tourism/tourism_charter.html od 06.09.2009). Pored ovih definicija u
literaturi kulturni turizam ĉesto definišu i kao zabavno i edukativno iskustvo koje kombinuje
umjetnost sa prirodom, društvenim nasljeĊem i istorijom; kao izbor koji edukuje ljude u
aspektima umjetnosti, arhitekture i istorije odreĊene destinacije; kao putovanje usmjereno
prema iskustvu umjetnosti, nasljeĊa i posebnih osobina destinacija, posjete osoba izvan
mjesta njihovog stalnog boravka motivisane u potpunosti ili djelomiĉno interesom za istoriju,
umjetnost, kulturno nasljeĊe ili stil ţivota odreĊenog lokaliteta, regije ili zemlje.
Bez obzira na korištenu definiciju kulturnog turizma, vidljivo je da one sve u sebi sadrţe
materijalne i nematerijalne oblike kulture odreĊene destinacije koje turistu nude atmosferu,
iskustvo, doţivljaj. Pitanje odabira destinacije odnosi se na prirodu kulturnog interesa turiste
pa današnja tipologija razlikuje specifiĉan53
i nespecifiĉan54
kulturni interes (Hughess 1996:
708).
Sliĉno tome treba razlikovati opšteg i specijalizovanog kulturnog turistu. Osnovna
karakteristika opšteg kulturnog turiste je posjet razliĉitim zemljama, regijama, gradovima i
uĉestvovanje u nekim oblicima kulturnog ţivota. Osnovna karakteristika specijalizovanog
kulturnog turiste je usmjeravanje ka jednom ili manjem broju lokaliteta. Takav turist
kontinuirano posjećuje odreĊenu destinaciju u potrazi za širokim kulturnim razumijavanjem
tog mjesta ili putuje u razliĉite destinacije širom svijeta u potrazi za primjerima odreĊene
vrste umjetnosti, istorije, festivala ili muzeja.
Poznavanje tipa turista osnova je za stvaranje strategije razvoja kulturnog turizma na
lokalnom, regionalnom ili drţavnom nivou kako bi se znalo kojem trţištu se obraća. Samo
paţljivo turistiĉko planiranje omogućava uspjeh, što znaĉi integritet kulturnog lokaliteta,
kvalitet posjete, kvalitet ţivota lokalne populacije, zadovoljstvo turistiĉkog iskustva i zaradu.
Osnov svakog razvoja treba biti jasno naznaĉena politika i strategija odrţivog razvoja55
koja
odgovara na pitanje šta drţava ţeli ostvariti u ovoj oblasti i kako će to uĉiniti (Đukić
Dojĉinović 2005; 12).
53
Turist specifiĉnog kulturnog interesa zna u kojoj vrsti kulturnog dogaĊaja ţeli da uĉestvuje. 54
Turist nespecifiĉnog kulturnog interesa nije zainteresovan za odreĊeni oblik kulture, već ga zanima njeno šire
podruĉje. 55
Pod odrţivim razvojem kulturnog turizma se podrazumijeva dugoroĉno plansko i osmišljeno upravljanje koje
će obezbijediti da kulturni potencijali budu oĉuvani i prenijeti budućim generacijama na dalje upravljanje (Đukić
Dojĉinović 2005: 12).
44
3.1.2. Zakonodavni okvir u Bosni i Hercegovini
Uobiĉajeno je reći da je vladavina zakona osnov demokratskog društva, te da svaki
segment ţivota, da bi bio ureĊen na najbolji mogući naĉin i tako pruţio svojim korisnicima
najbolje, treba biti ureĊen na efikasan i progresivan naĉin kako bi reflektovao stvarne potrebe
društva, a istovremeno se oslanjao na realne kapacitete.
Analizirajući postojeći pravni okvir koji reguliše oblast turizma u Bosni i Hercegovini,
uoĉava se postojanje zakonskih regulativa na entitetskom nivou, jer je Opštim okvirnim
sporazumom za mir u Bosni i Hercegovini, upravljanje sektorom turizma dodijeljeno
entitetima. Istina, na drţavnom nivou u okviru Ministarstva spoljne trgovine i ekonomskih
odnosa Bosne i Hercegovine postoji odjeljenje za koordinaciju upravljanja prirodnim
resursima kojem je dodijeljen sektor turizma, ali ne postoji zakonska regulativa koja reguliše
ovu oblast.
Tako, na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, Federalno ministarstvo okoliša i
turizma je donijelo sljedeće zakonske akte, pravilnike, uredbe i odluke kojim se reguliše
pitanje turizma:
Pravilnik o struĉnom ispitu za turistiĉe vodiĉe,
Pravilnik o naĉinu i metodama polaganja struĉnog ispita za turistiĉke vodiĉe,
Zakon o turistiĉkim zajednicama i promicanju turizma u FBiH,
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o turistiĉkim zajednicama i promicanju
turizma u FBiH,
Zakon o turistiĉkoj djelatnosti, Sl.novine br.32-09,
Zakon o turistiĉkoj djelatnosti, Sl.novine br.32-09,
Zakon o ugostiteljskoj djelatnosti, Sl.novine br.32-09,
Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o razvrstavanju, minimalnim uvjetima i
kategorizaciji ugostiteljskih objekata,
Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o minimalno-tehniĉkim uvjetima
poslovnog prostora putniĉke agencije,
Pravilnik o obliku i sadrţaju obrasca za uplatu ĉlanarine turistiĉkim zajednicama,
Pravilnik o proglašenju i razvrstavanju turistiĉkih mjesta u razrede,
Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o obrascima i naĉinu voĊenja upisnika
turistiĉkih zajednica,
Uredba o ĉlanarinama u turistiĉkim zajednicama,
Uredba o dopuni uredbe o ĉlanarinama u turistiĉkim zajednicama,
Uredba o boravišnoj pristojbi,
45
Odluka o periodu turistiĉke predsezone, glavne sezone i podsezone u turistiĉkim
mjestima56
,
Odluka o utvriĊanju visine boravišne pristojbe za 2008. godinu
(http://www.fmoit.gov.ba//index.php?option=com_content&task=view&id=220&Item
id=155 od 24.09.2009.).
Na nivou Republike Srpske Republiĉko ministarstvo trgovine i turizma u oblasti turizma
je donijelo sljedeće zakonske akte, pravilnike i odluke:
Zakon o turizmu i ugostiteljstvu, Sl. glasnik 32/94,
Zakon o turizmu, Sl. glasnik 55/03,
Zakon o ugostiteljstvu, Sl. glasnik 3/04,
Zakon o boravišnoj taksi, Sl. glasnik 118/05,
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o ugostiteljstvu, Sl. glasnik 63/07,
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o turizmu, Sl. glasnik 63/07,
Odluka o osnivanju Turistiĉke organizacije Republike Srpske, Sl. glasnik 6/05,
Pravilnik o obliku, sadrţaju i naĉinu voĊenja knjiga gostiju, Sl. glasnik 48/04,
Pravilnik o razvrstavanju, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih
objekata, Sl. glasnik 13/05,
Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o razvrstavanju, minimalnim uslovima i
kategorizaciji ugostiteljskih objekata, Sl. glasnik 62/05.
Na nivou Distrikta Brĉko pitanja iz oblasti turizma je u nadleţnosti Odjeljenja za
privredni rast, sport i kulturu, u pododjeljenju za turizam, sport i kulturu, a meĊu zakonskim i
podzakonskim aktima vezanim za ovu oblasti izdvajaju se sljedeći:
Zakon o turistiĉkoj djelatnosti,
Zakon o ugostiteljskoj djelatnosti,
Pravilnik o minimalnim tehniĉkim uslovima poslovnog prostora putniĉke agencije,
Pravilnik o obliku, sadrţaju, naĉinu voĊenja knjige ţalbi i postupaka u vezi s
prigovorom,
Pravilnik o obliku, sadrţaju i naĉinu voĊenja knjige gostiju
(http://www.bdcentral.net/Members/privreda/akti/pravilnici-brcko-distrikta-bih-za-
oblast-turizma/folder_contents od 24.09.2009).
Analizirajući postojeći zakonski okvir kojim je ureĊena oblast turizma u Bosni i
Hercegovini uoĉava se da on ne obezbjeĊuje institucionalni i zakonodavni okvir za ĉvrstu
vlast i stvaranje pozitivnog ambijenta za ulaganje, obiluje neadekvatnim odredbama za
56
Odlukom su utvrĊeni periodi turistiĉkih sezona – predsezona, glavne sezone, posezona i vansezona.
46
upravljanjem kvalitetom i razvojem, da ne odraţava aktuelne trendove, te da ne obezbjeĊuje
okvir za saradnju privatnog i javnog sektora.
Pored navedene zakonske regulative u Republici Srpskoj je izraĊena Informacija o
stanju turistiĉke djelatnosti Republike Srpske i preporuke o konkretnim mjerama za
unapreĊenje njenog razvoja. Informacije je prireĊena 2007. godine i trebala je posluţiti kao
alatka i smjernica pri izradi i usvajanju Strategije razvoja turizma Republike Srpske koja do
sada još nije usvojena (izraĊena). TakoĊe su usvojena još dva dokumenta kojim se reguliše
obnova nacionalnih parkova (nacionalni parkovi Kozara i Sutjeska) i upravljanje skijaškim
centrom Jahorina; Akcioni plan obnove nacionalnih parkova kao prostora pogodnih za
najkompleksniji razvoj turizma i Turistiĉki master plan za Jahorinu – Bosna i Hercegovina.
U Federaciji Bosne i Hercegovine usvojena je Strategija razvoja turizma za period od
2008. do 2018. godine. Vizija Strategije razvoja turizma je da Federacija Bosne i Hercegovine
do 2018. godine postane posebna, prijateljska, prirodna, autohtona i tako blizu zemlja
(Mlinarević, Perić 2008: 96). Strategija kulturni turizam vidi kao sekundarni turistiĉki
proizvod57
, pored avanturizma, tranzita i planinskog turizma.
Uz ove dokumente na entitetskom nivou, na drţavnom nivou je usvojena Srednjoroĉna
razvojna strategija BiH PRSP 2004-2007 koja turizam posmatra kao jednu od mogućih grana
privrede, ali ne daje smjernice za njegov razvoj.
3.1.3. Institucionalni okvir u Bosni i Hercegovini
Bosna i Hercegovina nema ministarstvo koje se bavi pitanjem turizma na drţavnom
nivou. Pitanja iz oblasti turizma i sprovoĊenje politike ove grane privrede nalazi se u
nadleţnosti entitetskih ministarstava. Organizaciju turistiĉkog sektora na drţavnom,
entitetskom i regionalnom nivou prikazuje pregled naveden u prilogu broj 4.
Na drţavnom nivou pitanje turizma dodijeljeno je Ministarstvu spoljne trgovine i
ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine. U okviru ovog Ministarstva postoji odjeljenje za
koordinaciju upravljanja prirodnim resursima kojem je dodijeljen sektor turizma.
Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine je nadleţno za
obavljenje poslova i zadataka iz nadleţnosti Bosne i Hercegovine koji se odnose na
definisanje politike, osnovnih principa, usklaĊivanje djelatnosti i planova entitetskih tijela
vlasti i institucija na meĊunarodnom planu u podruĉu poljoprivrede, energetike, zaštite
okoline, razvoj i korišćenje prirodnih resursa i turizma (http://www.mvteo.gov.ba od
57
Kao primarne turistiĉke proizvode Strategija izdvaja sportskorekreativni, eko-turizam i odmorišni turizam
(Smlinarević, Perić 2008: 111).
47
14.09.2009). Vaţno je napomenuti da u ovom ministarstvu u sektoru za turizam je zaposlen
samo jedan drţavni sluţbenik.
Spoljnotrgovinska komora Bosne i Hercegovine – Grupacija za turizam i ugostiteljstvo
sa sekcijama za hotelijerstvo, turistiĉke agencije, banjski turizam i sportskorekreativni
turizam. Ĉlanice su sva pravna i fiziĉka lica registrovana za uvozno – izvoznu djelatnost
sektora turizma BiH. Osnovni zadatak djelovanja Spoljnotrgovinske komore BIH je
zastupanje interesa privrednih subjekata turistiĉko-ugostiteljske djelatnosti. Spoljnotrgovinska
komora predstavlja interesnu asocijaciju subjekata vezanih za turizam i ugostiteljstvo, a njen
djelokrug rada odnosi se na zastupanje i promovisanje interesa ĉlanica prema resornom
ministarstvu i nadleţnim institucijama u pogledu zakonskih rješenja i odluka, praćenje
legislative iz podruĉja turizma, te davanje inicijativa, prijedloga i mišljenja na izmjene i
dopune postojećih, odnosno usvajanje novih zakona iz podruĉja turizma. TakoĊe, Komora
prati propise UNWTO i EU iz oblasti turizma, tumaĉi posebne uzance u ugostiteljstvu, pruţa
struĉne informacije svojim ĉlanovima i sl. (http://www.komorabih.ba od 14.09.2009).
Udruţenje turistiĉkih agencija Bosne i Hercegovine je profesionalno dobrovoljno
udruţenje turistiĉkih agencija BiH. Trebutno ima oko 40 ĉlanova. Njihovo polje rada odnosi
se na iniciranje pretpostavki za stvaranje preduslova za uspješno i efikasno obavljanje
turistiĉkog posredovanja. Ostvaruje komunikaciju sa meĊunarodnim organima i asocijacijama
u cilju uspostavljanja meĊusobne saradnje ukljuĉivanja u meĊunarodne turistiĉke tokove.
Udruţenje uĉestvuje u izradi pravne regulative i edukaciji.
Udruţenje hotelijera i restoratera Bosne i Hercegovine je profesionalno dobrovoljno
udruţenje turistiĉkih agencija BiH. Trebutno ima oko 20 ĉlanova. Zadatak ovog udruţenja je
zaštita interesa svojih ĉlanova i unapreĊenje hotelijerstva i restoraterstva BiH. Uĉestvuju u
izradi pravne regulative u hotelijerstvu u BiH (http://www.uhr-bih.ba od 14.09.2009.).
Bosanskohercegovaĉko turistiĉko udruţenje je profesionalno udruţenje javnih
instititucija. U formiranju ovog udruţenja uĉestvovalo je Ministarstvo trgovine i turizma
Republike Srpske, Turistiĉka zajednica Federacije BiH, Turistiĉka organizacija Banje Luke i
entitetske privredne komore. Rade na pozicioniranju turistiĉkog proizvoda na inostranom
trţištu, te zajedno nastupaju na meĊunarodnim sajmovima iz oblasti turizma.
Na entitetskom nivou pitanje turizma povjereno je sljedećim ministarstvima i
organizacijama:
1. Nivo Federacije Bosne i Hercegovine
- Federalno ministarstvo okoliša i turizma
- Turistiĉka zajednica (TZ) Federacije Bosne i Hercegovine
- Privredna komora Federacije Bosne i Hercegovine – Udruţenje trgovine i turizma
48
2. Nivo Republike Srpske
- Ministarstvo trgovine i turizma Republike Srpske
- Turistiĉka organizacija (TO) Republike Srpske
- Privredna komora Republike Srpske – Udruţenje za turizam i ugostiteljstvo,
- Udruţenje ugostitelja i restoratera Republike Srpske,
- Udruţenje turistiĉkih agencija Republike Srpske.
Osnovni zadatak djelovanja entitetskih ministarstva odnosi se na razvoj i funkcionisanje
turistiĉko ugostiteljske djelatnosti entiteta. Djelokrug rada ministarstava odnosi se na:
predlaganje politike i razvoja turizma,
predlaganje zakona i drugih propisa koji regulišu oblast turizma i ugostiteljstva,
praćenje njihovog izvršavanja,
organizovanje istraţivaĉkog rada za potrebe turistiĉke politike,
planiranje razvoja,
investiciona politika,
biletaralna i multilateralna saradnja,
turistiĉka statistika,
normativno-pravni poslovi.
Entitetske turistiĉke zajednice, odnosno organizacije rade na promociji i unapreĊenju
turizma na entitetskom nivou (http://www.fmoit.gov.ba i http://www.vladars.net/sr-sp-
latn/vlada/ministarstva/mtt od 14.09.2009).
Entitetske komore sa udruţenjima za turizam pruţaju pomoć i usluge svojim ĉlanovima
i zastupaju njihove interese. Udruţenja su posebno aktivna tokom priprema sajmova,
konferencija i manifestacija u domenu turizma (http://www.komorars.ba i
http://www.kfbih.com od 14.09.2009).
Na kantonalnom, odnosno regionalnom nivou postoje sljedeće institucije koje se bave
pitanjem turizma:
1. Nivo Federacije Bosne i Hercegovine
- Kantonalno ministarstvo privrede – Sektor za trgovinu, ugostiteljstvo i turizam,
- Privredna komora kantona – Udruţenje turizma i ugostiteljstva,
- Turistiĉka zajednica kantona,
- Turistiĉke podruţnice,
- Kantonalno udruţenje ugostitelja.
49
2. Nivo Republike Srpske
- Regionalne privredne komore (Banja Luka, Bijeljina, Doboj, Trebinje, Istoĉno
Sarajevo),
- Turistiĉke organizacije opština,
- Udruţenje turizma i ugostitelja.
Uloga kantonalnih ministarstava privrede – Sektora za trgovinu, ugostiteljstvo i turizam
je veoma sliĉno ulozi entitetskog ministarstva, s tom razlikom što teritorije na kojoj se kanton
prostire površinski mnogo manja.
Regionalne, odnosno kantonalne privredene komore i Udruţenje za turizam i
ugostiteljstvo unutar njih zastupaju interese ĉlanova iz oblasti hotelijerstva, restoraterstva i
turistiĉkog poslovanja.
Turistiĉke zajednice opština ili gradova rade na razvijanju i promociji turizma kantona,
grada ili opštine.
3.1.4. Stanje u turizmu u Bosni i Hercegovini
U Bosni i Hercegovini u posljednjih nekoliko godina turizam poĉinje da se posmatra
kao jedna od mogućih grana privrede. U tom kontekstu, kao osnovni resursi razvoja turizma
najĉešće se pominju prirodne ljepote Bosne i Hercegovine, ekološka i klimatska raznovrsnost,
bogatstvo kulturno-istorijskog nasljeĊa, te blizina većih meĊunarodnih centara.
Turizam je poput ostalih grana privrede u Bosni i Hercegovini pretrpio znaĉajne štete
tokom rata (od 1992. do 1995. godine) i one još uvijek narušavaju nesmetano odvijenje ove
djelatnosti. Štete nanesene turizmu, posmatrane u okviru ukupne bosanskohercegovaĉke
privrede su, reklo bi se i najveće, budući da turistiĉka djelatnost gotovo u potpunosti zavisi od
stabilnosti i imidţa zemlje58
.
U posljednjih nekoliko godina sprovedene su razliĉite studije, ispitivanja i procjene
stanja u sektoru turizma. Jedno od takvih istraţivanja sprovela je i Evropska komisija ĉijom
procjenom je utvrĊeno sljedeće:
postojanje višestrukih slojeva administracije i zakonodavstva u zemlji i nepostojanje
pojedinaĉne koordinacije na nivou drţave,
58
Ovdje se posebno istiĉe opasnost od mina. Većina minskih polja zaostala je nakon rata (1992. do 1995.
godine) i situirana je u zoni razgraniĉenja bivših zaraćenih strana. Procjenjuje se da je minirana trasa dugaĉka
oko 1.100 km i široka do ĉetiri kilometra, odnosno da se mine mogu naći na 11% (3.000 kvadratnih kilometara)
ukupne teritorije zemlje.
50
nepostojanje koordinisane drţavne politike i strategije za razvoj turizma,
slabost u efikasnosti i produktivnosti institucionalnih odnosa,
rascjepkan zakonski okvir i pristup razvoju i kontroli turizma,
nedosljedan pristup klasifikaciji i stepenovanju turistiĉkih djelatnosti, posebno
smještajnih kapaciteta,
neadekvatna promocija i nivoi ulaganja u turistiĉki proizvod,
nepostojanje sveobuhvatne strategije plasmana i promocije Bosne i Hercegovine kao
cjeline,
potreba za usklaĊivanjem postojećeg zakonodavstva sa pravilima i propisima
Evropske unije po pitanju turizma.
Procjenom stanja su takoĊe utvrĊeni i potencijali ovog sektora. U okviru njih se moţe
izdvojiti:
sinergija izmeĊu kulturnog i prirodnog nasljeĊa u zemlji,
velika prirodna bogatstva zemlje omogućavaju konkurentnost u sektoru ekoturizma,
obiljeţja koja su ostavile razliĉlite kulture ĉine Bosnu i Hercegovinu jedinstvenom
destinacijom sa kulturnim nasljeĊem,
planinska mjesta u kojima i dalje postoje tradicionalni naĉini ţivota predstavlja
potencijal za razvoj seoskog turizma,
film i muzika su meĊunarodno priznati i poznati zbog svog kvaliteta i privlaĉnosti
(kreativna industrija trebalo bi da se koristi ne samo kao sredstvo brendiranja, nego i
kao katalizator za dodavanje faktora kvaliteta prilikom posjete) (Bejtović 2008: 9).
Dakle kao najinteresantniji resurs razvoja turizma u Bosni i Hercegovini izdvaja se
priorodno i kulturno nasljeĊe. TakoĊe se ĉesto navodi da je za razvoj turizma neophodna
multisektorska, odnosno meĊuministarska saradnja. Do danas do takve saradnje nije došlo, ili
ako jeste, u pojedinaĉnim sluĉajevima, ona je na izuzetno niskom nivou. Tako u sektoru
obrazovanja kadra iz oblasti ugostiteljstva i turizma postoji problem u oblasti ugostiteljstva
gdje ne postoje visokoškolske obrazovne ustanove. Nešto bolje stanje se biljeţi u oblasti
turizma gdje postoje visokoškolske obrazovne ustanove, ali školovani kadar će tek za
nekoliko godina steći iskustvo u radu. Pored toga ne postoji dovoljan broj institucija koje se
bave turistiĉkom problematikom u kojima bi se mogao zaposliti ovaj kadar. TakoĊe je slaba
saradnja izmeĊu entitetskih ministarstava nadleţnih za turizam i entitetskih ministarstava
nadleţnih za kulturu. Postoje ţelje za zajedniĉkim radom, ali ne i konkretne aktivnosti. Nešto
je drugaĉija situacija u Federaciji Bosne i Hercegovine gdje dio sredstava boravišnih taksi ide
u budţet namijenjen za obnovu spomeniĉkog nasljeĊa. Saradnja izmeĊu entitetskih
ministarstava nadleţnih za turizam i entitetskih ministarstava nadleţnih za pitanje okoline ili
51
ekologije ogleda se u zajedniĉkom radu na zakonskim regulativama, na zakonskim propisima
uz aktivnosti za obnovu nacionalnih parkova, te na jaĉanju ekološke svijesti stanovništva.
Aktuelno stanje u saobraćajnom sektoru (loši putevi, nedostatak signalizacije, neodostatak
mapa, neredovne saobraćajne linije), ukazuju na potrebu veće koordiniranosti ovog sektora sa
sektorom turizma. Neophodna je modernizacija puteva, poboljšanja usluga javnog prevoza, te
unapreĊenje informativnog sistema koji bi obuhvatio pregled svih vidova transporta u Bosni i
Hercegovini i omogućio dostupnost ovakve informacije turistima. TakoĊe ne postoje
saobraćajne linije koje redovno saobraćaju i prevoze turiste do odreĊenog turistiĉkog
lokaliteta59
. Slaba je turistiĉka signalizacija na putevima, aerodromima, ţeljezniĉkim i
autobusnim stanicama kao mogućnost promovisanja turizma putnicima koji su u tranzitu.
Mala je zastupljenost turistiĉkih mapa sa ucrtanim pješaĉkim, planinskim i biciklistiĉkim
stazama, a rijeĉni saobraćaj je u potpunosti zanemaren. Izuzetak ovdje predstavlja izgradnja
autoputa 5C gdje su prilikom ucrtavanja trase puta konsultovani struĉnjaci iz oblasti
spomeniĉkog nasljeĊa. Tako je, iako priliĉno ispolitizovano, trasa autoputa promijenila
prvobitni pravac zaobilzeći lokalitet Blagaja i Poĉitelja u Hercegovini (juţno od Mostara).
Pored toga, ugostiteljski i turistiĉki kapaciteti i ponuda nisu standardizovani sa evropskim ili
svjetskim zahtjevima, a ĉesto se ne poštuju ni domaći propisi i zakoni u ovoj oblasti.
NeusklaĊenost i nepostojanje cjenovnika (individualna cijena, grupna cijena, alotmanska
cijena, sezonska cijena) i kvaliteta usluga (kategorizacija usluga), nepridrţavanje uzansi u
turizmu (agencijska provizija, opcija otkaza rezervacije, obaveza korišćenja usluga agencija
prilikom rezervacije smještaja za grupe iz inostranstva i sl.) u većem dijelu ponude je takoĊe
jedna od pojava koja ima negativan uticaj na turistiĉku ponudu.
Navedena problematika karakteristiĉna je za cijelu Bosnu i Hercegovinu, meĊutim, kako
je ranije već istaknuto pitanja iz oblasti turizma povjerena su entitetskim ministarstvima. U
Republici Srpskoj ovom problematikom se bavi Ministarstvo trgovine i turizma, a u
Federaciji Bosne i Hercegovine Federalno ministarstvo okoliša i turizma. Razliĉita su
entitetska ulaganja u sektor turizma. TakoĊe, statistiĉke podatke vezane za ovaj sektor vode
razliĉiti statistiĉki zavodi. U Republici Srpskoj statistiĉke podatke za oblast turizma vodi
Statistiĉki zavod Republike Srpske, a u Federaciji Bosne i Hercegovine Federalni zavod za
statistiku. Drţavna Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, koja je ovlašćena da prikuplja
statistiĉke podatke, u praksi sluţi kao koordinator i tijelo za objedinjavanje turistiĉkih
podataka koje prikupe pomenuta dva entitetska zavoda. MeĊutim, publikacije ove Agencije ne
pruţaju dovoljno materijala za obradu trenutnog stanja turizma u Bosni i Hercegovini. Iz tog
razloga analize u oblasti turizma biće obraĊene pojedinaĉno za oba entiteta.
59
Izuzev u Sarajevu gdje je prije nekoliko godina organizovan City bus namijenjen turistiĉkom obilasku grada.
52
Sa druge strane, meĊunarodne organizacije koje implementiraju programe podrške i
pomoći na podruĉju Bosne i Hercegovine, prepoznale su turizam kao razvojnu šansu i jedan
broj njih je veoma aktivan u edukativnim programima, promociji, razvoju i pruţanju podrške
konkretnim projektima iz oblasti turizma. MeĊu njima se istiĉe Agencija za meĊunarodni
razvoj Sjedinjenih Ameriĉkih Drţava (USAID) sa projektima Klaster turizma, Spira Project –
Giljotina propisa i RIA – razvoj banjskog turizma; Japanska agencija za meĊunarodnu
saradnju JICA sa projektom razvoja eko turizma, Evropska komisija sa pojektima trasiranja
Vinske ceste u Hercegovini i izrade turistiĉke signalizacije, CARE NWB sa interregionalnim
projektom razvoja turizma Dinarske regije koji ukljuĉuje po ĉetiri opštine u Republici Srpskoj
i Republici Srbiji.
TakoĊe, Bosna i Hercegovina posljednjih godina biljeţi pomake u poboljšanju imidţa na
meĊunarodnom trţištu. Zasluga tome ogleda se u aktivnostima vladinih i nevladinih
organizacija. S tim u vezi o Bosni i Hercegovini kao turistiĉkoj destinaciji objavljeno je
nekoliko ĉlanaka u meĊunarodnim medijima kao što su britanski Guardian, Independent on
Sunday, TNT, Daily Telegraph, ameriĉki New York Times, Newsweek International,
Washington Post, LA Times, te drugim specijalizovanim evropskim medijima. U ĉlancima se
ĉitaocima sugerišu pojedine lokacije za obilazak. TakoĊe je uraĊen promotivni turistiĉki video
pod nazivom Enjoy Life – Bosnia and Herzegovina60
, te televizijski magazin „Turizam plus“
emitovan na tri javna servisa61
u Bosni i Hercegovini.
Stanje u turizmu u oba bosanskohercegovaĉka entiteta, kao i u Brĉko distriktu biće
praćeni putem statistiĉkih podataka objavljenih u mjeseĉnim i godišnjim izvještajima,
odnosno biltenima Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine (za Brĉko distrikt),
Republiĉkog zavoda za statistiku (za Republiku Srpsku) i Federalnog statsitiĉkog zavoda (za
Federaciju Bosne i Hercegovine). Statistiĉki zavodi imaju sliĉnu metodologiju rada, a podatke
prikupljaju na osnovu mjeseĉnih izveštaja o turistima i noćenjima koje dostavljaju poslovni
subjekti i njihovi dijelovi koje se bave pruţanjem smještajnih usluga. Izvještaji se sastavljaju
na osnovu evidencije u knjigama gostiju. Statistiĉki podaci se uglavnom vezuju uz broj
dolazaka i noćenja domaćih i stranih turista. Pojam domaći turist odnosi se na svako lice sa
prebivalištem u Bosni i Hercegovini koje u nekom mjestu u zemlji izvan mjesta svog
prebivališta provede najmanje jednu noć u ugostiteljskom ili drugom objektu za smještaj
gostiju (Ilić 2009: 7). Pojam strani turist odnosi se na svako lice sa prebivalištem izvan Bosne
60
Video prikazuje razliĉite lokacije u BiH poĉev od netaknute prirode do spomeniĉkog nasljeĊa, karakteristiĉne
hrane i vina servirane u slikovitim gradovima i selima sa scenama iz svakodnevnog ţivota. Namjera videa je
promocija bosanskohercegovaĉkog turizma širom svijeta kako bi se stvorila slika o Bosni i Hercegovini kao
jednoj od interesantnih svjetskih turistiĉkih destinacija. 61
Javni medijski servisi u Bosni i Hercegovini su: na drţavnom nivou Televizija Bosne i Hercegovine (TV BiH),
na entitetskom nivou Federalna televizija (FTV) i Radio-televizija Republike Srpske (RTRS).
53
i Hercegovine, a koje povremeno boravi u ovoj zemlji i koje provede najmanje jednu noć u
ugostiteljskom ili drugom objektu za smještaj gostiju (Ilić 2009: 7). Strani turisti u Bosni i
Hercegovini mogu se podijeliti na ĉetiri osnovne kategorije: turisti radi odmora, poslovni
turisti, religiozni turisti, turisti iz dijaspore.
Turisti radi odmora dolaze u BiH zbog ljetnjeg odmora na otvorenom, kulturnog turizma
i skijanja. Broj ovih turista je u porastu. Oni ukljuĉuju i regionalne turiste, turiste iz zemalja
zapadne Evrope i prekookeanske turiste. Ova grupa ukljuĉuje i jednodnevne turiste, odnosno
izletnike – vaţnu kategoriju za Bosnu i Hercegovinu s obzirom na blizinu jadranske obale u
Hrvatskoj.
Kategorija poslovnog turiste u Bosni i Hercegovini obuhvata pojedinaĉna poslovna
putovanja, te aktivnosti inostranih vlada i donatora. Oni uglavnom dolaze u najveće gradove
Bosne i Hercegovine. Pretpostavlja se da su poslovna putovanja u okviru donatorskih
projekata konstantno na istom nivou, iako će potreba za pruţanjem tehniĉke pomoći za
pristup Evropskoj uniji biti u porastu. Za pojedinaĉna poslovna putovanja se pretpostavlja da
će u narednim godinama biti u porastu.
Religiozni turisti najĉešće posjećuju MeĊugorje. Većina ovih turista dolazi iz zapadne
Evrope ili prekookeanskih zemalja. Veliki broj ovih turista dolazi u Bosnu i Hercegovinu na
jedan dan. Uglavnom dolaze sa hrvatske obale.
Bosna i Hercegovina u svojoj turistiĉkoj posjeti biljeţi veliki broj dolazaka turista iz
dijaspore. Ova kategorija turista nastala je nakon rata 1992. do 1995. godine zbog izuzetno
velike emigracija stanovništva. Prema podacima Ministarstva inostranih poslova Bosne i
Hercegovine, Bosna i Hercegovina ima preko 1,3 miliona stanovnika van svojih granica.
Vaţno je napomenuti uz dolazak i noćenje stranih turista i njihovu kategorizaciju da se
pretpostavlja da podaci statistiĉkih zavoda ne odraţavaju stvarnu sliku broja turistiĉkih
posjeta. Tako se, na primjer, pretpostavlja da jedan broj turista koji u Bosnu i Hercegovinu
dolaze radi odmora iz zemalja u regionu nije evidentiran jer uglavnom odsjeda kod rodbine.
Isti sluĉaj je i sa turistima iz dijaspore. Poslovni turisti uglavnom odsjedaju u registrovanim
smještajnim kapacitetima, te su stoga obuhvaćeni redovnim mjeseĉnim statistiĉkim
praćenjem. Turisti koji dolaze radi zadovoljenja svojih religioznih potreba najvjerovatnije
nisu obuhvaćeni statsitiĉkim analizama jer veoma ĉesto odsjedaju u neregistrovanim
smještajnim kapacitetima, a jednodnevni turisti koji najĉešće dolaze sa hrvatske obale tokom
ljetnjih mjeseci i posjećuju spomeniĉko i nasljeĊe Hercegovĉko-neretvanskog kantona, te
MeĊugorje svakako nisu evidentirani.
54
3.1.4.1. Stanje u turizmu u Republici Srpskoj
Politika razvoja turizma u Republici Srpskoj je u nadleţnosti Ministarstva trgovine i
turizma Republike Srpske. Ovo ministarstvo poĉinje 2004. godine izdvajati izuzetno skromna
sredstva iz budţeta Republike Srpske za razvoj ove privredne grane. Od pomenute godine
Ministarstvo podrţava neke projekte iz oblasti odrţivog razvoja i eko-turizma (kao ekološki
svjesne aktivnosti koja obuhvata razliĉite vidove turizma), te ostalih oblasti turzima.
Ograniĉena budţetska sredstva uticala su na sprovoĊenje i realizaciju mnogih aktivnosti, koje
su bez finansijske podrške svakako oteţane. TakoĊe, ista ta problematika ogleda se i u
sprovoĊenju prethodno donesenih zakona.
Na prijedlog Ministarstva trgovine i turzima Republike Srpske 2006. godine na sjednici
Vlade Republike Srpske usvojen je Akcioni plan obnove nacionalnih parkova kao prostora
pogodnih za najkompleksniji razvoj turizma. Ministarstvo je u realizaciji Akcionog plana
uĉestvovalo direktno ili iniciranjem ostalih nosilaca aktivnosti oko izvršenja obaveza
preuzetih usvojenim planom. Zbog nedostatka finansijskih sredstava do sada je realizovano
samo nekoliko taĉaka pomenutog plana. Po nalogu Ministarstva trgovine i turizma Republike
Srpske izraĊen je „Turistiĉki master plan za Jahorinu – Bosna i Hercegovina“. Osnovni cilj
ovog Master plana je priprema strateških smjernica sa konkretnim radnjama u pogledu
budućeg razvoja turizma na Jahorini. Ministarstvo je 2007. godine izradilo „Informaciju o
stanju turistiĉke djelatnosti Republike Srpske i preporuke o konkretnim mjerama za
unapreĊenje njenog razvoja“. Informacijom je predoloţeno, a na Vladi Republike Srpske
usvojeno da se do kraja 2008. godine izradi Strategija razvoja turizma u Republici Srpskoj.
MeĊu konkretnim smjernicama uoĉava se prijedlog razvoja kulturnog i prirodnog (sportskog,
avantristiĉkog, eko-turizma i sl.). MeĊutim, pomenuti dokument još nije usvojen (izraĊen).
Potom je Vlada Republike Srpske donijela Odluku o uspostavi institucionalnog praćenja i
provoĊenja „Srednjoroĉne razvojene strategije BiH PRSP 2004-2007“ u Republici Srpskoj.
Pomenuti Akcioni plan daje odreĊene smjernice za razvoj turizma. MeĊutim, ovaj Akcioni
plan nije realizovan budući da nije praćen odgovarajućim budţetskim izdvajanjima za oblast
turizma.
Tabela br. 3: Izdvajanje za razvoj turizma u Ministarstvu trgovine i turizma Republike Srpske
Period Tekući grantovi Budţet
2008 Namjenska sredstva za razvoj turizma u Republici Srpskoj 2 500,00 KM
Namjenska izdvajanja za izgradnju turistiĉkih ţeljeznica u Republici Srpskoj 100 000,00 KM
2007 Namjenska sredstva za razvoj turizma u Republici Srpskoj 520 000,00 KM
Namjenska izdvajanja za izgradnju turistiĉkih ţeljeznica u Republici Srpskoj 0,00 KM
55
Tabela broj 3 ukazuje na izdvajanje sredstava za razvoj turizma u Republici Srpskoj
tokom 2007. i 2008. godine. Iz tabele je vidljivo da su znaĉajnija sredstva izdvojena tek 2008.
godine, kada zapravo Ministarstvo aktivnije poĉinje da se bavi problematikom turizma u
Republici Srpskoj.
Da bi se ukazalo na trenutno stanje u turizmu u Republici Srpskoj, najbolje je dati
pregled nekih statistiĉkih podataka.
Tabela br. 4: Dolasci i noćenja turista po godinama (Ilić 2009: 9)
Godina Sobe Leţaji Dolasci turista Noćenja turista
ukupno domaći strani ukupno domaći strani
2004 3 004 6 178 151 280 97 741 53 539 407 749 270 679 137 070
2005 3 083 6 578 150 526 95 547 54 979 397 976 275 461 122 515
2006 3 696 7 818 191 934 118 997 72 937 489 441 322 129 167 312
2007 3 954 8 357 222 729 132 057 90 672 561 995 356 557 205 438
2008 3 952 8 424 241 145 139 961 101 184 625 842 388 739 237 103
Tabela broj 4 prikazuje broj smještajnih kapaciteta (soba i leţaja) u registrovanim
hotelima i motelima u Republici Srpskoj tokom perioda 2004. do 2008. godine, te broj turista,
domaćih i stranih, koji su koristili ove kapacitete. Tokom posmatranog perioda uoĉava se
porast kako smještajnih kapaciteta, tako i broja noćenja u njima. Domaći turisti prednjaĉe u
odnosu na strane u korišćenju smještajnih kapaciteta.
Prema kategorizaciji turistiĉkih mjesta u Republici Srpskoj uoĉava se podjela mjesta na
banjska62
, planinska63
, turistiĉka mjesta64
i ostala mjesta65
.
U okviru banjskih mjesta izdvajaju se sljedeće banje: Banja Kulaši (opština Prnjavor),
Banja Mljeĉanica (opština Kozarska Dubica), Višegradska banja (opština Višegrad), Banja
Vrućica (opština Teslić), Banja Dvorovi (opština Bijeljina), Banja Laktaši (opština Laktaši),
Banja Slatina (opština Banja Luka), Banja Gruber (opština Srebrenica).
MeĊu planinskim mjestima izdvajaju se sljedeća mjesta: Blatnica, Istoĉna Ilidţa,
Jahorina, Kneţevo, Kotor Varoš, Kupres, Maglić, Mrakovica, Nevesinje, Ozren, Oštrelj, Pale,
Ribnik – Vuĉja poljana, Romanija – Sokolac, Teslić – Borja, Tjentište, Treskavica, Han
Pijesak, Crepoljsko, Ĉajniĉe, Šipovo.
62
Banjska mjesta su ona mjesta kod kojih je ljekovitost termalnih ili mineralnih voda i ostalih geološko-
mineroloških sastojaka, nauĉno-medicinski ili empirijski utvrĊena i koja imaju odgovarajuće objekte sa
ureĊajima za lijeĉenje i oporavak posjetilaca (Ilić 2009: 7). 63
Planinska mjesta su uglavnom ona mjesta koja se nalaze iznad 500 metara nadmorske visine ili leţe u
teritorijalnom okviru neke planine (Ilić 2009: 7). 64
Ostala turistiĉka mjesta su druga mjesta koja posjeduju atraktivne faktore (npr. klimatske, kulturno-istorijske
spomenike i sl.), rijeĉna i jezerska mjesta i dr. (Ilić 2009: 7). 65
Ostala mjesta su sva ostala mjesta koja se ne mogu razvrstati ni u jednu navedenu kategoriju, a raspolaţu
ugostiteljskim objektima za smještaj, ishranu, toĉenje pića i sl. (Ilić 2009: 7).
56
MeĊu ostala turistiĉka mjesta ubrajaju se: Banja Luka, Bijeljina, Višegrad, Derventa,
Doboj, Zvornik, Istoĉna Ilidţa, Istoĉno Novo Sarajevo, Jezero, Laktaši, Mrkonjić Grad, Novi
Grad, Novo Goraţde, Prijedor, Ribnik, Rudo, Teslić, Trebinje, Foĉa.
Tokom perioda od 2004. do 2008. godine u turistiĉkim mjestima Republike Srpske
ukupan broj dolazaka turista povećao se za gotovo 100 000 posjetilaca (prilog broj 5, tabela
broj 1). U poĉetnoj posmatranoj godini broj posjeta banjskim mjestima bio je visok. Trend
blagog rasta prisutan je i u narednim godinama. UporeĊujući banjska mjesta sa planinskim,
uoĉava se da su u poĉetnoj posmatranoj godini planinska mjesta gotovo za polovinu imala
manje posjetilaca. MeĊutim, stanje se drastiĉno promijenilo tokom narednih godina. Broj
posjeta planinskim mjestima se gotovo uduplao. Ostala turistiĉka mjesta, a tu se najĉešće radi
o većim gradovima, takoĊe biljeţe znatan porast posjetioca, kao i ostala mjesta. Interesantno
je naglasiti da banjska mjesta uglavnom koriste domaći turisti, dok su planinska mjesta
posjećena i od strane stranih turista, te da se broj posjeta stranih turista udvostruĉio u
posmatranom periodu. Ostala turistiĉka mjesta u protekloj godini gotovo da je posjetio jednak
broj domaćih i stranih turista, dok ostala mjesta uglavnom posjećuju domaći turisti.
Ukupan broj noćenja u ugostiteljskim smještajnim kapacitetima u Republici Srpskoj,
kao i broj noćenja u turistiĉkim mjestima tokom perioda od 2004. do 2008. godine iskazan je
u prilogu broj 5, tabela broj 2. Broj noćenja tokom posmatranog perioda je porastao za oko
50%. Najznaĉajniji porast noćenja primjećuje se kod ostalih turistiĉkih mjesta.
Tabela br. 5: Noćenje turista po mjesecima u 2008. godini (Ilić 2009: 23)
Godina Mjeseci
2008 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Ukupno turista
52
436
42
510
37
688
39
702
64
003
67
583
63
633
65
338
59
136
55
234
39
674
38
905
Domaći turisti
19
616
22
724
23
039
26
030
36
512
45
959
42
578
42
873
41
382
38
164
26
903
22
959
Strani turisti
32
820
19
786
14
649
13
672
27
491
21
624
21
055
22
465
17
754
17
070
12
771
15
946
Iz iznesenih podataka u tabeli broj 5 moţe se primijetiti da broj posjetioca opada tokom
februara, marta, aprila, novembra i decembra, dok se rast posjeta biljeţi tokom januara, maja,
juna, jula, augusta, septembra i oktobra. Povećan broj stranih turista biljeţi se u mjesecu
januaru kada je najizraţenija skijaška sezona uglavnom na planini Jahorini, te u mjesecu
maju. U ljetnjim mjesecima, junu, julu i augustu biljeţi se ujednaĉena posjeta stranih turista.
Posjeta ugostiteljskim smještajnim kapacitetima od strane domaćih turista najizraţenija je
57
tokom nekoliko ljetnjih mjeseci (od maja do oktobra), s tim da se najintenzivnija posjeta
biljeţi u mjesecu junu. Dakle, moţe se zakljuĉiti da Republika Srpska najveći promet od
turizma moţe ostavriti tokom zimskih mjeseci (prvenstveno mjesec januar), te tokom tri
ljetnja mjeseca (jun, jul, august).
Najveći broj turista odsjeda u hotelskom smještaju, a zatim u motelima, pansionima i
prenoćištima. Pod ostalim smještajem se podrazumijevaju objekti tipa planinarskih domova i
djeĉjih odmarališta. Podataka za noćenja ostvarena u domaćinstvima, bilo da se radi o
privatnim posjetama ili o smještajnim kapacitetima namijenjenim izdavanju, Zavod za
statistiku Republike Srpske ne biljeţi jer nema izvora podataka (prilog broj 5, tabela broj 3).
U prilogu broj 5, tabeli broj 4 prikazan je broj noćenja turista u Republici Srpskoj u
periodu od 2004. do 2008. godine. Prikazan je ukupan broj noćenja, broj noćenja ostvaren od
strane domaćih i stranih turista, kao i broj noćenja prikazan pojedinaĉno za turiste iz zemalja
koji su ostvarili preko 1000 noćenja tokom pojedinih godina. Iz iznesenih podataka moţe se
uoĉiti da najveći broj noćenja u Republici Srpskoj ostvaruju posjetioci iz bivših
jugoslovenskih republika, te da meĊu njima prednjaĉe drţavljani Republike Srbije. Znatan
broj noćenja ostvaruju posjetioci iz zemalja zapadne Evrope kao što je Austrija, Njemaĉka,
Francuska i Italija. U ovim zemljama ţivi i radi znatan broj populacije iz Republike Srpske,
ali su to takoĊe zemlje sa kojima Republika Srpska ostvaruje dobru poslovnu saradnju.
OdreĊeni broj noćenja ostavruju posjetioci iz Skandinavskih zemlja, Ĉeške, Kanade i SAD u
koje je veliki broj populacije Bosne i Hercegovine emigrirao tokom posljednjeg rata (1992. do
2995. godine).
3.1.4.2. Stanje u turizmu u Federaciji Bosne i Hercegovine
Politika razvoja turizma u Federaciji Bosne i Hercegovine je u nadleţnosti Ministarstva
okoliša i turizma.
