Tadeusz Różewicz Kartoteka Od wydawcy: Tadeusz Różewicz i krytyka o "Kartotece". Rozmowy o dramacie. Wokół dramaturgii otwartej. (Stenogram rozmowy odbytej w redakcji "Dialogu" w dniu 23 IV 1969 z udziałem Tadeusza Różewicza i Konstantego Puzyny). PUZYNA: Porozmawiajmy trochę o teatrze, dawno już tego nie robiliśmy. O teatrze w ogóle i o pana teatrze. O koncepcji teatru zawartej w pana sztukach już napisanych i o tej, którą chciałby pan realizować i rozwijać. I jeszcze - o relacji między tekstem i sceną. Bo wiemy obaj, że teatry nie zawsze robią z pana sztuk to, co można by z nich wyczytać. Zacznijmy może tak: czy pisząc, widzi pan w wyobraźni konkretną realizację? RÓŻEWICZ: Sam fakt realizacji jest dla mnie sprawą drugorzędną. Sprawą najważniejszą jest rozegranie dramatu "na papierze". Co będzie z tym robione w teatrze, a nawet kto będzie to robił, nie jest dla mnie sprawą istotną. Chociaż na swój sposób interesuje mnie to również. PUZYNA: Ale pisząc sztukę jakoś ją pan sobie przecież wyobraża rozegraną przez aktorów w przestrzeni scenicznej? RÓŻEWICZ: Gdy cofnę się pamięcią do Kartoteki, sztuki, którą uważam za swój debiut sceniczny - nie miałem tego uczucia oczekiwania na realizację. Był pan wtedy kierownikiem literackim Teatru Dramatycznego i rozmawialiśmy o tej sztuce, mówiłem, że nie wiem czy to kończyć, czy to pisać dalej. Pan wtedy powiedział, że to by wasz teatr interesowało. Ten fakt wpłynął w jakiejś mierze na to, że

wKartotece znalazły się jakby ustępstwa, dodatki dla teatru, dla reżysera, jakby przekształcenia ważnego dla mnie, czysto literackiego tekstu, w tekst dla reżysera... PUZYNA: Owszem, pamiętam, że Wanda Laskowska, która przedstawienie reżyserowała w Teatrze Dramatycznym, dodała tekstowi jakby ramę z dwu pana wierszy, którymi rozpoczynała i kończyła spektakl. Natomiast w znakomitym włoskim spektaklu studentów z Genui, o którym panu kiedyś opowiadałem -była to chyba najlepsza realizacja Kartoteki - otóż tam ramy takiej nie było. Była po prostu formą otwartą bez wyraźnego początku i końca. Jak gdyby sztuka była tylko częścią jakiegoś szerszego, ciągłego nurtu twórczości, której poszczególne dramaty są tylko wycinkami, fragmentami, a nie zamkniętą całością. RÓŻEWICZ: Oczywiście tak nie jest, że sztuka się w ogóle nie zaczyna i nie kończy, przynajmniej na papierze. Niezależnie od tego, jak sobie wyobrażamy domniemany początek i koniec sztuki. Niemniej na przykład w Kartotece realizatorzy warszawscy czuli widocznie brak i potrzebę wyraźniej szego początku i końca. PUZYNA: W bardziej konwencjonalnym sensie, niż to leżało w pana zamyśle? RÓŻEWICZ: Użył pan tutaj sformułowania: dramaturgia otwarta, sztuka otwarta. To dla mnie sprawa istotna. Wywodzi się ona z moich wcześniejszych doświadczeń poetyckich: poematu otwartego, który się właśnie tak nazywał - Poemat otwarty. Gdzie każdy mógł niejako wejść w środek ze swymi sprawami. Coś podobnego było także w Kartotece: tam też każdy mógł wejść w środek, dopisać jakiś fragment czy koniec, rozszerzyć czy uzupełnić jakąś scenę. Czym jest koniec sztuki? To oczywiście koniec fabuły, akcji, jakichś dziejów. W Grupie Laokoona też początkowo teks był jakby nie zakończony, potem na prośbę reżysera dopisałem kwestie dziadka, które jakoś pointują, zamykają