Tabela broj 6 prikazuje broj dolazaka i noćenja turista izmeĊu 2004 i 2007. godine u
Federaciji Bosne i Hercegovine, te broj domaćih i stranih posjetilaca u ove dvije kategorije
tokom posmatranog perioda. Tokom posmatranih godina uoĉava se blagi porast dolazaka i
noćenja turista u registrovanim smještajnim kapacitetima. Strani turisti prednjaĉe u odnosu na
domaće u korišćenju smještajnih kapaciteta. MeĊutim, s obzirom na brojno prisustvo
meĊunarodnih organizacija za mir, razvoj i sliĉno, visoka stopa popunjenosti kapaciteta hotela
zapravo prikriva stavrno stanje i izolaciju Bosne i Hercegovine od trţišta turizma u svrhu
odmora.
58
Tabela br. 6: Doalsci i noćenja turista po godinama (Statistiĉki godišnjak FBiH 2008: 217)
Godina Dolasci turista u hiljadama ('000) Noćenja turista u hiljadama ('000)
ukupno domaći strani ukupno domaći strani
2004 258 122 136 562 241 321
2005 274 116 158 596 245 351
2006 294 117 177 661 244 417
2007 347 138 209 751 273 478
Prema kategorizaciji turistiĉkih mjesta u Federaciji Bosne i Hercegovine izdvajaju se
sljedeća mjesta: Sarajevo, banjska mjesta, primorska mjesta, ostala turistiĉka mjesta i
neturistiĉka mjesta.
Prema definiciji Federalnog zavoda za statistiku, Sarajevo je mjesto koje posjetitelje
privlaĉi kao administrativno-politiĉki centar, a zatim svojim istorijskim, etniĉkim,
urbanistiĉko-administrativnim i drugim svojstvima.
Banjska mjesta su jednako definisana kao i banjska mjesta u Republici Srpskoj.
Primorska mjesta predstavljaju mjesta duţ obale Jadranskog mora.
Ostala turistiĉka mjesta su definisana kao mjesta koja imaju atraktivne turistiĉke faktore
kao što je klima i kulturno-istorijski spomenici, te rijeĉna i jezerska mjesta, a koja se ne mogu
razvrstati u navedene kategorije.
Neturistiĉka mjesta predstavljaju ekvivalent ostalim mjestima u Republici Srpskoj,
odnosno to su ona mjesta koja se ne mogu razvrstati ni u jednu pomenutu kategoriju, a koja
raspolaţu ugostiteljskim objektima za smještaj.
Tokom perioda 2004. do 2007. godine, za koje su dostupni podaci Federalnog zavoda za
statistiku, u Federaciji Bosne i Hercegovine biljeţi se konstantan porast posjetilaca. U prve tri
posmatrane godine moţe se reći da je rast posjetilaca na godišnjem nivou iznosio oko 20 000,
dok se u 2007. godini taj broj udvostruĉio. Od tog broja gotovo polovina posjeta se odnosi na
posjetu Sarajevu kao velikom administrativnom, politiĉkom, ekonomskom, obrazovnom i
kulturno-istorijskom centru. Turisti se u ovom gradu u prosjeku zadrţavaju nešto više od dva
dana. Poslije Sarajeva, najveći broj noćenja ostvaruje se u neturistiĉkim mjestima, dakle u
razliĉitim gradovima i mjestima u Federaciji Bosne i Hercegovine. U ovim mjestima
posjetioci uglavnom tokom ĉetiri posmatrane godine borave oko dva dana. Primorska mjesta
(Neum i okolina) ugoste oko 50 000 turista godišnje, a prosjeĉno zadrţavanje turiste u toku
jedne godine iznosi oko ĉetiri dana. Banjska mjesta u Federaciji Bosne i Hercegovine na
godišnjem nivou imaju oko 4 000 posjetilaca koji se unutar banjskih kompleksa zadrţavaju
oko dva dana (prilog broj 6, tabela broj 1).
59
Tabela br. 7: Noćenje turista po mjesecima u 2008. godini (Mjeseĉni statistiĉki pregled
Federacije BiH br 3-12 2008 i 1-2 2009)
Godina Mjeseci
2008 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Ukupno turista
39
183
36
960
44
287
60
632
93
445
81
510
89
276
87
726
67
827
64
105
39
935
39
598
Domaći turisti
18
881
15
065
17
377
20
572
40
033
34
273
29
684
25
924
16
359
22
563
17
041
17
583
Strani turisti
20
302
21
895
26
910
40
060
53
412
47
237
59
092
61
802
51
468
41
542
22
894
22
015
Izneseni podaci u tabeli broj 7 ukazuju da broj posjetioca u Federaciji Bosne i
Hercegovine opada tokom novembra, decembra, januara, februara i marta mjeseca. Veliki rast
posjeta biljeţi se tokom maja, juna, jula i augusta mjeseca, dok se blagi rast, odnosno blago
opadanje posjeta biljeţi tokom aprila, septembra i oktobra mjeseca. Povećan broj stranih
turista biljeţi se u periodu izmeĊu aprila i septembra mjeseca, a domaćih tokom maja, juna i
jula mjeseca. Tokom ostalih mjeseci u godini broj domaćih i stranih posjetioca je ujednaĉen.
Podaci ukazuju da Federacija Bosne i Hercegovine najveći promet od turizma moţe ostavriti
tokom proljetnjih i ljetnjih mjeseci. Najveći broj turista odsjeda u hotelskom smještaju, a
zatim u motelima, pansionima, banjskim i klimatskim ljeĉilištima, privatnom smještaju i
drugim objektima (prilog broj 6, tabela broj 2).
U prilogu broj 6, tabeli broj 3 prikazan je broj noćenja turista u Federaciji Bosne i
Hercegovine u periodu od 2004. do 2007. godine. Prikazan je ukupan broj noćenja, broj
noćenja ostvaren od strane domaćih i stranih turista, kao i broj noćenja prikazan pojedinaĉno
za turiste iz zemalja koji su ostvarili preko 1000 noćenja tokom pojedinih godina. Iz iznesenih
podataka moţe se uoĉiti da najveći broj noćenja u Federaciji Bosne i Hercegovine ostvaruju
posjetioci iz bivših jugoslovenskih republika, prvenstveno Republike Hrvatske i Slovenije.
Znatan broj noćenja ostvaruju posjetioci iz zemalja zapadne Evrope kao što je Austrija,
Njemaĉka, Francuska, Italija, Holandija, Poljska. Znaĉajan broj noćenja ostavruju posjetioci
iz Skandinavskih zemlja, Ĉeške, Velike Britanije, Turske, SAD.
3.1.4.3. Stanje u turizmu u Distriktu Brĉko
Politika razvoja turizma u Distriktu Brĉko je u nadleţnosti Odjeljenja za privredni rast,
sport i kulturu, u pododjeljenju za turizam, sport i kulturu u Vladi Distrikta Brĉko.
60
Tabela broj 8 prikazuje broj noćenja domaćih i stranih turista ostvarenih izmeĊu 2004. i
2007. godine. Tokom ĉetiri posmatrane godine uoĉava se blagi porast dolazaka i noćenja
turista u registrovanim smještajnim kapacitetima. Godine 2004. zabiljeţen je nešto veći broj
dolazaka stranih posjetioca, dok je u narednim godinama taj broj opao u korist domaćih.
Primjetno je da se broj domaćih i stranih posjetioca u 2007. godini gotovo izjednaĉio.
Tabela br. 8: Doalsci i noćenja turista po godinama (Agencija za statiku Bosne i Hercegovine,
publikacije Distrikta Brĉko, Bilten – Statistiĉki podaci 6/08, 30)
Godina Noćenja turista
ukupno domaći strani
2004 7.984 3.918 4.066
2005 9.778 5.413 4.365
2006 12.769 7.248 5.521
2007 13.693 6.920 6.773
Tabela br. 9: Noćenje turista po mjesecima u 2008. godini (Agencija za statiku Bosne i
Hercegovine, publikacije Distrikta Brĉko, Bilten – Statistiĉki podaci 6/08, 30) Godina Mjeseci
2007 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Ukupno turista
963 1 436 1 960 1 553 1 988 1 551 2 662 1 820 1 743 2 032 2 295 3 374
Domaći turisti
534 750 1 025 642 974 995 1 584 751 652 868 1 161 1 969
Strani turisti
429 686 935 911 1 014 556 1 078 1 069 1 091 1 162 1 134 1 405
Podaci izneseni u gornjoj tabeli ukazuju da se najveći broj noćenja u Distriktu Brĉko
ostvaruje u julu, oktobru, novembru i decembru mjesecu, dok su ostali mjececi, izuzev
januara ujednaĉeni prema noćenju u smještajnim kapacitetima. Broj domaćih turista blago
prednjaĉi u odnosu na strane turiste kada se radi o noćenju u ovom gradu, ali se i tu posjeta
razlikuje od mjeseca do mjeseca.
U Distriktu Brĉkom smještajni kapaciteti su podijeljeni na hotele, motele, pansione i
prenoćišta. U periodu posmatranom izmeĊu 2004. i 2007. godine uoĉava se da su u Distriktu
Brĉkom turisti uglavnom koristili usluge hotelskog smještaja, potom motelskog, dok je
korišćenje usluga pansiona i prenoćišta gotovo zanemariv u odnosu na prve dvije kategorije
smještaja (prilog broj 7, tabela broj 1).
Prema zemlji prebivališta turista koji su noćili u Distriktu Brĉkom u periodu izmeĊu
2004. i 2007. godine, a koji su ostvarili preko 1 000 noćenja tokom pojedinih godina uoĉava
se da najveći broj turista dolazi iz bivših jugoslovenskih republika i to prvenstveno iz
Republike Srbije, a potom iz Republika Hrvatske i Slovenije. Interesantan je podatak da je
tokom 2004. godine u Distriktu Brĉko noćilo više od 9 000 graĊana Švajcarske, ali da je taj
broj tokom narednih godina smanjen na ispod 1 000 noćenja. Od ostalih evropskih zemalja
61
istiĉe se posjeta njemaĉkih graĊana i 2004. godine poljskih. Kasnijih godina broj dolazaka
poljskih drţavljana je ujednaĉen i iznosi nešto više od 30 noćenja godišnje (prilog broj 7,
tabela broj 2).
3.1.5. Stanje u kulturnom turizmu u Bosni i Hercegovini
Kulturni turizam je relativno novo podruĉje i u teoriji i u praksi, pa je uloga drţave
ovdje gotovo nepoznata. Moţe se reći da u svijetu ne postoji zakonodavni okvir kojim je
regulisan upravo sektor kulturnog turizma. Kako je potreba za regulisanjem odreĊenih
aspekata kulturnog turizma sve oĉitija, neke su drţave pristupile osnivanju posebnih
ministarstava koja su zaduţena upravo za ovaj sektor66
. Podaci Svjetske turstiĉke organizacije
ukazuju na trendove razvoja turizma specijalnih interesa, pa se javlja sve veća potreba za
koordinacijom sektora turizma sa drugim sektorima koji su povezani s njim.
Iako se kultruni turizam ocjenjuje kao jedan od potencijala razvoja turizma u Bosni i
Hercegovini, po pitanju njegovog aktivnog i organizovanog ukljuĉenja u tokove turistiĉke
ponude nije uĉinjeno ništa. Kulturni turizam je sveden na vlastitu aktivnost i inicijativu
posjetioca.
Obiĉno se u razliĉitim studijama navodi da se kulturni turizam u Bosni i Hercegovini
moţe osloniti na bogato kulturno-istorijsko nasljeĊe poĉev od arheoloških lokaliteta iz
praistorije, antiĉkog perioda i srednjeg vijeka, preko srednjovjekovnih tvrĊava, crkava,
manastira i ostataka naselja, te sakralne i profane arhitekture iz osmanskog perioda, perioda
austrougarske vladavine, vladavine kraljevine Jugoslavije, NOB perioda, te perioda
socijalistiĉke izgradnje i razvoja zemlje. TakoĊe se treba naglasiti postojanje svjetskog trenda
u turizmu, tzv. tanaturizma ili mraĉnog turizma koji podrazumijeva obilaske lokaliteta na
kojim je prisutna smrt, poput bojnih polja, grobalja, mjesta atentata ili muzejskih prostora koji
obraĊuju ovakve dogaĊaje67
, a koji u Bosni i Hercegovini poprimaju sve veći znaĉaj. Bosne i
66
Na primjer, neke su zemlje osnovale integrisana ministarstva kulture i turizma, kao na primjer Turska,
Albanija, Nigerija, Republika Koreja, Trinidad i Tobago, Kongo, Indija i Jemen ili su to varijante istog
ministarstva, kao što je, na primjer, Ministarstvo kulture, umjetnosti i turizma u Maleziji, Ministarstvo turizma i
umjetnosti u Indoneziji ili Ministarstvo kulture, privrede i turizma u Beninu. TakoĊe, neke zemlje u istom
ministarstvu spajaju i neke druge resore: Ministarstvo kulture, turizma i civilnog vazduhoplovstva u Nepalu,
Ministarstvo turizma, sporta i kulture u Lesotu, Ministarstvo turizma, kulture, informisanja i medija u Belizeu,
Ministarstvo turizma, kulture i okoline u Antigvi i Barbudi, Ministarstvo privrede, turizma, društvenih pitanja i
kulture u Arubi, Ministarstvo informisanja, kulture i turizma u Liberiji, Ministarstvo manjina, kulture, sporta,
turizma i mladih u Pakistanu (Jelinčić 2009: 169-170). 67
U svijetu ovakva mjesta predstavlja Muzej Holokausta u Vašingtonu, Muzej Gulag kod Perm 36 u Rusiji,
Muzej distrikta 6 u Juţnoj Africi, te Muzej rata za osloboĊenje u Bangladešu. U Bosni i Hercegovini je prisutno
nekoliko takvih lokaliteta poĉev od mjesta na kojem je Gavrilo Princip izvršio atentat na nadvojvodu Franca
Ferdinanda, lokaliteta Donja Gradina – nastavka logora Jasenovac ĉiji se dio pruţao u Bosni i Hercegovini, te
Tunel muzej u Sarajevu i lokalitet Potoĉari kod Srebrenice iz perioda rata 1992. do 1995. godine.
62
Hercegovina je zemlja koja na UNESCO-voj listi svjetskog nasljeĊa ima upisana dva
spomenika: Most Mehmed-paše Sokolovića u Višegradu i Stari most u Mostaru, te je
pripremila još nekoliko nominacija za kulturne spomenike. U pripremi je zajedniĉka
nominacija sa zemljama u regiji (Hrvatskom, Srbijom i Crnom Gorom) za proglašenje stećaka
– srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika jedinstvenih u svijetu, svjetskim naslijeĊem.
Znaĉajan potencijal u kulturnom turizmu se ogleda i u odrţavanju nekoliko meĊunarodnih
manifestacija i festivala. MeĊu najpoznatijim se mogu izdvojiti: Sarajevska zima, Sarajevo
film festival, Kids festival Sarajevo, MESS i Jazz festival u Sarajevu; Bliff, Kratkofil, Dukat
fest i Demofest u Banjoj Luci, World music festival i Blues festival u Mostaru, te brojne
folklorne manifestacije, likovne kolonije, pjesniĉka okupljanja i sliĉno.
Osnovni problemi u kulturnom turizmu mogli bi se identifikovati kao:
1. Nepostojanje statistiĉkih podataka vezanih za oblast kulture
Nepostojanje konkretnih statistiĉkih podataka o kultunom uĉešću oteţava razvoj
strategija u podruĉju kulturnog turizma, pa se planiranje zasniva ne na nauĉno utemeljenim
ĉinjenicama, nego na afinitetima i mišljenju organizatora. Statistiĉki bilteni za kulturu i
umjetnost obraĊuju statistiĉke podatke od 2002. godine do danas za radio i TV stanice,
bioskope, pozorišta i biblioteke. Ostali domeni kulture se ne prate.
2. Neadekvatno obrazovan kadar u oblasti menadţmenta kulture
Bosna i Hercegovina nema obrazovni program iz podruĉja kulturnog menadţmenta.
Pojedini koordinatori kulturnih projekata završili su studije menadţementa ovog tipa u
stranim zemljama, dok se iskusniji radnici najĉešće oslanjaju na iskustva steĉene radom, ali
koja zbog novih trţišnih zahtjeva najĉešće nisu adekvatna.
3. Nepostojanje prepoznatljivog kulturno-turistiĉkog proizvoda
Kvalitetan i prepoznatljiv proizvod ima snagu privlaĉenja privrednih subjekata koji
mogu i ţele uloţiti sredstva i tako ostvariti dobit. MeĊutim, Bosna i Hercegovina nema
definisan kulturni proizvod. Razlog tome je najvjerovatnije nedovoljno znanje o kulturnom
turizmu koje bi omogućilo definisanje proizvoda koji se nudi trţištu.
4. Neobrazovanost lokalnog stanovništva o svom kulturnom nasljeĊu
Nedovoljno ulaganje u obrazovanje o vlastitom nasljeĊu rezultiralo je manjkom svijesti
o njegovom znaĉenju. Iz tog razloga se ĉesto samo nasljeĊe koje „pripada“ vlastitom etnosu
smatra nasljeĊem, dok se „drugo“ zanemaruje. Neobrazovanost stanovništva omogućava i
laku i brzu manipulaciju stanovništva. Jedan od najoĉitijih takvih primjera je „Fondacija
arheološki park Bosanska piramida sunca“ u Visokom pored Sarajeva.
5. Nedovoljna saradnja izmeĊu sektora kulture i turizma
63
Zakonsko regulisanje pitanja zajedniĉkog djelovanja i angaţmana u sektorima kulture i
turizma u Bosni i Hercegovini ne postoji. Iako su u posljednje dvije godine uraĊene procjene
stanja, izvještaji o stanju u turizmu i strategija razvoja turizma (u Federaciji Bosne i
Hercegovine), konkretni koraci do sada nisu preduzeti. Operativni dokument koji povezuje
bosanskohercegovaĉki kulturni turizam sa mandatima Evropske unije jesu „Preporuke
(2003)1 Komiteta ministara zemljama ĉlanicama za promociju turizma kako bi se podsticalo
kulturno nasljeĊe kao faktor odrţivog razvoja“ Savjeta Evrope. Preporuka Savjeta Evrope
navodi da je odrţivi kulturni turizam faktor ekonomskog, socijalnog i kulturnog razvoja koji
koristi lokalnim zajednicama kroz razvoj kavlitetnih proizvoda i usluga, te da oĉuvanje i
unapreĊivanje kulturnog nasljeĊa treba biti zajedniĉka odgovornost politiĉkih lidera,
stanovnika, struĉnjaka u oblasti kulturnog nasljeĊa i turizma, te vlasnika i upravnika
kulturnim dobrima kako bi se pravedno dijelile dobiti i troškovi
(https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=2321 od 23.09.2009). U tom kontekstu, predsjedavajući
Predsjedništva Bosne i Hercegovine Nebojša Radmanović je u junu 2009. godine u govoru na
Sedmom regionalnom forumu o koridorima kulture Jugoistoĉne Evrope, o temi: „Upravljanje
kulturnim razliĉitostima i njihova promocija za turizam“ rekao da: „kulturno-istorijsko
nasljeĊe nije samo izraz našeg identiteta, već i snaţan pokretaĉ ekonomskog razvoja i
turistiĉke ponude naših zemalja, te da je to razlog što mnoge zemlje danas investiraju
znaĉajna sredstva u kulturu i kulturno nasljeĊe, ĉime jaĉaju svoje ukupne turistiĉke kapacitete
i konkurentnost na svjetskom trţištu, ali da kulturni turizam kao specifiĉan oblik turizma, koji
obuhvata posjete motivisane interesom za kulturno-istorijskim nasljeĊem, još ne zauzima
mjesto koje zasluţuje u turistiĉkoj ponudi Bosne i Hercegovine. Razlozi takvog stanja su u
ratnim oštećenjima mnogih kulturno-istorijskih objekata i lokaliteta, malim ulaganjima u
njihovu obnovu, negativnom imidţu i nedovoljnoj promociji na širem regionalnom i
globalnom planu“ http://www.predsjednistvobih.ba/gov/1/?cid=13542,2,1 od 23.09.2009).
6. Nepostojanje strategija razvoja turizma, a samim tim ni kulturnog turizma.
Ranije u tekstu je navedeno da Federalno ministarstvo okoliša i turizma ima izraĊenu
strategiju razvoja turizma u Bosni i Hercegovini, dok Republika Srpska još uvjek nema takvu
strategiju. Iako je preporukla do sada razliĉiih izvještaja da Bosna i Hercegovina treba bazirati
svoju turistiĉku ponudu na kulturnom turizmu, o strategiji razvoja kulturnog turizma se ne
govori, niti je u postojećoj strategiji razvoja turizma u Federaciji Bosne i Hercegovine
precizirano šta bi kulturni turizam trebao podrazumijevati.
Kultura je teško mjerljiva kategorija, no njena materijalno postojanje moţe se pratiti i
iskazati brojevima kako bi se napravila analiza kulturnih resursa i spremnost za ukljuĉenje u
64
turistiĉku ponudu Bosne i Hercegovine. Izraţeno brojkama Bosna i Hercegovina ima do sada
582 proglašena nacionalna spomenika, na Privremenoj listi nacionalnih spomenika je 667
spomenika, te su 64 spomenika stavljena na Listu ugroţenog naslijeĊa. MeĊu ostalim
potencijalnim kulturno-turistiĉkim resursima izdvajaju se institucije kulture pobrojane u tabeli
broj 10.
Tabela br. 10: Institucije kulture u Bosni i Hercegovini
20
07-
20
08
Arhivi68
Biblioteke69
Muzeji70
Pozorišta
71 Profesionalni
orkestri Bioskopi
72
Djeĉja Profesionalna Amaterska
15 108 16 4 8 9 1 56
Naravno, nije svaka kulturna ustanova pogodna za razvoj turistiĉke industrije, niti
postojanje kulturnih resursa podrazumijeva i postojanje razvijenosti kulturnog turizma.
Kratkim osvrtom na dvije najznaĉajnije turistiĉke regije u Bosni i Hercegovini koje u
svoju ponudu ukljuĉuju kulturni turzam moţe se prikazati stanje u ovoj oblasti.
Posmatranjem Hercegovaĉko-neretvanskog kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine
koji trenutno koristi ili najviše govori o korišćenju kulturnog nasljeĊa kao resursa neophodnog
za razvoj turizma, mora se primijetiti da stvarne turistiĉke ponude na bazi kulturnog sadrţaja
zapravo nema. Grad Mostar, Blagaj i Poĉitelj, mjesta sa znaĉajnim arhitektonskim (Stari most
je 2005. godine uvršten na UNESCO-vu listu Svjetske baštine) i istorijskim vrijednostima
posjećuje tokom ljetnjih mjeseci (najviše u periodu od maja do oktobra mjeseca), veliki broj
izletnika sa jadranske obale. Izeltnici se najduţe zadrţavaju u starom gradu Mostaru (oko 4
sata dnevno), dok se u Blagaju i Poĉitelju zadrţavaju do jedan sat. U Blagaju i Poĉitelju
izletnici obiĉno provedu vrijeme u razgledanju ne trošeći ništa jer se i ne nudi nikakv
sadrţaj73
, dok u Mostaru izletnici obiĉno ruĉaju i obilaze grad. U turistiĉku ponudu grada
Mostara nije ukljuĉen ni jedan muzej ili neka druga institucija kulture.
Situacija u Sarajevu je nešto drugaĉija. Turisti najĉešće dolaze u grad nekim drugim
povodom, ali obiĉno provedu izmeĊu pola do jednog dana u razgledanju. Postoje definisane
maršute kretanja i organizovan city bus kada turisti obiĉno obiĊu više lokaliteta u gradu, ali
bez zadrţavanja u bilo kojoj instituciji kulture. Vlastitom inicijativom turiste razgledanje se
obiĉno svede na stari dio grada – Bašĉarĉiju i kušanje tradicionalnih jela, te kupovinu
68
Nikolić 2009: 43 69
Milinović 2007: 19,24 70
Nikolić 2009: 43 71
Milinović 2007: 17 72
Milinović 2007: 16 73
Ako se zna da u ova dva mjesta ne postoje ni prodavnice suvenira, onda je suvišno i pretpostaviti da bi
postojao neki drugi kulturni sadrţaj.
65
razliĉitih rukotvorina. Obilazak institucija kulture se takoĊe svodi na vlastitu inicijativu
posjetioca i obiĉno poĉinje i završava kod Muzeja Sarajeva (1878-1918), odnosno
nekadašnjeg Muzeja Gavrila Principa. MeĊutim, posjetiti ovaj muzej sa savremenijom
postavkom nego što je to obiĉno sluĉaj u Bosni i Hercegovini, gotovo je nemoguće zbog
njegovog radnog vremena74
.
Ostale turistiĉke regije visoke posjećenosti u Bosni i Hercegovini svoju turistiĉku
ponudu ne baziraju na kulturnom turizmu.
Ipak, u posljednje vrijeme preduzimaju se znatni napori kako bi se identifikovalo
spomeniĉko nasljeĊe u Bosni i Hercegovini, te stvorila lista prioritetne zaštite zbog
uništenosti tog nasljeĊa bilo neodrţavanja, bilo oštećenosti usljed ratnih dešavanja, radi se na
informativnom obiljeţavanju baštinskog fonda, postavljanju turistiĉke signalizacije i izradi
mapa sa kulturnim rutama. MeĊutim, mora se uspostaviti saradnja meĊuresornih ministarstava
(prvenstveno ministarstava turizma i kulture sa ministarstvima saobraćaja, okoline i
urbanizma), te saradnja izmeĊu javnog i privatnog sektora kako bi se zajedniĉkim naporima
ostvario efikasan razvoj i distribucija proizvoda, ukljuĉujući organizaciju tura i adekvatne
vodiĉe, cjelovite i dobro osmišljene aranţmane, poboljšanje i promociju festivala i
manifestacija, potrebano je izraditi nov poslovni model za hotele ukljuĉujući raznolikost
cijena i upravljanje prihodima kako bi se njihova ponuda prilagodila sezonskim kretnjama,
potrebna je izgradnja partnerskih odnosa za ulaganje u komercijalnu i javnu infrasrukturu, kao
i rad na poboljšanju imidţa Bosne i Hercegovine.
3.1.6. Definisanje najatraktivnijih turistiĉkih regija ili gradova u Bosni i
Hercegovini
Definisanje najatraktivnijih turistiĉkih regija ili gradova u Bosni i Hercegovini izvelo se
se na osnovu podataka o broju noćenja turista u registrovanim smještajnim kapacitetima
tokom jedne godine objavljenim u statistiĉkim mjeseĉnim i godišnjim biltenima statistiĉkih
zavoda Bosne i Hercegovine, Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. Vaţno je
istaći da statistiĉki zavodi entiteta u ovom sluĉaju nemaju jedinstvenu metodologiju rada tako
da podaci nisu ujednaĉeni. Razlog ovom je u razliĉitom administrativnom i teritorijalnom
ureĊenju entiteta. Razlike se prvenstveno odnose na analize dolazaka i noćenja turista po
mjestima boravka. U Republici Srpskoj statistiĉko praćenje ovih podataka se vrši po
74
Muzej je smješten u epicentar turistiĉke zone grada Sarajeva, nalazi se u gotovo svim stranim vodiĉima, pred
njegovim ulazom se uvjek viĊaju grupe turista sa vodiĉima, ali u njega je nemoguće ući poslije podne jer je
radnim danima otvoren do 15 sati, subotom do 13 sati, a nedjeljom i praznicima ne radi!
66
opštinama, dok se u Federaciji Bosne i Hercegovine vrši po kantonima, a podaci za opštine
ostaju nepoznati. MeĊutim u Pravilniku o proglašenju i razvrstavanju turistiĉkih mjesta u
razrede izraĊenom od strane Federalnog ministarstva okoliša i turizma navedena su turistiĉka
mjesta sa pripadajućom kategorijom – razredom (prilog broj 8, tebela broj 1). Ovim
pravilnikom su turistiĉka mjesta u Federaciji razvrstana u ĉetiri razreda, A, B, C i D razred, od
kojih A razred predstavlja najatraktivnije mjesto. U pravilniku nisu navedeni kriterijumi
prema kojima je vršeno razvrstavanje turistiĉkih mjesta u razrede.
U Republici Srpskoj stanje izgleda ovako:
Tabela br. 11: Dolasci i noćenja turista po opštinama u 2008 godini (Ilić 2009: 30-37)
Mjesto
Dolasci Noćenja
Ukupno Domaćih
turista
Stranih
turista Ukupno
Domaćih
turista
Stranih
turista
Banja Luka 60 906 28 709 32 197 101 289 44 642 56 647
Berkovići - - - - - -
Bijeljina 18 358 11 823 6 535 38 718 27 551 11 167
Bileća 804 405 399 1 023 525 498
Bratunac 682 682 - 1 387 1 387 -
Brod 375 200 175 1 598 652 946
Višegrad 5 596 4 079 1 517 24 824 18 386 6 438
Vlasenica 694 377 317 1 686 960 726
Vukosavlje - - - - - -
Gacko 1 588 892 696 3 923 2 128 1 795
Gradiška 3 266 1 860 1 406 5 726 2 891 2 835
Derventa 1 764 499 1 265 3 941 1 043 2 898
Doboj 5 502 2 829 2 673 10 697 5 584 5 113
Donji Ţabar 296 296 - 490 490 -
Zvornik 801 371 430 1 611 597 1 014
Istoĉna Ilidţa 8 385 5 951 2 434 11 975 7 734 4 241
Istoĉni Drvar - - - - - -
Istoĉni Mostar - - - - - -
Istoĉni Stari Grad - - - - - -
Istoĉno Novo
Sarajevo 785 559 226 1 261 843 418
Jezero - - - - - -
Kalinovik - - - - - -
Kneţevo 453 2 425 28 859 827 32
Kozarska Dubica 2 696 2 580 116 35 074 34 453 621
Kostajnica 602 88 514 717 147 570
Kotor Varoš 934 262 672 1 761 356 1 405
Krupa na Uni - - - - - -
Kupres - - - - - -
Laktaši 16 676 6 906 9 770 37 933 13 466 24 467
Lopare 70 47 23 131 54 77
Ljubinje - - - - - -
Milići 768 468 300 1 903 1 042 861
Modriĉa 1 925 1 616 309 2 769 2 007 762
Mrkonjić Grad 1 897 1 215 682 2 619 1 626 993
Nevesinje 136 105 31 220 189 31
Novi Grad 1 168 350 818 1 731 678 1 053
67
Novo Goraţde 390 199 191 524 328 226
Osmaci - - - - - -
Oštra Luka - - - - - -
Pale 34 923 17 471 17 452 107 019 45 360 61 659
Pelagićevo - - - - - -
Petrovac 346 236 110 633 450 183
Petrovo 2 2 - 11 11 -
Prijedor 9 404 5 606 3 798 18 100 9 542 8 558
Prnjavor 5 124 2 960 2 164 20 039 16 342 3 697
Ribnik 333 45 288 1 048 68 980
Rogatica 376 372 4 1 051 931 120
Rudo 376 327 49 1 246 1 177 69
Sokolac 2 273 1 534 739 2 515 1 658 857
Srbac 847 363 484 1 623 621 1 002
Srebrenica 283 153 130 592 353 239
Teslić 25 904 20 710 5 194 133 272 114 278 18 994
Trebinje 10 292 7 237 3 055 19 590 11 504 8 086
Trnovo - - - - - -
Ugljevik 67 59 8 156 147 9
Foĉa 6 882 4 310 2 572 14 226 10 067 4 159
Han Pijesak - - - - - -
Ĉajniĉe - - - - - -
Ĉelinac 454 239 215 781 303 478
Šekovići - - - - - -
Šipovo 103 59 44 829 541 288
Tabela broj 11 prikazuje broj dolazaka i broj noćenja u opštinama Republike Srpske
tokom 2008. godine. Uoĉljivo je da se najveći broj dolazaka i noćenja ostvaruje u većim
privrednim centrima kakva je Banja Luka, Prijedor, Prnjavor, Gradiška, Doboj, Bijeljina, ali
takoĊe i u mjestima poznatim po banjskim ljeĉilištima i planisnkim centrima. Interesantno je
primijetiti da je grad Banja Luka tokom protekle godine imala najveći broj posjetilaca, ali nije
ostvarila i najveći broj noćenja. Pored toga što je Banja Luka administrativni, privredni i
obrazovni centar Republike Srpske, u njenoj blizini se nalaze i dvije poznate banje, Banja
Laktaši i Banja Slatina. U obje ove banje ostavruje se nemali broj noćenja tokom godine. Iza
Banje Luke, najveći broj posjetilaca je ostvaren u opštini Pale, s tim da je u ovoj opštini
zabiljeţen najveći broj noćenja (107 019 posjetilaca) tokom protekle godine. Razlog ovom je
planina Jahorina koja se teritorijalno nalazi na prostoru ove opštine. Jahorina posjeduje velike
smještajne kapacite najĉešće korišćene tokom zimskih mjeseci u skijaške svrhe, te tokom
ostalog dijela godine kada se u ovim ugostiteljskim objektima uglavnom odrţavaju kongresi.
MeĊu posjećenijim mjestima izdvaja se opština Teslić sa banjskim ljeĉilištem Banjom
Vrućicom i planinskim mjestom Borje; opština Bijeljina kao znaĉajan trgovinski i obrazovni
centar u ĉijoj blizini se nalazi Banja Dvorovi; opština Kozarska Dubica ĉijoj teritoriji pripada
Banja Mljeĉanica; te opština Trebinje smještena na jugu Republike Srpske. Ova opština pored
kulturno-istroijskog nasljeĊa, ugodne klime, religioznih objekata ima i izuzetno dobar
68
geografski poloţaj i dobru saobraćajnu povezanost sa Crnom Gorom i Republikom
Hrvatskom, te je znaĉajno tranzitno mjesto u ovom dijelu Republike Srpske.
Stanje u Federaciji Bosne i Hercegovine izgleda ovako:
Tabela br. 12: Dolasci i noćenja turista po Kantonima u Federaciji Bosne i Hercegovine u
2008 godini75
Kanton Dolasci Noćenja
Ukupno Domaći Strani Ukupno Domaći Strani
Unsko-sanski kanton 22 471 16 586 5 885 34 554 25 202 9 352
Posavski kanton 4 918 3221 1 697 6 522 4 097 2 425
Tuzlanski kanton 33 554 21 096 12 458 69 715 40 611 29 104
Zeniĉko-dobojski kanton 16 826 7 883 8 943 36 956 12 910 24 046
Bosansko-podrinjski kanton 2 590 2 047 543 4 570 3 636 934
Srednjobosanski kanton 18 245 12 871 5 374 32 982 22 459 10 523
Hercegovaĉko-neretvanski kanton 85 404 31 439 53 965 228 406 83 566 144 840
Zapadnohercegovaĉki kanton 1 900 869 1 031 2 937 1 276 1 661
Sarajevski kanton 166 309 44 600 121 709 324 250 79 567 244 83
Kanton 10 (Livanjski kanton) 2 556 1 412 1 144 3 592 2 031 1 561
Tabela broj 12 prikazuje broj dolazaka i noćenja u kantonima u Federaciji Bosne i
Hercegovine tokom 2008. godine. Izneseni podaci ukazuju da se tokom 2008. godine najveći
broj dolazaka i noćenja ostvario u Sarajevskom i Hercegovaĉko-neretvanskom kantonu. U
oba kantona se biljeţi veći broj dolazaka i noćenja stranih turista od domaćih. Razlog velikoj
posjeti Sarajevskom kantonu leţi u ĉinjenici da njemu pripada grad Sarajevo kao veliki
administrativni, politiĉki, ekonomski, privredni, saobraćajni i kulturni centar u Bosni i
Hercegovini. Razlog velikoj posjeti Hercegovaĉko-neretvanskom kantonu je gotovo
iskljuĉivo turistiĉke prirode. Glavni centar ovog kantona je grad Mostar. Pored Mostara
interesantna mjesta koja su ukljuĉena u turistiĉku ponudu su Blagaj76
, Poĉitelj77
i MeĊugorje78
i kanjon rijeke Neretve. Pored ova dva kantona znaĉajniji broj posjetioca biljeţi se u
Tuzlanskom, Unsko-sanskom i Zeniĉko-dobojskom kantonu. U prva dva navedena kantona
uoĉava se da je mnogo veći broj domaćih posjetilaca od stranih, dok Zeniĉko-dobojski kanton
biljeţi veći broj posjeta stranih turista.
75
Korišćeni podaci Federalnog zavoda za statistiku za 2008. godinu pod nazivom „Kantoni u brojkama 2008“ za
svaki kanton pojedinaĉno. 76
Mjesto udaljeno od Mostara desetak kilometara. Osnovne karakteristike Blagaja su tekija (manastir derviškog
reda), izvor rijeke Bune, srednjovijekovna tvrĊava i jedinstven ekosistem. 77
Srednjovijekovna tvrĊava i grad iz osmanskog perioda (XVI vijek) u kojem je u potpunosti zadrţana
tradicionalna arhitektura iz tog perioda. 78
MeĊugorje pripada opštini Ĉitluk. Jedno je od najpoznatijih rimokatoliĉkih svetilišta na svijetu poznato po
prikazanju Blaţene Djevice Marije ĉije ukazanje se vezuje za 1981. godinu. Od te godine u MeĊugorju se
poĉinje razvijati vjerski turizam. Ovo mjesto je uz Sarajevo jedno od najposjećenijih turistiĉkih centara u Bosni i
Hercegovini.
69
Stanje u Distriktu Brĉko je nemoguće pratiti na ovaj naĉin jer se Distrikt sastoji samo od
grada Brĉko sa okolnim selima.
Prateći i analizirajući statistiĉke podatke zavoda za statistiku u Bosni i Hercegovini
tokom posljednjih ĉetiri ili pet godina, moţe se konstatovati da Bosnu i Hercegovinu
karakterišu ĉetiri turistiĉke regije, regija visoke turistiĉke posjećenosti, regija srednje
turistiĉke posjećenosti, regija slabe turistiĉke posjećenosti i regija minimalne turistiĉke
posjećenosti (pogledati kartu rasprostranjenja turistiĉkih regija u Bosni i Hercegovini u
prilogu broj 9).
Regiju visoke turistiĉke posjećenosti karakteriše više od 80 000 noćenja ostvarenih
tokom jedne godine. Prema ovakvoj kategorizaciji ovoj regiji pripadju sljedeći gradovi: Banja
Luka, Pale i Teslić, te sljedeći kantoni: Sarajevski i Hercegovaĉko-neretvanski kanton79
.
Regiju srednje turistiĉke posjećenosti karakteriše od 20 000 do 80 000 noćenja
ostvarenih tokom jedne godine. Prema ovakvoj kategorizaciji ovoj regiji pripadaju sljedeći
gradovi: Bijeljina, Višegrad, Kozarska Dubica, Laktaši, Prnjavor, te sljedeći kantoni: Unsko-
sanski, Tuzlanski, Zeniĉko-dobojski i Srednjobosanski.
Regiju slabe turistiĉke posjećenosti karakteriše od 10 000 do 20 000 noćenja ostvarenih
tokom jedne godine. Prema ovakvoj kategorizaciji ovoj regiji pripadaju sljedeći gradovi:
Doboj, Istoĉna Ilidţa, Prijedor, Trebinje i Foĉa i Distrikt Brĉko.
Regiju minimalne turistiĉke posjećenosti karakteriše ispod 10 000 noćenja ostvarenih
tokom jedne godine. Prema ovakvoj kategorizaciji ovoj regiji pripadaju sljedeći gradovi:
Bileća, Bratunac, Brod, Vlasenica, Vukosavlje, Gacko, Gradiška, Derventa, Donji Ţabar,
Zvornik, Istoĉni Drvar, Istoĉni Mostar, Istoĉni Stari Grad, Istoĉno Novo Sarajevo, Kneţevo,
Kostajnica, Kotor Varoš, Krupa na Uni, Kupres, Lopare, Ljubinje, Milići, Modriĉa, Mrkonjić
Grad, Nevesinje, Novi Grad, Novo Goraţde, Osmaci, Oštra Luka, Pelagićevo, Petrovac,
Petrovo, Ribnik, Rogatica, Rudo, Sokolac, Srbac, Srebrenica, Trnovo, Ugljevik, Han Pijesak,
Ĉajniĉe, Ĉelinac, Šekovići i Šipovo, te sljedeći kantoni: Posavski kanton, Bosansko-
podrinjski kanton, Zapadnohercegovaĉki kanton, Kanton 10 (Livanjski kanton).
79
Procjenjuje se da podaci za Hercegovaĉko-neretvanski kanton ne pokazuju stvarno stanje broja turistiĉkih
posjeta. Veliki broj turistiĉkih posjeta u ovom kantonu odvija se tokom ljetnjih mjeseci kada tour-operateri sa
jadranske obale u Hrvatskoj ovdje dovode turiste u jednodnevne posjete koje nisu obuhvaćene evidencijom.
Prema podacima USAID preko tour operatera Atlas tours iz Hrvatske tokom ljetnjih mjeseci 2007. godine
Hercegovaĉko-neretvanski kanton je posjetilo oko 200 000 turista, a preko tour operatera Fortuna toursa oko 100
000 turista (http://www.usaidcca.ba/index.php?otvori=citaj&id=43&lang=bos od 22.09.2009). Procjenjuje se da
je broj posjetioca MeĊugorja daleko veći od zvaniĉnih podataka koje izdaje Federalni zavod za statistiku. Prema
zvaniĉnim podacima u MeĊugorju je registrovano 14 000 kreveta. Satistiĉki zavod prikuplja podatke o broju
ostvarenih noćenja iz samo dva hotela, dok ostali smještajni kapaciteti ne podlijeţu evidenciji. Opšta procjena je
da MeĊugorje na godišnjem nivou posjeti oko 500 000 turista, s tim da je taj broj vjerovatno blizu 1 000 000.
Crkva, na primjer, vodi podatke o broju priĉesti tokom godine. U 2006. godini taj broj je iznosio oko 1,5 miliona
priĉesti ukljuĉujući i višestruke priĉesti koje obavljaju turisti koji u MeĊugorju ostaju nekoliko dana
(http://medjugorje.hr.nt4.ims.hr/Main.aspx?mv=4&qp=Nw== dana 22.09.2009).
70
3.2. Postojeći modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini
3.2.1. Definisanje programskih i organizacionih modela prezentacije
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini
Definisanje programskih modela prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni
i Hercegovini oslanja se na elemente ovog nasljeĊa definisane prema UNESCO-voj
konvenciji o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa. Prema Konvenciji nematerijalno
kulturno nasljeĊe sastoji se iz sljedećih elemenata:
usmene predaje i izraza,
izvoĊaĉke (scenske) umjetnosti kao što su tradicionalna muzika, ples i teatar,
obiĉaja, rituala i sveĉanosti,
znanja i vještina vezanih uz prirodu i svemir,
tradicionalnih zanata.
Pod usmenom predajom i izrazima padrazumijeva se velik i razliĉit broj tradicionalnih
formi kakve su poslovice, zagonetke, priĉe, stihovi, legende, mitovi, epske pjesme, bajalice,
vraĉke, molitve, muzika, dramski nastupi, njome se prenose znanja, vrijednosti i kolektivno
pamćenje.
IzvoĊaĉke (scenske) umjetnosti podrazumijevaju sljedeće forme: vokalnu ili
instrumentalnu muziku, ples, pozorište, ali i brojne druge izvoĊaĉke forme poput pantomime,
razliĉitih verzija pjevanja i oblika pripovijedanja. Predmet istraţivanja ovog rada je
prezentacija narodnih igara (folklora) kao programskog modela nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa.
Obiĉaji, rituali i sveĉanosti podrazumijevaju brojne elemente kao što su: obredi
oboţavanja; obredi vezani uz ţivotni ciklus pojedinca: roĊenje, vjenĉanje i smrt; zakletve i
vjernost; obiĉajno pravo; tradicionalne igre i sportovi; srodstvo i ritualni obredi srodstva;
kulinarske tradicije; polno specifiĉne socijalne prakse, lov, ribolov, tradicionalna znanja,
posebne geste i rijeĉi, pjesme i plesovi, posebna odjeća, procesije, kult ţrtve i pripremanja
posebne obredne hrane.
Znanja i vještine vezane uz prirodu i svemir ukljuĉuju znanja, vještine, iskustva i
predstave zajednica o njihovom prirodnom okruţenju, a izraţava se putem jezika, usmene
tradicije, scenskim prikazima, kroz narodnu medicinu, društvene obiĉaje i organizaciju.
71
Tradicionalni zanati podrazumijevaju razliĉite privredne oblike izrade odjeće i nakita
kojima se tijelo štiti ili ukrašava, izradu nošnje i rekvizita potrebnih za odrţavanje festivala i
scenskih izvoĊenja, izgradnju objekata razliĉite namjene, tradicionalni transport i prenos
dobara, dekorativnu umejtnost, izradu muziĉkih predmeta i pribora koji se koriste u
domaćinstvu, izradu igraĉaka i alata potrebnih u razliĉitim zanatskim radnjama.
3.2.1.1. Definisanje programskih modela prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini
Pobrojani elementi nematerijalnog kulturnog nasljeĊa stavljeni u kontekst manadţmenta
u kulturi, odnosno upravljanja kulturnim djelatnostima ili upravljanjem projektima u kulturi
mogu se definisati kao programski modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa.
Karakteristika pobrojanih elemenata nematerijalnog kulturnog nasljeĊa je isprepletanost
i proţimanje razliĉitih pojavnih oblika. Tako se, na primjer, tradicionalna muzika i ples moţe
posmatrati kao izolovani element nematerijalnog kulturnog nasljeĊa koji se sprovodi radi
zabave i dokolice. MeĊutim, izvoĊenje tradicionalnih oblika plesa i muzike moţe biti vezano
uz obiljeţavanje i praktikovanje razliĉitih obiĉaja, rituala i sveĉanosti, te znanja vezanih uz
prirodu i svemir i drugo.
Da bi se definisali programski modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u
Bosni i Hercegovini sprovedeno je istraţivanje po opštinama, prikupljeni su podaci Saveza
amaterskih društava u Bosni i Hercegovini, istraţeni su izvještaji nadleţnih ministarstava za
kulturu u oba entiteta o finansiranju udruţenja kultuno-umjetniĉkog amaterizma i pisanja u
dnevnoj štampi.
Prije poĉetka istraţivanja, oĉekivalo se da je u Bosni i Hercegovini prisutna prezentacija
nekoliko modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, meĊutim istraţivanjem se utvrdilo
drugaĉije. Naime, prema pristiglim odgovorima utvrĊeno je da je najzastupljeniji oblik
prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa izvoĊenje tradicijskih igara, odnosno folklora.
Folklor se u odnosu na prezentaciju ostalih programskih modela nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa najĉešće izvodi na sceni i kao takav je najprepoznatljiviji publici. Pored folklora,
ĉešće se susreće prezentacija tradicionalnih oblika pjevanja (ojkanje, ganga, klapsko pjevanje,
sevdalinka) i sviranja (tambura, gusle, šargija, frula), te borba bikova80
i dani kosidbe81
.
80
U nekoliko mjesta u Bosni i Hercegovini najĉešće tokom ljetnjih mjeseci organizuje se borba bikova.
Manifestacija okuplja priliĉno velik broj posjetioca, a pored borbe bikova glavni, oblik zabave posjetioca je
klaĊenje na pobjednika. Ovaj oblik zabave nije zakonski regulisan i postoje naznake da bi se trebao ukinuti. 81
UtvrĊeno je da se dani kosidbe organizuju na dvije lokacije, pored Mrkonjić Grada i na Kupresu tokom ljetnjih
mjeseci.
72
MeĊutim, organizacioni modeli ovih manifestacija su na veoma niskom nivou, manifestacije
nemaju trajan karakter i kao takve nisu uzeti u razmatranje prilikom pisanja ovog rada.
Da bi se folklor kao programski model nematerijalnog kulturnog nasljeĊa mogao bolje
razumijeti, neophodno je pojašnjenje nekoliko termina kao što su folklor, stilizacija narodnih
igara, koreografija i etnokoreografija, kako bi se shvatila razlika izmeĊu autentiĉnog i
adaptiranog izvoĊenja tradicionalne igre ili muzike. Autentiĉnost svakog elementa
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, pa tako i tradicionalnog plesa i muzike podrţava
UNESCO-va Konvencija o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa. MeĊutim, prezentaciju
autentiĉnog nematerijalnog kulturnog nasljeĊa (tradicionalnog plesa i muzike) veoma je teško
ponuditi posmatraĉu jer se ono najĉešće odvija u okviru domaće zatvorene sredine i nije
namijenjeno javnom izvoĊenju. S druge strane, adaptacija elemenata nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa, a samim tim i izvoĊenja tradiconalnih igara i muzike, prisutna je u
scenskoj primjeni folklora koja se kao proizvod nudi posmatraĉu i kao takva pristuna je u
segmentu kulturnog turizma.
U terminologiji srpskog jezika pojam folklor82
oznaĉava izvoĊenje tradicionalnih igara i
plesnih formi, odnosno prikazivanje narodnih igara i u ovom radu će se koristiti u tom
svojstvu83
. Osnovni oblik narodne igre predstavlja kolo84
koje se u tradicionalnoj formi javlja
iskljuĉivo u obliku kruga ili polukruga. Narodne igre su imale svoju ulogu u društvu,
zajednici, pa su se stoga javljale u razliĉitim pojavnim oblicima koji omogućavaju njihovu
podjelu85
i prema njoj scensko izvoĊenje. Danas, u popularnoj upotrebi, folklor oznaĉava
aspekte koji se u primijenjenim oblicima pojavljuju u gradskoj kulturi, taĉnije u izvoĊenju
scenski adaptiranih pjesama i plesova. Scenska adaptacija narodnih plesova i pjesama postiţe
se stilizacijom i koreografijom, odnosno etnokoreografijom kojima se tradicionalna narodna
igra pribliţava posmatraĉu. Maners za postavljanje tradicionalnih igara i muzike na scenu
kaţe da se one apstrahuju iz svog originalnog okruţenja i konteksta, da se transformišu kroz
koreografiju sa odijevanjem i zakonima scene, te prezentuju sa novim prikladnim
simboliĉkim znaĉenjem i prodaju se drugim društvima koja traţe muziku i igru iz odreĊene
oblasti (Maners 2002: 89).
82
Termin je prvi put upotrijebio William Thoms 1846. godine misleći na narodno znanje. 83
Terminom folklor se ĉesto odreĊuju i tradicionalni oblici knjiţevnosti, muzike, dramskog i likovnog stvaranja. 84
Kolo najĉešće oznaĉava oblik igre, ali isto tako i grupu ljudi koja uĉestvuje u igri, te igru samu, tip igre
(Mladenović 1973: 15). 85
ĐorĊević narodne igre dijeli na viteške i zabavne igre, igre duha, igre za dobit i orske igre (svjetovne i
religiozne), ali istovremeno napominje da ovi tipovi igara prelaze jedan u drugi, da se elementi jedne vrste igara
nalaze kod drugih i obrnuto, te da to oteţava svaku potpunu sistematizaciju i diobu (ĐorĊević 1984). Savremena
podjela narodnih igara igre dijeli na orske igre ili igre u kolu (orske i zabavne), igre nadmetanja i ĉobanske igre,
igre na posijelima, igre na sreću i djeĉje igre (Vasić 1988: 460).
73
Stilizacija narodne igre predstavlja razliĉite naĉine izraţavanja pojedinih autora koji
nastoje da se u najvećoj mogućoj mjeri oslone na uzore u autentiĉnom tradicionalnom
muziciranju ili igranju.
Koreografija u osnovi svoje rijeĉi oznaĉava zapisivanje igre. Termin je u najvećoj mjeri
pripao baletu pri imenovanju stvaralaštva baletskih majstora. Danas ovaj pojam
podrazumijeva umjetnost stvaranja, izmišljanja, sastavljanja i graĊe igara i muzike za igru u
skladnu umjetniĉku cjelinu. Iako u našoj terminologiji postoji pojam etnokoreografija,86 ĉešće
je u upotrebi termin koregrafija koji oznaĉava amatersko stvaralaštvo na podruĉju scenske
primjene tradicionalne igre. Da bi se dobra koreografija mogla postaviti na scenu i bila
prikladna javnom izvoĊenju, etnokoreograf bi trebao da poznaje autentiĉan materijal (graĊu)
kroz terensko istraţivanje i doţivljaj87
, a potom bi trebao prenijeti vlastiti doţivljaj na scenu
besprijekronim poznavanjem scenskih zakonitosti. Pri tom se treba voditi principima poput
dinamiĉnosti, scenske ravnoteţe i perspektive i principa kontrasta. Rukovodeći se ovakvim
principima, u koreografiji prema stepenu stilizacije tradicionalne igre razlikujemo njenu
preradu, obradu i kompoziciju. Prerada tradicionalne igre ne podrazumijeva postajanje
koreografije jer autorstvo nije izraţeno, a ni predstavljeni oblici nisu predviĊeni za javno
izvoĊenje. U obradi koreografija obuhvata i muziku i igru, odnosno njihove obrade. Scenski
aranţman moţe, ali i ne mora biti prisutan88
. Kompozicija oznaĉava iskljuĉivo igraĉki dio
većeg pozorišnog djela ili predstave u kojem je scenski aranţman obavezno prisutan i koga je
postavio obrazovan koreograf89
. Navedene kategorije stvaralaštva se u praktiĉnoj primjeni
najĉešće prepliću i neravnomjernost koja se pojavljuje izmeĊu plesnih i muziĉkih aranţmana
predstavlja lošu konstrukciju koreografije. Ustanove koje njeguju najĉešće samo tradicionalno
pjevanje, rade gotovo iskljuĉivo u oblicima prerade, dok je kod kulturno-umjetniĉkih društava
prisutno ukrštanje razliĉitih nivoa stilizacije poĉev od muzike i pjevanja do igre i scene.
86
Nauka koja izuĉava tradiocionalno igraĉko, odnoso plesno nasljeĊe. 87
Ukoliko su se igre izgubile na terenu, onda je potrebno koristiti eventualne postojeće zapise, kao što su video i
fono, notni i oreografski zapisi, te ih onda provjeriti. 88
U ovoj kategoriji se javlja problem obrazovanosti koreografa, odnosno njihove neobrazovanosti, jer do svojih
obrada najĉešće dolaze iskustvom, najprije igraĉkim, a potom u ulozi rukovodioca ansambla u ţelji da obogate
repertoar grupe. Iz tog razloga obrade tradicionalnih igara veoma je teško proglasiti koreografijama jer ih ne
stvaraju obrazovani struĉnjaci i najĉešće nemaju nikakvu vezu sa stvarnim tradicionim igraĉkim i muziĉkim
nasljeĊem. 89
Koreografija, kao i obrada muzike zaštićena je u Bosni i Hercegovini Zakonom o autorskom pravu u kojem
stoji ĉlan 9: „Upotreba narodnih knjiţevnih i umjetniĉkih tvorevina radi knjiţevne, nauĉne ili umjetniĉke obrade,
slobodna je.“ i ĉlan 14. stav 3.: „Lice koje je stvorilo knjiţevno, nauĉno ili umjetniĉko djelo, upotrebom
narodnih knjiţevnih ili umjetniĉkih duhovnih tvorevina, autor je tog djela“ (Zakon o autorskom pravu i srodnim
pravima u Bosni i Hercegovini, Sl. glasnik BiH, 7/02). Istim zakonom daju se prava izvoĊaĉima (korisnicima) za
izvoĊenje ovih djela (istina, ne pominju se plesne grupe, nego pojedinci izvoĊaĉi, s tim da se prenos autorskih
prava izvoĊenja ureĊuje ugovorom).
74
Na kraju, termin prezentacija programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
ima kljuĉnu ulogu jer je osnovna namjena pomenute UNESCO-ve Konvencije zaštita ovog
oblika nasljeĊa. Njegova zaštita se moţe sprovesti samo ukoliko su elementi nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa ţivi, ukoliko se prenose sa generacije na generaciju, a to se najlakše moţe
postići putem prezentacije.
3.2.1.2. Definisanje organizacionih modela prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini
Prezentacija bilo kog programskog modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, pa samim
tim i folklora, sprovodi se unutar projekata organizacionih modela, institucija namijenjenih
oĉuvanju ovog nasljeĊa, te kroz djelovanje razliĉitih grupa, prvenstveno kulturno-umjetniĉkih
društava (u daljem tekstu KUD), umjetnika, amatera, entuzijasta ili individualno.
Oblici projekata u kulturi mogu biti osnovni, kompleksni i mas-medijski.
Pod osnovnim oblicima projekata podrazumijevamo izloţbe, koncerte, tribine,
predstave, priredbe, teĉajeve, filmske ili video-projekcije. Ovakvi projekti obiĉno se odvijaju
u okviru muzeja kao institucija koje se bave oĉuvanjem nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u
Bosni i Hercegovini, a najĉešće korišćen oblik projekta je izloţba. Izloţba u suštini
predstavlja studiju odreĊene teme i rezultat je rada struĉnjaka pojedine oblasti, u sluĉaju
nematerijalnog kulturnog naslijeĊa, etnologa (Šešić, Stojković 2003: 151-157).
Kao organizacione modele ovog tipa u Bosni i Hercegovini moguće je izdvojiti sljedeće
muzeje koji prezentuju etnološko nasljeĊe:
Tabela br. 13: Muzeji u Bosni i Hercegovini koji prezentuju etnološko kulturno naljeĊe
Grad Muzej
Bihać Muzej Unsko-sanskog kantona
Livno Muzej Gorica Livno
Prijedor Muzej Kozare u Prijedoru
Banja Luka Muzej Republike Srpske
Doboj Muzej u Doboju
Tuzla Muzej istoĉne Bosne
Zenica Muzej grada Zenice
Bijeljina Muzej Semberije u Bijeljini
Foĉa Muzej stare Hercegovine
Sarajevo
Zemaljski muzej
Art kuća sevdaha
Muzej grada Sarajeva Despića kuća
Svrzina kuća
Trebinje Muzej Hercegovine
Mostar Muzej Hercegovine Mostar
Jablanica Muzej revolucije
75
Pobrojani organizacioni modeli koji se bave zaštitom i prezentacijom nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini uglavnom su osnovani od strane entitetskih vlada,
vlada kantona ili opština na ĉijoj teritoriji se nalaze. Njihovi najveći problemi ogledaju se u
nedostatku sredstava za organizovanje programskih sadrţaja, nepoznavanju savremenih
oblika menadţmenta u kulturi, kao i nedostataku struĉnog kadra. Iz tog razloga se moţe
navesti da izloţbe koje organizuju, a vezuju se za tematiku nematerijalnog kulturnog nasljeĊa,
su veoma rijetke i svode se uglavnom na prezentaciju materijalizovanih oblika nematerijalnog
nasljeĊa kao što su izloţbe narodnih instrumenata ili rukotvorina, te proizvoda starih zanata.
Nešto drugaĉiji u odnosu na ostale muzeje koji se bave prezentacijom nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini je Art kuća sevdaha90
u Sarajevu otvorena 2008.
godine. Osnivaĉ ovog muzeja je Ministarstvo kulture i sporta Kantona Sarajevo. Muzej je
smješten u prostor Velikih Daira91
u starom dijelu Sarajeva – Bašĉaršiji. Raspolaţe sa gotovo
300m2 izloţbenog prostora i oko 150m
2 otvorenog prostora (unutrašnje centralno dvorište).
Muzejska postavka prikazuje istorijski razvoj sevdaha, od njegovih poĉetaka do savremenog
vremena, poput multimedijalnih prostora posvećenih autorima i poznatim interpretatorima
sevdalinke u Bosni i Hercegovini92
. Muzej raspolaţe i savremenim salama za konferencije,
suvenirnicom u kojoj se nude CD, knjige i druge razliĉiti predmeti vezani za sevdalinke, kao i
gastronomskom sobom, sa otvorenim vanjskim prostorom, u kojoj je moţe okusiti
tradicionalna kafa, sokovi i slatkiši.
Poredeći Art kuću sevdaha i njenu prezentaciju nematerijalnog kulturnog nasljeĊa sa
ostalim muzejima i njihovom prezentacijom ovog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini, moţe se
reći da je Art kuća sevdaha daleko ispred njih, meĊutim, ni ovaj muzej ne preduzima ništa u
smislu aktivnijeg uĉešća i nametanja sebe kao proizvoda u turistiĉkoj ponudi.
Kompleksni oblici projekata u kulturi ukljuĉuju razliĉite oblike organizovanja
manifestacija (festivali, smotre, sajmovi), proslave, akcije, radionice i animacione forme
(Šešić, Stojković 2003: 151-152).
90
Sevdalinka ili sevdah potiĉe od arapske rijeĉi sawda (crna ţuĉ). U turskom jeziku ovaj pojam oznaĉava
melanholiĉno stanje, dok je u Bosni i Hercegovini poprimilo znaĉenje ĉeţnje, ljubavnog ţara i jada. Njeno
tradicionalno izvoĊenje vezuje se uz gradsku kulturu muslimanskog stanovništva. Nastala je nakon osmanskog
osvajanja Bosne i Hercgovine. Autori sevdalinki su nepoznati, odnosno, pjesme su nastajale u narodu i prenosile
su se i uobliĉavale generacijama da bi nakon Drugog svejtskog rata zapoĉelo njihovo zapisivanje i tonsko
snimanje. Uobiĉajeno je da se sevdalinka danas pjeva uz orkestar, meĊutim, u tradicionalnom obliku izvoĊena je
uz pratnju saza ili je bila bez instrumentalne pratnje. 91
Termin daira dolazi od arapske rijeĉi krug, kruţnica. U arhitektonskom smislu oznaĉava skup trgovaĉkih
magaza (robnih skladišta) formiranih oko jednog zajedniĉkog dvorišta pod jednim krovom i sa jednim
zajedniĉkim ulazom u dvorište. 92
U okviru ovog dijela postavke mogu se poslušati sevdalinke tridesetak predstavljenih najistaknutijih izvoĊaĉa,
te pogledati video zapisi njihovih nastupa i liĉni predmeti, kao što su razliĉite nagrade, priznanja, izdane ploĉe i
kasete, odjeća, knjige, plakati i sliĉno.
76
Pojašnjenjem osnovnog oblika projekata – izloţbe kao prezentacije nemeterijalnog
kulturnog nasljeĊa, uviĊa se da izvoĊenje tradicionalnih igara na sceni, kao teme ovog rada,
pripada grupi kompleksnih oblika projekata u kulturi. Kao programski model najĉešće se
organizuje u vidu manifestacija tipa festivala i smotri. Manifestacije najĉešće organizuju
kulturno-umjetniĉka društva (KUD-va). Kulturno-umjetniĉka društva predstavljaju udruţenja
i grupe slobodno okupljenih graĊana amatera oko odreĊenih zajedniĉkih interesa, programa i
programskih ciljeva. Osnovna funkcija KUD-va jeste kreativno korišćenje slobodnog
vremena bavljenjem odreĊenim kulturnim djelatnostima, kao što je u sluĉaju nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa folklor, grupno ili individualno pjevanje, a uz pomoć struĉnih
rukovodilaca. Obiĉno svaka opština ima registrovano jedno ili više ovakvih društava. KUD-
va se dijelom finansiraju pomoću vlastitih sredstava (godišnje ĉlanarine), opštinskog budţeta i
ponekad uz pomoć sponzora. Daljom analizom utvrdiće se domet djelovanja i rada KUD-va,
kao i folklornih festivala u Bosni i Hercegovini.
Uopšteno govoreći, manifestacije danas mogu imati politiĉki, sportski, kulturno-
umjetniĉki, religijski ili neki drugi karakter93
. Svakako, predmet ovog rada su kulturno-
umjetniĉke manifestacije. Savremenim oblicima manifestacije prethodile su: cikliĉne
(sezonske) proslave vezane za ceremonije smjene godišnjih doba, agrarna slavlja povodom
poljskih radova, te kalendarske ceremonije (vjerske sveĉanosti i procesije) vezane za
odreĊene datume. Ove manifestacije postoje i danas, najĉešće kao modernizovane proslave
ukljuĉene u turistiĉku ponudu ili kao tradicionalne vjerske sveĉanosti. Osnovni cilj kulturno-
umjetniĉkih manifestacija je vrednovanje i prikazivanje umjetniĉkih ostvarenja nastalih u
odreĊenoj sredini u odreĊenom periodu, te imaju dvojaki smisao – smisao podsticanja razvoja
stvaralaštva (vrednovanjem) i njegove recepcije (popularisanje manifestacije najširoj
javnosti). Stoga manifestacije najĉešće imaju sveĉarski karakter i time postaju zanimljive i
onoj publici koja inaĉe ne prati posebno tu oblast kulture ili umjetnosti. Pored toga,
manifestacije imaju i struĉni, studijski dio u okviru kojeg se nastoje okupiti istaknuti
struĉnjaci i stavraoci iz date oblasti. Kulutrno-umjetniĉke manifestacije se mogu klasifikovati
i analizirati prema brojnim kriterijumima koji se odnose na program, ciljeve, obuhvaćena
podruĉja, vremenski period, uĉesnike. Prema ciljevima kulturno-umjetniĉke manifestacije se
dijele na festivale (takmiĉarski karakter), smotre (netakmiĉarski karakter, pregledni karakter),
sajmove (komercijalni karakter), proslave – jubileje, animacionog ili sveĉarskog karaktera na
93
U savremenom kulturnom ţivotu pojmom manifestacija se oznaĉavaju velike priredbe, te predstave kulturnog,
sportskog ili nekog drugog karaktera koje javnosti prikazuju odreĊena dostignuća, uspjehe, ostvarenja. Pojmom
manifestacija, oznaĉavaju se i sveĉani doĉeci, pozdravi, povorke, mnoštvo ljudi na ulici koji svojim okupljanjem
izraţavaju podršku ili protest povodom odreĊenog dešavanja ili dogaĊaja (Šešić, Stojković 2003: 168).
77
kojima se najĉešće odaje priznanje ili poĉast odreĊenom dogaĊaju, pojavi ili licu. Prema
geografskoj odrednici manifestacije mogu biti meĊunarodne (svjetske, evropske,
mediteranske, skandinavske, balkanske), drţavne ili nacionalne, regionalne, opštinske,
lokalne. Prema uĉesnicima manifestacije mogu biti profesionalne i amaterske, a prema ritmu
ponavljanja godišnje, bijenalne, trijenalne i rjeĊe, ĉetverogodišnje, desetogodišnje. Festivali i
smotre predstavljaju znaĉajne oblike difuzije kulture budući da se stvaralaštvo na njima
vrednuje i to na smotrama samim izborom, a na festivalima i nagradama, ĉime se ostvaruje
uvid u umjetniĉke domete jedne sredine u odreĊenom periodu. Svojim karakterom festivali su
privlaĉni najširoj publici, te sami po sebi postaju izuzetan animacioni faktor. Stoga koncepcija
festivala mora poštovati metodske principe organizovanja kako ne bi postao promašena
kulturna investicija bez stvarnog kulturnog dometa (Šešić, Stojković 2003: 168-171).
Mas-medijski projekti u kulturi ukljuĉuju radio i TV emisije, rubrike i tekstove u štampi,
internet, kompjuterske baze podataka, kablovsku i satelitsku televiziju (Šešić, Stojković 2003:
151-152). Kao primjer mas-medijskim projektima u domenu nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa u Bosni i Hercegovini istiĉe se projekat „Promocija Bašĉaršije, zanata i kulturno-
istorijske tradicije preko interneta Bašĉaršija.info“. Nosilac projekta je Centar za istraţivanje i
razvoj odrţivog turizma CIROT. Osnovni cilj projekta je kreiranje baze podataka u okviru
web stranice www.bascarsija.info i uĉiniti je dostupnom na internetu, sa informacijama,
fotografijama, kontaktima zanatlija, trgovaca, ugostitelja i sl., koji posluju na podruĉju
Bašĉaršije, te omogućiti turistima da na jednom mjestu upoznaju ovu granu turistiĉke ponude
Sarajeva i prije nego što ga posjete.
3.2.2. Analiza postojećeg stanja – modeli prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u gradovima Bosne i Hercegovine
Kako organizacioni modeli koje se bave prezentacijom nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa u Bosni i Hercegovini nude samo osnovne oblike projekata tipa izloţbi ili
predavanja, u daljem radu paţnja će biti usmjerena ka modelima prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa koji se organizuju u domenima festivala ili smotri. Podaci vezani za
organizovanje festivala i smotri dobijeni su putem kontakata sa 131 opštinskim odijeljenjem
za društvenu djelatnost, odnosno njihovim sektorima za kulturu. U par sluĉajeva kontaktirana
su kulturno-umjetniĉka društva jer sluţbenici opštine nisu raspolagali potrebnim podacima, te
su stoga upitnik ili kontakt podatke proslijedili njima. Podaci su prikupljani direktno putem
razgovora ili putem slanja i ispunjavanja upitnika posalnog pomoću elektronske pošte ili
faksa, u zavisnosti od afiniteta sagovornika. Upitnik se sastojao iz dvije cjeline, kratkog
78
uvodnog dijela koji je pojasnio šta je to nematerijalno kulturno nasljeĊe i koji su njegovi
elementi, odnosno programski modeli kako bi im bilo jednostavnije odgovoriti na postavljena
pitanja, te dijela koji je trebao donijeti odgovore na sljedeća pitanja:
1. Postoji li KUD u Vašoj opštini?
2. Koje su njegove programske djelatnosti (izvoĊenje tradicionalnih igara, muzike i
pjesme, postojanja obuke za izvoĊenje nekog starog zanata)?
3. Da li opština uĉestvuje u finansiranju programskih aktivnosti KUD?
4. Da li na godišnjem nivou KUD prezentuje svoj rad u okviru matiĉne opštine?
5. Da li KUD uĉestvuje na festivalima i smotrama folklora u Bosni i Hercegovini?
6. Da li u Vašoj opštini postoji festival ili smotra folklora?
7. Vrijeme njegovog odrţavanja?
8. Da li u okviru opštine postoji udruţenje starih zanatlija?
9. Da li se u okviru opštine organizuje sajam na kojem se prezentuju proizvodi starih
zanatlija?
Prikupljeni podaci su uporeĊivani sa podacima dobijenim od strane Saveza amaterskih
društava u Bosni i Hercegovini, kalendara meĊunarodnih folklornih manifestacija u Bosni i
Hercegovini i odluke Federalnog ministarstva za kulturu i sport vezano za izdvajanje
sredstava za finansiranje udruţenja kulturno-umjetniĉkog amaterizma za 2008. godinu.
Odluka ili izvještaj o finansiranju amaterskih kulturno-umjetniĉkih društava u Republici
Srpskoj nije bila dostupna94
.
Prikupljeni podaci su obraĊeni i pripremljeni u vidu tabela kako bi ih bilo lakše dalje
obraĊivati (prilog broj 10, tabela broj 1 i 2).
3.2.3. Sinteza prikupljenih podataka o modelima prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa u gradovima Bosne i Hercegovine i definisanje
najatraktivnijih
Prikupljeni podaci, razvrstani prema tabelama, posluţili su za dalju sintezu materijala.
Tako je utvrĊeno da u većini gradova Bosne i Hercegovine (87%) postoje registrovana
kulturno-umjetniĉka društva ĉija je glavna aktivnost prezentacija tradicionalnih igara ili
muzike, dok u 13% gradova Bosne i Hercegovine, ne postoje registrovana kulturno-
umjetniĉka društva. Pored toga u nekim većim gradovima, kao što su Banja Luka, Sarajevo,
94
Kao odgovor na dopisom postavljeno pitanje – Da li i koliko Ministarstvo prosvjete i kulture u Vladi
Republike Srpske izdvaja na godišnjem nivou za finansiranje folklornih festivala, te na osnovu kojih kriterija se
dodjeljuju sredstva; dobijen je odgovor da je Ministarstvo u 2009. godinu za muziĉke i muziĉko-scenske
manifestacije izdvojilo 300 000,00 KM (oko 150 000,00 evra), ali da je 100 000,00 KM (oko 50 000,00 evra)
namijenjeno finansiranju manifestacija klasiĉne muzike, te da je izrada kriterijuma za dobijanje sredstava u toku.
79
Tuzla, Novi Travnik, Trebinje, Zenica, te u izrazito multietniĉkim sredinama postoji više
registrovanih kulturno-umjetniĉkih društava. Ukoliko se radi o većim gradovima, obiĉno na
teritoriji svake opštine grada egzistira po jedno ili više kulturno-umjetniĉkih društava, a
ukoliko se radi o multietniĉkim sredinama najĉešće postoje i ona društva koja predstavljaju
svoju etniĉku zajednicu i u skladu s tim izvode gotovo iskljuĉivo igre iz svoje zemlje matice
(na primjer, Ukrajinci, Ĉesi, Slovaci, Slovenci). Posmatrano prema entitetima, u Republici
Srpskoj, ĉija teritorija je podijeljena na 61 opštinu, u 13 opština ne postoje kulturno-
umjetniĉka društva, dok u Federaciji Bosne i Hercegovine koja ima 79 opština, u pet opština
nema registrovanih kulturno-umjetniĉkih društava. Interesantno je naglasiti da u oba entiteta
kulturno-umjetniĉka društva uglavnom ne postoje u opštinama ĉija teritorija je nastala nakon
rata (od 1992. do 1995. godine). To su uglavnom opštine bez gradskog jezgra, nastale na
mjestima nekadašnjih sela kao što su opštine Vukosavlje, Istoĉni Drvar, Istoĉni Mostar,
Istoĉni Stari Grad, Jezero, Kupres, Novo Goraţde, Osmaci, Oštra Luka, Petrovac, Doboj-
istok, Teoĉak, Foĉa (F BiH), Pale (F BiH).
Grafikon broj 1: Postojanje kulturno-umjetniĉkih društava na teritorijama opština u Bosni i
Hercegovini
87%
13%
postojanje KUD-ova ne postojanje KUD-ova
Prilikom izrade upitnika pošlo se od pretpostavke da se kulturno-umjetniĉka društava u
okviru svojih programskih djelatnosti bave prezentacijom tradicionalnih igara, muzike i
pjesme, da na sceni prezentuju neke od obiĉaja svog kraja, te da se u okviru društva njeguje
(postoji sekcija za obuku ĉlanova) neki stari zanat poput tkanja, veza, izrade nekih predmeta i
sliĉno. MeĊutim, prikupljeni podaci su pokazali da kulturno-umjetniĉka društva u svojim
programskim djelatnostima ne prikazuju scensko izvoĊenje obiĉaja (ukoliko ono nije sastavni
dio igre), te da svojim ĉlanovima ne omogućavaju bavljenje starim zanatima, odnosno da
programske djelatnosti uglavnom usmjeravaju na izvoĊenje tradicionalnih igara, te muzike i
80
pjesme. TakoĊe, utvrĊeno je da KUD-va gotovo u pravilu svojom igrom ne predstavljaju
tradiciju svog kraja, nego igraju najpopularnije igre karakteristiĉne za prostor bivše
Jugoslavije95
. Tako u Republici Srpskoj od 48 opština u kojima postoje kulturno-umjetniĉka
društva, svako društvo se bavi izvoĊenjem tradicionalnih igara, muzike i pjesme, dok pored
ovog broja jedno društvo njeguje i izvoĊenje samo tradicionalne muzike i pjesme. U
Federaciji Bosne i Hercegovine u 75 opština u kojima postoje kulturno-umjetniĉka društva,
svih 75 se bavi izvoĊenjem tradicionalnih igara, muzike i pjesme.
Na postavljeno pitanje da li opština uĉestvuje u finansiranju programskih djelatnosti
kulturno-umjetniĉkih društava koja egzistiraju na teritoriji njihovih opština odgovoreno je
potvrdno. Finansiranje se odnosi na dodjelu prostora za vjeţbu, omogućavanje sredstava za
organizaciju godišnjeg koncerta kulturno-umjetniĉkog društva unutar matiĉne opštine ili
omogućavanje sredstava za odlazak na neku od manifestacija folklora najĉešće na teritoriji
Bosne i Hercegovine, te ponekad za nabavku muziĉkih instrumenata i izrade narodnih nošnji.
Novĉane dotacije najĉešće nisu redovne, mjeseĉne, nego se dodjeljuju nekoliko puta godišnje,
prema potrebi kulturno-umjetniĉkog društva i mogućnosti opštine.
Uz pitanje finansiranja kulturno-umjetniĉkih društava od strane opština, nametnulo se i
pitanje - postoji li prezentacija rada kulturno-umjetniĉkog društava na godišnjem nivou u
svojoj matiĉnoj opštini. Dobijeni podaci ukazuju da kulturno-umjetniĉka društva ili nisu
dovoljno zainteresovana za organizaciju ovakve manifestacije ili nemaju dovoljno sadrţaja
kojim bi se predstavili publici ili nemaju dovoljno sredstava kako bi svoj rad prikazali
sugraĊanima. Tako u Republici Srpskoj u 34% opština koje imaju registrovana kulturno-
umjetniĉka društva, ova društva prireĊuju godišnju prezentaciju svog rada, dok u 66% opština
ne postoji ovakav tip organizacije prezentacije rada. U Federaciji Bosne i Hercegovine
prezentacija rada kulturno-umjetniĉkih društava na godišnjem nivo se odvija u 56% opština u
kojima postoji ovaj tip društava, dok se prezentacija rada ne vrši u 29% opština. Posmatrano
na nivou drţave Bosne i Hercegovine ovaj broj u postocima iznosi 55% u korist godišnjeg
prezentovanja rada KUD-ova i 45% u korist nepostojanja godišnje prezentacije rada KUD-
ova.
95
Na primjer, malo koji KUD izvodi igre karakteristiĉne za kraj iz kojeg potiĉu. Razlog tome je nedovoljno ili
nikako struĉno i nauĉno istraţena oblast tradicionalnih narodnih igara, te nedostatak postavljenih koreografija, te
nedostatak obrazovanih koreografa. Najĉešće KUD-va izvode najraprezentativnije igre kao što su vranjanske
igre, bunjevaĉko kolo, šumadija i sliĉno, iako te igre nemaju zajedniĉkih karakteristika sa tradicionalnim igrama
u Bosni i Hercegovini. Pored toga, utvrĊeno je da KUD-va sa ovakvim repertoarom nastupaju i na
meĊunarodnim manifestacijama.
81
Grafikon broj 2: Prezentacija rada kulturno-umjetniĉkih društava na godišnjem nivou u
matiĉnim opštinama
34
66
71
29
55
45
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
RS FBiH BiH
postojanje prezentacija rada KUD-ova u matičnoj opštini ne postojanje prezentacija rada KUD-ova u matičnoj opštini
Kulturno-umjetniĉka društva najĉešće uĉestvuju tokom godine na razliĉitim smotrama i
festivalima folklora unutar granica Bosne i Hercegovine, odnosno oko 88% društava
uĉestvuje, dok 12% društava ne uĉestvuje na ovakvim manifestacijama. Posmatrano po
entitetima, u Republici Srpskoj 79% kulturno-umjetniĉkih društava uĉestvuje na ovakvim
manifestacijama, dok 21% ne uĉestvuje. U Federaciji Bosne i Hercegovine 95% kulturno-
umjetniĉkih društava uĉestvuje na folklornim manifestacijama unutar Bosne i Hercegovine u
okviru jedne godine, dok 5% ne uĉestvuje.
Grafikon broj 3: Uĉestvovanje kulturno-umjetniĉkih društava na smotrama i festivalima
folklora u Bosni i Hercegovini tokom godine
79
21
95
5
88
12
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
RS FBiH BiH
učestvovanje na festivalima ne učestvovanje na festivalima
Nadovezujući se na podatke o uĉestvovanju kulturno-umjetniĉkih društava na smotrama
i festivalima folklora u Bosni i Hercegovini postavljeno je pitanje: Da li u Vašoj opštini
postoji manifestacija ovog tipa? Tako u Republici Srpskoj u 20 opština se organizuje
82
folklorna manifestacija bilo lokalnog, bilo regionalnog ili meĊunarodnog karaktera. U
Federaciji Bosne i Hercegovine ovakve manifestacije se organizuju u 56 opština. Interesantno
je da većina ovakvih manifestacija nosi naziv „meĊunarodna“. Provjeravanjem zemalja
uĉesnica na „meĊunarodnim“ smotrama ili festivalima folklora koje se organizuju u
opštinama Bosne i Hercegovine, ustanovljeno je da se ova odrednica odnosi zapravo na
zemlje bivše Jugoslavije, te da stvarnih meĊunarodnih festivala ima malo. Organizator
manifestacija ovog tipa su gotovo iskljuĉivo kulturno-umjetniĉka društva, u nekim rjeĊim
sluĉajevima druga udruţenje graĊana.
MeĊutim, prema podacima Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini (sva tri
konstitutivna naroda Bosne i Hercegovine imaju svoj Savez amaterskih društava), utvrĊeno je
da se u Bosni i Hercegovini odrţava 49 smotri ili festivala folklora i sabora tradicionalnih
pjesama. Razlika izmeĊu podataka prikupljenih po opštinama i podataka prikupljenih od tri
Saveza ameterskih društava, nastaje zbog ĉinjenice da se smotra ili festival folklora moţe
odrţavati u nekoj opštini, a da istovremeno ne bude registrovan u Savezu amaterskih društava
i njihovom godišnjem kalendaru folklornih manifestacija. U razgovoru sa predstavnicima
Saveza amaterskih društava je navedeno da je uobiĉajeno da su smotre ili festivali folklora
registrovani kod Saveza na višem organizacionom i programskom stepenu, da najĉešće imaju
regionalni ili meĊunarodni karakter, te da su neki od njih upisani u CIOFF-ov kalendar
festivala, dok neki od njih rade na ispunjavanju uslova kako bi pristupili ovoj organizaciji i
našli se u njihovom kalendaru manifestacija.
Daljom obradom prikupljenih podataka ustanovljeno je da se najveći broj festivala ili
smotri folklora u Bosni i Hercegovini organizuje u periodu od aprila do septembra mjeseca, te
da su najatraktivniji mjeseci za odrţavanje festivala jun, jul, august i septembar. Tokom ĉetiri
mjeseca, januara, februara, marta i oktobra nema folklornih manifestacija u Bosni i
Hercegovini.
Analizirajući podatke prezentovanim programskim modelima na smotrama ili
festivalima folklora kojih prema podacima Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini
ima 49 (prilog broj 10, tabela broj 3), došlo se do sljedećeg:
Tabela br. 14: Programski modeli na smotrama ili festivalima folklora u Bosni i Hercegovini
prema Savezima amaterskih društava
Programski modeli Izvodi se Ne izvodi se
IzvoĊenje tradicionalnih igara 44 5
IzvoĊenje tradicionalne muzike i pjesme 27 22
Scenski prikaz obiĉaja 18 31
83
Scenski prikaz djeĉjih igara96
10 39
Prikaz proizvoda tradicionalnih zanata 11 38
Izloţbe 18 31
Seminari 9 40
Tradicionalna kuhinja 2 47
Defile gradom 49 0
Dakle, prema ovim podacima kulturno-umjetniĉka društva u najvećoj mjeri prezentuju
razliĉite programske djelatnosti na smotrama ili festivalima folklora. Najveći broj se odnosi
na izvoĊenje tradicionalnih igara, muzike i pjesme, te na scenski prikaz obiĉaja. Na smotrama
ili festivalima folklora nastoji se ĉesto organizovati izloţba, najĉešće tematska koja prati i
osnovnu tematiku, ideju festivala koji se odrţava te godine. U nekim sluĉajevima pored
izloţbe, organizuju se seminari ili razliĉiti skupovi posvećeni odreĊenoj problematici.
Ukoliko festivali organizuju seminare ili struĉna predavanja, najĉešće ne dolazi do
objavljivanja publikacija jer obiĉno nedostaju finansijska sredstva za objavljivanje i
štampanje. Prikaz djeĉjih igara izvodi se na 10 festivala. Jedan dio ovakvih festivala je djeĉji,
dok je većina namijenjena starijem uzrastu izvoĊaĉa, ali uz glavni program se organizuje i
sporedni na kojem svoj rad prezentuju mlaĊi uĉesnici97
. Prikaz proizvoda tradicionalnih
zanata se odvija na 11 smotri ili festivala folklora. MeĊutim, proizvode obiĉno ne prezentuju
ĉlanovi kulturno-umjetniĉkih društava nego najĉešće neko iz njihovog mjesta dolaska. Dva
festivala organizuju takmiĉenje u pripremanju tradicionalnih jela. Obiĉno je navoĊeno da
postoji ţelja za uvoĊenjem ovakve prakse na brojne festivale, ali da organizatori zbog
neadekvatnog prostora i nedostatka finansijskih sredstava nisu u mogućnosti podrţati ovaj
programski model. Sve smotre ili festivali folklora su usvojili praksu sveĉanoog defilea,
odnosno organizovanja povorke kroz mjesto odrţavanja manifestacije kako bi se uĉesnici
predstavili publici. Defile se najĉešće organizuje prvog dana odrţavanja manifestacije.
Koristeći informacije Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini, te koristeći
podatke predstavljene u odluci Federalnog ministarstva za kulturu i sport vezano za izdvajanje
sredstava za finansiranje ovih društava za 2008. godinu, ustanovljeno je da se regionalne i
meĊunarodne smotre ili festivali folklora finansiraju iz nekoliko izvora. Tako je navedenih 49
smotri ili festivala folklora koji se nalaze na kalendarima folklornih manifestacija Saveza
amaterskih društava u Bosni i Hercegovini tokom 2008. godine koristilo sljedeće izvore
finansiranja:
96
Sagovornicima je objašnjeno šta se misli pod pojmom scenski prikaz djeĉjih igara – scenski prikaz
tradicionalne zabave djece u slobodno vrijeme. MeĊutim, autor je mišljenja da su ispitanici ipak odgovarali na
ovo pitanje kao o izvoĊenju folklora od strane djece. 97
Napominjem da ovdje nije jasno da li djeca na sceni izvode prikaz neke od djeĉjih igara ili izvode
tradicionalnu igru (folklor). Prema sagovornicima, predsjedavajućima Saveza ameterskih društava, djeca na
sceni izvode djeĉje igre, ali na pitanje koje, odgovor nije dobijen.
84
Tabela br. 15: Naĉin finansiranja 49 smotri ili festivala folklora koji se nalaze na kalendarima
manifestacija Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini
Izvori finansiranja Naĉin finansiranja smotri ili festivala folklora
Ministarstva98
16
Opštine 40
Vlastita sredstva 6
Sponzori 9
Donatori 2
Predstavnici diplomatskog kora u BiH 2
Turistiĉke organizacije 4
Udruţenja graĊana 1
Gornja tabela prikazuje naĉine finansiranja regionalnih i meĊunarodnih smotri ili
festivala folklora u Bosni i Hercegovini. Svi oni najĉešće koriste nekoliko izvora finansiranja.
Najveći broj smotri ili festivala folklora finansirano je iz budţeta opština na ĉijoj se teritoriji
smotra ili festival odrţavaju. Potom su smotre ili festivali folklora finansirani od strane
razliĉitih ministarstava. MeĊutim, ti iznosi nisu veliki, obiĉno ne prelaze 5 000,00 KM (oko 2
500,00 eura), zatim od strane sponzora (najĉešće privrednih subjekata ĉije sjedište je u mjestu
odrţavanja manifestacije), vlastitih sredstava, turistiĉkih organizacija, donatora, predstavnika
diplomatskog kora u Bosni i Hercegovini i udruţenja graĊana.
Udruţenje starih zanata postoji samo u opštini Stari grad Sarajevo i u opštini Jajce.
Prezentacija proizvoda starih zanata na folklornim manifestacijama je veoma rijetka (prilog
broj 10, tabela broj 3). Stari zanati se najĉešće predstavljaju u sastavu sajmova privrede ili
turizma. Ovakav programski model do sada je u Bosni i Hercegovini organizovan samo u
Sarajevu u organizaciji udruţenja „Stari zanati“ Kantona Sarajevo i turistiĉke zajednice
Kantona Sarajevo u okviru Sajma male privrede i zanatstva 2001. godine.
3.2.4. Studija sluĉaja u Bosni i Hercegovini: Internacionalni folklorni festival
„Dukat fest“ iz Banje Luke, Sabor srpskog izvornog narodnog
stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić, MeĊunarodni festival folklora
Sarajevo
U radu su izdvojena tri folklorna festivala kao studije sluĉaja koja se odrţavaju u Bosni i
Hercegovini, a koja imaju meĊunarodni, godišnji karakter. To su Internacionalni folklorni
festival „Dukat fest“ iz Banje Luke, Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja
98
Pod ministarstvima se prvenstveno misli na Federalno ministarstvo kulture i sporta, a potom i na Ministarstvo
prosvjete i kulture, Ministarstvo trgovine i turizma i Ministarstvo porodice, omladine i sporta u Vladi Republike
Srpske. Podaci o finansiranju smotri ili festivala folklora od strane ministarstava Vlade Republike Srpske
dobijeni su kontaktiranjem organizatora pomenutih festivala.
85
Vrućica, Teslić i MeĊunarodni festival folklora Sarajevo. Ove festivale predstavnici CIOFF-a
za Bosnu i Hercegovinu izdvajaju kao programski ili organizaciono najbolja rješenja. Pored
ova tri festivala, pominjao se i MeĊunarodni festival folklora „Inter-folk fest Derventa“, te
MeĊunarodni festival izvornog folklora „Dani kosidbe“ Kupres. MeĊunarodni festival
folklora „Inter-folk fest Derventa“ nije uvršten u studije sluĉaja jer su Internacionalni
folklorni festival „Dukat fest“ iz Banje Luke i Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva
Banja Vrućica, Teslić zanimljiviji prema organizacionoj, odnosno programskoj strukturi, dok
MeĊunarodni festival izvornog folklora „Dani kosidbe“ Kupres nije odabran za studiju sluĉaja
pored raznolike programske strukture jer se na organizacionom nivou nalazi na veoma niskom
stepenu.
3.2.4.1. Studija sluĉaja: Internacionalni folklorni festival „Dukat fest“
Banja Luka
Internacionalni folklorni festival „Dukat fest“ osnovan je 2008. godine u Banjoj Luci99
.
Festival organizuje Agencija za organizaciju kulturnih manifestacija „Misija nt“.
Odrţava se na godišnjem nivou, u periodu od 15. do 20. juna i ima takmiĉarski karakter.
Festival je prijavljen u ĉlanstvo Svjetske asocijacije folklorne umjetnosti – International
Organization of Folk Art (IOV).
Osnovni ciljevi Festivala su postajanje vodećeg folklornog festivala u regionu, oĉuvanje
tradicije i kulture naroda Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, upoznavanje graĊana
Republike Srpske i Bosne i Hercegovine sa tradicijom i kulturom cijelog svijeta, promocija
narodnog stvaralaštva Republike Srpske i Bosne i Hercegovine u svijetu i turistiĉka promocija
Republike Srpske i Bosne i Hercegovine u svijetu.
Zadaci Festivala ogledaju se u okupljanju što većeg broja folklornih ansambala iz
cijeloga svijeta kako bi opravdao predznak internacionalnog festivala, ostvarenje
raznovrsnosti i razliĉitosti programa Festivala, ostvarenje promocije Festivala kako bi se
privukla brojnija posjećenost, postizanje izvrsnosti u organizaciji i strukturi Festivala, te da
takmiĉarski karakter Festivala uĉini da amaterski ansambli prikaţu maksimalan programski
kvalitet.
Upravnu strukturu Festivala ĉini njegov direktor, direktor programa Festivala, šefovi
sektora organizacije (finansije, marketing, gosti, prevodioci, tehnika, organizacija, ishrana,
PR/mediji), saradnici u organizaciji (volonteri), te pomoćno osoblje.
99
Banja Luka je smještena u sjeverozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Glavni je grad Republike Srpske.
Ima oko 200 000 stanovnika. Predstavlja administrativni, politiĉki, kulturni, zdravstveni, univerzitetski, privredni
centar Republike Srpske.