sztukę, stawiają kropkę nad i. PUZYNA: Czy należałoby jednak traktować pana sztuki jako pewien ciąg wspólny, gdzie żadna sztuka nie jest zamknięta, ale jedna wynika z drugiej, albo wręcz w nią przechodzi? I to nawet bez "łączników", które były, ale gdzieś wypadły? RÓŻEWICZ: Oczywiście, pewne elementy mogłyby być w tej dramaturgii przenoszone z jednej sztuki do drugiej nawet zmieszane w nową całość, ale nie jest to dla mnie sprawa dowolna. Muszą one być bardzo skrupulatnie łączone na zasadzie, nazwałbym to, kontrapunktu obrazów poetyckich, gdzie wszystko ma pewną ścisłą logikę. Jest to także logika pewnego rytmu wewnętrznego, rzeczy utajonych, przeczuć nawet, intencji. PUZYNA: Jeśli jednak jest to logika obrazów, to są one także obrazami wizualnymi. A więc ich realizacja sceniczna...? Niektórych przecież nie rozpisuje pan nawet na dialog, markuje je tylko w didaskaliach, pozostawiając reżyserowi zupełną swobodę konkretyzacji scenicznej, a nawet poszerzania czy rozbudowania. W obraz bez słów. To przeplatanie się obrazów bezsłownych z obrazami już skonkretyzowanymi w słowie, w dialogu, daje także pewien kontrapunkt, pewien rytm wewnętrzny utworu, budowany nie poprzez logikę akcji, ale poprzez logikę skojarzeń czy myśli, rządzących takim czy innym następstwem obrazów. Ale, jak z tego wynika, nie wszystko jednak rozgrywa pan na papierze. Całe duże partie, to białe plamy. RÓŻEWICZ: Zasada jest tu zbliżona do budowy niektórych moich poematów, np. Et in Arcadia ego. Poemat ten mógłby, moim zdaniem, być wystawiony prawie w tej formie, w jakiej został napisany. Myślę, że elementy pewnych sztuk mogłyby wychodzić z innych elementów w innych sztukach. Na przykład prolog do Śmiesznego staruszka, publikowany zresztą w "Dialogu" później niż sztuka, był właściwie początkiem sztuki Przyrost naturalny.

"Dużo czystego powietrza". (Z Tadeuszem Różewiczem rozmawia Krystana Nastulanka). "Polityka" 1965. N.: A jak Pan widzi linię rozwojową swojej dramaturgii począwszy od Kartoteki aż po ostatnie sztuki bliskie grotesce? R.: Moje sztuki nie mają nic wspólnego z groteską. Groteskę uważam za ułatwienie. - A siebie za realistę, co zresztą podkreślam wielokrotnie w Akcie przerywanym... Bardzo mi brak współpracy z reżyserem i z zespołem, który mógłbym uważać za swój zespół. Dotychczasowa moja praktyka to przypadkowe spotkania. A praca w teatrze powinna być kolegialna. N.: Nazwał Pan siebie realistą... Ale przecież Pana realizm jest jednak czymś innym niż realizm Zapolskiej? R.: Wówczas teatr był chyba po prostu lustrem. N.: A dzisiaj - proszę mi darować banał - czym? Krzywym zwierciadłem? R.: (śmiejąc się) Nie. Rozbitym, roztrzaskanym lustrem. Nie twierdzę, że to się nie zmieni. Może znajdą się autorowie, którzy pokażą nam nowe lustra, w których odbity świat będzie identyczny ze światem realnym. Mnie na przykład interesuje bardziej takie zagadnienie: punkt, w którym dramat staje się komedią, a komedia dramatem. N.: To bardzo trudne zagadnienie. Na naszych oczach mieszają się gatunki, formy, języki różnych gałęzi sztuk... R.: To ciekawe. Montaż może wywołać napięcie dramatyczne. Klasycznym przykładem jest pop-art. Wszystko oczywiście zależy od kąta widzenia. Mnie na przykład ogromna pusta tuba po paście napawa optymizmem, uśmiechałem