86
Programski modeli festivala dijele se na glavne i sporedne. Glavni programski model se
odnosi na organizovanje sveĉanog defilea ulicama Banje Luke svih uĉesnika Festivala
prilikom njegovog otvaranja, centralne takmiĉarske festivalske veĉeri u Banjoj Luci, te
organizovanje koncerata u razliĉitim gradovima (gradovi partneri Festivala) Republike
Srpske100
. Sporedni programski modeli festivala odnose se na predstavljanje festivala
graĊanima Banje Luke dva dana prije njegovog poĉetka, organizovanje modnih revija i
izloţbi narodnih nošnji i instrumenata zemalja uĉesnica, prezentacije i prodaje suvenira
zemalja uĉesnica i druţenje s graĊanima, te panel diskusije (uĉesnici su nauĉni radnici u
oblasti narodnog stvaralaštva i nisu nuţno vezani za gostujuće folklorne ansamble). Glavni
programski modeli organizuju se na ulicama Banje Luke, gradskom stadionu i Djeĉjem
pozorištu, dok se u gradovima Partnerima festivala koncerti najĉešće organizuju u domovima
kulture. Sporedni programi dešavaju se u prostorijama Muzeja Republike Srpske u Banjoj
Luci, te na ulicama Banje Luke. Uĉesnici Festivala animirani su kraćim ekskurzijama na
kojima se upoznaju sa kulturnim i prirodnim nasljeĊem i tradicionalnom kuhinjom ovog dijela
Republike Srpske. U izboru, odnosno selekciji glavnog programa Festivala uĉestvuje direktor
Festivala, direktor programa Festivala i ĉlanovi komisije programa Festivala (etnolog,
etnokoreolog, etnomuzikolog) pregledajući dostavljeni materijal na DVD-u. Odluĉuje se o
stepenu kvaliteta ansambla, njegovoj uigranosti, autentiĉnosti izvedenog i atraktivnosti. U
izboru sporednog programa Festivala odluĉuje uglavnom direktor Festivala na osnovu
sklopljenih sporazuma i ugovora sa razliĉitim institucijama (opštinama, muzejima, centrima
za kulturu).
Operativno oblikovanje „Dukat fest“ prikazano je u tabeli broj 16:
Tabela broj 16: Organizaciono-programska struktura Festivala
Organizaciono-programska struktura Festivala
Dani
festivala
Glavni
festivalski
program
Sporedni
festivalski
program
Konferencije
za novinare
Nauĉno
(struĉno)
savjetovanje
Prateći
programi
Program
namjenjen
uĉesnicima
2. dana
prije
organizov
anja
festivala
Druţenje sa
graĊanima
na
gradskom
trgu
1. dan
Sveĉani defile
ansambala
ulicama Banja
Luke
Konferencije
za novinare
organizuju se
mjesec dana
prije poĉetka
Festivala,
snima se TV
spot, štampa
propagandni
2. dan
Koncert u
Laktašima i
Prijedoru
Panel
diskusija
etnološke
Modna revija,
Izloţba
100
Godine 2009. koncerti su odrţani pored Banje Luke u Prijedoru, Laktašima, Mrkonjić Gradu i Modriĉi.
87
materijal tematike naordnih
nošnji i
instrumenata
zemalja
uĉesnica
3. dan
Koncert u
Djeĉjem
pozorištu u
Banjoj Luci
Izloţba
naordnih
nošnji i
instrumenata
zemalja
uĉesnica
Turistiĉki
obilazak
kulturno-
istorijskih i
prirodnih
spomenika u
okolini
Banje Luke
4. dan
Centralno
takmiĉarsko
veĉe
Izloţba
naordnih
nošnji i
instrumenata
zemalja
uĉesnica
Prodaja
suvenira na
ulicama grada
Banje Luke
5. dan
Koncert u
Mrkonjić
Gradu
6. dan
Koncert u
Modriĉi
Festival se finansira vlastitim sredstvima, grantovima i donacijama meĊunarodnih
organizacija, sredstvima Ministarstva prosvjete i kulture i Ministarstva za porodicu, omladinu
i sport u Vladi Republike Srpske, grada Banje Luke, opština u kojima se organizuju koncerti,
medijskog pokrovitelja – javnog servisa Radio-televizija Republike Srpske (RTRS), te brojnih
drugih privrednih i medijskih pokrovitelja.
Prema pravilniku Festivala pravo uĉešća imaju starije amaterske folklorne grupe101
iz
cijelog svijeta. Da bi folklorne grupe uĉestvovale na Festivalu, do kraja tekuće godine moraju
dostaviti Prijavu za Festival sa kratkom biografijom ansambla i DVD snimkom takmiĉarske
kategorije do osam minuta trajanja sa kojom će se predstaviti na Festivalu102
(prilog broj 11
aplikacije 1,2,3). Selekciju i izbor uĉesnika vrši organizator (Festival) prema kriterijumima
autentiĉnosti igre, uigranosti i koreografije ansambla, te raznovrsnosti kultura.
Tokom odrţavanja Festivala, uĉesnike ocjenjuje petoĉlani ţiri iz reda istaknutih
struĉnjaka iz oblasti etnomuzikologije, etnokoreologije, etnologije i folkloristike. Takmiĉarski
101
Pravo uĉešća na Festivalu imaju plesaĉi stariji od 18 godina. 102
Prijava i propozicije uĉešća nalaze se na web stranici Festivala, kao i na stranici IOV-a.
88
dio Festivala sastoji se iz tri kategorije: najbolje predstavljanje (uigranost ansambla),
autentiĉnost i stil. Pobjednik Festivala, je onaj uĉesnik koji pobijedi u kategoriji "Najbolje
predstavljanje (uigranost ansambla)".
Sve akivnosti popraćene su u medijima i na web stranici Festivala (www.iff-dukat.com).
Organizatori „Dukat festa“ marketinšku akciju aktivno pokreću mjesec dana prije poĉetka
Festivala. Promocija se vrši u razliĉitim medijima Republike Srpske, te putem PR kampanja.
Pored video spota koji se emituje putem elektronskih medija, propagandnog štampanog
materijala i web stranice Festivala, organizator Festivala promoviše manifestaciju kroz
humanost na naĉin da sredstva od prodatih ulaznica donira u humanitarne svrhe103
.
Nakon završetka Festivala organizator sprovodi autoevaluaciju. Šefovi sektora Festivala
podnose pisani izvještaj direktoru Festivala o realizaciji aktivnosti svog sektora na osnovu
kojih direktor Festivala piše konaĉni narativni i finansijski izvještaj. Šef sektora za medije i
PR kampanju nakon dostavljanja izvještaja u saradnji sa direktorom Festivala i direktorom
programa Festivala sprovodi analizu uĉinjenog, te zajedniĉki pronalaze nove naĉine
organizacije, nastupa i zastupljenosti u medijima. Ispitivanje publike ne vrše, kao ni aktivno
privlaĉenje turista putem turistiĉkih agencija. Prema podacima organizatora Festivala,
centralnu festivalsku veĉer posjeti oko 3000 posjetilaca, dok je popunjenost sala u gradovima
u kojima se odrţavaju koncerti oko ¾ od ukupnog broja mjesta.
3.2.4.2. Studija sluĉaja: Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva
Banja Vrućica, Teslić
Sabor izvornog narodnog stvaralaštva jedna je od najstarijih folklornih manifestacija u
Bosni i Hercegovini. Osnovan je 1974. godine. Sabor je proizašao iz istoimene opštinske
manifestacije i uĉestvovanja u takmiĉarskom programu radio-emisije „Zaštitimo ĉovjekovu
okolinu“ Radio Beograda i Radio Sarajeva. U takmiĉarskom programu ovih radio-emisija
uĉestvovale su brojne folklorne manifestacije organizovane u razliĉitim mjestima Srbije,
Bosne i Hercgovine i Crne Gore. Teslićka manifestacija osvojila je prvo mjesto i od 1975.
godine u Banji Vrućici pored Teslića104
organizuje se Sabor izvornog narodnog stvaralaštva
Banja Vrućica – Teslić kao regionalna105
kulturna manifestacija. Nakon deset godina
103
Prodaja ulaznica u visini od 5,00 KM (oko 2,50 eura) vršila se na Info pultu festivala u centru grada. 104
Teslić je smješten u centralnom dijelu Bosne i Hercegovine. Teritorijalno, nalazi se unutar granica Republike
Srpske. Ima oko 20 000 stanovnika. Javnosti je poznat po Banji Vrućici, banjsko-ljeĉilišnom kompleksu
zahvaljujući kojem se svstava u vrh turitiĉkih gradova Bosne i Hercegovine. 105
Regionalno se u ovom sluĉaju odnosi na dobojsku regiju.
89
odrţavanja Sabora, Sabor je prerastao u republiĉku manifestaciju, a od 1995. godine dobio je
meĊunarodni karakter106
. Sabor se organizuje oko 20. juna u trajanju od dva dana.
Osnovni cilj Sabora je oĉuvanje tradicije i kulture srpskog naroda, te prezentacija
njegovog nasljeĊa. Osnovni zadatak Sabora ogleda se u okupljanju srpskih folklornih
ansambala iz razliĉitih zemalja kako bi se oĉuvala kultura i tradicija srpskog naroda.
Posljednjih godina Sabor organizuje Srpsko prosvjetno i kulurno društvo „Prosvjeta“ iz
Teslića. Saborom upravlja Saborski odbor, Izvršni odbor i Umjetniĉki savjet. Ova tijela na
godišnjem nivou odreĊuju temu Sabora i pozivaju uĉesnike, s tim da u radu Sabora i
njegovom odluĉivanju uĉestvuje jedna osoba.
Uĉesnici se pozivaju na Sabor (prilog broj 12). Pozvane folklorne grupe potom
ispunjavaju upitnik kojim se dobijaju osnovne informacije o kulturno-umjetniĉkom društvu i
programu koji će ono izvoditi. Selekciju i izbor uĉesnika vrši organizator direktnim posjetom
i pregledom prijavljenog programa, te odabirom najĉešće deset uĉesnika (broj uĉesnika je
ograniĉen budţetom Sabora). Sabor se odrţava uz finansijsku pomoć Ministarstva nauke i
kulture u Vladi Republike Srpske, Skupštine opštine Telić, zdravstveno turistiĉkog centra
Banja Vrućica, te manjih lokalnih pokrovitelja.
Glavni programski modeli Sabora su:
- prezentacija materijalnog stvaralaštva putem izloţbe na zadatu temu,
- prezentacija duhovnog stvaralaštva putem scenskog prikaza obiĉaja po vlastitom
izboru – centralno takmiĉarsko veĉe,
- prezentacija individualnog literarnog i likovnog stvaralaštva,
- prezentacija nacionalne kuhinje.
Sporedni programski modele predstavlja organizovanje sveĉanog defilea folklornih
ansambala prvog dana Sabora i organizovanje etnološkog seminara.
Tabela br. 17: Organizaciono-programska struktura Sabora
Organizaciono-programska struktura Sabora
Dani festivala Glavni saborski
program
Sporedni saborski
program
Konferencije za
novinare
Nauĉno (struĉno)
savjetovanje
1. dan
Prvo takmiĉarsko
veĉe
Izloţba narodnog
materijalnog
stvaralaštva
Prezentacija
individualnog
Sveĉani defile
ansambala ulicama
Teslića
Konferencije za
novinare se ne
organizuju, nego se
dostavlja izvještaj
pisanim i
elektronskim
medijima u
Republici Srpskoj,
te se priredi kratak
106
MeĊunarodni karakter se odnosi na uĉešće amaterskih folklornih grupa iz Republike Hrvatske, Srbije i Crne
Gore.
90
literarnog i
likovnog
stvaralaštva
pregled dešavanja
na Saboru za RTRS
2. dan
Drugo takmiĉarsko
veĉe i proglašenje
pobjednika
Izloţba narodnog
materijalnog
stvaralaštva
Prezentacija
individualnog
literarnog i
likovnog
stvaralaštva
Etnološki seminar
Sabor ima takmiĉarski karakter. Pravilnikom Sabora odreĊeni su kriterijumi na osnovu
kojih se vrši ocjenjivanje cjelina. Tako su osnovni kriterijumi za ocjenjivanje materijalnog
stvaralaštva tradicionalnost i originalnost, istorijska i kulturna vrijednost, te umjetniĉka
vrijednost. Osnovni kriterijumi pri ocjenjivanju duhovnog stvaralaštva su izvornost sadrţaja,
tradicionalost i vjerodostojnost, kompletnost izvoĊenja, izvornost i autentiĉnost nastupa.
Osnovni kriterijumi prilikom ocjenjivanja individualnog narodnog stvaralaštva su
originalnost, umjetniĉka vrijednost i oslanjanje na narodnu tradiciju, dok su kriterijumi pri
ocijenjivanju prezentovanih jela nacionalne kuhinje, izvornost, sloţenost, naĉin pripremanja i
kvalitet jela, te naĉin prezentacije i usluţivanja. Ocjenjuju se sve cjeline, a pobjeĊuje
sveukupni pobjednik. Ocjenjivanje vrši ĉetveroĉlani ţiri organizovan za svaku cjelinu. Ĉine
ga domaći struĉnjaci iz oblasti etnomuzikologije, etnokoreologije, etnologije, folkloristike,
knjiţevnosti i likovnog stvaralaštva.
Sabor zapoĉinje svaĉanim otvaranjem i defileom uĉesnika kroz glavnu ulicu u Tesliću.
Ostali programski modeli odvijaju se u jednom ili dva hotela i dvorištu (prezentacija
nacionalne kuhinje) banjsko-ljeĉilišnog kompleksa Banja Vrućica.
Autoevaluaciju organizator Sabora ne vrši. Izvještaj o aktivnostima se dostavlja
Miniistarstvu nauke i kulture u Vladi Republike, te ga objavljuju u Biltenu koji se izdaje
nakon svakog Sabora. Ispitivanje publike ne vrše, kao ni privlaĉenje turista na Sabor tokom
njegovog trajanja, tako da ukupan program pogledaju uglavnom uĉesnici Sabora i
stanovništvo teslićke opštine. Sabor ne posjeduju svoju web prezentaciju.
91
3.2.4.3. Studija sluĉaja: MeĊunarodni festival folklora Sarajevo
MeĊunarodni festival folklora u Sarajevu107
odrţava se u sklopu kulturne manifestacije
„Bašĉaršijske noći“. Njegova osnovna karakteristika u odnosu na prethodna dva festivala je
upis na CIOFF-ov kalendar svjetskih festivala folklora.
Manifestacija „Bašĉaršijske noći“ najveći je ljetnji festival kulture u Sarajevu. Odrţava
se svake godine, poĉev od 1996. u periodu izmeĊu 1. i 31. jula na razliĉitim lokacijama u
gradu. Manifestacija nastoji postići visok kvalitet programa koji se odrţavaju na atraktivnim
otvorenim prostorima i besplatnom ulazu, tako da svi programi biljeţe veliku posjećenost.
Tokom mjesec dana trajanja manifestacije odrţi se 40-50 razliĉitih kulturnih programa koje
posjeti oko 150 000 posjetilaca. Programi su raliĉiti; opera, balet, pozorišne predstave, rock
koncerti, koncerti sevdalinke, likovne izloţbe, knjiţevne veĉeri, programi za djecu, koncerti,
ozbiljne i zabavne muzike, filmske predstave, folklor, a svoj rad predstavljaju inostrani i
domaći izvoĊaĉi.
Kompletna organizacija manifestacije „Bašĉaršijske noći“ u programskom i tehniĉkom
smislu, pa tako i organizacija MeĊunarodnog festivala folklora, povjerena je Javnoj ustanovi
„Sarajevo art“ (u daljem tekstu: JU „Sarajevo art“). Programsku koncepciju Festivala utvrĊuje
Organizacioni odbor, ĉiji je predsjednik tradicionalno gradonaĉelnik Grada Sarajeva, dok su
ĉlanovi istaknuti i vodeći struĉnjaci pojedinih kulturnih oblasti u gradu Sarajevu, tako da
Organizacioni odbor broji tridesetak ĉlanova. Pored Organizacionog odbora, u radu
manifestacije „Bašĉaršijske noći“ i MeĊunarodnog festivala folklora u Sarajevu uĉestvuje oko
stotinjak volontera. Volonteri su prvenstveno ukljuĉeni u tehniĉki dio organizacije
manifestacije (tehniĉka pomoć u smislu postavljanja scene, razglasa, rasvijete), ali i kao
vodiĉi i prevodioci uĉesnicima. U organizaciji MeĊunarodnog festivala folklora u Sarajevu
uĉestvuje samo jedno lice, s tim da u vrijeme odrţavanja Festivala ima pomoć od strane
nekoliko volontera i prevodioca.
MeĊunarodni festival folklora u Sarajevu poĉeo je sa radom 1998. godine i ubrzo je
postigao uslove kako bi se upisao u CIOFF-ov kalendar godišnjih manifestacija. Pripreme i
organizaciju MeĊunarodnog folklornog festivala JU „Sarajevo art“ izvodi oko pola godine.
Uĉešće meĊunarodnih folklornih grupa ostvaruje se na dva naĉina. Prvenstveno, meĊunarodni
folklorni ansambli pristupnicu festivalu pronalaze na CIOFF-ovoj web stranici, ispunjavaju je
i šalju je organizatoru zajedno sa programom koji će izvesti snimljenim na CD-u ili DVD-u.
Ĉlanovi organizacionog odbora festivala pregledaju pristigle ponude i najĉešće u skladu sa
107
Sarajevo je smješteno u centralnom dijelu Bosne i Hercegovine. Ima oko 400 000 stanovnika. Glavni je grad
Bosne i Hercegovine, administrativni, politiĉki, univerzitetski, zdravstveni, kulturni i privredni centar.
92
finansijskim mogućnostima i atraktivnošću ponuĊenog programa odabiru folklorne ansamble
koji će uĉestvovati na festivalu. Drugi naĉin uĉestvovanja inostranih folklornih ansambala na
festivalu u Sarajevu zasniva se na preporukama stranih ambasada u Bosni i Hercegovini koji
pozovu folklorne ansamble iz svojih zemalja. Do 2009. godine na festivalu je uĉestvovalo 65
ansambala iz inostranstva. Rad Festivala nadgleda struĉno osoblje CIOFF-a.
Prema rijeĉima organizatora Festivala, osnovni cilje Festivala je kulturna razmjena i
upoznavanje razliĉitih kultura i obiĉaja, dok je osnovni zadatak Festivala oĉuvanje i razmjena
kulturnih i tradicijskih obiĉaja.
Festival svoj rad temelji na pravilima i zahtjevima CIOFF-a tako da prilikom
organizacije Festivala gostujućim grupama osigurava sljedeće uslove:
smještaj gostujućih folklornih ansambala (hotel, studentski ili uĉeniĉki dom ili privatni
smještaj), a koji odgovara evropskim tehniĉkim i sanitarnim standardima;
hranu prema evropskim standardima (tri obroka dnevno), na dan putovanja grupe suvi
ruĉak (lunch paket);
isplatu dţeparca u visini od 3 € za svaki radni dan svim aktivnim sudionicima
ansambla (plesaĉi, muziĉari, koreografi, muziĉki rukovodioci, kostimografi);
inostranim ansamblima koje na Festival dolaze vlastitim autobusom isplaćuju naknadu
u visini od 0,30 € po prijeĊenom kilometru unutar Bosne i Hercegovine;
obezbjeĊenje jednog slobodnog dana kojeg folklorni ansambli mogu proizvoljno
iskoristiti;
gostujućim ansamblima obezbjeĊuju vodiĉa, odnosno prevodioca.
Glavni programski model se odnosi na organizovanje prijema uĉesnika Festivala kod
gradonaĉelnika grada Sarajeva, organizovanje sveĉanog defilea ulicama Sarajeva uĉesnika
Festivala prilikom njegovog otvaranja, organizovanje centralne festivalske veĉeri na ljetnjoj
pozornici ispred zgrade Vijećnice u Sarajevu i revijalne festivalske veĉeri zatvaranja
programa u centru grada. Sporedni programski modeli odnose se na organizovanje koncerata
u sarajevskim opštinama.
Tabela br. 18: Organizaciono-programska struktura MeĊunarodnog folklornog festivla u
Sarajevu
Organizaciono-programska struktura MeĊunarodnog folklornog festivala u Sarajevu
Dani
Festivala
Glavni festivalski
program
Sporedni
festivalski
program
Konferencije za
novinare
Nauĉno
(struĉno)
savjetovanje
Prateći
programi
Program
namjenjen
uĉesnicima
1. dan
Prijem uĉesnika
Festivala kod
gradonaĉelnika
grada Sarajeva
U okviru
manifestacije
„Bašĉaršijske
noći“ odrţavaju
se svakodnevne
- - Organizator
obezbjeĊuje
uĉesnicima
jedan
slobodan dan
93
Sveĉani defile
uĉesnika
Festivala ulicama
Sarajeva prilikom
njegovog
otvaranja
konferencije za
medije
namjenjen
razgledanju
grada
2. dan
Centralno
festivalsko veĉe
Folklorni
koncerti
prireĊeni u
razliĉitim
opštinama
Kantona
Sarajevo
3. dan
4. dan
5. dan
Revijalno
festivalsko veĉe
prilikom
zatvaranja
Festivala
Festival se finansira sredstvima Ministarstva kulture i sporta Kantona Sarajevo, Grada
Sarajeva, opštine Stari Grad Sarajevo, razliĉitih ambasada u Bosni i Hercegovini, donacijama
meĊunarodnih organizacija i privrednih subjekata u Kantonu Sarajevo, te ugovorima sa
razliĉitim institucijama oko dobijanja prostora, kao što su muzeji, pozorišta, domovi kultura,
te brojnih medijskih pokrovitelja.
Sve akivnosti manifestacije „Bašĉaršijske noći“, pa tako i Festival folklora popraćene su
u medijima. Dešavanja koja se organizuju na centralnoj pozornici ispred zgrade Vijećnice
prenose se direktnim TV prenosom. Sva dešavanja manifestacije „Bašĉaršijske noći“ mogu se
naći na web stranici manifestacije (www.bašĉaršijskenoci.ba). MeĊutim, Festival folklora
nema svoju stranicu. Marketinšku akciju JU „Sarajevo art” aktivno pokreću mjesec dana prije
poĉetka manisfestacije. Promociju vrše u razliĉitim medijima Kantona Sarajevo i Federacije
Bosne i Hercegovine, te putem PR kampanja. Prezentacijom se prvenstveno promoviše
manifestacija „Bašĉaršijske noći“, a pored nje i ostali programski modeli.
Nakon završetka Festivala, organizator dostavlja zajedniĉki izvještaj o ukupnoj
manifestaciji „Bašĉaršijske noći“ Ministarstvu kulture i sporta Kantona Sarajevo. Lice
nadleţno za organizaciju MeĊunarodnog festivala folklora u Sarajevu dostavlja izvještaj
Nacionalnoj sekciji CIOFF-a za Bosnu i Hercegovinu. U tom izvještaju paţnju uglavnom
posvećuju uĉesnicima Festivala – kakav su utisak ostavili (prema zahtjevima CIOFF-a).
Promjenu organizacionog i programskog modela na osnovu autoevaluacije ne vrše jer se drţe
pravila CIOFF-a prilikom organizovanja Festivala. Ispitivanje publike ne vrše, kao ni aktivno
privlaĉenje turista putem turistiĉkih agencija. Prema podacima organizatora Festivala,
MeĊunarodni festival folklora u Sarajevu posjeti izmeĊu 10 000 - 15 000 posjetilaca na
razliĉitim lokacijama u Kantonu Sarajevo.
94
3.2.5. Evaluacija postignutog organizacionog razvoja, odnosno ostvarenih
kapaciteta u navedenim studijama sluĉaja
Festivali i smotre su veoma znaĉajni oblici difuzije kulture budući da se stvaralaštvo na
njima vrednuje, ĉime se ostvaruje uvid u umjetniĉke domete jedne sredine u odreĊenom
periodu. Svojim sveĉarskim karakterom su privlaĉni širokoj publici, te su stoga izuzetni
animacioni faktori. Iz tog razloga koncepcija festivala mora poštivati odreĊene metodske
principe kako ne bi postali promašena kulturna investicija bez stvarnog kultunog dometa.
Evaluacija postignutog organizacionog razvoja u navedenim studijama sluĉaja u Bosni i
Hercegovini ostvarena je analizom osnovnih faza108
organizacije festivala (Šešić, Stojković
2003: 171-172). Podaci za analizu prikupljani su direktnim razgovorom sa organizatorima
festivala, njihovim ispunjavanjem upitnika (prilog broj 13), razgovorom sa publikom, te
analizom medijskog odjeka (press cliping).
U turbulentnim okolnostim, kakvi vladaju na prostoru Bosne i Hercegovine, evalucioni
kriterijumi se najĉešće ne odreĊuju sa stanovišta kulturne politike ili profesionalnih udruţenja
i asocijacija. Nepostojanje evaluacije ostavlja prostor kulturnom voluntarizmu u kome se
proizvoljno ocjenjuje znaĉaj pojedinih ustanova i manifestacija, kao i znaĉaj njihovih
dostignuća (Šešić, Dragojević 2005: 155). Stoga, u uslovima siromaštva, evaluacija
postignutog organizacionog razvoja je neophodna kako bi se podrška pruţila istinski
znaĉajnim i vrijednim projektima.
Tabelarno prikazano, evaluacije postignutog organizacionog razvoja u navedenim
studijama sluĉaja u Bosni i Hercegovini izgledaju ovako (Šešić, Dragojević 2005: 155-161):
Tabela br. 19: Internacionalni festival folklora „Dukat fest“ Banja Luka – Evaluacija
postignutog organizacionog razvoja
Parametri Kriterijumi Indikatori Metode
Kvalitet strateškog
planiranja
Korištenje strateškog
plana u redovnom radu
Odrţavanje sastanaka
prije Festivala Posmatranje, intervjui
Kvalitet kadrova
Struĉno znanje
Stalno profesionalno
usavršavanje i razvoj
Timski rad
Pozitivna radna klima i
okruţenje
Mlad kadar
Razumijevanje strategije
Motivacija
Samoinicijativa
Pouzdanost
Spremnost na uĉenje
Upitnik, intervju, Analiza
organizacione strukture
108
Menadţment Festivala obuhvata sedam faza: izrada koncepcije, izrada organizacionog modela, izbor glavnih
i sporednih programa, operativno oblikovanje Festivala prema danima i satima, marketinška akcija, odvijanje
festivala i analiza i vrednovanje.
95
Festivala
Kvalitet rukovoĊenja
Profesionalna i
upravljaĉka znanja
Odliĉne komunikacione i
organizacione vještine
Podjela nadleţnosti
Dobar prenos informacija
izmeĊu rukovodioca
sektora
Stil rukovoĊenja
Transparentnost
procedura
MeĊusobno poštovanje
Pozitivna i stimulacijska
radna atmosfera
Timski rad
Poštovanje rokova
Poštovanje procedura
Upitnik i intervjui
Kvalitet organizacione
strukture
Funkcionalna
raznovrsnost
Koordinisano djelovanje
Fleksibilnost i efikasnost
djelovanja u
nepredviĊenim
situacijama i poslovima
Dobar nivo unutrašnjeg
informisanja
Jasno i transparentno
postavljanje zadataka
Analiza razvoja
organizacione strukture
Finansijska stabilnost
Diversifikacija izvora
Ulaganje u budući razvoj
Efikasnost i svrsishodnost
u korišćenju sredstava
ObezbjeĊivanje sredstava
za odrţavanje Festivala
Godišnje povećanje
budţeta
Intervju
Eksterna kompetentnost
Otvorenost za saradnju
Ĉlanstvo Festivala u IOV-
u
MeĊunarodni karakter
Festivala
Transparentnost podataka
(web stranica i otvorenost
za javnost)
Partnerstvo
Analiza stanja i izvoĊenja
Festivala
Komunikaciono-
marketinška politika
Otvorenost za saradnju
Transparentnost u radu
Prepoznatljivost u
javnosti
Ugled u struĉnim
krugovima
Prodor u svijet
Medijska prisutnost
Marketinška politika:
Interes sponzora i
donatora
Zastupljenost u kljuĉnim
medijima
Kvalitet dizajna
marketinškog i
komunikacionog
materijala
Porast doniranih,
sponzorisanih i
partnerskih sredstava
Povećanje broja
posjetilaca
Intervjui,
Broj posjetioca web
stranice,
Analiza javljanja u
medijima (press cliping)
Informaciono-
komunikaciona
razvijenost
Otvorenost za saradnju
MeĊunarodni karakter
Festivala
Web prezentacija
Ĉlanstvo u IOV-u
Broj meĊunarodnih
folklornih ansambala
Posjećenost web stranice
Prijava uĉešća na
Festivalu putem web
stranice i IOV-ove web
stranice
Posmatranje, Intervjui
Tabela br. 20: Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić –
Evaluacija postignutog organizacionog razvoja
Parametri Kriterijumi Indikatori Metode
Strateško planiranje
Nepostojanje dokumenata
koji bi imao funkciju
strateškog plana
Planove i odluke donosi
samo jedno lice
Sastanci Saborskog
odbora, Izvršnog odbora i
Umjetniĉkog savjeta
odrţavaju se pro-forme
Posmatranje, intervjui
Finansijska stabilnost Diversifikacija izvora ObezbjeĊivanje sredstava Intervju
96
za odrţavanje Sabora
Tehniĉkko-tehnološka
opremljenost Zastarjela oprema
Nepostojanje savremenih
pomagala u radu (pisaća
mašina i fax su osnovi
korespondencije)
Analiza stanja i potreba,
Posmatranje
Prostor
Adekvatano korištćen
radni prostor organizatora
Prostor u kojem se izvodi
prezentacija folklora
reprezentativan, ali malen
Dobri uslovi rada:
osvjetljenost, prostranost
Veliĉina sale u kojoj se
izvodi prezentacija
folklora
Posmatranje
Tabela br. 21: MeĊunarodni folklorni festival u Sarajevu, Sarajevo – Evaluacija postignutog
organizacionog razvoja
Parametri Kriterijumi Indikatori Metode
Kvalitet strateškog
planiranja
Korišćenje strateškog
plana u redovnom radu
Odrţavanje sastanaka
prije Festivala –
kolegijuma i
organizacionog odbora
Posmatranje, intervjui
Kvalitet kadrova
IzgraĊenost procedura
Pozitivna radna klima i
okruţenje
Podjela nadleţnosti
Mlad kadar
Razumijevanje strategije
Festivala
Transparentnost
procedura unutar
ustanove
Ukljuĉenost zaposlenih u
donošenje odluka
Timski rad
Jasne funkcije
organizacionog odbora
Festivala
Spremnost za prenošenje
znanja
Dopunjavanje prilikom
izrade i implementacije
projekata i zadataka
Dobra komunikacija
MeĊusobno poštovanje
Posvećenost poslu
Upitnik, intervju, Analiza
organizacione strukture
Kvalitet rukovoĊenja
IzgraĊenost procedura
Profesionalna i
upravljaĉka znanja
Odliĉne komunikacione i
organizacione vještine
Podjela nadleţnosti
Dobar prenos informacija
Stil rukovoĊenja
MeĊusobno poštovanje
Pozitivna i stimulacijska
radna atmosfera
Poštovanje rokova
Poštovanje procedura
Transparentnost u radu
Ukljuĉenost zaposlenih u
donošenje odluka
Jasna zaduţenja
organizacionog odbora
Upitnik i intervjui
Kvalitet organizacione
strukture
Funkcionalna
raznovrsnost
Koordinisano djelovanje
Fleksibilnost i efikasnost
djelovanja u
nepredviĊenim
situacijama i poslovima
Jasno i transparentno
postavljanje zadataka
Analiza razvoja
organizacione strukture
Finansijska stabilnost
Pravovremenost sticanja
sredstava
Diversifikacija izvora
Efikasnost i svrsishodnost
u korišćenju sredstava
Pravovremeno
obezbjeĊivanje sredstava
za odrţavanje Festivala
Godišnje povećanje
budţeta
Intervju
Tehniĉko-tehnološka Adekvatna oprema Iskorištenost opreme Posmatranje
97
opremljenost
Prostor
Adekvatan prostor
Efikasno korištenje
prostora
Dobri uslovi rada
Moderno opremljen
prostor
Posmatranje
Eksterna kompetentnost
Otvorenost za saradnju
Ĉlanstvo Festivala u
CIOFF-u
MeĊunarodni karakter
Festivala
Transparentnost podataka
(web stranica i otvorenost
za javnost)
Analiza stanja i izvoĊenja
Festivala
Komunikaciono-
marketinška politika
Otvorenost za saradnju
Transparentnost u radu
Prepoznatljivost u
javnosti
Ugled u struĉnim
krugovima
Prodor u svijet
Medijska prisutnost
Marketinška politika:
Interes sponzora i
donatora
Atraktivnost programa za
privlaĉenje nove publike
Zastupljenost u kljuĉnim
medijima
Porast doniranih,
sponzorisanih i
partnerskih sredstava
Kvalitet dizajna
marketinškog i
komunikacionog
materijala
Intervjui,
Broj posjetioca web
stranice,
Analiza javljanja u
medijima (press cliping)
PoreĊenjem tabelarnih rezultata dobijenih evaluacijom postignutog organizacionog
razvoja kod predstavljenih folklornih festivala – studija sluĉaju u Bosni i Hercegovini, a koji
su preporuĉeni od strane predstavnika Saveza amaterskih društava Bosne i Hercegovine kao
programski i organizaciono na najvišem stepenu razvoja uviĊa se da se oni prema
organizacionom modelu uveliko razlikuju jedan od drugog. Prvenstveno, osnovna razlika
meĊu njima ogleda se u razliĉitosti organizatora, vrsti festivala i stepenu organizacione
razvijenosti.
Folklorni sabor u Tesliću, iako najraznovrsniji prema programskoj strukturi i najstariji
prema odrţavanju, pokazuje veliku dozu krutosti i neprilagoĊenosti novonastalim
okolnostima. Sabor organizuje Srpsko prosvjetno i kulurno društvo „Prosvjeta“ iz Teslića,
koje se u organizacionom smislu oslanja na dugogodišnju tradiciju odrţavanja sabora, tako da
se u organizacionom i programskom smislu ništa ne mijenja od poĉetka osnivanja Sabora,
iako je sabor u meĊuvremenu dobio meĊunarodni karakter nacionalnog predznaka njegujući
tradiciju i kulturu srpskog naroda gdje god on ţivio. U radu Festivala uĉestvuje samo jedno
lice iako postoji Saborski i Izvršni odbor, te Umjetniĉki savjet Sabora. Ova tijela se sastaju
prije organizovanja Sabora kako bi im direktor Sabora predstavio dotadašnje aktivnosti oko
organizacije Sabora i oni na te aktivnosti dali pristanak. Direktor Sabora je u njegovu
organizaciju ukljuĉen od osnivanja Sabora i sve benefite koje Sabror ostvaruje dobija na
osnovu dugogodišnjih poznanstava. Prostor u kojem se Sabor odvija, Hotel Kardijal u
banjsko-ljeĉilišnom kompleksu Banja Vrućica, je reprezentativan, ali ne zadovoljava
98
kapacitete publike. Primjetno je da je stvarne publike veoma malo, tako da se stiĉe dojam kao
da su uĉesnici festivala ujedno i jedina publika festivala. Organizator nije uvidio potrebu
organizovanja prevoza tokom dana trajanja festivala od Teslića, kao prvog većeg mjesta do
banjsko-ljeĉilišnog kompleksa kako bi publici tog grada bio omogućen dolazak. Kako Sabor
organizuje Srpsko prosvjetno i kulurno društvo „Prosvjeta“ iz Teslića, sve aktivnosti oko
organizacije Sabora se odvijaju iz prostorija ovog društva. Prostor je adekvatan za rad, ali
tehniĉka opremljenost je na veoma niskom nivou. Organizator u svom radu ne koristi raĉunar,
a pisaća mašina, telefon i fax su osnovna sredstva u radu. Organizator planira izradu web
starnice Sabora, ali ne zna taĉno kad.
Sa druge strane, Internacionalni folklorni festival „Dukat fest“ Banja Luka pokazuje
znake savremenog koncepta organizacije Festivala. Razlika u odnosu na druga dva folklorna
festivala – studije sluĉaja je u ĉinjenici da ga organizuje privatno lice, odnosno preduzeće za
organizovanje kulturnih manifestacija. Organizaciono, Festival još nije dosegao najviše
granice organizacije, ali im teţi. Do sada je odrţan dva puta, svoj rad bazira na strateškom
planiranju i redovnoj autoevaluaciji i izmjenama koje se pokaţu kao nuţne nakon nje.
Ukupnu organizaciju Festivala vodi jedno lice. MeĊutim, pola godine prije poĉetka Festivala,
u rad se ukljuĉuju i drugi uĉesnici – rukovodioci pojedinih sektora u organizaciji Festivala.
Njihova osnovna karakteristika je prilagodljivost novonastalim situacijama, ţelja ka uspjehu,
timski rad i pozitivna radna atmosfera. Prema rijeĉima organizatora, već drugu godinu
odrţavanja Festivala bilo je mnogo jednostavnije obezbijediti sredstva jer do skoro nije
postojala praksa da privatno lice organizuje manifestaciju takvog opsega pa mogući finansijeri
nisu pokazivali sklonost ka ulaganju. Nakon dobre prve godine organizovanja Festivala, javni
budţet im je postao otvoreniji, a sponzori – privredni subjekti su spremniji na ulaganje. Teţe
ka što većoj diversifikaciji sredstava jer sredstva koja dobijaju od nadleţnog ministarstva za
kulturu u Vladi Republike Srpske i grada Banje Luke dobijaju nakon odrţavanja Festivala109
.
Festival je otvoren za saradnju sa drugim festivalima i meĊunarodnim folklornim
organizacijama. Ţelja im je da u narednom periodu animiraju neki od postojećih folklornih
festivala u okruţenju kako bi mogli da dovedu što atraktivnije folklorne ansamble iz svijeta110
i na taj naĉin postanu jedan od vodećih i prepoznatljivih festivala u regiji. Sa strane
109
Razlog ovom je raspisivanje grantova ministarsva za kulturu i grada Banje Luke u martu ili aprilu mjesecu za
tekuću godinu. Dok se prijavne aplikacije obrade proĊe prva polovina godine, a uplata se oĉekuje u drugoj
polovini godine. 110
Na primjer, folklorni ansambli iz udaljenih krajeva kao što je Latinska Amerika obezbijede sredstva za
odlazak u Evropu svakih desetak godina. U cilju im je da u mjesec ili dva gostovanja na starom kontinentu obiĊu
što više zemalja i folklorih festivala jer svojim finansijerima podnose izvještaje o broju gostovanja. Prema
rijeĉima organizatora, ako pronaĊu folklorni ansambl koji je u trenutku organizovanja „Dukat festa“ u nekoj
evropskoj zemlji, ansambl je najĉešće zainteresovan za nastup na još nekom festivalu u BiH ili zemlji okruţenja
kako bi im se isplatio put do Balkana. Organizator navodi da im je veoma teško naći partnera - folklorni festival
koji bi ugostio takav ansambl.
99
marketinške politike festival pokazuje transparentnost u radu, za kratko vrijeme postojanja
postao je prepoznatljivost u javnosti, uţiva ugled u struĉnim krugovima, prodire u svijet i
medijski je prisutan što se ogleda u broju sponzora i donatora. Festival radi i na informaciono-
komunikacionom razvoju u smislu udruţivanja u razliĉite meĊunarodne folklorne i festivalske
asocijacije, te transparentnosti rada predstavljenoj na web stranici. Festival ne posjeduje
vlastiti prostor, a u festivalskom smislu nedostaje im adekvatan prostor za nastupanje jer ga u
Banjoj Luci nema111
.
MeĊunarodni folklorni festival u Sarajevu drugaĉiji je u odnosu na prethodna dva
festivala. Organizator Festivala je Javna ustanova za organizovanje kulturnih programa i
meĊunarodnu saradnju u kuluri „Sarajevo Art“. Preduzeće je osnovano 1948. godine kao
poslovnica za organizovanje kulturno-umjetniĉkih priredbi, da bi 1999. godine promijenio
naziv i osnivaĉa – sadašnji osnivaĉ je Kanton Sarajevo. „Bašĉarĉijske veĉeri“ su najobimniji
projekat ove ustanove, uglavnom specijalizovane za organizovanje koncerata klasiĉne
muzike. MeĊunarodni festival folklora jedan je od programskih modela kompleksne
manifestacije „Bašĉaršijske noći“ tako da u organizacionom smislu samoj organizaciji
folklornog festivala ne posvećuju posebnu paţnju. U svom radu JU „Sarajevo Art“ koristi
strateški plan, imaju izgraĊenost procedura rada, odlikuje ih pozitivna radna klima i
okruţenje, podjela nadleţnosti, mlad kadar i razumijevanje strategije Festivala. Zaposleni u
JU „Sarajevo Art“ imaju dobar kvalitet rukovoĊenja i organizacione strukture, raspolaţu
adekvatnom opremom i prostorijama za rad. MeĊutim, u festivalskom smislu prostor za
prezentaciju rada folklornih ansambala je neadekvatan – centralna pozornica ukupnog
festivala, pa tako i folkornog, smještena je na platou pored gradske vijećnice koji se u ostalim
mjesecima u godini koristi kao parking. Organizator je folklorni festival uĉlanio u
meĊunarodnu folklornu organizaciju CIOFF, otvoreni su za saradnju sa drugim festvalima u
Bosni i Hercegovini i regionu, te posebno dobru saradnju ostvaruju sa ambasadama stranih
zemalja u Bosni i Hercegovini. JU „Sarajevo Art“ za svoje programske aktivnosti obezbjeĊuje
finansijsku stabilnost prvenstveno iz budţeta Kantona Sarajevo, ali i od brojnih sponzora.
111
Festival se odrţava na gradskom stadionu tako da uvijek postoji bojazan od vremenskih uslova.
Iznajmljivanje sportske dvorane je veoma skupo i do sada organizatori za to nisu uspjeli obezbijediti sredstva.
100
3.2.6. Interakcija najatraktivnijih programskih modela nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa i najatraktivnijih turistiĉkih regija u Bosni i
Hercegovini
Najuĉestalijii, a samim tim i najatraktivniji programski model nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa u Bosni i Hercegovini je prezentacija narodnih igara, odnosno folklora, dok su
najatraktivnije turistiĉke regije u Bosni i Hercegvini u Republici Srpskoj gradovi Banja Luka,
Teslić i Pale, a u Federaciji Bosne i Hercegovine Sarajevski i Mostarsko-neretvanski kanton.
Interakcija ovog programskog modela sa najatraktivnijim turistiĉkim regijama u Bosni i
Hercegovini posmatrana je u odnosu na postojeću zakonsku regulativu kojom je ureĊena
oblast turizma, trenutno stanje u kulturnom turizmu i podataka dobijenih studijom sluĉaja na
primjeru tri festivala folklora u Bosni i Hercegovini.
Postojeća zakonska regulativa u oblasti turizma na svim nivoima vlasti u Bosni i
Hercegovini ne obezbjeĊuje institucionalni i zakonodavni okvir za ĉvrstu vlast i stvaranje
pozitivnog ambijenta za ulaganje, obiluje neadekvatnim odredbama za upravljanje kvalitetom
i razvojem, ne odraţava aktuelne trendove i ne obezbjeĊuje okvir za saradnju privatnog i
javnog sektora. Sa druge strane, u oblasti kulturnog turizma, ne postoje statistiĉki podaci koji
prate stanje u kulturi, te se planiranje zasniva na afinitetima i mišljenju organizatora pojedinih
manifestacija, strauĉni kadar u oblasti menadţmenta kulture je nedovoljno obrazovan za
prihvatanje novih trţišnih izazova, stanovništvo ne poznaje i ne cijeni dovoljno svoje kulturno
nasljeĊe (na primejer, teţište kulturno-umjetniĉkih društava stavlja se na izvoĊenje igara iz
zemalja regiona, a ne Bosne i Hercegovine), ne postoji multisektorska saradnja, odnosno
saradnja izmeĊu sektora kulure i sektora turizma, kao ni strategija razvoja kulturnog turizma,
a o kojem se govori kao o bitnom elementu razvoja turizma i privrede Bosne i Hercegovine.
Studijama sluĉaja tri festivala folklora u Bosni i Hercegovini, Internacionalnog festivala
folklora „Dukat fest“ Banja Luka, Sabora srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja
Vrućica, Teslić i MeĊunarodnog folklornog festivala u Sarajevu utvrĊeno je da je njihova
ciljna publika lokalno stanovništvo, da ne sprovode aktivnosti kako bi privukli novu publiku,
te da nemaju nikakvu saradnju sa turistiĉkim organizacijama i turistiĉkim agencijama.
Zbog navedenog, teško je govoriti o postojanju interakciji izmeĊu najatraktivnijih
programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i najatraktivnijih turistiĉkih regija u
Bosni i Hercegovini.
101
3.2.7. Korelacija izmeĊu turistiĉkih organizacija i organizacionih modela
Poznato je da festivali oduvijek privlaĉe publiku, stoga je razumljivo da se u njihovu
organizaciju ĉesto rado ulaţe; gradovi, jer time utiĉu na razvoj lokalne ekonomije ali i na
ugled mjesta u domaćoj i meĊunarodnoj javnosti, umjetnici, jer se lokalna scena kroz
gostovanja inostranih umjetnika ukljuĉuje u globalne svjetske tokove, privrednici, jer
sponzorisanjem festivala ostvaruju svoje poslovne ciljeve, publika, jer kolektivno kulturno
iskustvo doprinosi osjećanju uzbidljivosti i turista jer festival obogaćuje turistiĉki dogaĊaj.
Dakle od festivala svi imaju koristi, a ponajviše lokalna privredna, kulturna i turistiĉka
zajednica (Đukić 2005: 121-122). MeĊutim, ako se analiziraju organizacioni modeli 49
folklornih festivala pobrojanih u prilogu broj 10 kalendara folklornih manifestacija Saveza
amaterskih društava u Bosni i Hercegovini, uoĉava se da meĊusektorskog rada izmeĊu
turistiĉkih organizacija i organizacionih modela gotovo da nema. U tabeli je vidljivo da su
organizatori folklornih festivala prvenstveno kulturno-umjetniĉka društva, potom razliĉita
udruţenja graĊana, te opština ili grad i centri za kulturu. Kao organizator festivala u jednom
sluĉaju – „Dukat fest“ Internacionalni folklorni festival Banja Luka javlja se privatno lice, te u
dva sluĉaja turistiĉke organizacije gradova Banje Luke i Gradiške pri organiziovanju
manifestacije Kozarski etno112
- meĊunarodne revije pjevaĉkih i folklornih grupa u selu
Piskavica kod Banje Luke i u Gradišci.
Na osnovu ovakvog stanja teško je govoriti o korelaciji, zajedniĉkom radu i
multisektorskoj saradnji izmeĊu turistiĉkih organizacija i organizacionih modela. Kako je veći
broj onih festivala koje organizuje kulturni sektor, a koji postoje već duţi niz godina, osnovna
su pitanja šta kulturni sektor radi na privlaĉenju turiste, a ne samo lokalne publike, kako se sa
tom publikom komunicira i kako se animira publika iz susjednih gradova i opština kako
festival ne bi imao prvenstveno lokalni karakter113
, da li se uspostavlja saradnja sa kulturnim
institucijama u sjedištu turistiĉke organizacije i susjednim mjestima, da li organizuju prevoz
zainteresovanim licima za odreĊena dešavanja, gdje se reklamiraju, imaju li uticaja da usluţna
infrastruktura grada bude na usluzi turisti i sliĉno. S druge strane, ukoliko je organizator
odreĊene manifestacije, odnosno festivala turistiĉka zajednica, osnovna pitanja su kojoj
publici se obraćaju, poznaju li navike, potrebe i ponašanja odreĊene kulturne zajednice, na
112 Osnovna ideja manifestacije je da se pokaţu zapostavljeni i zaboravljeni narodni obiĉaji kao turistiĉki
potencijali planine Kozara i Potkozarja, te ukaţe na neke nove pravce turistiĉke ponude putem seoskog turizma,
te zaštita i oĉuvanje kulturnih i prirodnih vrijednosti kozaraĉkih sela. Glavni cilj manifestacije je oĉuvanje,
unapreĊenje i promocija kulturnih i turistiĉkih vrijednosti planine Kozare i Potkozarja na naĉelima odrţivog i
odgovornog razvoja turizma. TakoĊe, manifestacija ima za cilj obogaćivanje kulturne i turistiĉke ponude na
podruĉju grada Banje Luke i kozaraĉke regije. 113
Istraţivanjem je utvrĊeno da većina organizovanih festivala ima lokalni karakter.
102
osnovu kojih kriterijuma biraju kulturne i umjetniĉke programe, na osnovu kojih kriterijuma
razlikuju izvorno stvaralaštvo od kvazifolklora i sliĉno (Đukić 2005: 123).
Ako se pokuša odgovoriti na ova pitanja, utvrdiće se da kulturni sektor organizuje
manifestacije razliĉitih tipova, pa i folklorne festivale, a da pri tom nisu turistiĉki atraktivne,
te da raĉunaju samo na zainteresovanu lokalnu publiku, da zapostavljaju marketinške
aktivnosti, da nemaju saradnju sa institucijama kulture u svom ili susjednim gradovima, da ne
organizuju prevoz zainteresovanih lica i da ne utiĉu na upravu grada vezano za infrastrukturu
kako bi turisti bilo olakšano snalaţenje. TakoĊe, ako su organizatori odreĊenog dešavanja
turistiĉke zajednice, onda one nemaju jasan stav oko ciljne grupe publike, ne poznaju potrebe
i ponašanja kulturne zajednice, nemaju jasne kriterijume prilikom izbora prikazivanih
programa.
S druge strane, turistiĉke agencije u posljednje vrijeme meĊu svojim ponudama nude
obilaske kulturno-istorijskih i prirodnih spomenika. MeĊutim, nikada ne nude posjetu
lokalnim manifestacijama. Razlog tome je nepostojanje saradnje izmeĊu sektora turizma i
sektora kulture, stoga turistiĉke agencije smatraju da u ovoj oblasti nema ponude, a kulturni
sektor da nema interesovanja.
3.2.8. UtvrĊivanje podudarnosti znaĉajnih turistiĉkih regija sa prezentacijom
programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercegovini
Istraţivanjem stanja na terenu utvrĊeno je u Bosni i Hercegovini najzastupljenija
prezentacija narodnih igara (folklora) kao programskog modela nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa. Uĉenje i prezentacija narodnih igara odvije se kroz postojanje amaterskih kulturno-
umjetniĉkih društava koja vode više ili manje struĉan i obrazovan kadar. Polaznici ovih
društava su najĉešće djeca u starosnoj dobi izmeĊu 12 i 18 godina. TakoĊe, postoje grupe koje
okupljaju mlaĊu djecu, te, u rjeĊim sluĉajevima, grupe koje okupljaju stariju populaciju. U
nekim opštinama susreće se pri amaterskim kulturno-umjetniĉkim društvima grupe koje
njeguju tradicionalno pjevanje. Njihov broj je veoma malen, a glavna karakteristika je da su
ĉlanovi ovih grupa uglavnom pripadnici starije populacije (muške), te da imaju povremeni
karakter, odnosno da se okupljaju samo uz neku priliku (festival, smotru i sliĉno). Drugi
elementi prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini ne postoje ili
103
ako postoje, nemaju trajnu kategoriju i cilj postojanja im nije iskljuĉivo zaštita, oĉuvanje i
prezentacija nematerijalnog kulturnog nasljeĊa114
.
Istraţivanjem je utvrĊeno da u 55% opština Bosne i Hercegovine kulturno-umjetniĉka
društva redovno, na godišnjem nivou prezentuju svoj rad, te da oko 88% ukupno
registrovanih kulturno-umjetniĉkih društava u Bosni i Hercegovini uĉestvuje na razliĉitim
smotrama i festivalima folklora unutar granica drţave. Veoma ĉesto festivali i smotre nose
prefiks meĊunarodni. MeĊutim, meĊunarodni karakter festivala ili smotre festivala se
najĉešće odnosi na gostovanje kulturno-umjetniĉkih društava iz zemalja bivše Jugoslavije, te
da mali broj njih ugošćuje internacionalne amaterske folklorne grupe. TakoĊe je utvrĊeno da
se najveći broj festivala ili smotri folklora u Bosni i Hercegovini organizuje u periodu od
aprila do septembra mjeseca, te da su najatraktivniji mjeseci za odrţavanje festivala jun, jul,
august i septembar.
Manifestacije ovog tipa najĉešĉe se finansiraju dobijenim sredstvima od strane opštine u
kojoj su registrovani, od strane nadleţnog ministarstva za kulturu, te razliĉitih sponzora.
Organizatori festivala su najĉešće sama kulturno-umjetniĉka društva ili u rjeĊim sluĉajevima
razliĉita udruţenja graĊana.
Definisanje najatraktivnijih turistiĉkih regija ili gradova u Bosni i Hercegovini izvršeno
je na osnovu podataka o broju noćenja turista u registrovanim smještajnim kapacitetima
tokom jedne godine objavljenim u statistiĉkim mjeseĉnim i godišnjim biltenima statistiĉkih
zavoda Bosne i Hercegovine, Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. Analizom
podataka utvrĊeno je da Bosnu i Hercegovinu karakterišu ĉetiri turistiĉke regije, regija visoke
turistiĉke posjećenosti, regija srednje turistiĉke posjećenosti, regija slabe turistiĉke
posjećenosti i regija minimalne turistiĉke posjećenosti. Najveći broj posjeta ostvaruje se
tokom ljetnjih mjeseci (maj, jun, jul, august, te u januaru mjesecu u opštini Pale).
Prema rijeĉima predsjednika Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini, kao
najatraktivniji i organizaciono najbolji folklorni festivali u Bosni i Hercegovini mogli bi se
izdvojiti sljedeći: MeĊunarodni festival folklora Sarajevo, MeĊunarodni festival folklora
„Inter-folk fest Derventa“, Vaskršnji festival - Festival djeĉijeg folklora Zaluţani (Banja
Luka), „Dukat fest“ – MeĊunarodni festival folklora Banja Luka, te MeĊunarodni festival
izvornog folklora „Dani kosidbe“ Kupres, kao atraktivan i programski raznovrstan, ali
organizaciono veoma slab festival. S druge strane, kao relevantni festivali i smotre folklora u
Bosni i Hercegovini mogu se uzeti 49 smotri ili festivala folklora koji se nalaze na
kalendarima folklornih manifestacija Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini
114
Postoje udruţenja ţena koja njeguju tradicionalne zanate tipa tkanja ili veza, ali im cilj nije zaštita ovih
tehnika, nego druţenje, materijalno obezbjeĊenje, humanitarni rad.
104
navedenih u prilogu broj 10, tabela broj 3. Prema podacima navedenim u tabeli uviĊa se da su
festivali ili smotre folklora organizovani u sljedećim gradovima: Ĉapljina, Novi Travnik,
Livno, Sarajevo, Goraţde, Derventa, Šamac, Pelagićevo, Zvornik, Kalinovik, Novo Goraţde,
Dubica, Višegrad, Banja Luka, Gradiška, Gornji Podgradci, Ĉelinac, Bijeljina, Teslić, Novi
Grad, Trebinje, Mrkonjić Grad, Doboj, Istoĉna Ilidţa, Bugojno, Domaljevac, Odţak, Ţivinice,
Tuzla, Konjic, Travnik, Gradaĉac, Blagaj, Fojnica, Donji Vakuf, Kljuĉ, Kalesija115
.
Podudarnost ovih festivala i smotri folklora sa turistiĉkim regijama u Bosni i
Hercegovini ogleda se u sljedećem:
Regiji visoke turistiĉke posjećenosti pripadju gradovi Banja Luka, Pale i Teslić, te
Sarajevski i Hercegovaĉko-neretvanski kanton. Istovremeno u gradovima Banja Luka, Teslić i
Sarajevo, te u Ĉapljini, Konjicu i Blagaju koji pripadaju Hercegovaĉko-neretvanskom
kantonu organizuju se folklorni festivali. U Palama, gdje se ostvaruje gotovo najveći broj
noćenja u Republici Srpskoj (107 019 posjetilaca u 2008. godini) ne organizuje se
prezentacija tradicionalnih igara116
.
Regiji srednje turistiĉke posjećenosti pripadaju gradovi: Bijeljina, Višegrad, Kozarska
Dubica, Laktaši, Prnjavor, te unsko-sanski, tuzlanski, zeniĉko-dobojski i srednjobosanski
kanton. Manifestacije folklornog tipa organizuju se u svim pomenutim gradovima i kantonima
(Kljuĉ – unsko-sanski kanton, Gradaĉac, Ţivinice, Tuzla, Kalesija – Tuzlanski kanton, Novi
Travnik, Travnik, Fojnica, Donji Vakuf – Srednjobosanski kanton).
Regiji slabe turistiĉke posjećenosti pripadaju gradovi: Doboj, Istoĉna Ilidţa, Prijedor,
Trebinje, Foĉa i Distrikt Brĉko. Folklorne manifestacije odrţavaju se u tri grada, Doboju,
Istoĉnoj Ilidţi (sabor tradicionalnog pjevanja) i Trebinju.
Regiji minimalne turistiĉke posjećenosti pripadaju svi ostali nenavedeni gradovi u Bosni
i Hercegovini. U njima se organizuje 17 folklornih manifestacija. Prezentacija tradicionalnih
igara odvija se u Livnu, Goraţdu, Derventi, Šamcu, Pelagićevu, Zvorniku, Kalinoviku,
Bugojnu, Novom Goraţdu, Dubici, Gradišci, Ĉelincu, Novom Gradu, Mrkonjić Gradu,
Domaljevcu i Odţaku.
Iz navedenog se uoĉava da se festivali folklora organizuju u sve ĉetiri turistiĉke regije,
meĊutim broj organizovanih festivala prema broju turistiĉkih posjeta je nesrazmjeran. Tako se
gotovo polovina organizovanih festivala, za koje najĉešće sredstva za njihovo sprovoĊenje
115
Pobrojano je 37 gradova od navedenih 49. Razlika u broju gradva u kojima se odrţavaju festivali folklora
nastaje zbog ĉinjenice da se u nekim gradovima festivali odrţavaju više puta tokom godine ili u selima unutar
iste opštine (npr. Višegrad i manastir Dobrun kod Višegrada). 116
Najznaĉajnija programska aktivnost Kulturnog centra u Palama ogleda se u organizaciji manifestacije „Sabor
frulaša i etno muzike“ krajem augusta mjeseca. Sabor nije uzet u razmatranje kao relevantan programski model
jer uĉesnici nemaju karakter amatera, što je prema UNESKO-voj Konvenciji o zaštiti nematerijalnog nasljeĊa
neophodno.
105
obezbjeĊuje nadleţno ministarstvo za kulturu, odrţava u regiji minimalne turistiĉke
posjećenosti117
. Ovi festivali, prema gostovanju amaterskih folklornih grupa, najĉešće imaju
lokalni ili regionalni karakter, a ciljna publika im je stanovništvo opštine u kojoj se
manifestacija odrţava. Najĉešće su organizovani u slabije razvijenim opštinama u kojima ne
postoje raznovrsni kulturni sadrţaji, izuzev nekih programskih aktivnosti organizovanih u
sastavu manifestacija tipa kulturnog ljeta ili drugih sveĉarskih dana. U gradovima regije u
kojoj se biljeţi visoka turistiĉka posjećenost organizuju se i festivali folklora. Njihova
osnovna karakteristika je meĊunarodni karakter, te više organizacione ili programske
karakteristike u odnosu na organizovanje festivala u drugim turistiĉkim regijama. MeĊutim,
ciljna publika im je i dalje usmjerena na stanovništvo mjesta u kojem se festival organizuje.
Festivali koji se organizuju u gradovima koji pripadaju regijama srednje i slabe turistiĉke
posjećenosti uglavnom imaju regionalni karakter, slabije organizacione karakteristike i
programske sadrţaje, a ciljna publika je takoĊe lokalno stanovništvo.
3.2.9. Analiza uticaja prezentacije programskih modela nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa na razvoj kulturnog turizma
Analiza uticaja prezentacije programskog modela – folklora kao jednog od oblika forme
nematerijalog kulturnog nasljeĊa na razvoj kulturnog turizma izvršena je na primjerima
gradova Banja Luka, Teslić i Sarajevo, odnosno mjesta u kojima se odrţavaju meĊunarodni
festivali folklora, a koji su bili predmeti studija sluĉaja prilikom istraţivanja za ovaj rad.
Analiza uticaja prezentacije programskog modela – folklora na razvoj kulturnog turizma
izvršena je na osnovu podataka dobijenih od strane tri izvora:
1. ankete posjetilaca centralnih festivalskih veĉeri,
2. analizom medijskog odijeka,
3. komparacijom broja sponzora festivala tokom 2008. i 2009. godine.
Anketa posjetilaca izvedena je prilikom centralnih festivalskih veĉeri u tri grada, Banjoj
Luci, Sarajevu i Tesliću. U ovim gradovima ispitano je po deset sluĉajno odabranih
posjetilaca razliĉite starosne strukture. Anketa je u Banjoj Luci i Tesliću vršena prilikom
završetka prezentacija narodnih igara, odnosno prilikom izlaţenja publike sa gradskog
stadiona u Banjoj Luci, odnosno Doma kulture u Tesliću, dok je u Sarajevu anketa izvedena
tokom odrţavanja programa (prema politici organizatora Bašĉaršijskih noći svi programi
117
Ovo se objašnjava ĉinjenicom da obiĉno iz tih opština ne postoje pitanja za programske sadrţaje nekog
drugog tipa, pa se ministarstvo odluĉuje na dodjelu sredstava. Najĉešće su to mali iznosi (do 5 000,00 KM).
106
manifestacije izvode se, ukoliko to njihov sadrţaj i forma dozvoljavaju, na otvorenom, na
javnom prostoru uz slobodan ulaz).
Posjetiocima su postavljena sljedeća pitanja:
1. Odakle dolazite?
2. Ako niste iz mjesta odrţavanja festivala, da li je Vaš boravak u gradu vezan iskljuĉivo
zbog odrţavanja festivala folklora?
3. Da li redovno pratite folklorne manifestacije u gradu?
4. Kako ste ĉuli za odrţavanje ove manifestacije?
5. Da li ste u gradu primijetili reklame kojima se festival oglašava?
6. Da li ste ĉuli za festivale folklora Dukat-fest u Banjoj Luci/ Sabor folklora u Tesliću,
Dukat-fest u Banjoj Luci/ Festival folklora u Sarajevu, odnosno Sabor folklora u
Tesliću/ Festival folklora u Sarajevu?
7. Da li biste posjetili ove festivale?
Dobijeni odgovori prikazani su u tabeli broj 22:
Tabela br. 22: Rezultati ankete posjetilaca festivala
Pitanje
broj Banja Luka Sarajevo Teslić
1 Banja Luka 9 Sarajevo 8 Teslić 10
Drugo mjesto 1 Drugo mjesto 2 Drugo mjesto 0
2 Ne Ne -
3 Da 0 Da 0 Da 9
Ne 10 Ne 10 Ne 1
4
Mediji 8 Mediji 3 Mediji 0
Prijatelji 1 Prijatelji 1 Prijatelji 0
Sluĉajno ste ovdje 0 Sluĉajno ste ovdje 6 Sluĉajno ste ovdje 0
Drugo 1 Drugo 0 Drugo 10
5 Da 10 Da 10 Da 0
Ne 0 Ne 0 Ne 10
6
Da Ne Da Ne Da Ne
Sarajevo 0 10 Banja Luka 2 8 Banja Luka 2 8
Teslić 1 9 Teslić 0 10 Sarajevo 0 10
7
Da Ne Da Ne Da Ne
Sarajevo 9 1 Banja Luka 10 0 Banja Luka 10 0
Teslić 10 0 Teslić 3 7 Sarajevo 9 1
Ispitani uzorak posjetilaca je mali, ali i pored toga moţe se zakljuĉiti da većinu publike
ovih festivala predstavljaju ţitelji gradova u kojima se manifestacija odrţava. Tri ispitanika
koji nisu ispitanici ovih gradova su studenti (2) i turist. Ispitanicima folklorne manifestacije
nisu prioritetna kulturna dešavanja u gradu, izuzev u Tesliću gdje je to ujedno i jedina
manifestacija u gradu, a o ovoj manifestaciji su u Banjoj Luci saznali uglavnom iz medija,
dok su u Sarajevu i Tesliću ispitanici odgovarali uglavnom da znaju da se Sabor (Teslić)
107
odrţava svake godine, odnosno da se tokom Bašĉaršijskih noći (Sarajevo) uvijek nešto dešava
pa navrate na centralnu pozornicu tokom šetnje. Reklamne kampanje su u Sarajevu i Banjoj
Luci veoma uspješne, dok u Tesliću prema ispitanicima ne postoji nikakav oblik oglašavanja
Sabora. Na pitanje da li bi posjetili festival koji se odrţava u druga dva grada gdje je
sprovedena studija sluĉaja, većina ispitanika je odgovorila da bi ukoliko bi se tamo našli.
Analiza medijskog odijeka praćena je na osnovu broja objavljenih ĉlanaka o festivalu u
razliĉitim pisanim, elektronskim medijima i televizijama u Bosni i Hercegovini, te praćenjem
web stranica festivala.
Podaci o objavljenim ĉlancima u pisanim i elektironskim (razliĉiti informativni web
portali) medijima praćeni su na osnovu usluge press cliping-a. Televizijske informacije o
dešavanju na ova tri festivala praćena su putem tri javna bosanskohercegovaĉka emitera
(BHTV, RTRS, FTV), te TV SA kao medija koji uglavnom prikazuje informacije o
dešavanjima unutar sarajevskog kantona.
Praćenjem informacija dobijenih putem press cliping-a utvrĊeno je da su organizatori
Internacionalnog folklornog festivala „Dukat-fest“ Banja Luka imali najaktivniju medijsku
kampanju, odnosno da su informacije o dešavanjima na festivalu objavljivali u razliĉitim
pisanim medijima u Bosni i Hercegovini tokom svakog dana trajanja festivala.
Tabela br. 23: Rezultati medijskog odjeka
Festival Pisana štampa Web portali
Internacionalni folklorni festival „Dukat fest“ Banja Luka 12 1
Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić 2 0
MeĊunarodni festival folklora Sarajevo 7 1
Informacije o festivalima objavljenim na televizijskim stanicama praćene su u jutarnjim
programima, dnevnicima i sedmiĉnim pregledima dešavanja pojedinih regija. UtvrĊeno je
sljedeće:
BHTV objavio je u centralnoj informativnoj emisiji da je otvoren Internacionalni
folklorni festival „Dukat fest“ Banja Luka.
RTRS, kao medijski pokrovitelj Internacionalnog folklornog festivala „Dukat fest“
Banja Luka informacije o festivalu poĉeo je prenositi dva dana prije otvaranja Festivala, a
potom redovno u jutarnjim emisijama dešavanja predviĊena za taj dan. TakoĊe, u dvije
centralne informativne emisije je objavio poĉetak, odnosno zatvaranje Festivala, te je u
regionalnoj panorami predstavljen pregled dešavanja festivalskih dana.
Ova televizijska stanica objavila je u regionalnoj panorami da je odrţan Sabor srpskog
izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić i predstavljena su dešavanja.
108
FTV objavila je informacije o otvaranju Internacionalnog folklornog festivala „Dukat
fest“ Banja Luka i otvaranju Bašĉaršijskih noći, dok o MeĊunarodnom festivalu folklora u
Sarajevu nije priredila informaciju.
TV SA kao regionalna televizija i medijski pokrovitelj manifestacije Bašĉaršijske noći,
svakog dana je u jutarnjem programu ugošćavala PR predstavnika manifestacije koji je
predstavljao program dešavanja za taj dan, pa tako i dešavanja tokom trajanja festivala
folklora. TakoĊe, ova televizija putem direktnog televizijskog prenosa svojim gledaocima
prezentuje sva dešavanja tokom Bašĉaršijskih noći koje se dešavaju na centralnoj pozornici
ispred zgrade Vijećnice u Sarajevu. Tako su gledaoci ove televizije mogli centralno
festivalsko folklorno veĉe pratiti i putam malih ekrana. Ova televizija ima praksu da neke od
najgledanijih programa Bašĉaršijskih noći (kao što su razliĉiti koncerti i festival folklora)
reprizira tokom godine.
Na web stranicama „Dukat fest“ Banja Luka i Bašĉaršijskih noći tokom odrţavanja
manifestacija redovno su postavljane informacije o dešavanjima.
Komparacijom broja sponzora ova tri festivala folklora uraĊena je na osnovu podataka o
njihovom broju za 2008. i 2009. godinu. Praćen je broj sponzora, kao i njihovo sjedište. Za
svaki festival utvrĊeno je sljedeće:
Internacionalni folklorni festival „Dukat fest“ Banja Luka 2008. godine imao je više
sponzora (35) i medijskih pokrovitelja nego 2009. godine (21). Te godine većina sponzora je
predstavljala razliĉite medijske kuće (radio stanice i razliĉite ĉasopise) sa sjedištem u Banjoj
Luci. Naredne 2009. godine, kada je na osnovu autoevaluacije došlo do organizacione
promjene unutar festivala, kao sponzori se, pored dva ministarstva, pojavljuju opštine,
partneri festivala, broj medijskih partnera opada, te se pojavljuju ciljani sponzori, poput
autoprevoznih kuća.
Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić u obje posmatrane
godine ima iste sponzore, opštinu Teslić, banjsko-ljeĉilišni kompleks Banja Vrućica, te
Ministarstvo prosvjete i kulture u Vladi Republike Srpske. Godine 2008. pored ovog
ministarstva javlja se i Ministarstvo trgovine i turizma u Vladi Republike Srpske, kao i
nekoliko lokalnih privrednih subjekata.
MeĊunarodni festival folklora Sarajevo u posmatrane dvije godine ima ujednaĉen broj
sponzora. Sponzori su podijeljeni na institucije koje su pomogle pri organizaciji manifestacije
(poput grada Sarajeva, ambasada u Bosni i Hercegovini, muzeja, pozorišta), generalnog
sponzora (teleoperaterska kuća), sponzora (razliĉite banke, osiguravajuće kuće i privredni
subjekti), te medijski pokrovitelji. Većina sponzora ima sjedište u Kantonu Sarajevo.
109
Na osnovu podataka dobijenih analizom mišljenja publike, medijskog odijeka i sponzora
moţe se zakljuĉiti da su kod sva tri festivala izostale aktivnosti na turistiĉkoj promociji
festivala, da turistiĉke organizacije i agencije nisu ukljuĉene u rad festivala, da organizatori
festivala ne sprovode aktivnosti kako bi privukli posjetioce iz susjednih gradova iako vrše
medijsku kampanju, da medijska kampanja, iako zastupljena, ne pokazuje dobre rezultate, da
su sponzori festivala uglavnom vezani za mjesto u kojem se festival odrţava tako da i sa te
strane festivali imaju lokalni karakter (djelimiĉni izuzetak predstavlja Internacionalni
folklorni festival „Dukat fest“ Banja Luka), te da je paţnja prilikom organizovanja festivala
uglavnom usmjerena ka glavnom programskom sadrţaju dok su sporedni zanemareni, kao što
su zanemareni i organizacioni modeli festivala, tako da je i razvoj publike zanemaren, a
samim tim i drugi socio-ekonomski efekti vezani za odrţivi razvoj kulturnog turizma.
110
4. POSTOJEĆI MODELI PREZENTACIJE NEMATERIJALNOG KULTURNOG
NASLJEĐA U SVIJETU
Primjeri postojećih modela prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u svijetu
odabrani su na osnovu izvrsnosti svojih programskih i organizacionih modela. Teţilo se da
odabrani primjeri prema svojim programskim i organizacionim modelima budu sliĉni
odabranim primjerima u Bosni i Hercegovini. Tako je odabran Festival Lent – International
Festival Folkart u Mariboru, Slovenija, kao ljetnji festival grada Maribora koji pored ostalih
programskih sadrţaja nudi i prezentaciju folklora. Festival je dobitnik brojnih meĊunarodnih
nagrada za svoj rad. Ekvivalent njemu je MeĊunarodni festival folklora u Sarajevu u sastavu
ljetnje multikulturne manifestacije „Bašĉaršijske noći“. Za druga dva primjera odabrana su
dva festivala folklora, Internationale Folklore Festival „Op Roakeldais“ u Warffum-u u
Holandiji i Billingham International Folklore Festival u Billingham-u u Velikoj Britaniji. Ova
dva festivala su programski i organizaciono daleko ispred primjera meĊunarodnih folklornih
festivala u Bosni i Hercegovini koji su u ovom radu obraĊeni kao studije sluĉaja,
Internacionalni folklorni festival „Dukat“ u Banjoj Luci i MeĊunarodni sabor srpskog
izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić, ali su svakako primjeri meĊunarodne
dobre prakse iz ĉije organizacije se moţe dosta nauĉiti. Prema ocjenama CIOFF-a ova dva
festivala ubrajaju se meĊu najbolje folklorne festivale u svijetu.
Kako su ova tri festivala svoje programske sadrţaje doveli do stepena visokog kvaliteta,
sadašnja stremljenja su im usmjerena ka povećanju broja posjetilaca, odnosno ka onom što je
u potpunosti zanemareno na predstavljenim primjerima u Bosni i Hercegovini.
4.1. Festival Lent – International Festival Folkart Maribor – Slovenija
Festival Lent u Mariboru razvio se iz ranije postojećeg folklornog festivala „Folkart“.
Festival je osnovan 1993. godine kao ljetnji festival. Odrţava se svake godine u periodu od
25. juna do 10. jula. Festival od 1997. godine prema ocjenama meĊunarodne organizacije
International Festival and Events Association (IFEA) svake godine u razliĉitim kategorijama
dobija nagrade (uglavnom za najbolji promotivni materijal i ukupnu sliku festivala), te je
svrstan meĊu jedan od najboljih organizovanih, programski najatraktivnijih i najvećih
multikulturalnih festivala u Evropi. Festival se odrţava na otvorenom (na 30 lokacija),
većinom u starom dijelu grada Maribora, na obali rijeke Drave i njenoj površini, te na brojnim
drugim lokacijama u gradu. Nudi nekoliko razliĉitih programskih sadrţaja u kojima pored
111
slovenaĉkih umjetnika uĉestvuju i meĊunarodni118
. Prema programskom sadrţaju koji
Festival nudi moţe se izdvojiti:
- muzika (koncerti klasiĉne, jazz, popularne, etno i druge muzike);
- pozorišne predstave (za odrasle, za djecu, stand-up);
- uliĉne pozorišne predstave;
- plesne performanse;
- meĊunarodni festival folklora (meĊunarodne i slovenaĉke folklorne grupe);
- sportska dešavanja (odbojka na plaţi, meĊunarodni fudbalski kup za mlade,
badminton, meĊunarodni teniski kup za mlade, maraton, turnir u šahu, meĊunarodni
kup u streljaštvu, sport-fun za djecu);
- dešavanja za djecu;
- literarne veĉeri;
- filmovi.
Osnovni cilj festivala je kulturna razmjena i upoznavanje stanovništva sa razliĉitim
kulturama, dok je osnovni zadatak Festivala uĉiniti programske sadrţaje što zanimljivijim
kako bi se postigla što veća programska izvrsnost i na taj naĉin se zadovoljili zahtjevi publike.
Organizaciju Festivala Lent sprovodi Narodni dom Maribor. Festival organizuje 28
redovnih zaposlenika Narodnog doma (direktor, odjeljenja produkcija sa programskim
pododjeljenjima, odjeljenje za marketing i PR kampanje, tehniĉka pomoć – raĉunovodstvo),
47 ĉlanova uţeg i 114 ĉlanova šireg organizacionog odbora, oko 765 saradnika (tehniĉki
radnici i drugi pomoćnici razliĉitih obrazovnih profila) i 20 do 30 ĉlanova obezbjeĊenja.
Shematski bi se organizaciona struktura Festivala mogla prikazati na sljedeći naĉin:
118
Godine 2009. uĉestvovali su razliĉiti izvoĊaĉi iz 43 drţave.
112
Folklorni festival Folkart osnovan je 1993. godine. Cilj ovog festivala je kulturna
razmjena i upoznavanje vlastite i strane kulture, a zadatak okupljanje što raznovrsnijih
folklornih ansambala kako bi se postigla programska razliĉitost i brojnija posjećenost.
Folklorni festival Folkart nudi dva programska modela – model „MeĊunarodni festival
folklora Folkart“ i model „Festival folklora za mlade“. Programski model „MeĊunarodni
festival folklora Folkart“ podrazumijeva izvoĊenje sveĉane ceremonije otvaranja i zatvaranja
folklornog festivala gdje se na glavnoj pozornici najatraktivnijim igrama predstavljaju svi
folklorni ansambli festivala, te prezentacije rada razliĉitih folklornih ansambala tokom dvije
veĉeri izvoĊenja igara. Sve prezentacije se odvijaju na glavnoj pozornici. Programski model
„Festival folklora za mlade“ odvija se tokom ĉetiri dana na nekoliko lokacija u gradu u
poslijepodnevnim terminima.
Operativno oblikovanje festivala prikazano je u sljedećoj tabeli:
Tabela br. 24: Organizaciono-programska struktura Festivla
Dani Festivala
Festivalski pogram
MeĊunarodni festival folklora
Folkart Festival folklora za mlade
1. festivalski
dan Ceremonija sveĉanog otvranja
Folkart-a -
2. festivalski
dan
Folkart (predstavljanje tri
zemlje) Festival folklora za mlade (predstavljanje dvije zemlje)
3. festivalski
dan
Folkart (predstavljanje tri
zemlje) Festival folklora za mlade (predstavljanje dvije zemlje)
4. festivalski
dan - Festival folklora za mlade (predstavljanje dvije zemlje)
5. festivalski
dan
Ceremonija sveĉanog zatvranja
Folkart-a
Festival folklora za mlade (predstavljanje pet zemlja – 4
gostujuće zemlje i Slovenija)
PRODUKCIJA
FOLKART
POZORIŠTE
SPORT
KNJIŢEVNE VEĈERI
I FILM
ADVENTURE
MUZIKA
DIREKTOR
NARODNOG DOMA
MARKETING I PR
RAĈUNOVODSTVO
Jazz, lent stage,
muziĉki salon klasika,
muzika pred
sinagogom, pozornica
za mlade
Predstave za djecu,
predstave za odrasle,
street theatre, stund-up
theatre
TEHNIĈKA POMOĆ
(765 ĉlanova)
OBEZBJEĐENJE
(20-30 ĉlanova)
UPRAVNI ODBOR
(U.O.)
UŢI KRUG U.O. – 47
ĉlanova
ŠIRI KRUG U.O. –
114 ĉlanova
113
Budţet Festivala Lent iznosi oko 2,5 miliona €. Organizatori oko 80% sredstava
obezbijede putem sponzora, 5% sredstava putem budţeta grada Maribora i Ministarstva
kulture Slovenije, te 15% sredstava iz vlastith prihoda ostvarenih tokom prethodnog Festivala.
Sponzori Festivala Lent se dijele na119
generalnog sponzora (1), glavne sponzore (21),
medijske sponzore (10), sponzori performansa (22), co-sponzore (13), ostale sponzore (43).
Folkart festival je ureĊen tako da svaki festivalski program ima svog sponzora, dakle pomoć
pri realizaciji Folkart festivala omogućilo je, pored generalnog i glavnih sponzora, još osam
sponzora.
Festival Lent nudi dvojaku vrstu ulaznica – knjigu ulaznica i dnevne karte. Knjiga
ulaznica pored elektronske ulaznice nudi program Festivala, brošure i razliĉite kupone i
iznenaĊenja, kao i festivalski novac koji se moţe koristiti za popuste za hranu i piće na
utvrĊenim lokacijama u gradu. Knjiga ulaznica omogućava ulazak na sva dogaĊanja u
programu, izuzev na ona koja su posebno oznaĉena i za koje je potrebna dodatna naknada
(obiĉno se ovdje radi o koncertima poznatih muziĉkih izvoĊaĉa). Dnevna karta omogućava
ulazak na sva dešavanja tokom dana vaţeće karte, izuzev za ona dešavanja za koje je potrebna
dodatna naknada. Organizatori Festivala ne omogućavaju rezervacije karata.
Prema pravilniku folklornog festivala na Festivalu Lent pravo uĉešća imaju amaterske
folklorne grupe iz cijelog svijeta. Organizacioni odbor Festivala Lent nadleţan za programski
model folklora upućuje pozive razliĉitim kulturno-umjetniĉkim ansamblima kako bi
uĉestvovali na Festivalu. Pozvana kulturno-umjetniĉka društva organizatoru dostavljaju
biografiju društva i DVD snimak svog koncerta. Broj uĉesnika je ograniĉen na 40. Uĉesnici
su smješteni u studentske i uĉeniĉke domove, obezbijeĊena im je hrana i piće, te dva slobodna
dana. Aktivnosti uĉesnicima Festivala nisu predviĊene, ali im organizatori nude mogućnost
posjete drugim festivalskim programima, te ukoliko su zainteresovani, turistiĉki obilazak
okoline Maribora, ali i šire u saradnji sa turistiĉkom organizacijom Slovenije120
. Troškove ove
usluge snose uĉesnici Festivala.
Sve akivnosti Festivala popraćene su u brojnim medijima Slovenije, na web stranici
Festivala, kao i na brojnim informativnim web portalima u Sloveniji. Marketinška akcija
Festivala poĉinje oko mjesec dana prije njegovog odrţavanja, iako, kako navode u
organizaciji Festivala, Festival je postao popularan i poznat u Sloveniji da marketinšku akciju
sada usmjeravaju iskljuĉivo na prezentaciju programskih modela, a ne na sam Festival.
119
Ovakva situacija biljeţi se 2009. godine 120
Festival Lent je nosioc turistiĉkih nagrada u Sloveniji u kategoriji promocije slovenaĉkog turizma i kulturno-
turistiĉkog preporoda Maribora.
114
Nakon završetka Festivala organizator sprovodi autoevaluaciju. Šefovi razliĉitih
produkcija Festivala podnose pisani izvještaj direktoru Festivala o realizaciji aktivnosti svog
podruĉja djelovanja na osnovu kojih direktor Festivala piše konaĉni narativni i finansijski
izvještaj i prezentuje ostvarenje budţeta finansijerima.
Organizatori procjenjuju da programe Festivala posjeti oko 500 000 posjetilaca.
(http://lent.slovenija.net/ od 25.10.2009.)
4.2. Internationale Folklore Festival „Op Roakeldais“ Warffum – Holandija
MeĊunarodni folklorni festival „Op Roakeldais“ odrţava se mjestu Warffum121
u
Holandiji. Osnovan je 1965. godine osnivanjem Fondacije za rekreaciju i prezentaciju
Warffum-a. Iste godine plesna grupa Grunneger Daansers proslavljala je desetogodišnjicu
postojanja i rada, te je u ĉast tome organizovan meĊunarodni folklorni festival. Pored folklora,
festival je organizovao prodajnu izloţbu razliĉitih proizvoda ovog regiona (od proizvoda
malih zanatlija, preko poljoprivrednih proizvoda do umjetniĉkih predmeta). Nakon ovog
dešavanja, festival se poĉeo odrţavati svake godine i to u periodu izmeĊu zadnje srijede
mjeseca juna do prve nedjelje mjeseca jula (pet dana). Ime festivala, „Op Roakeldais“ u
dijalektu regije Groningen oznaĉava nadu za najbolje122
.
Festival se u poĉetku odrţavao na Warffum-skom stadionu, da bi 1987. godine dobio
vlastitu halu, Paviljon festivala kojim upravlja menadţment festivala. Festival je dobitnik
brojnih nagrada u kategorijama socijalnog, kulturnog i turistiĉkog rada, te je meĊunarodno
poznat zbog svoje programske izvrsnosti gdje svoj rad predstavljaju najkvalitetniji,
najuigraniji i najatraktivniji razliĉiti meĊunarodni folklorni ansambli. Jedna od specifiĉnosti
festivala je aktivna ukljuĉenost lokalne zajednice u njegovu organizaciju.
Osnovni ciljevi festivala su promovisanje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa putem
plesa, pjesme, muzike, kulturna razmjena, upoznavanje razliĉitih kultura, edukacija lokalnog
stanovništva, promocija mjesta u zemlji i inostranstvu, dok je osnovni zadatak obezbijediti
svake godine razliĉite, najbolje folklorne izvoĊaĉe kako bi festival bio što uspješniji i
posjećeniji.
Festivalom već dugi niz godina rukovodi Rikus Draijer, osnivaĉ IOV-a u Holandiji i
potpredsjednik meĊunarodne IOV organizacije. Kao potpredsjednik IOV-a zaduţen je za
organizaciju festivala i folklornih susreta u svijetu. Upravo ovakvo rukovodstvo omogućava
121
Warffum, mjesto sa 2500 stanovnika. Nalazi se u blizini garada Waddenzee u provinciji Groningen u
sjevernoj Holandiji. 122
Dijalekt ove regije je 1996. godine priznat od strane holandske vlade kao jedan od sluţbenih jezika
(donjosaksonskih jezika) u Holandiji i njime govori preko pola miliona stanovnika, uglavnom ruralnog porijeka.
115
da festival u Warffum-u svake godine obezbijedi najreprezentativnije folklorne grupe svijeta i
time se izdvoji od drugih festivala ove vrste. Menadţment festivala se dijeli na upravu,
poĉasne ĉlanove i volontere. Upravu festivala ĉini direktor festivala sa zamjenikom i
raĉunovodstvo, te sekretarica. Poĉasni ĉlanovi menadţmenta su dva bivša gradonaĉelnika
Warffum-a, dva bivša komesara provincije Groning, bivši direktor fondacije Op Roakeldais.
Volonteri se mogu grupisati u razliĉite grupe, oni koji su zaduţni za organizaciju programskih
sadrţaja, smještaj uĉesnika, za prevoz uĉesnika, za promociju festivala, za prevod, za
obezbjeĊenje i sl123
.
Folklorni festival „Op Roakeldais“ nudi dva programska modela – glavni i sporedni.
Glavni programski model odnosi se na organizaciju sljedećih dešavanja:
- „The world dances in Warffum“,
- „Veĉe kontinenata“
- „Paradu kontinenata“,
- „Bal uĉesnika i posjetioca“.
Sporedni programski modeli odnose se na organizaciju sljedećih dešavanja:
- mini festivale,
- posjet i prezentacija folklornih skupina na drugim lokacijama,
- projekti sa školama,
- uliĉna pozorišta,
- kreativni market,
- auto shou – parada old-timer automobila.
Glavni programski modeli organizuju se u Paviljonu festivala, hali izgraĊenoj 1987.
godine za potrebe festivala u veĉernjim terminima. Paviljon ima 1850 m2 sa pozornicom
prilagoĊenom izvoĊenju folklornih ansambala, sa odliĉnom rasvjetom i zvukom, te pomoćnim
prostorijama. Fondacija „Op Roakeldais“ upravlja ovim prostorom koji ima veliku regionalnu
ulogu, koristi se za razliĉita sportska dešavanja, sajmove, koncerte i sliĉno. U sastavu
paviljona nalazi se i restoran, kao i veliki parking prostor. Festival se otvara ceremonijom
„The world dances in Warffum“ na kojoj se kratko predstavljaju svi folklorni ansambli,
uĉesnici festivala. Model „Veĉe kontinenata“ oznaĉava centralnu folklornu manifestaciju u
kojoj svaki izvoĊaĉ predstavlja svoj rad u desetak minuta. „Parada kontinenata“ oznaĉava
šetnju uĉesnika festivala u narodnim nošnjama ulicama Warffum-a, dok se „Bal uĉesnika i
posjetioca“ odnosi na zajedniĉki ples i druţenje uĉesnika festivala i posjetioca. Festival se
završava ekumenskim druţenjem i još jednim izvoĊenjem „The world dances in Warffum“.
123
Ovakav menadţment je moguć jer je direktor festivala ujedno i direktor programa festivala, a u svu ostalu
organizaciju je aktivno ukljuĉena lokalna zajednica u svojstvu volontera.
116
Mini festivali koji se organizuju u okviru sporednih programskih modela odnose se na
prezentaciju folklornih ansambala (7-8 folklornih grupa po koncertu) tokom dana, u manje
atraktivnim terminima. Mini koncerti se odrţavaju u paviljonu festivala, ali i na drugim
mjestima. Posjeta i prezentacija folklornih grupa na drugim lokacijama odnosi se na socijalnu
notu festivala. Oganizator prireĊuje mini koncerte u staraĉkim domovima, domovima za njegu
starih ljudi i bolnicama, dakle, na mjestima gdje su ljudi manje pokretni i u nemogućnosti su
da posjete festival. Projekti sa školama odnose se na prethodno potpisivanje ugovora izmeĊu
organizatora festivala i uprave škola kojim se u danima festivala omogućava aktivno
uĉestvovanje školske djece u festivalu. Uĉesnici festivala posjećuju škole, predstavljaju svoje
igre, muziku, narodne nošnje i zemlju, te školsku djecu uĉe osnovnim koracima svojih igara.
Kasnije djeca u saradnji sa nastavnicima, koristeći razliĉite tehnike i materijale, izraĊuju
predmete koji ih podsjećaju na ono što su nauĉili, te prireĊuju izloţbu. Dani festivala su
veoma dobra prilika za razliĉite pozorišne trupe (uglavnom amaterske) da predstave svoj rad,
kao i za proizvoĊaĉe razliĉitih proizvoda koji dobijaju prodajna mjesta u paviljonu festivala
gradeći na taj naĉin sajmište. Subotom se na ulicama Warffum-a organizuje izloţba klasiĉnih
i old-timer automobila.
Operativno oblikovanje festivala prikazano je u sljedećoj tabeli:
Tabela br. 25: Organizaciono-programska struktura Festivla
Dani Festivala
Festivalski pogram
Glavni programski model (veĉernji
termini)
Sporedni programski model (dnevni –
poslijepodnevni termini)
1. festivalski
dan The world dances in Warffum
Uliĉna pozorišta
Kreativni market
2. festivalski
dan Veĉe kontinenata
Uliĉna pozorišta
Kreativni market
Mini festivali na razliĉitim lokacijama
Posjeti školama
3. festivalski
dan The world dances in Warffum
Uliĉna pozorišta
Kreativni market
Mini festivali na razliĉitim lokacijama
Posjeti školama
4. festivalski
dan
Parada kontinenata
Bal uĉesnika i posjetioca
Uliĉna pozorišta
Kreativni market
Mini festivali na razliĉitim lokacijama
Posjeti školama
The world dances in Warffum (poslijepodnevni
performans)
Izloţba Old-timer automobila
5. festivalski
dan The world dances in Warffum
Uliĉna pozorišta
Kreativni market
Folklorni festival „Op Roakeldais“ u Warffum-u finansira se na nekoliko naĉina. Jedan
od naĉina su sredstva dobijena putem vlastite Fondacije „Op Roakeldais“, potom putem
117
iznajmljivanja festivalske hale tokom godine u druge svrhe, aplikacijama na razliĉite evropske
grantove, sredstvima fondacije Prince Bernhard i sredstvima Rabo banke, te putem brojnih
sponzora. Sponzori festivala dijele se na glavne sponzore i prijatelje festivala.
Festival nudi dvije vrste ulaznica, komplet karata za sva dešavanja, te pojedinaĉne karte
za svako dešavanje glavnog programskog modela.
Prema pravilniku folklornog festivala na Festivalu pravo uĉešća imaju amaterske
folklorne grupe iz cijelog svijeta. MeĊutim, direktor festivala „Op Roakeldais“ zbog svog
iskustva u organizaciji IOV poziva najatraktivnije i najuigranije folklorne grupe širom svijeta
kako bi postigao vrhunski kvalitet festivala. Festival se nalazi na kalendarima CIOFF-a i IOV-
a, te je u skladu s tim duţan obezbijediti odreĊene uslove propisane previlnicima ove dvije
meĊunarodne organizacije. Tako je, na primjer, organizator duţan da obezbijedi uĉesnicima
festivala smještaj, dnevnice za ishranu i prevoz unutar granica zemlje u kojoj se festival
odrţava. MeĊutim, u ovaj dio organizacije festivala je aktivno ukljuĉena lokalna zajendnica
od 1966. godine. Naime, svi uĉesnici festivala su smješteni u privatne domove u Warffum-u i
selima u okolini. Brojne porodice ugošćuju uĉesnike festivala već oko tridesetak godina.
Festivalu je potreban smještaj za oko 550 osoba i to obezbjeĊuje izmeĊu 250 do 270 porodica.
Pored usluge noćenja tokom odrţavanja festivala, porodice svom gostu obezbjeĊuju i ishranu.
U ovoj akciji uĉestvuje preko 20 sela u blizini Warffum-a. Prevoz iz sela u kojima su uĉesnici
smješteni do Warffum-a obezbjeĊuje organizator124
. Organizator smatra da se na ovaj naĉin
razvija prijateljstvo i razumijevanje meĊu ljudima. Menadţment festivala ne organizuje
slobodne aktivnosti za uĉesnike festivala iako je svakoj folklornoj grupi jedan radni dan
slobodan. Najĉešće domaćin kod kojeg je gost odsjeo provodi jedan dan s njim u obilasku
okoline125
.
Akivnosti Festivala popraćene su u brojnim medijima Holandije i Groningen regije.
MeĊutim, kako se festival se odrţava dugi niz godina i kako je zbog svoje programske
izvrsnosti poznat je u svijetu, organizatori svoje marketinške aktivnosti usmjeravaju ka
promociji festivala kao turistiĉke destinacije. S tim u vezi, podaci o festivalu mogu se pronaći
u svim holandskim i brojnim evropskim turistiĉkim agencijama, te na brojnim web stranicama
koje pruţaju turistiĉku uslugu. Na takvim turistiĉkim web stranicama do festivala se moţe
doći istraţujući turistiĉke ponude Holandije, provincije Groningen, grada Groningena, mjesta
Warffuma, festivala „Op Roakeldais“, ili pretraţivanjem festivala ukoliko takva opcija
postoji.
Organizatori procjenjuju da festival posjeti oko 25 000 posjetilaca.
124
Jedan od glavnih sponzora festivala je taxi i autoprevozniĉko preduzeće. 125
Groningen je izrazito ravniĉarska regija koju turistiĉki sluţbenici preporuĉuju da se obiĊe biciklima.
118
Nakon odrţavanja festivala menadţment festivala sporovodi autoevaluaciju sa ciljem
poboljšanja usluge i privlaĉenja novih posjetilaca (http://www.oproakeldais.nl/ od
09.10.2009.).
4.3. Billingham International Folklore Festival, Billingham, Velika Britanija
Krajem pedesetih i poĉetkom šezdesetih godina XX vijeka Trgovaĉko vijeće grada
Billingham-a126
je otvorilo novu slobodnu trgovaĉku zonu. Tradicionalno stanovnici
Billinghama kupovinu su vršili u susjednim mjestima. Kako bi privukli kupce, Trgovaĉko
vijeće je organizovalo razliĉite kulturne performanse, da bi se 1965. godine odluĉili da se
osnuje meĊunarodni folklorni festival. Festival je ubrzo postao ĉlan CIOFF-a i domaćin
brojnim meĊunarodnim folklornim grupama koje njeguju tradicionalno izvoĊenje plesa i
muzike. Festival ima godišnji karakter, odrţava se krajem jula, poĉetkom augusta u trajanju
od osam dana. Do danas je festival ugostio preko 15 000 izvoĊaĉa iz stotinjak zemalja.
Menadţment festivala je 1999. godine festival registrovao kao Društvo sa ograniĉenom
odgovornošću (doo) i potpisao sporazum sa opštinskim vijećem grada Stockton on Tees127
koji garantuje njegovu budućnost.
Folklorni performansi se odrţavaju na dvije lokacije u gradu – Forum Theatare i
Festival Outdoor Arena u centru Billingham-a. Pored ove dvije lokacije, posljednjih godina,
proširenjem programskih sadrţaja festivala, koristi se još nekoliko lokacija za razliĉite
radionice (prostori škola, domova, lokalna pozorišta, parkovi).
Prema strategiji razvoja festivala od 2006. godine ciljevi festivala su izgraĊivanje profila
MeĊunarodnog folklornog festivala u Billingham-u kao glavne atrakcije u dolini rijeke Tees
kako bi festival postao što privlaĉniji stanovnicima Billinghama, ali i stanovnicima susjednih
mjesta u veoma konkurentnim uslovima128
, privlaĉenje mlaĊe publike, te promovisanje
britanskog nematerijalnog kulturnog nasljeĊa.
Da bi ostvarili ciljeve postavljene u strategiji razvoja, zadaci festivala su organizacija
koncerata u nekoliko susjednih mjesta, ugošćavanje još dvije veoma uspješne meĊunarodne
folklorne grupe (umjesto dosadašnjih 8-10), besplatan ulaz na koncerte koji se odrţavaju u
126
Billingham je grad smješten u sjeveroistoĉnoj Engleskoj u dolini rijeke Tees. Ima oko 35000 stanovnika. 127
Stockton on Tees je glavni trgovaĉki centar sjeveroistoĉne Engleske. Ima oko 180 000 stanovnika. 128
Na primjer, u gradu Stockton on Tees tokom ljeta odrţava se „Stockton International Riverside Festival“
jedan od najvećih evropskih festivala na otvorenom i oznaĉava prezentaciju rada brojnih pozorišnih trupa,
cirkusa i najpoznatijih svjetskih muziĉkih i plesnih umjetnika.
119
Festival Outdoor Arena u centru Billingham-a i ukljuĉivanje 4-5 britanskih folklornih grupa u
festivalski program.
Festival je 1999. godine registrovan kao Društvo sa ograniĉenom odgovornošću kojim
rukovode direktor festivala i umjetniĉki direktor. Pomoć pri organizaciji festivala daje
festivalski odbor (7 ĉlanova) sa brojnim volonterima koji rade kao vodiĉi, prevodioci,
prodavci karata, hrane i pića, kao obezbjeĊenje, kao tehniĉko osoblje, kao struĉna lica u
radionicama, kao vozaĉi, kao dizajneri promotivnog materijala, kao ureĊivaĉi web stranice i
drugo129
. Uprava festivala istiĉe da volonteri festivala svojim radom godišnje doprinesu oko
1,145 000£.
MeĊunarodni folklorni festival Billingham nudi dva programska modela – glavni i
sporedni.
Glavni programski model odnosi se na organizaciju sveĉanog defilea svih uĉesnika –
folklornih grupa (parada nacija), ceremoniju zatvaranja i svih oblika koncerata koji se
odrţavaju u Billingham-u (gala koncert, meĊunarodni karusel i koncert, porodiĉni koncert130
).
Sporedni programski modeli oznaĉavaju sljedeća dešavanja:
- „Uncle Biff club“,
- „Uncle Biff the explorer“,
- „International youth – Dance Workshop“,
- „World Dance Experience“ – plesni kurs,
- Koncerti meĊunarodnih folklornih grupa u staraĉkim domovima, bolnicama i
crkvenim prostorijama u dolini rijeke Tees.
„Uncle Biff club“ namijenjen je najmlaĊim posjetiocima festivala, djeci od ĉetiri do
petnaest godina. Radionica se odrţava u prostoru škole u Billinghama, a vode je volonteri
festivala i folkorni izvoĊaĉi, gosti festivala. Cilj radionice je da djeca putem plesa, igre i
interaktivnih prezentacija upoznaju novu kulturu.
„Uncle Biff the explorer“ predstavlja programski model namijenjen najmlaĊim
posjetiocima festivala (7-15 godina). Radionica ima odreĊenu temu najĉešće vezanu uz jednu
od zemalja uĉesnica sa ciljem širenja multikulturalnosti i razliĉitosti. Moderatori radionice su
pored volontera festivala i gosti – folklorni izvoĊaĉi iz neke zemlje kojima je cilj da na što
zanimljiviji naĉin putem plesa, muzike i interaktivnih prezentacija predstave svoju zemlju i
129
Organizator festivala navodi da se volonteri prijavljuju iz cijele Velike Britanije. Njihov motiv je prilika za
uĉenjem neĉeg novog, tako da se meĊu brojnim volonterima istiĉu plesaĉi i studenti jezika koji u Billingham-u
imaju priliku vjeţbanja. TakoĊe, smatra se da je volontirenje na ovom festivalu, prema rijeĉima organizatora,
veoma prestiţno u CV volontera. 130
U okviru porodiĉnog koncerta, na tzv. „Porodiĉni dan“, pored meĊunarodnih grupa svoj rad predstavlja
BILLINDA-a (Billigham International Youth Dancers), jedan od projekata festivala u Billingham-u. Cilj
BILLINDA-e je pribliţiti folklorni ples širim grupama stanovništva Billinghama i doline rijeke Tees kako bi na
taj naĉin privukli i novu publiku festivalu.
120
upoznaju najmlaĊe posjetioce festivala sa novom kulturom i nasljeĊem. Radionica se odrţava
jedan dan festivala i traje 2-4 sata.
U okviru radionice „International youth – Dance Workshop“ gostujuće folklorne grupe
polaznike radionice uĉe svojim igrama. Radionica je veoma popularna meĊu mladim
naprednim plesaĉima cijele Velike Britanije, ali i meĊu novim polaznicima. Radionica se
odrţava tri dana, a svaka zemlja uĉesnica polaznike obuĉava sat vremena.
„World Dance Experience“ je radionica sliĉna prethodnoj, ali je namijenjena starijoj
populaciji131
. Gostujuće plesne grupe polaznike uĉe svojim igrama. Radionica se odrţava šest
dana, a svaka zemlja uĉesnica polaznike obuĉava dva sata.
Operativno oblikovanje festivala prikazano je u sljedećoj tabeli:
Tabela br. 26: Organizaciono-programska struktura Festivla
Dani Festivala Festivalski pogram
Glavni programski model Sporedni programski model
1. festivalski
dan
Parada nacija (13:45)
Sveĉana ceremonija otvaranja festivala sa
koncertom (14:30)
MeĊunarodni karusel (u Middlesbrough-u)
(19:30)
2. festivalski
dan
Porodiĉni koncert (14:00)
MeĊunarodni koncert (20:00) World Dance Experience
3. festivalski
dan
MeĊunarodni koncert (14:00)
MeĊunarodni koncert (20:00)
Uncle Biff club
Uncle Biff the explorer (na tri lokacije u
razliĉito vrijeme)
International youth – Dance Workshop
World Dance Experience
Koncert – staraĉki dom
4. festivalski
dan
MeĊunarodni koncert (14:00)
MeĊunarodni koncert (20:00)
Uncle Biff club
Uncle Biff the explorer (na tri lokacije u
razliĉito vrijeme)
International youth – Dance Workshop
World Dance Experience
Koncert – staraĉki dom
5. festivalski
dan
MeĊunarodni koncert (14:00)
MeĊunarodni koncert (20:00)
Uncle Biff club
Uncle Biff the explorer (na tri lokacije u
razliĉito vrijeme)
World Dance Experience
Koncert – staraĉki dom
6. festivalski
dan
MeĊunarodni koncert (14:00)
Gala koncert (19:30)
Uncle Biff club
World Dance Experience
Koncert - bolnica
7. festivalski
dan Farawel gala (14:00)
Uncle Biff club
International youth – Dance Workshop
World Dance Experience
8. festivalski
dan
Ceremonija sveĉanog zatvaranja festivala sa
koncertom (19:30) -
131
Radionica „International youth – Dance Workshop“ je definisana starosnom granicom, dok radionica „World
Dance Experience“ takve granice nema. Pored toga, razlika izmeĊu ove dvije radionice je u pristupnoj cijeni,
radionica namijenjena mladima je mnogo jeftinija od radionice „World Dance Experience“ gdje pristupna cijena
za sve obuke iznosi 100,00 £
121
MeĊunarodni folklorni festival u Billingham-u finansira se putem vlastitih sredstava,
putem sredtsva dobijenih na razliĉitim evropskim grantovima namijenjenim promovisanju
kulture i kulturne razliĉitosti, putem donacija i sredstvima dobijenih od strane sponzora.
Festival ima veoma razgranat naĉin prikupljanja vlastitih sredstava. Jedan od naĉina sticanja
sredstava je prodaja ulaznica za svako pojedino dešavanje ili za ukupnu kartu prema
programskom modelu, na primjer, ukupna karta za koncerte ili ukupna karta za „International
youth – Dance Workshop“. TakoĊe, karte se prodaju nekoliko mjeseci ranije te je stoga i
njihova cijena razliĉita u razliĉito vrijeme kupovine, cijena karata se razlikuje ukoliko se
kupuje kao pojedinaĉna, za par ili za grupu, ukoliko pripadate nekom od klubova festivala i sl.
Drugi naĉin sticanja vlastitih sredstava je putem ĉlanarine festivala, odnosno postoji
mogućnost postanka prijatelja festivala i u zavisnosti od kategorije, ĉlanarina je razliĉita132
.
Pored toga, festival u Billinghama ima vlastitu trgovinu u kojoj prodaje suvenire festivala,
kao i CD i DVD izdanja muzike i plesa zemalja koje su uĉestvovale na festivalima. TakoĊe,
festival ima i svoj on-line shop koji pored prodaje suvenira omogućava i kupovinu ulaznica za
razliĉite festivalske programe, te novine koje se objavljuju u pisanoj i elektronskoj formi.
Spoznori festivala se kreću od opštine Billingham i opštinskog vijeća grada Stockton on Tees,
do razliĉitih privrednih subjekata Tees regije.
Festival je ĉlan CIOFF organizacije, te odabir i pozivanje uĉesnika festivala vrše prema
CIOFF-ovim pravilima. Odnosno, amaterski folklorni ansambli upravi festivala šalju prijavne
obrasce sa DVD na kojem je prezentovan njihov rad. Aplikacije se šalju dvije godine prije
odrţavanja festivala. Uprava festivala za jedan festival primi preko 1000 aplikacija, a odabire
izmeĊu 8-10 folklornih grupa. Pored toga, generalni i pregramski direktor festivala su u
menadţmentu CIOFF-a Velike Bitenije, te svakako veoma dobro poznaju ponudu i znaju
odabrati najbolje za festival. Festival je prema CIOFF-ovim pravilima duţan gostujućim
folklornim grupama obezbijediti propisane uslove smještaja, hrane, prevoza i prevodica
tokom odrţavanja festivala. MeĊunarodne folklorne grupe organizator smješta u lokalni
studentski dom i isplaćuje im dnevnice namijenjene za hranu i piće. TakoĊe, sve gostujuće
folklorne grupe imaju jedan slobodan dan rezervisan za odmor. Organizator festivala ne
organizuje aktivnosti kako bi se taj dan ispunio, ali u saradnji sa turistiĉkim agencijama Tees
regije predlaţe im obilazak okoline.
Festival se odrţava dugi niz godina i svijetu je poznat po svojoj programskoj izvrsnosti.
Prema procjenama CIOFF-a MeĊunarodni festival u Billinghton-u je jedan od najkvalitetnijih
svjetskih folklornih festivala. Prema rijeĉima organizatora marketinška kampanja festivala
132
Ĉlanovi festivala imaju brojne pogodnosti prilikom kupovine karata, mjesta za sjedenje na koncertima,
dobijanja programa i novina festivala i sl.
122
nikad ne prestaje, a usmjerena je uglavnom prema sakupljanju dodatnih sredstava kako bi
ostvrili svoj strateški cilj i zadatke u narednom periodu. Pored toga, tokom svih dana
odrţavanja festivala organizatori festivala imaju veoma dobru saradnju sa lokalnim medijima,
a sva dešavanja objavljuju u vlastitim novinama koje izlaze kvartalno i na web stranici.
Autoevaluaciju vrše nakon svakog festivala sa ciljem unapreĊenja narednog. Narativne i
finansijske izvještaje dostavljaju festivalskom odboru i najvećim finansijerima.
(http://www.billinghamfestival.co.uk od 28.12.2009).
123
5. ZAKLJUĈAK
5.1. Sinteza dobijenih rezultata tokom istraţivanja
Polazna osnova za izradu ovog rada zasnovana je na pretpostavci da su modeli
prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i pored svoje atraktivnosti, svrha sami sebi, te
da je osnovni cilj prezentacije namaterijalnog kulturnog nasljeĊa vezan za programske
sadrţaje, a manje za organizacione zbog ĉega je razvoj publike zanemaren, kao što su
zanemareni i drugi socio-ekonomski efekti vezani za odrţivi razvoj kulturnog turizma. Da bi
se ova pretpostavka dokazala, istraţene su oblasti praktiĉnih politika turizma i kulture,
odnosno pitanja stanja zaštite i prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, stanja u
turizmu i kulturnog turizma u Bosni i Hercegovini, te postojeći organizovani modeli
prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini
U okviru politike zaštite nematerijalnog kulturnog nasljeĊa napravljen je pregled zaštite
kulturnog nasljeĊa na globalnom nivou (u skaldu sa UNESCO-vom Konvencijom o zaštiti
kulturnog nasljeĊa iz 1972. godine), te na nivou Bosne i Hercegovine gdje se kulturno
nasljeĊe štiti od šezdesetih godina XX vijeka. MeĊutim, utvrĊeno je da je ratifikovanjem
Konvencije od strane SFR Jugoslavije i proglašenjem nekih spomenika u tadašnjoj drţavi
svjetskom baštinom došlo do mijenjanja zakonskih regulativa u skladu sa pomenutom
Konvencijom. UNESCO 2003. godine donosi novu Konvenciju o zaštiti nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa koju Bosna i Hercegovina ratifikuje 2008. godine, ali još uvjek nije
preduzeto ništa na preuzimanju obaveza proizašlih potpisivanjem. U radu je dat i pregled
institucionalnog okvira zaštite nematrijalnog nasljeĊa u Bosni i Hercegovini.
U okviru politike turizma definisan je njegov pojam, pojam turiste i pojam kulturnog
turizma, dok je ovo pitanje u Bosni i Hercegovini posmatrano iz ugla zakonodavnog i
institucionalnog okvira, postojećeg stanja u turizmu na osnovu kojeg su definisane turistiĉke
regije i gradovi u Bosni i Hercegovini, te stanja u kulturnom turizmu.
Analizirajući postojeći pravni okvir koji reguliše oblast turizma u Bosni i Hercegovini
uoĉeno je da na drţavnom nivou u okviru Ministarstva spoljne trgovine i ekonomskih odnosa
Bosne i Hercegovine postoji odjeljenje za koordinaciju upravljanja prirodnim resursima
kojem je dodijeljen sektor turizma, ali da ne postoji zakonska regulativa koja reguliše ovu
oblast. Opštim okvirnim sporazumom za mir u Bosni i Hercegovini upravljanje sektorom
turizma dodijeljeno je entitetima tako da na ovom nivou vlasti za pitanje turizma postoji
zakonska regulativa. U oba entiteta i Brĉko distriktu postoje zakoni o turizmu i ugostiteljstvu,
124
te brojni podzakonski akti koji regulišu ovu oblast, kao što su pravilnici o boravišnoj taksi, o
kategorizaciji ugostiteljskih objekata, o osnivanju turistiĉkih organizacija i sliĉno. Federacija
Bosne i Hercegovine ima za razliku od Republike Srpske133
usvojenu Strategiju razvoja
turizma, ali se ona ne dotiĉe pitanja iz oblasti kulturnog turizma, dok se na nivou drţave
Bosne i Hercegovine u Srednjoroĉnoj razvojnoj strategiji turizam posmatra kao jedna od
mogućih privrednih grana.
Pitanje turizma sa stanovišta institucionalnog okvira riješeno je na drţavnom,
entitetskom, kantonalnom i opštinskim nivoima vlasti. Na drţavnom nivou vlasti pitanja iz
oblasti turizma se rješavaju u okviru Ministarstva spoljne trgovine i ekonomskih odnosa
Bosne i Hercegovine, odnosno u odjeljenju ovog ministarstva, odjeljenju za koordinaciju
upravljanja prirodnim resursima kojem je dodijeljen sektor turizma. Na drţavnom nivou
djeluje i Spoljnotrgovinska komora Bosne i Hercegovine – Grupacija za turizam i
ugostiteljstvo sa sekcijama za hotelijerstvo, turistiĉke agencije, banjski turizam i
sportskorekreativni turizam, te udruţenja bosansko-hercegovaĉkih hotelijera i ugostitelja,
turistiĉkih agencija i turistiĉkih udruţenja. Na entitetskom nivou vlasti, pitanjima iz oblasti
turizma bave se nadleţna ministarstva (Federalno ministarstvo okoliša i turizma i
Ministarstvo trgovine i turizma Republike Srpske), privredne komore sa odjeljenjima za
razvoj turizma i turistiĉke organizacije, te udruţenja ugostitelja i restoratera i turistiĉkih
agencija u Republici Srpskoj. Na regionalnom nivou vlasti u Federaciji Bosne i Hercegovine
postoje kantonalna ministarstva nadleţna za oblast turizma, kantonalne privredne komore sa
odjeljenjima za razvoj turizma, turistiĉke zajednice kantona, turistiĉke podruţnice i udruţenja
ugostitelja. U Republici Srpskoj na regionalnom nivou vlasti djeluju regionalne privredne
komore sa odjeljenjima za razvoj turizma, turistiĉke organizacije opština i udruţenja
ugostitelja.
Daljim istraţivanjem utvrĊno je sadašnje stanje u oblasti turizma u Bosni i Hercegovini.
UtvrĊeno je da su u posljednjih nekoliko godina sprovedene razliĉite studije, ispitivanja i
procjene stanja u sektoru turizma. U njima se obiĉno navodi da u Bosni i Hercegovini postoje
sloţeni sistemi vlasti, upravljanja i zakonodavstva bez dobre i ujednaĉene koordinacije, da je
nedosljedan princip klasifikacije i stepenovanja turistiĉkih djelatnosti, da je neadekvatna
promocija i ulaganje u turistiĉke prouzvode i da ne postoji sveobuhvatna strategija djelovanja
u ovoj oblasti, ali da Bosna i Hercegovina svoj razvoj turizma treba bazirati na sinergiji
133
U Republici Srpskoj su na snazi dva dokumenta koja regulišu pitanja strategije razvoja u oblasti turizma:
Akcioni plan obnove nacionalnih parkova kao prostora pogodnih za razvoj turizma i Turistiĉki master plan za
Jahorinu – Bosna i Hercegovina.
125
izmeĊu pirodnog i kulturnog nasljeĊa i na razvoju kreativnih industrija kao što su muzika i
film, kao dvije kategorije po kojima je Bosna i Hercegovina poznata široj javnosti.
Stanje u turizmu u oba bosanskohercegovaĉka entiteta, kao i u Brĉko distriktu praćeno
je putem statistiĉkih podataka objavljenih u mjeseĉnim i godišnjim izvještajima drţavnog i
entitetskih statistiĉkih zavoda. Praćeni su podaci o broju noćenja domaćih i stranih turista u
registrovanim smještajnim objektima u nekoliko posljednjih godina.
U Republici Srpskoj je praćeno stanje za period od 2004. do 2008. godine. Prema
kategorizaciji turistiĉka mjesta u Republici Srpskoj dijele se na banjska, planinska, turistiĉka i
ostala mjesta. U posmatranom periodu uoĉeno je povećanje broja smještajnih kapaciteta i
noćenja u njima. U poĉetnoj posmatranoj godini najposjećenija su bila banjska mjesta u
kojima se i u narednim godinama biljeţi konstantan porast posjeta. UporeĊujući broj posjeta
banjskim i planinskim mjestima, uoĉava se da su u poĉetnoj posmatranoj godini planinska
mjesta gotovo za polovinu imala manje posjetilaca. MeĊutim, stanje se drasiĉno mijenja u
narednim godinama kada se broj posjeta planinskim mjestima gotovo uduplava. Ostala
turistiĉka mjesta, a tu se najĉešće radi o većim gradovima, takoĊe biljeţe znatan porast
posjetilaca, kao i ostala mjesta u odnosu na poĉetnu posmatranu godinu. Prema porijeklu
posjetilaca, banjska mjesta uglavnom koriste domaći turisti, dok su planinska mjesta
posjećena i od strane stranih turista, ĉiji broj se udvostruĉava u posmatranom periodu. Na
osnovu praćenja stanja o broju noćenja tokom godine utvrĊeno je da se najveći promet u
Rebublici Srpskoj ostvaruje tokom zimskih mjeseci (prvenstveno mjesec januar), te tokom tri
ljetnja mjeseca (jun, jul, august). Najveći broj turista odsjeda u hotelskom smještaju, a zatim u
motelima, pansionima i prenoćištima. Prema porijeklu stranih turista najveći broj noćenja
ostvaruju turisti bivših jugoslovenskih republika prvenstveno iz Republike Srbije, te iz
zemalja zapadne Evrope.
U Federaciji Bosne i Hercegovine praćeno je stanje za period od 2004. do 2007. godine.
Tokom posmatranih godina uoĉava se blagi porast dolazaka i noćenja turista u registrovanim
smještajnim kapacitetima. Prema kategorizaciji turistiĉkih mjesta u Federaciji Bosne i
Hercegovine izdvajaju se Sarajevo, banjska mjesta, primorska mjesta, ostala turistiĉka mjesta
i neturistiĉka mjesta. U posmatranom razdoblju biljeţi se konstantan rast posjeta s tim da
strani turisti prednjaĉe u odnosu na domaće u korišćenju smještajnih kapaciteta. Najveći broj
noćenja ostvaruje se u Sarajevu, a potom u neturistiĉkim mjestima, dakle u razliĉitim
gradovima u Federaciji Bosne i Hercegovine. Odsjedanje u banjskim mjestima je manje
uobiĉajeno nego u Republici Srpskoj. Najveći broj turista odsjeda u hotelskom smještaju, a
zatim u motelima, pansionima, banjskim i klimatskim ljeĉilištima, privatnom smještaju i
drugim objektima tokom proljetnjih i ljetnjih mjeseci. Prema porijeklu stranih turista najveći
126
broj noćenja ostvaruju turisti iz bivših jugoslovenskih republika, prvenstveno Republike
Slovenije i Republike Hrvatske, te zemalja zapadne Evrope i skandinavskih zemalja.
U Brĉko distriktu praćeno je stanje za period od 2004. do 2007. godine. Tokom ĉetiri
posmatrane godine uoĉava se konstantan blagi porast dolazaka i noćenja turista u
registrovanim smještajnim kapacitetima. Godine 2004. zabiljeţen je nešto veći broj dolazaka
stranih posjetioca, dok je u narednim godinama taj broj opao u korist domaćih. Najveći broj
noćenja ostvaruje su u julu, oktobru, novembru i decembru mjesecu, dok su ostali mjececi,
izuzev januara ujednaĉeni prema broju noćenja u smještajnim kapacitetima. Prema porijeklu
stranih turista najveći broj noćenja ostvaruju turisti iz bivših jugoslovenskih republika,
prvenstveno Republike Srbije, a potom Republike Hrvatske i Republike Slovenije.
Kako je kulturni turizam relativno novo podruĉje i u teoriji i u praksi uloga drţave je
ovdje gotovo nepoznata. Ustanovljeno je da se kultruni turizam u Bosni i Hercegovini
ocjenjuje kao jedan od potencijala razvoja turizma, meĊutim po pitanju njegovog aktivnog i
organizovanog ukljuĉenja u tokove turistiĉke ponude nije uĉinjeno ništa, sveden je na vlastitu
aktivnost i inicijativu posjetioca poĉev od posjeta praistorijskim arheološkim lokalitetima do
savremenih manifestacija i festivala. Tokom istraţivanja utvrĊeno je da se kao osnovni
problemi u kulturnom turizmu u Bosni i Hercegovini moţe izdvojiti nepostojanje statistiĉkih
podataka vezanih za oblast kulture, neadekvatno obrazovan kadar u oblasti menadţmenta
kulture, nepostojanje prepoznatljivog kulturno-turistiĉkog proizvoda, neobrazovanost
lokalnog stanovništva o svom kulturnom nasljeĊu, nedovoljna saradnja izmeĊu sektora
kulture i turizma, nepostojanje strategija razvoja turizma, a samim tim ni kulturnog turizma.
U radu je napravljen pregled situacije u kulturnom nasljeĊu na osnovu kojeg bi se
mogao razvijati kulturni turizam. Tako je navedeno postojanje brojnih arheoloških lokaliteta
iz razliĉitih istorijskih perioda, praistorije, antiĉkog perioda i srednjeg vijeka, preko
srednjovjekovnih tvrĊava, crkava, manastira i ostataka naselja, te sakralne i profane
arhitekture iz osmanskog perioda, perioda austrougarske vladavine, vladavine kraljevine
Jugoslavije, NOB perioda, te perioda socijalistiĉke izgradnje i razvoja zemlje (ukupno do
danas je proglašeno 582 nacionalna kulturna spomenika). Potom je izdvojen tanaturizam kao
jedna grana turizma koja ima svojih poklonika u Bosni i Hercegovini, zatim spomenici
upisani na UNESCO-vu Listu svjetskog nasljeĊa, neke od meĊunarodnih manifestacija i
festivala, te razliĉiti tipovi kulturnih ustanova koje svojim karakterom i djelovanjem ne
moraju biti nosioci turistiĉke ponude, ali svakako u njoj mogu uĉestvovati.
Analizom statistiĉkih podataka o broju noćenja posljednih godina definisane su
turistiĉke regije:
127
1. Regija visoke turistiĉke posjećenosti sa više od 80 000 noćenja ostvarenih tokom
jedne godine. Ĉine je gradovi Banja Luka, Pale i Teslić, te Sarajevski i Hercegovaĉko-
neretvanski kanton.
2. Regiju srednje turistiĉke posjećenosti sa 20 000 do 80 000 noćenja ostvarenih tokom
jedne godine. Ĉine je gradovi Bijeljina, Višegrad, Kozarska Dubica, Laktaši, Prnjavor,
te Unsko-sanski, Tuzlanski, Zeniĉko-dobojski i Srednjobosanski kanton.
3. Regiju slabe turistiĉke posjećenosti sa 10 000 do 20 000 noćenja ostvarenih tokom
jedne godine. Ĉine je gradovi Doboj, Istoĉna Ilidţa, Prijedor, Trebinje i Foĉa i Distrikt
Brĉko.
4. Regiju minimalne turistiĉke posjećenosti sa manje 10 000 noćenja ostvarenih tokom
jedne godine. Ĉine je gradovi Bileća, Bratunac, Brod, Vlasenica, Vukosavlje, Gacko,
Gradiška, Derventa, Donji Ţabar, Zvornik, Istoĉni Drvar, Istoĉni Mostar, Istoĉni Stari
Grad, Istoĉno Novo Sarajevo, Kneţevo, Kostajnica, Kotor Varoš, Krupa na Uni,
Kupres, Lopare, Ljubinje, Milići, Modriĉa, Mrkonjić Grad, Nevesinje, Novi Grad,
Novo Goraţde, Osmaci, Oštra Luka, Pelagićevo, Petrovac, Petrovo, Ribnik, Rogatica,
Rudo, Sokolac, Srbac, Srebrenica, Trnovo, Ugljevik, Han Pijesak, Ĉajniĉe, Ĉelinac,
Šekovići i Šipovo, te Posavski kanton, Bosansko-podrinjski kanton,
Zapadnohercegovaĉki kanton, Kanton 10 (Livanjski kanton).
UNESCO-va Konvencija o zaštiti nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, ovo nasljeĊe
definiše kao prakse, predstave, izraze, znanje, vještine, kao i instrumente, predmete,
rukotvorine i kulturne prostore koji su povezani s tim, koje zajednice, grupe i u nekim
sluĉajevima pojedinci prihvataju kao dio svog kulturnog nasljeĊa. Ovo nasljeĊe se prenosi iz
generacije u generaciju, a zajednice i grupe ga stalno iznova stvaraju kao reakciju na svoje
okruţenje, uzajamno djelovanje s prirodom i istorijom, te im ono pruţa osjećaj identiteta i
kontinuiteta, te tako promoviše poštovanje za kulturnu raznolikost i ljudsku kreativnost koja
je u skladu sa odrţivim razvojem. Kako na podruĉju Bosne i Hercegovine ne postoji zakonska
regulativa vezana za zaštitu i teorijsko odreĊenje ovog nasljeĊa, u radu se koristila ova
definicija. Konvencija definiše da se nematerijalno kulturno nasljeĊe sastoji iz sljedećih
elemenata:
usmene predaje i izraza,
izvedbene (scenske) umjetnosti kao što su tradicionalna muzika, ples i teatar,
obiĉaja, rituala i sveĉanosti,
znanja i vještina vezanih uz prirodu i svemir,
tradicionalnih zanata.
128
Pobrojani elementi nematerijalnog kulturnog nasljeĊa stavljeni u kontekst manadţmenta
u kulturi, odnosno upravljanja kulturnim djelatnostima ili upravljanjem projektima u kulturi
definisani su kao programski modeli prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa.
Definisanje programskih modela prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u Bosni i
Hercvegovini u ovom radu oslanja se na UNESCO-vu podjelu, s tim da je njihova osnovna
karakteristika isprepletanost i proţimanje.
Istraţivanjem je utvrĊeno da je najzastupljeniji oblik prezentacije nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa izvoĊenje tradicijskih igara, odnosno folklora. Folklor se u odnosu na
prezentaciju ostalih programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa najĉešće izvodi na
sceni i kao takav je najprepoznatljiviji publici. Pored folklora, ĉešće se susreće prezentacija
tradicionalnih oblika pjevanja (ojkanje, ganga, klapsko pjevanje, sevdalinka) i sviranja
(tambura, gusle, šargija, frula), te borba bikova i dani kosidbe. MeĊutim, organizacioni
modeli ovih manifestacija su na veoma niskom nivou, manifestacije nemaju trajan karakter i
kao takve nisu uzeti u razmatranje prilikom pisanja ovog rada. Istaknuto je da termin
prezentacija programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ima kljuĉnu ulogu jer je
osnovna namjena UNESCO-ve Konvencije, zaštita ovog oblika nasljeĊa. Njegova zaštita se
moţe sprovesti samo ukoliko su elementi nematerijalnog kulturnog nasljeĊa ţivi, ukoliko se
prenose sa generacije na generaciju, a to se najlakše moţe postići putem prezentacije.
Prezentacija programskih modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, sprovodi se unutar
projekata organizacionih modela, institucija namijenjenih oĉuvanju ovog naslieĊa, te kroz
djelovanje razliĉitih grupa, prvenstveno kulturno-umjetniĉkih društava, umjetnika, amatera,
entuzijasta ili individualno.
Kao organizacioni modeli koji se bave zaštitom i prezentacijom programskih modela
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa navedeni su muzeji (16) u Bosni i Hercegovini, ali uz
napomenu da se uglavnom bave prezentacijom materijalizovanih oblika nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa. Kao primjer dobre prakse izdvojena je Art kuća sevdaha u Sarajevu koja
je svojim organizacionim i programskim sadrţajima naĉinila korak ispred u odnosu na ostale
muzeje.
IzvoĊenje tradicionalnih igara na sceni pripada grupi kompleksnih oblika projekata u
kulturi, te se najĉešće organizuju u vidu manifestacija tipa festivala ili smotri, a najĉešće, u
Bosni i Hercegovini ih organizuju kulturno-umjetniĉka društva, razliĉita udruţenja graĊana i
u jednom sluĉaju privatno preduzeće za organizaciju manifestacija.
Podaci vezani za organizovanje festivala i smotri dobijeni su putem upitnika poslatog
opštinskim odjeljenjima za društvenu djelatnost, odnosno njihovim sektorima za kulturu u
Bosni i Hercegovini, te u nekim sluĉajevima direktnim kontaktom sa predstavnicima
129
kulturno-umjetniĉkih društava. Prikupljeni podaci su uporeĊivani sa podacima dobijenim od
strane Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini, kalendara meĊunarodnih folklornih
manifestacija u Bosni i Hercegovini i odluke Federalnog ministarstva za kulturu i sport
vezano za izdvajanje sredstava za finansiranje udruţenja kulturno-umjetniĉkog amaterizma za
2008. godinu.
Prikupljeni podaci o prezentovanju tradicionalnih igara praćeni su i prikazani za oba
entiteta pojedinaĉno. UtvrĊeno je da u većini gradova Bosne i Hercegovine (87%) postoje
registrovana kulturno-umjetniĉka društva ĉija je glavna aktivnost prezentacija tradicionalnih
igara ili muzike, dok u 13% gradova Bosne i Hercegovine, ne postoje registrovana kulturno-
umjetniĉka društva, te da je u nekim gradovima registrovano više kulturno-umjetniĉkih
društava. UtvrĊeno je da kulturno-umjetniĉka društva u svojim programskim djelatnostima ne
prikazuju scensko izvoĊenje obiĉaja, da svojim ĉlanovima ne omogućavaju bavljenje starim
zanatima, te da svojom igrom ne predstavljaju tradiciju svog kraja, nego da izvode
najpopularnije igre karakteristiĉne za prostor bivše Jugoslavije. Na nivou drţave Bosne i
Hercegovine 55% kulturno-umjetniĉkih društava prezentuje svoj rad na godišnjem nivou u
matiĉnoj opštini, dok 88% kulturno-umjetniĉkih društava svoj rad na godišnjem nivou
prezentuje gostujući na festivalima i smotrama folklora unutar granica Bosne i Hercegovine.
Tako se u Republici Srpskoj organizuju folklorne manifestacije bilo kojeg tipa u 20 opština,
dok se u Federaciji Bosne i Hecegovine ovakve manifestacije organizuju u 56 opština. Prema
podacima Saveza amaterskih društava u Bosni i Hercegovini se organizuje 49 manifestacija
folklora. Većina ovih festivala nosi oznaku meĊunarodni, ali provjeravanjem zemalja
uĉesnica, utvrĊeno je da prefiks „meĊunarodni“ podrazumjeva u većini sluĉajeva gostovanje
folklornih ansambala iz zemalja bivše Jugoslavije. Najveći broj festivala ili smotri folklora
organizuje se u periodu od aprila do septembra mjeseca, a najatraktivniji mjeseci prema broju
odrţavanih festivala su jun, jul, august i septembar. Analizirajući programske sadrţaje
utvrĊeno je da na smotrama i festivalima folklora kao glavnog programskog modela dolazi i
do prezentacije tradicionalne muzike i pjesme ( 22 festivala), scenskih prikaza obiĉaja (18
festivala), scenskih prikaza djeĉjih igara (10 festivala), prikaza proizvoda starih zanata (11
festivala), izloţbi (18 festivala), seminara (9 festivala), tradicionalane kuhinje (2 festivala),
defila gradom (49 festivala). Djelovanje kulturno-umjetniĉkih društava finansijski pomaţe
opština na ĉijoj teritoriji je društvo registrovano, dok se sredstva za organizaciju festivala
najĉešće dobijaju od nadleţnih ministarstva za kulturu, ponekad od ministarstva za turizam ili
ministarstva za omladinu, od opštine, diplomatskih predstavništava, iz vlastitih sredstava,
sponzora, donatora, turistiĉkih organizacija i udruţenja graĊana.
130
U radu su izdvojena tri folklorna festivala kao studije sluĉaja koja se odrţavaju u Bosni i
Hercegovini, meĊunarodnog, godišnjeg karaktera. To su Internacionalni folklorni festival
„Dukat fest“ iz Banje Luke, Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica,
Teslić, MeĊunarodni festival folklora Sarajevo. Predstavnici CIOFF-a za Bosnu i
Hercegovinu izdvojili su ih kao programski ili organizaciono najbolja rješenja, a pored toga,
sva tri festivala nalaze se u turistiĉki najatraktivnijim regijama, odnosno gradovima Bosne i
Hercegovine.
Osnovna karakteristika Internacionalni folklorni festival „Dukat fest“ iz Banje Luke je
da se kao organizator pojavljuje privatno preduzeće registrovano sa namjerom organizovanja
kulturnih manifestacija. Festival je ĉlan IOV-a, novijeg je datuma osnivanja, ima dobro
razvijenu programsku, organizacionu i finansijsku shemu. Pored Banje Luke kao sjedišta
festivala, festivalski program je izmješten i u neke druge opštine u Republici Srpskoj. Pored
prezentacije folklora kao glavnog programskog modela, festival ima i nauĉnu dimenziju –
organizuje etnološki seminar, te kao prateći program modnu reviju narodnih nošnji i prodaju
suvenira gostujućih folklornih ansambala. Trenutno je razvoj publike zanemaren, ali njegov
razvoj planiraju kad postignu odreĊeni stepen programske izvrsnosti i prepoznatljivosti u
zemlji.
Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić je jedan od
najstarijih folklornih festivala u Bosni i Hercegovini. Karakteristika mu je diversifikacija
programskih modela – pored prezentacije folklornih igara, na sceni se izvodi scenski prikaz
obiĉaja, prireĊuje se izloţba materijalnog narodnog stvaralaštva, vrši se prezentacija
individualnog liteterarnog i likovnog stvaralaštva, prezentacija tradicionalne kuhinje i
organizuje se etnološki seminar. MeĊutim, i pored ovakve razliĉitosti programskoh modela
stiĉe se utisak da su izuzev prezentacije folklornih igara i scenskog prikaza obiĉaja ostali
programski modeli zanemareni, a upravo bi organizator na njima mogao bazirati razvoj
publike. Organizacioni model Sabora pokazuje znake tradicionalnog naĉina upravljanja i
poslovanja i nema interesovanja ka razvoju publike.
MeĊunarodni festival folklora Sarajevo odrţava se u sastavu gradskog ljetnjeg festivala
Bašĉaršijske noći što je veoma ĉest model organizovanja folklornih festivala u Bosni i
Hercegovini. Festival je ĉlan meĊunarodne folklorne organizacije CIOFF i organizovan je
prema njihovim pravilima. Gostujući folklorni ansambli, pored prezentacije svog rada u
Sarajevu kao centralnom mjestu festivala, svoj rad prezentuju i u drugim opštnama
sarajevskog kantona. Folklorni festival nema sporednih festivalskih programa i to je njegov
glavni nedostatak. Organizacioni modeli rade na medijskoj kampanji, ali je ispitivanjem
publike utvrĊeno da je njen razvoj u potpunosti zanemaren.
131
Predstavljena tri festivala, iako programski i organizaciono razliĉita, imaju zajedniĉke
nedostatke. U programskom smislu nedostaci se ogledaju u slabo razraĊenoj programskoj
shemi. Gostujući folklorni ansambli izvode svoje prezntacije jedan do dva puta tokom trajanja
festivala u veĉernjim terminima. Dnevni sadrţaji su zanemareni. Nešto drugaĉija situacija je u
sluĉaju Sabora srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić gdje postoje
razvijeni programski modeli i tokom dana, ali organizator ih zanemaruje i ne prepoznaje
njihov potencijal. Internacionalni folklorni festival „Dukat fest“ iz Banje Luke takoĊe ima
neke programske sadrţaje i tokom dana, nedovoljno razvijene, te se stiĉe dojam da su više
namijenjeni uskoj „elitnoj“ publici, zbog mjesta u kojem se dešavaju134
, nego širim masama,
premda po njihovim karakteristikama su interesantni široj publici poput modne revije
narodnih nošnji. U organizacionom smislu najslabiji je festival u Tesliću koji djeluje bez
strateškog planiranja, jasno postavljenih ciljeva i zadataka, lošom upravljaĉkom strukturom,
bez jasnih nadleţnosti i podjele zadataka. Kao osnovni nedostatak organizacionog modela sva
tri festivala izdvaja se loša marketinška akcija, zanemarenost razvoja publike i nikakva
povezanost sa turistiĉkim zajednicama ili agencijama u mjestu djelovanja.
Vaţno je istaći da ova tri folklorna festivala i pored svojih nedostataka predstavnici
CIOFF-a za Bosnu i Hercegovinu izdvajaju kao najkvalitetnije, tako da se pretpostavlja da je
situacija kod većine drugih folklornih festivala organizovanih u Bosni i Hercegovini na
daleko lošijem nivou djelovanja.
Istraţivanjem je utvrĊeno da ne postoji interakcija izmeĊu najatraktivnijih programskih
modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i najatraktivnijih turistiĉkih regija u Bosni i
Hercegovini na osnovu praćenja postojeće zakonske regulative kojom je ureĊena oblast
turizma, trenutnog stanja u kulturnom turizmu i podataka dobijenih studijom sluĉaja na
primjeru tri festivala folklora u Bosni i Hercegovini. UtvrĊeno je da postojeća zakonska
regulativa u oblasti turizma na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini ne obezbjeĊuje
institucionalni i zakonodavni okvir za ĉvrstu vlast i stvaranje pozitivnog ambijenta za
ulaganje, obiluje neadekvatnim odredbama za upravljanjem kvalitetom i razvojem, ne
odraţava aktuelne trendove i ne obezbjeĊuje okvir za saradnju privatnog i javnog sektora.
Potom, u oblasti kulturne ne postoje statistiĉki podaci koji prate njeno stanje, te se planiranje
zasniva na afinitetima i mišljenju organizatora pojedinih manifestacija, strauĉni kadar u
oblasti menadţmenta kulture je nedovoljno obrazovan za prihvatanje novih trţišnih izazova,
stanovništvo ne poznaje i ne cijeni dovoljno svoje kulturno naslijeĊe, ne postoji
134
Sporedna programska dešavanja odvijaju se u prostoru Muzeja Republike Srpske koji radi na poboljšanju
svog imidţa u javnosti i na privlaĉenju publike, dakle na aktivnostima koje su godinama bile zanemarene, te je
kao takav stekao loš imidţ u javnosti.
132
multuisektorska saradnja (prvenstveno izmeĊu sektora kulure i sektora turizma), ne postoje
strategije razvoja turizma, a samim tim ni kulturnog turizma. Studijama sluĉaja tri festivala
folklora u Bosni i Hercegovini utvrĊeno je da je njihova ciljna publika lokalno stanovništvo,
da ne sprovode aktivnosti kako bi privukli novu publiku, te da nemaju nikakvu saradnju sa
turistiĉkim zajednicama i turistiĉkim agencijama.
TakoĊe je utvrĊeno da ne postoji korelacija izmeĊu turistiĉkih organizacija i
organizacionih modela. S tim u vezi, istraţivanjem je utvrĊeno da kulturni sektor organizuje
manifestacije razliĉitih tipova, pa i folklorne festivale koji nisu turistiĉki atraktivni, da
raĉunaju samo na zainteresovanu lokalnu publiku, da zapostavljaju marketinške aktivnosti, da
nemaju saradnju sa institucijama kulture u svom ili susjednim gradovima, da ne organizuju
prevoz zainteresovanih lica i da ne utiĉu na upravu grada vezano za infrastrukturu kako bi
turisti bilo olakšano snalaţenje. S druge strane, turistiĉke agencije u posljednje vrijeme meĊu
svojim ponudama nude obilaske kulturno-istorijskih i prirodnih spomenika, meĊutim nikada
ne nude posjetu lokalnim manifestacijama. Razlog tome je nepostojanje saradnje izmeĊu
sektora turizma i sektora kulture, te što turistiĉke agencije smatraju da u ovoj oblasti nema
ponude, a kulturni sektor da nema interesovanja.
Festivali folklora organizuju u sve ĉetiri definisane turistiĉke regije, meĊutim broj
organizovanih festivala prema broju turistiĉkih posjeta je nesrazmjeran. Tako se gotovo
polovina organizovanih festivala, za koje najĉešće sredstva za njihovo provoĊenje
obezbjeĊuje nadleţno ministarstvo za kulturu, odrţava u regiji minimalne turistiĉke
posjećenosti. Ovi festivali, prema gostovanju amaterskih folklornih grupa, najĉešće imaju
lokalni ili regionalni karakter, a ciljna publika im je stanovništvo opštine u kojoj se
manifestacija odrţava. Najĉešće su organizovani u slabije razvijenim opštinama u kojima ne
postoje raznovrsni kulturni sadrţaji, izuzev nekih programskih aktivnosti organizovanih u
sastavu manifestacija tipa kulturnog ljeta ili drugih sveĉarskih dana. Folklorni festivali
organizuju se i u gradovima, odnosno regijama sa višom turistiĉkom posjetom. Njihova
osnovna karakteristika je meĊunarodni karakter, te uspješniji organizacioni i programski
modeli u odnosu na organizovanje festivala u slabije posjećenim turistiĉkim mjestima.
MeĊutim, ciljna publika je i ovdje i dalje usmjerena na stanovništvo mjesta u kojem se
festival organizuje. Festivali koji se organizuju u gradovima koji pripadaju regijama srednje i
slabe turistiĉke posjećenosti uglavnom imaju regionalni karakter, slabije organizacione
karakteristike i programske sadrţaje, a ciljna publika je takoĊe lokalno stanovništvo.
Na osnovu podataka dobijenih anketom posjetilaca centralnih festivalskih veĉeri,
analizom medijskog odjeka i komparacijom broja sponzora festivala tokom 2008. i 2009.
godine u tri studije sluĉaja folklornih festivala organizovanih u Bosni i Herceovini utvrĊeno je
133
da primjeri organizovanih festivala imaju prema sva tri kriterijuma loklani karakter te da se ne
moţe govoriti o njihovom uticaju na razvoj kulturnog turizma.
Primjeri postojećih modela prezentacije nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u svijetu
odabrani su na osnovu izvrsnosti svojih programskih i organizacionih modela. Kriterijumi za
odabir bio je i sliĉnost sa odabranim primjerima u Bosni i Hercegovini. Tako su odabrani
Festival Lent – International Festival Folkart u Mariboru, Slovenija, Internationale Folklore
Festival „Op Roakeldais“ u Warffum-u u Holandiji i Billingham International Folklore
Festival u Billingham-u u Velikoj Britaniji.
Osnovna karakteristika Festivala Lent – International Festival Folkart u Mariboru,
Slovenija je da je to multikulturalni ljetnji gradski festival nastao u organizaciji javne
ustanove. Festival je u svim segmentima postigao visok stepen izvrsnosti, stoga mu je
trenutno glavni cilj privlaĉenje posjetilaca šire regije i postajanje vodećeg festivala u regionu.
Kao primjer dobre prakse izdvaja se i po finansijskoj diversifikaciji i raznolikoj mogućnosti
kupovine ulaznica.
Internationale Folklore Festival „Op Roakeldais“ u Warffum-u u Holandiji odrţava se
dugi niz godina. Poznat je po svojoj programskoj izvrsnosti jer ugošćuje najprestiţnije
folklorne ansamble svijeta. Dobitnik je brojnih nagrada i priznanja u Holandiji i u svijetu.
Organizovan je kao fondacija. Njegova posebnost se ogleda u velikoj ukljuĉenosti lokalne
zajednice u njegovu organizaciju – na primjer svi gosti festivala odsjedaju u privatnim
kućama u preko 20 sela u okolini Warffum-a, domaćini se brinu za njihovu hranu i slobodne
aktivnosti, a prevozniĉko preduzeće koje goste iz sela prevozi do Warffum-a jedan je od
glavnih sponzora festivala. TakoĊe, brojni drugi profesionalci razliĉitih profila javljaju se kao
volonteri u organizaciji festivala. TakoĊe je vaţna i socijalna komponenta festivala gdje
organizator izvoĊenje igara izmješta i u ustanove koje smještaju slabije pokretno
stanovništvo.
Billingham International Folklore Festival u Billingham-u u Velikoj Britaniji jedan je od
najpoznatijih folklornih festivala ne samo u Velikoj Britaniji, nego i u Evropi. Registrovan je
kao društvo sa ograniĉenom odgovornošću. Kako je postigao programsku i organizacijsku
izvrsnost, svi napori su usmjereni ka prvlaĉenju što većeg broja posjetilaca kako bi postali
vodeći festival u svojoj regiji. Kao i prethodni festival, festival u Billingham-u u svoj rad
ukljuĉuje brojne volontere profesionalce tako da veliku koliĉinu novca uštedi, odnosno zaradi
na taj naĉin, te na isti naĉin kao i prethodni festival radi na socijalnoj komponenti. Njegova
posebnost je dodatni razvoj programskih sadrţaja u kojima uĉestvuje publika, prvenstveno
djeca i mladi zajedno sa gostujućim folklornim grupama. Aktivnim ukljuĉenjem publike u
dešavanja festivala, organizator obezbjeĊuje porast broja posjetilaca festivalu.
134
5.2. Definisanje poţeljnih programskih i organizacionih modela kako bi
prezentacija nematerijalnog nasljeĊa postala atraktivniji proizvod u domenu
kulturnog turizma
OdreĊivanje poţeljnih programskih i organizacionih modela koji bi pomogli prezentaciji
nematerijalnog kulturnog nasljeĊa da postane atraktivniji proizvod u domenu kulturnog
turizma u Bosni i Hercegovini moguće je uz ispunjavanje nekih opštih preduslova koji bi
omogućili da ovaj model nasljeĊa postane atraktivan turizmu. Definisanje opštih preduslova
nametnulo se dobijenim rezultatima istraţivanja praktiĉnih politika turizma i kulture u Bosni i
Hercegovini i kao takve je moguće izdvojiti:
Usvajanje zakonske regulative koja će regulisati oblast zaštite, izuĉavanja i
prezentacije ukupnog nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, te pojedinih njegovih
programskih modela na svim nivoima vlasti u drţavi,
Definisanje kriterijuma od strane nadleţnih ministarstva i opština koji uĉestvuju u
finansiranju folklornih festivala na osnovu kojih organizatorima festivala dodjeljuju
sredstva,
UvoĊenje prakse eksterne evaluacije od strane finansijera135
nakon odrţavanja
festivala,
Institucijama u kojima postoji praksa izuĉavanja i zaštite nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa nuţno je obezbijediti neophodna finansijska sredstva kako bi došlo do
poboljšanja struĉnih resursa, do izuĉavanja, biljeţenja, zaštite i prezentacije ovog
oblika nasljeĊa,
Ulaganje u edukaciju kadra nekoliko oblasti – etnolozi, sociolozi, antropolozi,
etnomuzikolozi, etnokoreografi, menadţeri u kulturi, menadţeri u turizmu,
Stvaranju prepoznatljivog bosansko-hercegovaĉkog folklornog proizvoda,
Povezivanje modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa sa modelima kulturnog
nasljeĊa i njihova prezentacija kao jedinstvenog turistiĉkog proizvoda,
Na meĊunarodnim festivalima prezentovati iskljuĉivo tradicionalne igre Bosne i
Hercegovine,
Regulisanje pitanja statusa kulturno-umjetniĉkih društava i njihove uloge u razvoju
kulture i razvoju turizma jer se najĉešće oni pojavljuju kao organizatori folklornih
festivala,
135
Ukoliko se radi o javnim sredstvima.
135
Edukovanje stanovništva i pojedinih struĉnjaka razliĉitih obrazovnih profila o
nematerijalnom kulturnom nasljeĊu, njegovom znaĉaju i mogućim potencijalima kako
bi ovo nasljeĊe bilo prepoznato kao potencijalni turistiĉki proizvod.
Za definisanje poţeljnih programskih i organizacionih modela kako bi prezentacija
nematerijalnog nasljeĊa postala atraktivniji proizvod u domenu kulturnog turizma u Bosni i
Hercegovini upotrijebljena je SWOT analiza koja uoĉavanjem mogućnosti otvara razvojne
perspektive, a navoĊenjem opasnosti iznalaţenje odgovarajućih preventivnih rješenja i
strategija (Dragiĉević-Šešić, Dragojević 2005: 82).
Prednosti
Postojanje velikog broja kulturno-umjetniĉkih društava u Bosni i Hercegovini u kojima
se njeguje tradicionalno izvoĊenje plesa – folklora, a povremeno muzike i pjesme. KUD-va
imaju dugu tradiciju postojanja, atraktivna su kako za nove ĉlanove tako i za publiku.
Folklorni festivali na kojima kulturno-umjetniĉka društva prezentuju svoj rad organizuju se u
gotovo svakoj opštini Bosne i Hercegovine. Pored iskustva u prezentaciji rada na nivou
drţave, većina folklornih ansambala ima iskustva u gostovanjima u inostranstvu. Postoji
praksa finansiranja ovakvih manifestacija od strane opštinskih vlasti, nadleţnih ministarstava
za kulturu i lokalnih sponzora. Brojna kulturno-umjetniĉka društva su ĉlanovi Saveza
amaterskih folklornih društava kroz koji mogu ostvarivati svoja prava. Postojanje domaćeg i
stranog turiste u Bosni i Hercegovini.
Nedostaci
Neregulisano pitanje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i amaterskih folklornih društava
u postojećim kulturnim politikama. Nedefinisan poloţaj amaterskih kulturnih društava u tzv.
zvaniĉnoj kulturi. Nepostojanje saradnje izmeĊu organizatora folklornih manifestacija,
turistiĉkih zajednica i turistiĉkih agencija. Postojanje velikog broja folklornih festivala slabih
organizacionih i programskih modela. Kao organizator folklornih festivala najĉešće se javljaju
voditelji kulturno-umjetniĉkih društava uglavnom bez adekvatnog znanja organizacije
ovakvih dešavanja. Time se folklorni festivali organizuju usputno, bez sistematske akcije i
promišljenosti, na zastarjeli naĉin. Prisutna je krutost i neprilagoĊenost organizatorskih
modela da djeluju u novonastalim situacijama, te loša programska organizacija festivala. Sva
dešavanja na festivalima se odvijaju najĉešće samo u veĉernjim terminima. Orijentacija
organizatora fesivala uglavnom ka glavnom festivalskom programu i popuno zanemarivanje
sporednih programa. Veoma ĉesto dolazi do organizovanja festivala ad hoc bez strateškog
planiranja i postavljenih ciljeva i zadataka koje festival treba ispuniti. Brojnost festivala sa
136
slabim programskim i organizacionim modelima. Loša i nedovoljno snaţna marketinška
kampanja kod zadovoljavajuće organizovanih folklornih festivala. Neprepoznavanje
folklornih festivala kao modela organizovanja manifestacija na kojima se moţe bazirati
turistiĉka ponuda. Nepostojanje svijesti o vrednovanju i vaţnosti vlastitog nematerijalnog
kulturnog nasljeĊa kao i njenih mogućnosti u turizmu. KUD-va izvode svega nekoliko
bosansko-hercegovaĉkih igara dok ostalim igrama prezentuju tradiciju neke druge bivše
jugoslovenske republike. Manjak sredstava za sprovoĊenje nekih projekata u cjelini, a koji
imaju bolja programska i organizaciona riješenja od drugih. Neukljuĉenost lokalne zajednice
u organizaciju folklornih festivala.
Mogućnosti
Donošenje kriterijuma od strane nadleţnih ministarstava na osnovu kojih se dodjeljuju
sredstva organizatorima folklornih festivala i propisivanje minimalnih uslova potrebnih
prilikom organizacije festivala. Uspostavljenje prakse autoevaluacije festivala od strane
organizatora folklornog festivala i eksterne evaluacije od strane finansijera. Klasifikacija
folklornih festivala na festivale lokalnog, regionalnog i meĊunarodnog karaktera.
Multisektorsko i intrasektorsko povezivanje i saradnja. Edukacija profesionalnih koreografa
koji će biti osposobljeni za postavljanje autentiĉnih tradicionalnih igara na sceni. Edukacija
postojećih organizatora festivala u domenu menadţmenta u kulturi i ulaganje u obrazovanje
kadrova meĊusektorskog povezivanja kulture i turizma. Postojanje brojnih folklornih festivala
na teritoriji Bosne i Hercegovine otvara mogućnost njihovog umreţavanja i izdvajanja
najboljih ĉime bi se dobilo na razvoju programske i organizacijske izvrsnosti, te na
usmjeravanju finansijskih sredstava najboljima ĉime bi se razvila konkurencija meĊu
postojećim organizatorima folklornih festivala i povećala bi se programska izvrsnost. Bolje
osmišljavanje i razliĉitost sporednih festivalskih programa. Bolja komunikaciono-marketinška
politika folklornih festivala. Prezentacija modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa uz druge
modele kulturnog nasljeĊa.
Prijetnje
Neprofesionalizam prilikom postavljanja koreografija vodi ka stvaranju laţne tradicije i
kvazifolklornih igara. Loš imidţ folklornih festivala meĊu publikom i potencijalnim
sponzorima zbog njihove brojnosti i slabih organizacionih i programskih modela. Konstantna
programska jednoobraznost folklornih festivala uslovljava monotoniju i nezainteresovanost
publike. Neukljuĉivanje modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa u funkciju razvoja turizma
zbog nepostojanja svijesti i znanja o toj mogućnosti kako u sektoru kulture, tako i u sektoru
137
turizma. Neprepoznavanje ovog nasljeĊa od strane turistiĉkih radnika kao potencijala za
razvoj kulturnog turizma.
Prema SWOT analizi uoĉljivo je da Bosna i Hercegovina ima mogućnost i potencijal za
ukljuĉivanje nematerijalnog kulturnog nasljeĊa, odnosno njegovog programskog modela,
prezentacije folklora u razvoj turizama, posebno u njegovu granu kulturnog turizma samo
ukoliko nedostaci definisani ovom metodom budu prevaziĊeni. Analizom nedostataka
utvrĊuje se da oni mogu biti otklonjeni dugoroĉnim i sistematskim ulaganjem u sektor kulture
i sektor turizma, te radom na povezivanju njihovih djelatnosti.
S tim u vezi, u programskom i organizacionom smislu neophodno je:
u programskom smislu povećanje broja sekundarnih organizacionih modela kako bi se
privukao veći broj posjetilaca – diversifikacija programskih modela festivala,
produţavanje trajanja festivalskih aktivnosti na cijeli dan, a ne samo na veĉernje
nastupe,
bolje korišćenje gostujućih folklornih ansambla u smislu omogućavanja svakom
ansamblu po nekoliko nastupa tokom trajanja festivala,
povezivanje organizatora festivala sa turistiĉkim zajednicama kako bi na turistiĉkim
sajmovima promovisali ovaj oblik nasljeĊa i kulture,
povezivanje organizatora festivala sa turistiĉkim agencijama u smislu promocije
festivala, ali i privlaĉenja novih turista,
istraţiti i utvrditi tip turiste koji posjećuje Bosnu i Hercegovinu,
ukljuĉivanje publike u aktivnosti festivala (edukacijom, zabavom),
umreţavanje festivala i ujednaĉavanje kalendara odrţavanja folklornih festivala kako
bi se postigli viši programski i organizacioni kvalitet,
bolja marketinška akcija,
korišćenje strateškog plana u radu kao obaveznog insturmenta,
ulaganje u kvalitetan kadar, te promovisanje volonterskog rada,
posjedovanje izgraĊenosti procedura i podjele nadleţnosti organizacionih modela,
raditi na diversifikaciji prihoda, kao i na porastu vlastitih prihoda, te ulagati vlastita
sredstva u budući razvoj,
raditi na eksternoj kompetentnosti u smislu umreţavanja sa sliĉnim festivalima i
meĊunarodnim folklornim organizacijama,
raditi na poboljšanju komunikaciono-marketinške politike.
Da bi se opravdalo ulaganje u prezentaciju modela nematerijalnog kulturnog nasljeĊa i u
njegovo ukljuĉivanje u turizam, dovoljno je navesti procjene CIOFF-a prema kojima
138
organizovanjem folklornih festivala se ostvaruje dobit sa ekonomskog i turistiĉkog aspekta.
Tako se na godišnjem nivou u svijetu ostvari oko 9 miliona evra od prodaje ulaznica za
folklorne festivale, oko 17 miliona evra vladine institucije dodijele organizacijama folklornih
festivala, te sa preko 10 miliona evra u organizaciji folklornih festivala uĉestvuju sponzori. Sa
aspekta globalnog turizma i putovanja preko 15 miliona ljudi posjeti manifestacije ovog tipa,
5,4 miliona ljudi na godišnjem nivou putuje iz svoje zemlje u inostranstvo kako bi gledali
meĊunarodne festivale folklora, 3 000 meĊunarodnih grupa putuje na godišnjem nivou kako
bi predstavili svoju kulturu na CIOFF-ovim festivalima folklora, preko 900 000 folklornih
izvoĊaĉa i zanatlija putuje na godišnjem nivou kako bi prezentovali svoju umjetnost i
proizvode, te veliki broj nacionalnih predstavnika putuje na razliĉite svjetske kongrese i
seminare u organizaciji CIOFF-a (http://www.cioff.org/about-intro.cfm#festivals od
22.03.2010).
139
BIBLIOGRAFIJA
Adiţes, Isak. Upravljanje životnim ciklusima preduzeća. Novi Sad, 2004.
Bakić, Ognjen (2000). Marketing u turizmu. Univerzitet u Beogradu, Ekonomski fakultet,
Beograd.
Barjaktarović, Mirko (1956). Mišljenja o terminima etnologija, etnografija i folklor. Glasnik
etnografskog muzeja u Beogradu. Knjiga XIX, Beograd: Etnografski muzej u Beogradu
Barjaktarović, Mirko (1977). Osnovi opšte etnologije. Beograd: Savremena administracija
Bejtović, Una (2008). Konferencija podrške razvoju turizma u BiH, Stečena iskustva i nove
perspektive. Evropska unija, Sarajevo.
Belek, Sem. Odnosi s javnošću. Beograd: Clio, 2003.
Bennet T. Birth of Museum: History, Theory, Politics, Routledge, New York and London.
2000.
Bibanović, Zoran (2006). Turizam – Interes Bosne i Hercegovine u skaldu sa prirodom.
Rabic, Sarajevo.
Bratanova, R. (ed.) Living Human Treasures – Bulgaria. Sofia: Institute of Folklore at the
Bulgarian Academy of Sciences, 2004.
Clemente, Pietro (1997). Toscana, un turismo senza cultura. U: Turismatica: Turismo,
cultura, nuove imprenditorialita e globalizzazione dei mercati. Milano, Franco Angelli s.r.1,
141-154
Cohen, Eric (1988). Autenticity and commoditization in tourism. Annals of Tourism Reseach:
Social Sciences Journal Vol 15, Elsevier Science Ltd, 467-486.
Cohen, Eric (2004). Contemporary Tourism. Diversity and Change. Elsevier, London.
Cuba,L, Cocking,J. Metodologija izrade naučnog teksta – kako se piše u društvenim
naukama. Banja Luka: Romanov, 2004.
Cultural policy and action, The culture programme of the Council of Europe. Publishing,
Strasbourg, 1997.
Dautbegović, Almaz (1988). Uz stogodišnjicu Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u
Sarajevu. Spomenica stogodišnjice rada Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine 1888-1988,
Sarajevo
Developing a New Standard-setting Instrument for the Safeguarding of Intangible Cultural
Heritage: Elements for Consideration; and Possibility of Establishing an International
Instrument for Protection of Folklore. UNESCO Doc.B, 2002
Domenak, Ţan-Mari. Evropa: Kulturni izazov. Beograd: Biblioteka XX vek, 1991.
140
DopuĊa. Jelena. Narodni plesovi u Bosni i Hercegovini. Zagreb: Kulturno-prosvjetni sabor
Hrvatske, 1986.
DopuĊaj Jelena. Sistem razvrstavanja narodnih igara (plesova) iz Bosne i Hercegovine po
oblicima. Bilten instituta za prouĉavanje folklora br.1. Sarajevo: Institut za prouĉavanje
folklora, 1951., 21-31
Dragiĉević Šešić, Milena (ur.). Javna i kulturna politika. Beograd 2002.
Dragiĉević Šešić, Milena, Dragojević, Sanjin. Interkulturalna medijacija na Balkanu.
Sarajevo: Oko, 2004.
Dragiĉević Šešić, Milena, Dragojević, Sanjin. Menadžment umetnosti u turbulentnim
okolnostima, organizacioni pristup. Beograd: Clio, 2005.
Dragiĉević Šešić, Milena, Stojković, Branimir. Kultura, menadžment, animacija, marketing.
Beograd: Clio, 2003.
Dragojević, Sanjin. Multikulturalizam, interkulturalizam, transkulturalizam,
plurikulturalizam: suprostavljeni ili nadopunjujući koncepti. Kultura, etičnost i identitet.
Zagreb: Hrvatsko sociološko društvo, 1999.
ĐorĊević, Tihomir (1984). Srpske narodne igre. Naš narodni ţivot, Prosveta, Beograd, 26-93
Đukić Dojĉinović, Vesna. Pravo na razlike, selo i grad. Beograd: Zaduzbina Andrejevic,
biblioteka DISSERATIO, knj. 49, 1997.
Đukić Dojĉinović, Vesna. Tranzicione kulturne politike – konfuzije i dileme. Beograd:
Zaduţbina Andrejević, 2003.
Đukić Dojĉinović, Vesna, Dragojević, Sanjin. Course reader, Cultural policy in multiethnic
societies. Beograd, 2005
Đukić Dojĉinović, Vesna. Kulturni turizam. Beograd: CLIO, 2005.
Filipović, Milenko (1966-1968). Prilozi istoriji srpske etnologije. Rad VojvoĊanskih muzeja.
Novi Sad:, 15-17
Folklore and tourism Scientific Conference at the CIOFF World Congress. Tallinn 1985.
Giudice, R. L. Second Proclamation of the Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage
of Humanity. UNESCO, 2003.
Goeldner, R. Charles, Ritchie J.R. Brent (2006). Tourism: principles, practices, philosophies.
John Wiley and Sons, New Jersey.
Golemović, Dimitrije. Etno-muzikološki ogledi. Beograd-Zemun: Biblioteka XX vek, 1997.
Golemović, Dimitrije. Narodna muzika Jugoslavije. Beograd: Muziĉka omladina Beograda,
1998.
141
Golubović, Zagorka (2005). Interdisciplinarni pristup i odnos antropologije i etnologije.
Etnografski institut SANU 21, Beograd, 67-75
Hadţidedić, Ljiljana Beljkašić (1984). Razvojne tendencije etnologije u Bosni i Hercegovini.
Pregled. Sarajevo, jul-august 1984, LXXIV, br7-8, str 67-75
Hadţimuhamedović, Amra (2003). Naslijeđe Bosne i Hercegovine prije utvrđivanja Aneksa 8
Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini. Komisija za oĉuvanje nacionalnih
spomenika. Sarajevo, 25-27
Hughes, Howard L. (1996). Redefining Cultural Tourism. Annals of Tourism Research, vol.
23 (3), 707-709.
Husanović, Jasmina (ur.), Na tragu novih politika: Kultura i obrazovanje u Bosni i
Hercegovini. Tuzla, 2006.
Ilić, Miroslav (2009). Ugostiteljstvo i turizam Statistički bilten. Republiĉki zavod za statistiku,
br 5 Banja Luka.
Izvještaju Komisije Vijeću o spremnosti Bosne i Hercegovine za pregovore o Sporazumu o
stabilizaciji i pridruživanj sa Evropskom unijom. Sarajevo, 2003.
Jelinĉić, Daniela Angelina (2000). Iz antropološke perspektive: Turizam i kultura. Turizam,
Zagreb. Vol 48 (1), 59-62
Jelinĉić, Daniela Anglina (2000). Kulturna baština i turizam. Magistarski rad,Sveuĉilište u
Zagrebu, Filozofski fakultet, Zagreb.
Jelinĉić, Daniela Angelina. Abeceda kulturnog turizma. Zagreb: Meandar, 2008.
Karulac, Miroslav (1998). Priče francuskih putnika sa puta po otomanskoj Bosni. Novi Sad:
Matica Srpska
Kilibarda, Novak (1989). Bogoljub Petranović kao sakupljač narodnih pjesama. Srpske
narodne pjesme iz Bosne i Hercegovine I-I, sakupio Bogoljub Petranović. Sarajevo, Svjetlost.
Kovaĉević, Ivan (2001). Istorija srpske etnologije I. Prosvjetiteljstvo. Beograd: Etnološka
biblioteka Srpski genealoški centar
Kovaĉević, Ivan (2001). Istorija srpske etnologije II. Pravci i odlomci. Beograd: Etnološka
biblioteka Srpski genealoški centar
Kovaĉević, Ivan (2005). Iz etnologije u antropologiju (srpska etnologija u poslednje tri
decenije 1975-2005). Zbornik etnografskog instituta SANU br 21. Beograd, 11- 18.
Kroeber, A. L. an. Kluckhohn, Clyde (1952). Culture: A Critical Review of Concepts and
Definitions, Vol XLVII, Cambridge
Kulturno nasleđe, izbor najznačajnijih dokumenata Saveta Evrope u oblasti kulturnog
nasleđa. MNEMOSYNE, Beograd, 2004.
142
Landry, Charles. Cultural Policy in Bosnia and Herzegovina: Experts Report, «Togetherness
in Difference: Culture at the Crossroads in Bosnia Herzegovina». Izvještaj predstavljen i
prihvaćen na 1. Plenarnoj sjednici u Strassbourg-u 09.10.2002. godine
Lynn D. Maners, „The Transformation and Rearticulation of Folk Dance Performance in
Former Yugoslavia: Whose Tradition, Whose Authenticity?“, Authenticity – Whose
Tradition?, proceeding. Edited by László Felföldi and Theresa J. Buckland, European
Folklore Institute, Budapest 2002, 89.
Mandić, Tijana. Komunikologija psihologija komunikacija. Beograd: Clio, 2003.
Marijanac, Zdravko (1992). Jovan Cvijić i Bosna. Banja Luka
McNulty, Robert (1993). Cultural Tourism and Sustainable Development. World Travel and
Tourism Review, 156-162.
Milinović, Zdenko ur (2007). Tematski bilten Kultura i umjetnost 2002-2007. Agencije za
statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
Milojković M. Conservation of Intangible Heritage-The view from Civilian Sector. In
DIANA – Journal of Department for Preventive Conservation, National Museum, Belgrade,
2006.
Mjeseĉni statistiĉki pregled Federacije BiH br 3-12 2008 i 1-2 2009.
Mladenović, Olivera (1973). Kolo u južnih Slovena. SANU, Etnografski muzej, posebna
izdanja, knj. 14, ur. Milorad Vasović, Beograd. 15
Mlinarević, Mladen, Perić, Joţe (2008). Strategija razvoja turizma Federacije Bosne i
Hercegovine za period 2008.-2018. godine. Federalno ministarstvo okoliša i turizma,
Sarajevo.
Mundy, Simon. Kulturna politika. Kratki vodiĉ. Novi Sad, 2003.
Nikolić, Slobodanka (2009). Virtual space for cultural tourists: Setting the stage for audience
participation – Bosnia and Herzegovina. Cultural Tourism Goes Virtual: Audience
Development in Southeast European Countries (Daniela Angelina Jelinĉić, ed), Zagreb,
Institute for International Relations, 37-55.
Omĉikus, Biţić Vesna (2005). Nematerijalna kulturna baština i etnografski muzej u
Beogradu. Glasnik etnografskog muzeja. Beograd, broj 69, 147-160
Palavestra, Vlajko, Buturović, Đenana, Kajmaković, Radmila (1988). Etnologija. Spomenica
stogodišnjice rada Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine 1888-1988, Sarajevo, 137-178
Poirier, Jean (1991). Istorija etnologije. Beograd: Plato, XX vek
Prott, Lyndel V., International standards for cultural heritage, World culture report, Culture,
creativity and markets. UNESCO, 1998.
Richards, Greg (1996). Production and Consumption of European Cultural Toriism. Annals
of Tourism Research, Vol 23 (2), 261-283
143
Rihtman-Auguštin, Dunja (1970). Tradicionalna kultura i turizam. Dometi Vol. 6, Zagreb
Rihtman, Cvjetko. Polifoni oblici u narodnoj muzici u Bosni i Hercegovini. Bilten instituta za
prouĉavanje folklora br.1. Sarajevo: Institut za prouĉavanje folklora, 1951., 7-20
Ritchie, J.R. Brent i Zins, Michael (1978). Culture a Determinant of Attractiveness of a
Tourist Region. Annals of Tourism Research, April/june, 252-267
Reisinger, Yvette (1994). Tourist-Host Contact as a Part of Cultural Tourism. World Leisure
and Recreation, 36, 24-28.
Ricards, Greg (1999). European Cultural Tourism: Patterns and Prospects. Plannig Cultural
Tourism in Europe (Dodd, Diane i Van Hemel, Annemoon, ed), Amsterdam, Boekman
Foundation/Ministry of Education, Culture and Science, 16-32.
Schouten, Frans (1996). Tuorism and Cultural Change. Proceedings of UNESCO Round
Table Coulture, Tourism, Development: Crusial Issues for the Twenty-First Century,
UNESCO, 53-56
Stojkovic B. Identitet kao determinanta kulturnih prava. U, Kulturna prava, Beogradski
centar za ljudska prava, Beograd, 1999.
Šola, Tomislav. Marketing u muzejima. Beograd: Clio, 2002.
Unković, Slobodan (2001). Ekonomika turizma. Savremena administracija, Beograd.
Vukonić, Boris, Ĉavlek, Nevenka (2001). Rječnik turizma. Masmedia, Zagreb.
UNESCO Endangered languages programme (2006-2007). Task Force on Languages and
Multilingualism Compendium on ongoing activities concerning languages and
multilingualism (2006–2007)
UNESCO/ ITC International Symposium on “Crafts and the International Market: Trade and
Customs Codification”, Manila, Philippines, October 1997
Vasić, Olivera. (1988). Igračka tradicija – problemi klasifikacije. Zbornik radova XXXV
kongresa SUFJ, Titograd, 459-462
Zlatar, Andrea. Kultura u Tranzicijskom periodu u Hrvatskoj. Reĉ, broj 61/7, mart 2001., 59-
74
Zuppa, Vjeran. Bilježnica. Izvještaj u par crta, za projekt: «Kulturna politika RH 2000-2004».
Reĉ, broj 61/7, mart 2001., 75-88
Ţikić, Bojan (2006). Etnografska muzeologija u tranziciji – osvrt na prošlost i pogled u
budućnost. Kognitivna antropologija i nematerijalna kulturna baština. Glasnik etnografskog
muzeja. Beograd. Vol 70, 11-23
144
PRAVNA I NORMATIVNA AKTA (PROPISI KOJI REGULIŠU OBLAST KULTURE
I KULTURNOG NASLIJEĐA U BOSNI I HERCEGOVINI)
Pravna i normativna akta
MeĊunarodni sporazumi:
1. Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (UNESCO, Pariz, 1972)
2. Konvencija o mjerama za zaštitu i spreĉavanje nedozvoljenog uvoza, izvoza i prenosa
svojine kulturnih dobara (UNESCO, Pariz, 1970)
3. Konvencija za zaštitu nematerijalnog kulturnog naslijeĊa (UNESCO, Paris 2003 –
Ratifikovana u BiH 16.07.08, Sl.glasnik BiH - MeĊunarodni ugovori, broj 8/08)
4. Konvencija o zaštiti i promociji razliĉitosti kulturnog izraţavanja (UNESCO, Pariz, 2005)
5. Bernska konvencija za zaštitu knjiţevnih i umjetniĉkih djela iz 1886. godine, revidirana u
Parizu 1971. godine i dopunjena 1979. godine
Propisi na nivou drţave Bosne i Hercegovine
Zakon o autorskom pravu i srodnim pravima u Bosni i Hercegovini, sl. glasnik BiH 7/02
Strategija kulturne politike Bosne i Hercegovine, Vijeće ministara Bosne i Hercegovine
Strategija kulturne politike Bosne i Hercegovine (Ministarstvo civilnih poslova Bosne i
Hercegovine, septembar 2008.)
Propisi na nivou Federacije Bosne i Hercegovine
1. Zakon o zaštiti i korištenju kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeĊa («Sluţbeni list
SRBiH», br. 20/85, 12/87, 3/93 i 13/94)
2. Uredba o zaštiti tradicionalnih i starih zanata (Sluţbene novine Federacije BiH”, broj
62/05)
3. Zakon o zaštiti tradicionalnih i starih zanata («Sluţbene novine Federacije BiH», broj
62/05)
4. Zakon o muzejskoj djelatnosti («Sluţbeni list BiH», br. 6/76 i 12/87, 13/93, 13/94)
Propisi na nivou Republike Srpske
1. Zakon o kulturnim dobrima (“Sluţbeni glasnik Republike Srpske” broj 11/95)
2. Zakon o muzejskoj djelatnosti («Sluţbeni glasnik RS“, broj 35/99, broj 89/08)
Propisi na nivou kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine
Kanton Sarajevo
Zakon o zaštiti kulturne baštine (Sluţbene novine KS, broj 2/00)
Unsko-sanski kanton
Zakon o zaštiti kulturnog naslijeĊa («Sluţbeni glasnik USK», broj 3/04)
Zeniĉko-dobojski kanton
a) Zakon o zaštiti kulturne baštine (Sluţbene novine ZDK, br 2/00)
b) Zakon o muzejskoj djelatnosti (Sluţbene novine ZDK, br 15/03)
Zapadnohercegovaĉki kanton
Zakon o zaštiti i korištenju kulturno-povijesne i prirodne baštine («Narodne novine ŢZH»,
6/99)
Hercegovaĉko-neretvanski kanton
145
a) Primjenjuje se Zakon SRBiH iz 1985. godine
b) Zakon o odobravanju graĊenja van granica nacionalnih spomenika odnosno van
privremenih granica i provoĊenju mjera zaštite (Sluţbene novine HNK, br. 5/08)
Posavski kanton
Primjenjuje se Zakon SRBiH iz 1985. godine
Tuzlanski kanton
Primjenjuje se Zakon SRBiH iz 1985. godine
Bosansko-podrinjski kanton
Primjenjuje se Zakon SRBiH iz 1985. godine
Srednjobosanski kanton
Primjenjuje se Zakon SRBiH iz 1985. godine
Hercegbosanski kanton
Primjenjuje se Zakon SRBiH iz 1985. godine
PRAVNA I NORMATIVNA AKTA (PROPISI KOJI REGULIŠU OBLAST TURIZMA
U BOSNI I HERCEGOVINI)
Propisi na nivou Federacije Bosne i Hercegovine
1. Pravilnik o struĉnom ispitu za turistiĉe vodiĉe,
2. Pravilnik o naĉinu i metodama polaganja struĉnog ispita za turistiĉke vodiĉe,
3. Zakon o turistiĉkim zajednicama i promicanju turizma u FbiH,
4. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o turistiĉkim zajednicama i promicanju turizma u
FbiH,
5. Zakon o turistiĉkoj djelatnosti, Sl.novine br.32-09,
6. Zakon o turistiĉkoj djelatnosti, Sl.novine br.32-09,
7. Zakon o ugostiteljskoj djelatnosti, Sl.novine br.32-09,
8. Zakon o ugostiteljskoj djelatnosti, Sl.novine br.32-09,
9. Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o razvrstavanju, minimalnim uvjetima i
kategorizaciji ugostiteljskih objekata,
10. Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o minimalno-tehniĉkim uvjetima poslovnog
prostora putniĉke agencije,
11. Pravilnik o obliku i sadrţaju obrasca za uplatu ĉanarine turistiĉkim zajednicama,
12. Pravilnik o proglašenju i razvrstavanju turistiĉkih mjesta u razrede,
13. Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o obrascima i naĉinu voĊenja upisnika
turistiĉkih zajednica,
14. Uredba o ĉlanarinama u turistiĉkim zajednicama,
15. Uredba o dopuni uredbe o ĉlanarinama u turistiĉkim zajednicama,
16. Uredba o boravišnoj pristojbi,
17. Odluka o periodu turistiĉke predsezone, glavne sezone i podsezone u turistiĉkim
mjestima,
18. Odluka o utvriĊanju visine boravišne pristojbe za 2008 godinu
19. Strategija razvoja turizma za period od 2008. do 2018. godine
(http://www.fmoit.gov.ba//index.php?option=com_content&task=view&id=220&Itemid=
155 od 24.09.2009.).
Propisi na nivou Republike Srpske
1. Zakon o turizmu i ugostiteljstvu, Sl. glasnik 32/94,
2. Zakon o turizmu, Sl. glasnik 55/03,
3. Zakon o ugostiteljstvu, Sl. glasnik 3/04,
146
4. Zakon o boravišnoj taksi, Sl. glasnik 118/05,
5. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o ugostiteljstvu, Sl. glasnik 63/07,
6. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o turizmu, Sl. glasnik 63/07,
7. Odluka o osnivanju Turistiĉke organizacije Republike Srpske, Sl. glasnik 6/05,
8. Pravilnik o obliku, sadrţaju i naĉinu voĊenja knjiga gostiju, Sl. glasnik 48/04,
9. Pravilnik o razvrstavnju, minimalnim uslovima i kategorizaciji ugostiteljskih objekata, Sl.
glasnik 13/05,
10. Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o razvrstavnju, minimalnim uslovima i
kategorizaciji ugostiteljskih objekata, Sl. glasnik 62/05.
11. Akcioni plan obnove nacionalnih parkova kao prostora pogodnih za najkompleksniji
razvoj turizma
12. Turistiĉki master plan za Jahorinu – Bosna i Hercegovina
Propisi na nivou Brĉko Distrikta
1. Zakon o turistiĉkoj djelatnosti,
2. Zakon o ugostiteljskoj djelatnosti,
3. Pravilnik o minimalnim tehniĉkim uslovima poslovnog prostora putniĉke agencije,
4. Pravilnik o obliku, sadrţaju, naĉinu voĊenja knjige ţalbi i postupaka u vezi s prigovorom
5. Pravilnik o obliku, sadrţaju i naĉinu voĊenja knjige gostiju
(http://www.bdcentral.net/Members/privreda/akti/pravilnici-brcko-distrikta-bih-za-oblast-
turizma/folder_contents od 24.09.2009).
WEBGRAFIJA
- Intangible Heritage at http://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-
URL_ID=34325&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html 25.05. 2008.
- Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage 2003 at
http://portal.unesco.org/en/ev.php-
URL_ID=17716&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html 25.05. 2008.
- Kulturna baština – Nematerijalna kulturna baština at http://www.min-
kulture.hr/default.aspx?id=29, 25.05. 2008.
- Intangible Heritage at http://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-
URL_ID=34325&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html 25.05. 2008.
- Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage 2003 at
http://portal.unesco.org/en/ev.php-
URL_ID=17716&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html 25.05. 2008.
- Encouraging transmission of ICH: Living Human Treasures at
http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00061 20.05.2008.
- World Intellectual Property Organization, The Protection of Folklore: The Attempts at
International Level, at http://itt.nissat.tripod.com/itt9903/folklore.htm
- WTO – World Tourist Organization at www.world-tourism.org
147
- World music association of Serbia at http://www.worldmusic.autentik.net/index.html
- Komisija za oĉuvanje nacionalnih spomenika at
http://www.aneks8komisija.com.ba/main.php?id_struct=197&lang=1&id=289 od
21.06.2009
- UNECSO http://www.unesco.org od 21.07.2009
- IOV http://www.iov-world.com od 23.07.2009.
- CIOFF at http://www.cioff.org/about-intro.cfm#festivals od 18.08.2009.
- Internacionalni folklorni festival „Dukat“ Banja Luka http://www.iff-dukat.com
- MeĊunarodni folklorni festival Sarajevo http://www.bascarsijskenoci.ba
- Festival Lent – International Festival Folkart Maribor – Slovenija http://lent.slovenija.net/
- Internationale Folklore Festival „Op Roakeldais“ Warffum – Holandija
http://www.oproakeldais.nl/
- Billingham International Folklore Festival, Billingham, Velika Britanija
http://www.billinghamfestival.co.uk
- Softić, Aiša. Regional Conference on the State of Culture, maj 2005. http://www.penbih.ba/
od 25.05.2009.
- Federalno ministarstvo okoliša i turizma, http://www.fmoit.gov.ba od 14.09. 2009.
- Federalno ministarstvo okoliša i turizma, zakonski okvir
(http://www.fmoit.gov.ba//index.php?option=com_content&task=view&id=220&Itemid=
155 od 24.09.2009).
- Govor predsjedavajućeg Predsjedništva BiH Nebojše Radmanovića na Sedmom
regionalnom forumu o koridorima kulture Jugoistoĉne Evrope, o temi: „Upravljanje
kulturnim razliĉitostima i njihova promocija za turizam“
http://www.predsjednistvobih.ba/gov/1/?cid=13542,2,1 od 23.09.2009.
- ICOMOS Cultural Tourism Charter 1976,
http://www.icomos.org/tourism/tourism_charter.html od 08.09.2009.
- MeĊugorje statistiĉki podaci http://medjugorje.hr.nt4.ims.hr/Main.aspx?mv=4&qp=Nw==
od 22.09.2009.
- Ministarstvo trgovine i turizma Republike Srpske, http://www.vladars.net/sr-sp-
latn/vlada/ministarstva/mtt od 14.09.2009.
- Ministarstvo vanjske trgovine i http://www.mvteo.gov.ba od 14.09.2009.
- Pravilnici Brĉko distrikta za oblast turizma
(http://www.bdcentral.net/Members/privreda/akti/pravilnici-brcko-distrikta-bih-za-oblast-
turizma/folder_contents od 24.09.2009.
148
- Privredna komora BiH, http://www.komorabih.ba od 14.09.2009.
- Privredna komora Federacije BiH, http://www.kfbih.com od 14.09.2009.
- Privredna komora Republike Srpske, http://www.komorars.ba od 14.09.2009.
- Recommendation (2003)1 of the Committee of Ministers to Member States on the
Promotion of Tourism to Foster the Cultural Heritage as a Factor for Sustainable
Development Councile of Europe (https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=2321 od
23.09.2009.
- Svjetska turistiĉka organizacija, http://www.unwto.org od 05.09. 2009.
- Udruţenje hotelijera i restoratera BiH, http://www.uhr-bih.ba od 14.09.2009.
149
PRILOZI
Prilog broj 1
Razvojna linija zaštite nematerijalnog kulturnog naslijeĊa
Godina Dešavanje
1973. Vlada Bolivije predlaţe UNESCO-u zaštitu i promociju folklora
1982. Konferencija UNESCO-a u Mexico City – predstavljen spomeniĉki koncept
nematerijalnih izraţaja duhovnosti
1989. Glavna skupština UNESCO-a donosi „Preporuku o oĉuvanju tradicionalne
kulture“
1994. Program - Ţivuće nacionalno blago
1996. Naše kreativne razliĉitosti – Konvencija o kulturnoj razliĉitosti
1997.
UNESCO promoviše projekat „Proglašenje najznaĉajnijih djela usmenog i
nematerijalnog nasljeĊa ĉovjeĉanstva“
1998.
Proklamacija najvaţnijih kulturnih dobara usmeenog i nematerijalnog
nasljeĊa ĉovjeĉanstva (Proclamation of masterpieces of the Oral and Intangible
Cultural Heritage of Humanity in Need of Urgent Safeguarding)
2001. Prvo sveĉano proglašenje remek djela usmene predaje i nematerijalnog kulturnog
nasljeĊa ĉovjeĉanstva
2001.
Prvih 19 upisanih kultnih dobara nematerijalnog kulturnog nasljeĊa na UNESCO-
vu listu svjetskog nasljeĊa. Istaknuta je njihova istorijska, umjetniĉka, etnološka,
sociološka, antropološka, lingvistiĉka i knjiţevna vrijednost i znaĉaj za globalno
kolektivno pamćenje
2003. UNESCO-va Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine, Pariz
2003. Drugi upis remek djela usmene predaje i nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
ĉovjeĉanstva
2005. Treći upis remek djela usmene predaje i nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
ĉovjeĉanstva
2008. Ĉetvrti upis remek djela usmene predaje i nematerijalnog kulturnog nasljeĊa
ĉovjeĉanstva
150
Prilog broj 2
Karta Bosne i Hercegovine nakon potpisivanja Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i
Hercegovini
151
Prilog broj 3
Klasifikacija putnika prema UNWTO
(1) Posjetioci koji borave najmanje jednu noć u zemlji koju posjećuju
(2) Strane vazdušne ili brodske posade koje koriste smještaj u zemlji koju posjećuju
(3) Posjetioci koji ne noće u posjećenoj zemlji iako postoji mogućnost posjete tokom dana ili
više dana i koji se vraćaju na svoj brod ili voz da bi prespavali
(4) Uobiĉajeno ukljuĉeni u izletnike. Odvojena klasifikacija ovih posjetioca nije preporuĉljiva
(5) Posjetioci koji dolaze i odlaze istog dana (izletnici)
(6) Posade koje nisu rezidenti zemlje koju posjećuju i koji ostaju samo jedan dan
(7) Putnici koji putuju iz zemlje domicila u drugu zemlju na duţnost i obratno (ukljuĉujući
kućnu poslugu i uzdrţavanu pratnju)
(8) Putnici koji ne napuštaju tranzitno podruĉje vazdušnih ili brodskih luka. U odreĊenoj
zemlji, tranzit moţe ukljuĉivati i boravak od jednog ili više dana. U tom sluĉaju, oni trebaju
biti ukljuĉeni u statistiku posjetitelja
- godišnji odmori - aktivno bavljenje sportom - roĎaci i prijatelji - ostali razlozi iz
zadovoljstva
- sastanci - misije - poslovni sastanci
- studijski - zdravstveni -tranzit - ostalo
Iz osobnog
zadovoljstva
Poslovno
Iz drugih
motiva
Svrha
posjete
PUTNICI
Uključeni u
turističku statistiku Nisu uključeni u
turističku statistiku
Posjetioc
Turisti (1) Izletnici (3)
Stranci Rezidenti -
stranci Putnici na
krstarenjima (4) Dnevni
posjetioci (5)
Članovi raznih posada (nerezidenti)
(2) Strane posade
(6)
Radnici u pog-
raničnim zonama
Nomadi Radnici u
tranzitu (8)
Izbjeglice Članovi oru-
žanih snaga (7) Konzularni
predstavnici (7) Diplomati
(7) Privremeni
imigranti Stalni
imigranti
152
Prilog broj 4
Tabelarni prikaz organizacije turistiĉkog sektora Bosne i Hercegovine
N
IVO
VL
AS
TI BOSNA I HERCEGOVINA
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine (MVTEO)
Vanjskotrgovinska komora Bosne i Hercegovine – Grupacija za turizam i ugostiteljstvo sa sekcijama
za hotelijerstvo,turistiĉke agencije,banjski turizam i sportskorekreativni turizam
Udruţenje turistiĉkih agencija Bosne i Hercegovine (UTABiH)
Udruţenje hotelijera i restoratera Bosne i Hercegovine (UHiRBiH)
Bosanskohercegovaĉko turistiĉko udruţenje
NIV
O V
LA
ST
I
ENTITETSKI NIVO
FEDERACIJA BIH REPUBLIKA SRPSKA
Federalno ministarstvo okoliša i turizma Ministarstvo trgovine i turizma Republike Srpske
Turistiĉka zajednica (TZ) Federacije Bosne i
Hercegovine
Turistiĉka organizacija (TO) Republike Srpske
Privredna komora Federacije Bosne i
Hercegovine – Udruţenje trgovine i turizma
Privredna komora Republike Srpske – Udruţenje
za turizam i ugostiteljstvo
Udruţenje ugostitelja i restoratera Republike
Srpske
Udruţenje turistiĉkih agencija Republike Srpske
NIV
O V
LA
ST
I
REGIONALNI, KANTONALNI NIVO
FEDERACIJA BIH REPUBLIKA SRPSKA
Kantonalno ministarstvo privrede – Sektor za
trgovinu, ugostiteljstvo i turizam
Regionalne privredne komore (Banja Luka,
Bijeljina, Doboj, Trebinje, Istoĉno Sarajevo)
Privredna komora kantona – Udruţenje turizma i
ugostiteljstva
Turistiĉke organizacije opština
Turistiĉka zajednica kantona Udruţenje ugostitelja
Turistiĉke podruţnice
Kantonalno udruţenje ugostitelja
153
Prilog broj 5
Stanje u turizmu u Republici Srpskoj
Tabela br. 1: Dolasci turista po vrsti turistiĉkog mjesta (Ilić 2009: 20)
Godina Ukupno Banjska mjesta Planinska mjesta Ostala turistiĉka mjesta Ostala mjesta
Ukupno
2004 151 280 36 385 27 062 79 056 8 777
2005 150 526 34 685 28 680 79 299 7 862
2006 191 934 39 153 40 206 101 604 10 971
2007 222 729 44 517 44 217 117 635 16 360
2008 241 145 40 495 48 509 130 753 21 388
Domaći turisti
2004 97 741 28 397 16 517 46 991 5 836
2005 95 547 28 498 17 000 44 955 5 094
2006 118 997 30 953 23 213 57 876 6 955
2007 132 057 33 553 23 468 64 612 10 424
2008 139 961 30 765 27 074 68 696 13 426
Strani turisti
2004 53 539 7 988 10 545 32 065 2 941
2005 54 979 6 187 11 680 34 344 2 768
2006 72 937 8 200 16 993 43 728 4 016
2007 90 672 10 964 20 749 53 023 5 936
2008 101 184 9 730 21 435 62 057 7 962
Tabela br. 2: Noćenja turista po vrsti mjesta (Ilić 2009: 21)
Godina Ukupno Banjska mjesta Planinska mjesta Ostala turistiĉka mjesta Ostala mjesta
2004 407 749 163 666 86 847 124 829 32 407
2005 397 976 169 189 82 143 123 294 23 350
2006 489 441 199 245 110 266 159 100 20 830
2007 561 995 220 740 124 257 189 420 27 578
2008 625 842 237 400 134 559 218 142 35 741
Tabela br. 3: Dolasci turista po vrsti objekta za smještaj (Ilić 2009: 24)
Vrsta smještaja Godina
2004 2005 2006 2007 2008
Hoteli 127 100 121 094 144 593 166 670 174 040
Moteli 15 786 16 969 27 373 32 264 34 956
Pansioni i prenoćišta 6 059 8 115 12 776 15 736 19 314
Domaćinstva (privatne sobe) - - - - -
Ostalo 2 335 4 348 7 192 8 059 12 835
Ukupno 151 280 150 526 191 934 222 729 241 145
Tabela br. 4: Noćenja turista po zemlji prebivališta (Ilić 2009: 28)
Zemlja Godina
2004 2005 2006 2007 2008
Ukupno 407 749 397 976 489 441 561 995 625 842
Domaći turisti 270 679 275 461 322 129 356 557 388 739
Strani turisti 137 070 122 515 167 312 205 438 237 103
154
Austrija 2 049 2 980 4 058 4 704 5 331
Francuska 1 139 975 1 327 1 650 2 272
Grĉka 1 024 911 807 1 964 2 052
Holandija 758 853 1 038 1 481 2 099
Italija 3 738 4 802 6 322 9 524 11 942
Njemaĉka 3 204 3 902 6 368 5 599 5 911
Španija 416 389 628 1 029 888
Švedska 810 1 016 1 287 1 637 1 330
Velika Britanija 3 313 2 652
3 636 4 356 3 265
Norveška 1 021 451 601 748 793
Švajcarska 607 592 850 1 145 1 642
Ĉeška 1 007 1 047 774 1 852 1 768
MaĊarska 551 738 921 1 528 1 341
Poljska 515 724 517 749 1 047
Rumunija 550 336 214 613 1 171
Slovenija 5 814 7 107 12 342 15 269 18 707
Hrvatska 9 407 10 735 17 460 26 660 24 251
Srbija136
90 735 71 445 94 394 102 097 115 577
Crna Gora - - - 7 302 15 435
BJR Makedonija 1 628 2 834 2 441 2 253 3 290
Ruska Federacija 687 1 136 1 234 1 366 2 113
Kanada 827 429 655 904 1 106
SAD 2 045 1 990 2 716 3 021 2 223
136
Do 2007. godine Srbija i Crna Gora su praćene kao jedna zemlja
155
Prilog broj 6
Stanje u turizmu u Federaciji Bosne i Hercegovine
Tabela br. 1: Dolasci i noćenja turista prema vrstama turistiĉkih mjesta (Statistiĉki godišnjak
2008: 217)
Turistiĉko mjetso Godina
2004 2005 2006 2007
Ukupno 258 000 274 000 294 000 347 000
Sarajevo 105 000 116 000 130 000 167 000
Banjska mjesta 4 000 5 000 3 000 4 000
Primorska mjesta 42 000 50 000 51 000 56 000
Neturistiĉka mjesta 107 000 103 000 110 000 120 000
Noćenja turista
Ukupno 562 000 596 000 661 000 751 000
Sarajevo 220 000 245 000 276 000 332 000
Banjska mjesta 7 000 8 000 8 000 70 000
Primorska mjesta 159 000 171 000 181 000 185 0000
Neturistiĉka mjesta 176 000 172 000 196 000 227 000
Prosjeĉno zadrţavanje - dana
Ukupno 2,2 2,2 2,3 2,2
Sarajevo 2,1 2,2 2,2 2,0
Banjska mjesta 2,0 2,0 3,0 2,0
Primorska mjesta 4,0 4,0 4,0 3,3
Neturistiĉka mjesta 2,0 2,0 2,0 2,0
Tabela br. 2: Noćenja turista prema vrstama ugostiteljskih objekata (Statistiĉki godišnjak
2008: 222)
Mjesto Godina
2004 2005 2006 2007
Ukupno noćenja
Ukupno 562 000 596 000 661 000 751 000
Hoteli 507 000 537 000 599 000 662 000
Moteli 19 000 17 000 18 000 25 000
Pansioni 12 000 12 000 12 000 19 000
Prenoćišta 8 000 8 000 8 000 15 000
Turistiĉki kampovi i naselja 1 000 2 000 3 000 5 000
Banjska i klimatska ljeĉilišta 7 000 8 000 8 000 7 000
Radniĉka odmarališta - - - -
Domaćinstva (privatne sobe) 3 000 5 000 5 000 10 000
Ostali ugostiteljski objekti 8 000 7 000 8 000 8 000
Noćenja domaćih turista
Ukupno 240 000 245 000 244 000 273 000
Hoteli 209 000 214 000 214 000 231 000
Moteli 9 000 8 000 9 000 12 000
Pansioni 8 000 7 000 7 000 11 000
Prenoćišta 5 000 5 000 4 000 7 000
Turistiĉki kampovi i naselja 1 000 2 000 2 000 3 000
Banjska i klimatska ljeĉilišta 7 000 8 000 7 000 6 000
Radniĉka odmarališta - - - -
Domaćinstva (privatne sobe) 1 000 1 000 1 000 3 000
Ostali ugostiteljski objekti - - - -
Noćenja stranih turista
Ukupno 322 000 351 000 417 000 478 000
156
Hoteli 298 000 323 000 385 000 431 000
Moteli 10 000 9 000 9 000 13 000
Pansioni 4 000 5 000 5 000 9 000
Prenoćišta 3 000 3 000 4 000 7 000
Turistiĉki kampovi i naselja - - - -
Banjska i klimatska ljeĉilišta - - - -
Radniĉka odmarališta - - - -
Domaćinstva (privatne sobe) 2 000 4 000 4 000 7 000
Ostali ugostiteljski objekti 5 000 7 8 000 8 000
Tabela br. 3: Noćenja turista prema zemlji prebivališta (Statistiĉki godišnjak 2008: 217)
Zemlja Godina
2004 2005 2006 2007
Ukupno 562.254 596.685 661.113 750.789
Domaći turisti 240.542 245.360 243.687 273.190
Strani turisti 321.712 351.325 417.426 477.599
Austrija 10.397 10.198 11.699 16.960
Belgija 2.421 2.344 5.678 4.319
Bugarska 1.486 1.666 1.717 1.644
Ĉeška 9.929 10.933 9.713 10.442
Danksa 1.984 2.462 2.978 3.641
Finska 1.210 1.682 2.087 2.282
Francuska 7.031 15.701 13.270 17.786
Grĉka 1.229 1.210 1.729 1.684
Holandija 5.617 6.558 7.342 9.073
Hrvatska 54.521 53.234 63.099 79.507
Irska 1.739 1.443 1.824 2.134
Italija 19.554 18.594 21.714 23.058
MaĊarska 6.371 5.618 6.788 6.473
Makedonija 4.286 4.626 10.277 5.052
Norveška 2.560 2.916 3.586 4.654
Njemaĉka 26.070 25.243 33.434 33.390
Poljska 16.117 16.547 24.731 36.189
Rumunija 1.175 1.569 1.768 1.607
Rusija 1.224 1.842 3.000 4.541
Slovaĉka 5.507 6.147 6 6.167 7.104
Slovenija 40.374 44.704 48.982 52.075
Srbija i Crna Gora 28.383 32.840 31.914 -
Srbija - - - 26.355
Crna Gora - - - 5.614
Španija 4.079 4.585 6.715 7.609
Švedska 6.545 7.202 8.114 8.701
Švicarska 2.438 3.286 11.625 6.952
Turska 11.900 17.723 21.892 28.080
Velika Britanija 9.196 9.738 9.875 10.453
Australija 1.166 1.566 1.954 2.602
Iran 366 842 128 1.952
Japan 2.647 1.798 2.216 2.974
Kanada 2.025 2.302 2.641 3.753
SAD 16.968 16.490 18.636 18.649
157
Prilog broj 7
Stanje u turizmu u Distriktu Brĉko
Tabela br. 1: Noćenje turista prema vrsti objekta u Distriktu Brĉko (Agencija za statiku Bosne
i Hercegovine, publikacije Distrikta Brĉko, Bilten – Statistiĉki podaci 6/08, 31)
Vrsta smještaja Godina
2004 2005 2006 2007
Hoteli 6.786 8.418 10.909 11.832
Moteli 1.080 1.281 1.760 1.762
Pansioni i prenoćišta 118 79 100 99
Ukupno turista 7.984 9.778 12.769 13.693
Tabela br. 2: Noćenja turista prema zemlji prebivališta u Distriktu Brĉko (Agencija za statiku
Bosne i Hercegovine, publikacije Distrikta Brĉko, Bilten – Statistiĉki podaci 6/08, 32)
Zemlja Godina
2004 2005 2006 2007
Ukupno 17.448 10.705 9.642 11.470
Njemaĉka 1.087 390 930 646
Švajcarska 9.106 135 483 167
Poljska 1.367 34 48 38
Slovenija 1.106 1.107 1.213 964
Hrvatska 1.264 2.709 1.630 1.975
Srbija i Crna Gora 7.179 3.444 1.290 -
Srbija - - - 3.085
Crna Gora 124
158
Prilog broj 8
Tabela br. 1: Tabelarni prikaz razvrstavanja turistiĉkih mjesta u razrede u Federaciji Bosne i
Hercegovine
Kanton Opština Razred
Unsko-sanski
Bihać A
Cazin B
Velika Kladuša B
Bosanska Krupa B
Sanski most B
Bosanski petrovac C
Buţim C
Kljuĉ C
Posavski
Orašje B
Odţak C
Tuzlanski
Tuzla A
Gradaĉac A
Kladanj A
Banovići A
Lukavac A
Ţivinice A
Srebrenik B
Graĉanica B
Zeniĉko-dobojski
Tešanj A
Maglaj C
Ţepĉe B
Zavidovići C
Zenica A
Kakanj A
Vareš C
Olovo A
Visoko C
Breza C
Usora C
Bosansko-podrinjski
Goraţde B
Pale/Praĉa C
Foĉa - Ustikolina C
Srednjobosanski
Bugojno A
Busovaĉa C
Donji Vakuf B
Fojnica A
Gornji Vakuf – Uskoplje C
Jajce A
Kreševo C
Kiseljak A
Novi Travnik C
Travnik A
Vitez B
Hercegovaĉko-neretvanski
Mostar A
Blagaj A
159
Konjic A
Boraĉko jezero A
Ĉapljina A
Neum A
MeĊugorje A
Poĉitelj A
Buna A
Jablanica B
Ĉitluk B
Prozor – Rama B
Ravno B
Zapadno-hercegovaĉki
Ljubuški A
Široki Brijeg B
Grude B
Posušje B
Sarajevo
Centar A
Ilidţa A
Ilijaš B
Novo Sarajevo B
Stari Grad A
Trnovo B
Vogošća B
Bjelašnica A
Igman A
Hadţići B
Novi Grad B
Livanjski – Kanton 10
Livno A
Tomislavgrad B
Drvar B
Kupres A
Bosansko Grahovo C
Glamoĉ C
Podruĉja koja nisu razvrstana u turistiĉke razrede A, B i C pripadaju turistiĉkom razredu D.
160
Prilog broj 9
Karta turistiĉkih regija u Bosni i Hercegovini
161
Prilog broj 10
Tabelarni prikaz postojanja KUD-va njihovih djelatnosti, naĉina finansiranja i postojanja
festivala u opštinama u Bosni i Hercegovini
Tabela br. 1: Prikaz postojanja KUD, njihovih djelatnosti, naĉina finansiranja i postojanja
festivala u Republici Srpskoj
Redni
broj
Mjesto Postojanje
KUD-a
Djelatnost KUD-a
Opština
(finansiranje)
Postojanje
festivala ili
smotre
folklora u
opštini
Igre Muzika i pjesma Stari
zanati
1. Banja Luka + + + - + +
2. Berkovići - - + - - -
3. Bijeljina + + + - + +
4. Bileća + + + - + -
5. Bratunac + + + - + -
6. Brod + + + - + -
7. Višegrad + + + - + +
8. Vlasenica + + + - + -
9. Vukosavlje - - - - - -
10. Gacko + + + - + -
11. Gradiška + + + - + +
12. Derventa + + + - + +
13. Doboj + + + - + +
14. Donji Ţabar + + + - + -
15. Zvornik + + + - + +
16. Istoĉna
Ilidţa + + + - + +
17. Istoĉni
Drvar - - - - - -
18. Istoĉni
Mostar - - - - - -
19. Istoĉni Stari
Grad - - - - - -
20.
Istoĉno
Novo
Sarajevo
+ + + - + -
21. Jezero - - - - - -
22. Kalinovik + + + - + +
23. Kneţevo + + + - + -
24. Kozarska
Dubica + + + - + +
25. Kostajnica + + + - + -
26. Kotor Varoš + + + - + -
27. Krupa na
Uni + + + - + -
28. Kupres - - - - - -
29. Laktaši + + + - + +
30. Lopare + + + - + -
31. Ljubinje + + + - + -
32. Milići + + + - + -
33. Modriĉa + + + - + +
34. Mrkonjić
Grad + + + - + +
35. Nevesinje + + + - + -
36. Novi Grad + + + - + +
162
37. Novo
Goraţde - - - - - -
38. Osmaci - - - - - -
39. Oštra Luka - - - - - -
40. Pale + + + - + +
41. Pelagićevo - - - - - -
42. Petrovac - - - - - -
43. Petrovo + + + - + -
44. Prijedor + + + - + +
45. Prnjavor + + + - + +
46. Ribnik + + + - + -
47. Rogatica + + + - + -
48. Rudo + + + - + -
49. Sokolac + + + - + -
50. Srbac + + + - + -
51. Srebrenica + + + - + -
52. Teslić + + + - + +
53. Trebinje + + + - + +
54. Trnovo - - - - - -
55. Ugljevik + + + - + -
56. Foĉa + + + - + -
57. Han Pijesak + + + - + -
58. Ĉajniĉe + + + - + -
59. Ĉelinac + + + - + +
60. Šekovići + + + - + -
61. Šipovo + + + - -
163
Tabela br. 2: Prikaz postojanja KUD, njihovih djelatnosti, naĉina finansiranja i postojanja
festivala u Federaciji Bosne i Hercegovine
Redni
broj Opština
Postojanje
KUD-a
Djelatnost KUD-a Opština
(finansirenje)
Postojanje
festivala ili smotre
folklora u opštini Igre Muzika i
pjesma
Stari
zanati
1. Bihać + + + - + +
2. Bosanska
Krupa + + + - + +
3. Bosanski
Petrovac + + + - + +
4. Buţim + + + - + +
5. Cazin + + + - + +
6. Kljuĉ + + + - + +
7. Sanski Most + + + - + +
8. Velika Kladuša + + + - + +
9. Domaljevac-
Šamac + + + - + +
10. Odţak + + + - + +
11. Orašje + + + - + +
12. Banovići + + + - + -
13. Ĉelić + + + - + +
14. Doboj-Istok - - - - - -
15. Graĉanica + + + - + +
16. Gradaĉac + + + - + +
17. Kalesija + + + - + +
18. Kladanj + + + - + +
19. Lukavac + + + - + +
20. Sapna + + + - + -
21. Srebrenik + + + - + -
22. Teoĉak - - - - - -
23. Tuzla + + + - + +
24. Ţivinice + + + - + -
25. Breza + + + - + -
26. Doboj-Jug + + + - + -
27. Kakanj + + + - + +
28. Maglaj + + + - + +
29. Olovo + + + - + +
30. Tešanj + + + - + +
31. Usora + + + - + -
32. Vareš + + + - + -
33. Visoko + + + - + -
34. Zavidovići + + + - + -
35. Zenica + + + - + +
36. Ţepĉe + + + - + -
37. Foĉa (F BiH) - - - - - -
38. Goraţde + + + - + +
39. Pale (F BiH) - - - - - -
40. Bugojno + + + - + +
41. Busovaĉa + + + - + +
42. Dobretići + + + - + +
43. Donji Vakuf + + + - + +
44. Fojnica + + + - + +
45. Gornji Vakuf-
Uskoplje + + + - + +
46. Jajce + + + - + +
47. Kiseljak + + + - + +
164
48. Kreševo + + + - + +
49. Novi Travnik + + + - + +
50. Travnik + + + - + +
51. Vitez + + + - + +
52. Ĉapljina + + + - + +
53. Ĉitluk + + + - + +
54. Jablanica + + + - + +
55. Konjic + + + - + +
56. Mostar + + + - + +
57. Neum + + + - + +
58. Prozor + + + - + +
59. Stolac + + + - + +
60. Ravno + + + - + +
61. Grude + + + - + +
62. Ljubuški + + + - + +
63. Posušje + + + - + +
64. Široki Brijeg + + + - + +
65. Centar
(Sarajevo) + + + - + +
66. Hadţići + + + - + -
67. Ilidţa + + + - + +
68. Ilijaš + + + - + -
69. Novi Grad
(Sarajevo) + + + - + -
70. Novo Sarajevo + + + - + -
71. Stari Grad
(Sarajevo) + + + - + +
72. Trnovo + + + - + -
73. Vogošća + + + - + +
74. Bosansko
Grahovo + + + - + +
75. Drvar + + + - + -
76. Glamoĉ + + + - + -
77. Kupres (F BiH) + + + - + +
78. Livno + + + - + +
79. Tomislavgrad + + + - + +
165
Tabela br. 3: Prikaz festivala ili smotri folklora i tradicionalnog pjavanja meĊunarodnog i
regionalnog karaktera u Bosni i Hercegovini prema podacima Saveza amaterskih društava
Bosne i Hercegovine
Naziv
manife
stacije
Organizator
Naĉin
finansiran
ja
Programski modeli
Vrijeme
odrţava
nja
Mjesto
odrţavanj
a
a137
b138
c139
d140
e141
f142
g143
1. „Lijera
diple
nadigra
la“,
Smotra
izvorni
h
folklor
nih
skupina
HNŢ
HKD „Zora“
Struge i Gorica,
UHAKUD u
BiH Mostar i
HKD Ĉapljina
Ĉapljina
Ministarst
vo 10%,
Opština
20%,
vlastita
sredstva
20%
sponzori
50%
+ + + + - + +
Prva
subota i
nedjelja
u junu
Ĉapljina -
Mogorjelo
2. Central
na
smotra
UHAK
UD u
BiH
(Izbor
sa 10
smotara
ĉlanova
UHAK
UD po
ţupanij
ama
tekuće
godine
HKD „Stari
hrast 2000.“
Novi Travnik i
UHAKUD u
BiH
Opština N.
Travnik
10%;
Vlada RH
10%;
Vlastita
sredstva
20%,
Sponzori
60%
+ + + + - + +
Prva
subota i
nedjelja
u
septembr
u
Novi
Travnik
3. MeĊun
arodni
festival
izvorno
g
folklora
„Dani
kosidbe
“
Kupres
J.U. Hrvatski
dom Kupres i
Sekcija CIOFF
BH
MCP 12%
FMOIT
15%
HBŢ 13%
Opštine:
Kupres
5%;
Bugojno
5% ;
HKUD
„Fra Mijo
Ĉuić“
Tomislavg
rad 5%;
Vlastita
+ + + + - + +
Od 01.
do 05.07.
Kupres,
Strljanica
(Kupreško
polje)
Bugojno,
Livno,
Ranĉ
Lištani,
Tomislavgr
ad,
Bukovica i
Kazaginac
Smještaj,
kongres,
137
Tradicionalna igra 138
Tradicionalna muzika (vokalna ili instrumentalna) 139
Scenske izvedbe obiĉaja 140
Djeĉje igre 141
Prikaz proizvoda tradicionalnih zanata 142
Izloţbe 143
Seminari
166
sredstva:
15%;
Sponzori:
30%
seminari: u
Kupresu.
4. MeĊun
arodni
festival
folklora
Sarajev
o
J.U. Sarajevo
Art i Sekcija
CIOFF BH
+ + + + - + +
Od 18.
do 22.07.
Sarajevo
5. MeĊun
arodni
festival
prijatelj
atva
Goraţd
e
Općina
Goraţde,
Francuska
ambasada u BiH
i društva iz
Goraţda
Francuska
ambasada i
opština
Goraţde + - - - - + -
Od 01.
do 05.08.
Goraţde
6. MeĊun
arodni
festival
folklora
„Inter-
folk
fest
Derven
ta“
KUDM Bosiljak
Derventa i
CIOFF BH
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture
RS,
opština
Derventa
+ + + + - + +
Od 15.
do
20.10.20
09.
Derventa
7. Šamaĉk
o
proljeć
e –
Region
alna
revija
folklora
KUD „Šamac“ Opština
Šamac i
Hypo alpe
Adrija
banka (za
2009)
+ - - - - - -
Sredina
aprila
Šamac
8. Ilindan
ske
folklor
ne
sveĉan
osti -
Region
alna
revija
folklora
KPD ,,VASO
PELAGIĆ,,
Pelagićevo
Opština
Pelagićevo
+ + - - - - -
Od
15.07. do
15.08.
Pelagićevo
9. Festival
djeĉijeg
folklora
,
izvorni
h
narodni
h
pjesam
a i
instrum
enata –
MeĊun
arodni
folklor
ni
festival
SPKD
,,Prosvjeta,,
Zvornik
Opština
Zvornik
+ + + + - + -
Prva
subota i
nedjelja
u junu
Zvornik
167
10. Vidovd
anski
sabor
folklora
KUD „Sv.
Sava“ Zvornik
Opština
Zvornik
+ + + + - + +
Subota i
nedjelja
uoĉi
Vidovda
na
Zvornik
11. Petrovd
anski
sabor
folklora
KUD
,,ZAGORJE,,
Kalinovik
Opština
Kalinovik + - - - - - -
Oko
petrovda
na
Kalinovik
12. Sabor
starog
pjevanj
a Srba
SPKD
„Prosvjeta“
Novo Goraţde
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture RS
+ + - - - - -
Novo
Goraţde
13. Dubiĉk
o
kulturn
o ljeto
–
Festival
ojkaĉe
JU Centar za
kulturu
Kozarska
Dubica
Opština
Kozarska
Dubica
- + - - - - -
Poĉetak
juna
Manastir
Moštanica
(Kozarska
Dubica)
14. Dubiĉk
o
kulturn
o ljeto
–
Smotra
folklora
JU Centar za
kulturu
Kozarska
Dubica
Opština
Kozarska
Dubica
+ - - - - - -
Poĉetak
juna
Kozarska
Dubica
15. Smotra
folklora
Srpsko sokolsko
društvo „Soko“
Opština
Višegrad + + + + - + +
Maj
mjesec
Višegrad
16. Narodn
i sabor
folklora
KUD ,,SOKO,,
Dobrun
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture RS
+ - - - - - -
28.08. Manastir
Dobrun
kod
Višegrada
17. Vaskrš
nji
festival
-
Festival
djeĉijeg
folklore
KUD
,,MLADOST,,
Zaluţani
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture
RS, Grad
Banja
Luka
+ + - - - + -
Za
Vaskrs
Zaluţani
kod Banje
Luke
18. Kozars
ki etno
festival
-
Festival
,
pjesme
obiĉaja
i
folklora
KUD
,,PISKAVICA,,
Piskavica
Grad
Banja
Luka,
Turistiĉka
organizacij
a Banja
Luka
+ + + + + + +
Od 04.
do 07.
jula
Piskavica
kod Banje
Luke,
Laktaši,
tvrĊava
Kaste u
Banjoj
Luci
19. Gradišk
a jesen
-
MeĊnar
odni
festival
igre i
pjesme
KUD
,,KOLOVIT,,
Gradiška
Opština
Gradiška
+ + + - - + -
Mjesec
septemba
r
Gradiška
20. Kozars
ki etno
–
KUD „Kolovit“
Gradiška,
Turistiĉka
Turistiĉka
organizacij
a Gradiška
+ + - - - - -
Poĉetak
jula
Gradiška
168
meĊuna
rodna
revija
pjevaĉk
ih i
folklor
nih
grupa
organizacija
Gradiška
21. Potkoz
araĉko
posijelo
-
Festival
kozaraĉ
ke
pjesme
KUD
,,KOZARA,,
g. Podgradci
Opština
Gradiška
- + - - - - -
Kraj juna
(29.06.)
Gornji
Podgradci
(kod
Gradiške)
22. Festival
sela
Republi
ke
Srpske
-
Festival
sela
Bijeljin
e
SPKD
,,Prosvjeta,
Bijeljina
SPKD
,,Prosvjeta,
Bijeljina,
Opština
Bijeljina,
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture RS
+ + + - + + -
144
Zadnja
subota i
nedjelja
u
decembr
u
Bijeljina
23. Ritam
Evrope
-
MeĊun
arodni
festival
folklore
SKUD
,,SEMBERIJA,,
Bijeljina
Opština
Bijeljina
+ - - - - - -
Od 04.
do 08.08.
Bijeljina
24. Smotra
folkora
KUD ,,Miloš
Dujić Mišo“,
Ĉelinac
Opština
Ĉelinac + + + - - - -
Oko Sv.
ArhanĊel
a
Ĉelinac
25. Sabor
srpskog
izvorno
g
narodn
og
stvarala
štva
SPKD
,,PROSVJETA,,
Teslić
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture
RS,
Opština
Teslić,
Banja
Vrućica,
razliĉiti
sponzori,
vlastita
sredstav
+ + + + + + +
145
Oko 20.
06.
Banja
Vrućica
kod Teslića
26. Smotra
folklora
- Opština
Novi Grad + - - - - - -
Novi Grad
27. Sabor
folklora
-
Region
alni
KUD
,,HERCEGOVI
NA,,
Petrovo Polje-
Trebinje
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture RS
+ + - - - - -
Subota i
nedjelja
iz 01.05.
Trebinje
28. Smotra GKUD „ALAT- ALAT- + Trebinje
144
Pored navedenog organizuju se i takmiĉenja u kvizovima znanja, tradicionalnim sportovima i tradicionalnom
kulinarstvu. 145
Uz ove programske modele organizuje se i takmiĉenje u tradicionalnom kulinarstvu
169
folklora
GKUD
„ALAT
-
Swissli
on“
Swisslion“
Trebinje
Swisslion
Trebinje
29. Ilindan
ska
smotra
folklora
-
Region
alna
JU Kulturni
centar I KUD
,,Petar Prvi
KaraĊorĊević,,
Mrkonjić Grad
Opština
Mrkonjić
Grad
+ - - - - - -
02.08. Mrkonjić
Grad
30. MeĊun
arodna
(region
alna)sm
otra
folklore
KUD ,,Doboj,,
Doboj
Opština
Doboj,
KUD
„Doboj“ + - - - - - -
Polovina
septembr
a
Doboj
31. Sabor
srpskog
pjevanj
a
SKUD
„Vojkovići“
Grad
Istoĉno
Sarajevo,
opština
Istoĉna
Ilidţa
- +
21.09. Istoĉna
Ilidţa
32. Dukat
fest –
MeĊun
arodni
festival
folklora
„Misija nt“ Ministarst
vo za
porodicu,
omladinu i
sport RS,
Ministarst
vo
prosvjete i
kulture
RS, Grad
Banja
Luka,
Opština
Mrkonjić
Grad,
Opština
Modriĉa,
Privredni
subjekti
kao
sponzori i
donatori
+ - + - - + +
Od 15.
do 20.
juna
Banja
Luka,
Prijedor,
Laktaši,
Mrkonjić
Grad,
Modriĉa
33. Medun
arodna
smotra
folklora
"Ajvato
vica
2008"
Gradski
folklorni
ansambl (GFA)
"Bugojno"
Bugojno
Opština
Bugojna,
Federalno
ministarstv
o kulture i
sporta
+ - - - - - -
25.06. Bugojno
34. Region
alna
smotra
izvorno
g
narodn
og
HKUD
"Mladost"
Domaljevac
Turistiĉka
zajednica
Ţupanije
Posavske + + + - - + -
Od 20.
do 26.06.
Domaljeva
c
170
stvarala
štva
Domalj
evaĉka
tkanica
35. Posavs
ko
kolo,
smotra
folklora
HKD
„Napredak“
podruţnica
Odţak
Opština
Odţak,
Turistiĉka
zajednica
Ţupanije
Posavske
+ - - - - + -
15.08. Odţak
36. MeĊun
arodna
smotra
folklor
nog
stvarala
štva
Ţivinic
e
KUD Ţivinice
Ţivinice
Opština
Ţivinice,
Privredni
kolektivi u
Ţivinicam
a,
Turistiĉka
zajednica
+ - - - - - -
? Ţivinice
37. Drţavn
a
smotra
folklor
nog
stvarala
štva
Gornja
Tuzla
KUD Gornja
Tuzla Tuzla
Opština
Tuzla,
Federalno
ministarstv
o kulture i
sporta
+ - - - - - -
Oko
20.04.
Tuzla
38. MeĊun
arodni
festival
folklor
nog
stvarala
štva
Konjiĉ
ka
sehara
BZK Preporod
Sarajevo,
Općinska BZK
Preporod Konjic
Opština
Konjic
+ - + - - + -
Druga
polovina
jula
Konjic
39. Smotra
i
izvorno
g
folklora
„Poigra
jmo
naše
kolo“
Izvorna
folklorska grupa
"Sloga" Guĉa
Gora
Federalno
ministarstv
o kulture i
sporta
+ - + - - - -
Kraj
septembr
a
Samostan
Guĉa Gora
kod
Travnika
40. Smotra
i
izvorno
g
folklora
KUD
„Gradaĉac“
Opština
Gradaĉac
+ - - - - - -
Od 16.
do 17.
07.
Gradaĉac
41. Smotra
folklora
–
susreti
prijatelj
stva
KPD "Blagaj"
Blagaj
Vlastita
sredstva,
Federalno
ministarstv
o kulture i
sporta
+ - - - - - -
08.08. Blagaj
42. MeĊun
arodna
KUD "1001
noć" Fojnica
Opština
Fojnica + - - - - - -
Kraj
augusta
Fojnica
171
smotra
folklora
43. Festival
folklora
UG KUD Janj
Donji Vakuf
Opština
Donji
Vakuf
+ - - - - - -
? Donji
Vakuf
44. Tešanjs
ko ljeto
–
festival
folklora
UG KUD
Pobjeda. Tešanj
Opština
Tešanj
+ - - - - - -
jul
45. MeĊun
arodna
smotra
folklora
Gradski
folklorni
ansambl
"Bugojno"
Bugojno
Opština
Bugojno
+ + - - - - -
20.05. Bugojno
46. Smotra
narodni
h igara
i
obiĉaja
Kljuĉ
KUD "Naša
Mladost" Kljuĉ
Opština
Kljuĉ
+ + - - - - -
16.05. Kljuĉ
47. Karava
n
prijatelj
stva
sevdah
sa
Bašĉarš
ije
UG AKCUS
SELJO Sarajevo
Grad
Sarajevo,
Federalno
ministarstv
o kulture i
sporta
- + - - - - -
? Sarajevo
48. Region
alna
smotra
folklora
KUD "Karaula"
Travnik
Opština
Travnik,
Federalno
ministarstv
o kulture i
sporta
+ - - - - - -
Polovina
augusta
Travnik
49. Festival
sevdah
a
„Djeca
pjevaju
sevdali
nke“
KUD
HALISIJE
Kalesija
Opština
Kalesija,
Federalno
ministarstv
o kulture i
sporta
- + - - - - -
Oko
20.06.
Kalesija
172
Prilog broj 11.1. ENTER FORM:
/UĈESNIK/
DATE: _________________
/datum/
Arrival: by 1 pm afternoon on 15.06.2010.
Dolazak: 15.06.2010. u poslijepodnevnim ĉasovima
Departure: 20.06. by 12 am o’clock
Povratak: do 12 ĉasova poslije podne
NAME of the GROUP: ___________________________
/naziv folklornog ansambla/
CORRESPONDENCE ADDRESS: LEADER of the GROUP:
/kontakt adresa ansambla/ /rukovodilac ansambla/
Name /ime/: Name /ime/:
Street /ulica: Street /ulica/:
Place /grad/: Place /grad/:
Country /drţava/: Country /drţava/:
Phone /telefon/: Phone /telefon/:
Fax /fax/: Fax /fax/:
E-mail /mail-adresa/: E-mail /mail-adresa/:
DATE of ARRIVAL: _____________ TIME of ARRIVAL: _________________
/datum dolaska/ /satnica dolaska/
DATE of DEPARTURE: _________ TIME of DEPARTURE: ______________
/datum odlaska/ /satnica odlaska/
173
MEANS of CONVEYONS: bus / car / plane / train / other
/prevozno sredstvo/ bus auto avion voz drugo
NUMBER of PARTICIPANTS:____________
/broj uĉesnika/
No. of female
/broj ţena/
No. of male
/broj muškaraca/
Total
/ukupno/
Dancers /igraĉi/
Musicians /sviraĉi/
Vocals /pjevaĉi/
Others /ostali/
Total number of participants /ukupno uĉesnika/: _________________
We have made our own arrangements for insurances (including medical).
Obavezujemo se da ćemo sami uplatiti zdravstveno osiguranje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
/place-mjesto/ /date-datum/ /signature-potpis/
Please, return this form before:
Molimo Vas da nam popunjen formular vratite
174
Prilog broj 11.2.
NAME of the GROUP /naziv folklorne grupe/:__________________________
DANCING-MASTER /rukovodilac ansambla/:__________________________
NUMBER OF DANCERS /broj igraĉa/:________
MUSICIANS /muziĉari/:________
VOCALISTS /pjevaĉi/:________
COSTUMES: - from which district:
/narodna nošnja/ /iz kojeg je kraja/
- from what time:
/iz kojeg istorijskog perioda/
- description of the scene for the dance:
/kratak opis narodne igre i rasporeda na sceni/
(Extremely important):
MUSICAL INSTRUMENTS /muziĉki instrumenti/:
1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Description of typical instruments:
Opišite kako izgleda autentiĉni instrument:
NUMBER of required MICROPHONES /koliko vam je potrebno mikrofona/:
(no tapes or electronic instruments allowed-nisu dozvoljene matrice ni elektronski
instrumenti)
DANCE PROGRAM /Koje su igre?/:
1. NAME /naziv igre/:
2. Description/kratak opis/:
175
Prilog broj 11.3.
NAME of the GROUP/naziv folklorne grupe/: .............................................................
NAME of the LEADER /rukovodilac ansambla/: .........................................................
DATE of ARRIVAL /datum dolaska/: . . / . . /. .
TIME of ARRIVAL /satnica dolaska/:____hour/sat
DATE of DEPATURE /datum povratka/: . . / . . /. .
TIME of DEPATURE /satnica povratka/___hour/sat
MEANS of CONVEYONS /sredstvo prevoza/: bus/bus/ car/auto/ plane/avion/
train/voz/ other/ostalo/.........
PARTICIPANTS /UĈESNICI/:
Name /ime/: M/F/spol/: Date of birth /datum
roĊenja/:
Passport number
/broj pasoša/:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26: P.T.O.
*) Please, note behind the name [F] (=Female) or [M] (=Male)
Molim vas upišite poslije imena F-ţensko ili M-muško
*) In case of couple: note behind the names: }
U sluĉaju braĉnih parova napišite njihovo prezime
Important detail for lodging: (food, allergy, etc) / Upišite vaţne podatke o ishrani, alergijama, posebnim
potrebama…/:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
176
Prilog broj 12
Sabor srpskog izvornog narodnog stvaralaštva Banja Vrućica, Teslić
Pozivnica za uĉešće
SRPSKO PROSVJETNO I KULTURNO
DRUŠTVO „PROSVJETA“TESLIĆ
Sabor srpskog izvornog narodnog
Stvaralaštva Banja Vrućica – Teslić
UPITNIK
Za uĉesnike ------ Sabora srpskog izvornog narodnog
stvarataštva Banja Vrućica – Teslić
Naziv društva------------------------------------------------------------------------------------------------
iz ------------------------------------------------------------------- osnovano godine ---------------------
Naziv obiĉaja ------------------------------------------------------------------------------------------------
Obiĉaj je vezan ----------------------------------------------------------------------------------------------
Broj uĉesnika ------------- muških ---------- ţenskih ------------
Muziĉki instrumenti korišteni u izvoĊenju scenskog prikaza obiĉaja
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Navesti najmanje dvije pjesme pjevane u scenskom prikazu obiĉaja
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Kratak sadrţaj scenskog prikaza
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Navesti nacionalno jelo koje ćete prezentovati na Saboru
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Navesti naziv posuĊa koje ćete koristiti za prezentaciju nacionalne kuhinje
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
177
Prilog broj 13
Analiza festivala
I FAZA – KONCEPCIJA146
Ciljevi festivala
Zadaci festivala
Festival
Vrijeme odrţavanja
Geopolitiĉki karakter
MeĊunarodni
Drţavni Regionalni
Naĉin finansiranja
Vlastita
sredstva
Grant
nadleţnog
ministrastva za
kulturu,
turizam,
omaldinu
Grantovi i
donacije
meĊunarodnih
organizacija
II FAZA – IZRADA ORGANIZACIONOG MODELA FESTIVALA
Upravna struktura
Programski modeli
Sadrţaj glavnih i sporednih
programa
GLAVNI
SPOREDNI
Trajanje
Vrijeme odrţavanja
Mjesto odvijanja
Selektorski zadaci
146
Korišteni podaci: Dragiĉević Šešić, Stojković: 2003, 171-172
178
III FAZA – IZBOR
Selekcija programa
Glavni program
Sporedni program
IV FAZA – OPERATIVNO OBLIKOVANJE
Organizaciono/programska struktura festivala
Trajanje u
danima
Glavni
festivalski
program
Sporedni
festivalski
program
Konferencije
za novinare,
tribine
Nauĉno i
struĉno
savjetovanje
Prateći
program
izloţbe
Posebni
program
samo za
uĉesnike
1
2
3
4
V FAZA – MERKETINŠKA AKCIJA
Opis:
VI FAZA / ODVIJANJE FESTIVALA
Doĉek folklornih ansambala
Smještaj folklornih ansambala
Transport folklornih ansambala
Realizacija pojedinih programa
179
VI FAZA – ANALIZA I VREDNOVANJE
Štampanje izvještaja i publikcija
Analiza press-clipinga
Promjena organizaciono-programskih modela
Preoblikovanje koncepcije
Broj posjetioca
Ciljna grupa uĉesnika147
Kriteriji za odabir programa
Kriteriji za odabir uĉesnika
Kojim kriterijumima odreĊujete da li sadrţaj
predstavlja specifiĉne kulturne potencijale
odreĊene zajednice
Na osnovu kojih kriterija razlikujete ponuĊeni
program od kvazi i autentiĉnog folklora
Ciljne grupe – publika kako privlaĉite turistu,
a ne samo lokalnu kulturnu publiku
Postoji li animacija stanovništva susjednih
gradova ili festival ima samo loklani karakter DA NE
Uspostavljate li saradnju sa drugim kulturnim
institucijama u vašem gradu DA NE
Uspostavljate li saradnju sa drugim kulturnim
institucijama u susjednim gradovima DA NE
SaraĊujete li sa turistiĉkim zajednicama DA NE
SaraĊujete li sa turistiĉkim agencijama DA NE
Osmišljavte li programe za uĉesnike festivala –
posjeta muzejima, spomenicima i sl DA NE
Da li u izradu projekta ukljuĉujete eksperte iz
oblasti kulture, turizma, marketinga DA NE
Sprovodite li istraţivanja publike i turistiĉko-
kulturne potraţnje DA NE
Da li na osnovu ovog istraţivanja definišete
ciljne grupe manifestacije DA NE
Fandrajzing obuhvata:
javni budţet
sponzorstvo
donatorstvo
vlastita sredstva
Da li promovišete festival u susjednim
gradovima ili regiji DA NE
Da li distribujete informativni materijal
turistiĉkim organizacijama u Vašem gardu i
šire
DA NE
Organizujete li promociju festivala u:
Vašem gradu
susjednim gradovima
drţavi
inostranstvu
zbratimljenim gradovima
Imate li sporazum sa turistiĉkim agencijama o
dovoĊenju turistiĉkih grupa DA NE
Organizujete li prevoz posjetilaca Vi liĉno DA NE
Imate li sporazum o saradnji sa lokalnim davaocima usluga:
hoteli
restorani
kafei
prevoz
147
Korišteni podaci: Đukić Dojĉinović: 2005, 127-128
180
izletišta
sportski tereni
muzeji
pozorišta
druge manifestacije
Internet prezentacija
181
O AUTORU
Slobodanka Nikolić roĊena 1976. godine u Pakracu. Završila Prirodno matematiĉki fakultet,
odsjek za geografiju, smjer geografije i etnologija na Univerzitetu u Banjoj Luci.
Radila kao kustos etnolog u Muzeju Republike Srpske u Banjoj Luci. Trenutno je zaposlena
u Komisiji za oĉuvanje nacionalnih spomenika u Sarajevu kao struĉni savjetnik za pokretno
naslijeĊe.
Interdisciplinarne master studije Univerziteta umetnosti u Beogradu, odsjek menadţement u
kulturi i kulturna politika Balkana upisala 2006. godine.
Ima iskustvo u radu na pripremi, dizajnu i implemantaciji razliĉitih projekata, strateškom
planiranju i planovima upravljanja i samostalnom voĊenju projekata. Sudjelovala na brojnim
domaćim i meĊunarodnim seminarima i konferencijama. Autor je nekoliko izloţbi i struĉnih
ĉlanaka objavljenih u zemlji i inostranstvu.