się do niej. Promieniowała z niej na mnie higiena i aseptyka. Kogoś innego ten sam przedmiot mógł napawać na przykład przerażeniem. Czego jeszcze chciałaby się Pani ode mnie dowiedzieć? Marta Piwińska: "Różewicz, romantyzm, awangarda." "Dialog" 1969 nr 7. W dramatach Różewicza oglądamy dwie prawdy. Jedna, to codzienność, powszedniość, zwykłość, stabilizacja: sceny rodzinne, jedzenie zupy, jazda pociągiem, zabiegi toaletowe, przestawianie mebli, spadanie, długie pauzy, w których "nic się nie dzieje". Bohaterowie są anonimowi, zwykli, zawieszeni między typową przeciętnością a moralitetowym uogólnieniem. Na scenę wchodzą i ze sceny schodzą postacie bez żadnej konsekwencji, nic się nie rozwija, nie ma porządkującej fabuły, a jednak jest w tym jakiś porządek. Porządek codziennego życia, porządek jego konieczności i przyziemności, przymus stereotypów, przymus narzucony przez formy i instytucje: rodzinę, szkołę, uniwersytet, kolej, biuro. Wszystko w utartych koleinach. Nawet słowo ulega temu schematowi - alfabet. Automatyzm życia, terror stereotypów, rygor cywilizacji, rygor kultury, owego "ducha", który dokonawszy wielu operationes spirituales uznał wreszcie terror i brak ducha za najlepszy porządek i zamienił ludzi w automaty (po pierwszej wojnie zapowiadał to już pewien duchowny w szwajcarskim sanatorium). I druga prawda, która czasem zresztą prowadzi Różewicza na artystyczne manowce: prawda wyzwolonego instynktu, prawda "darwinowska". Prawda mówiąca, że strach i terror zmienia człowieka w bestię, ale że w nim samym kryje się zwierzę okrutne i bezwzględne w zaspokajaniu swoich potrzeb: mordowanie kota przez chłopca w Naszej malej stabilizacji, balet "samców" i balet "bufetu" w Wyszedł z domu, zwierzęcość ludzka ledwie ukryta w akcji "za drzwiami" w Akcie przerywanym. Erotyczne perwersje i strach Śmiesznego staruszka, dwaj ludzie wynurzający się z piasku i rzucający się na siebie - z miłości? z nienawiści? - w Starej kobiecie. Osaczenie człowieka przez naturę, która każe mu jeść, pić, spać i to samo w kółko coraz zachłanniej i więcej. Koszmar owego ukrytego w każdym człowieku "psa", człowieka zdegradowanego po wojnie w swoim człowieczeństwie, który wie

już o tym, że nosi w sobie zwierzę ścigane, zdychające lub gotowe zagryźć inne zwierzę ludzkie i nie może o tym zapomnieć, nawet ukrywszy tę prawdę pod drugą i trzecią skórą, nawet na "ustabilizowanym" fotelu. Także w Kartotece przedstawiciel współczesnej literatury, "Pan z przedziałkiem", zachowuje się jak pies, "obchodzi na czworakach cały pokój, obwąchuje nogi stołu, krzesło, zagląda pod łóżko, zaczyna gadać podnosząc pysk". Jego właściciel charakteryzuje go: "powie mu pan cierp, cierpi, pawie mu pan skacz, skacze, a nawet potrafi czytać i pisać... dostał medal na wystawie psów w Paryżu... jest inteligentny, dobrze ułożony... ułożenie nie jest trudne... wystarczy umiejętne postępowanie, nieco cierpliwości... w pracy psa działają cztery czynniki: pasja łowiecka, wiatr, chody i inteligencja". A kiedy "Pan z przedziałkiem" ukazuje się przed "Bohaterem", ten go wita: "Czuję wazelinę, lakier, bździnę i literaturę", i podaje mu do picia wodę z miednicy: "W tej wodzie moczył nogi uczciwy, prosty człowiek. Pij. To lekarstwo dla takich jak ty! Jak my..." Ów "uczciwy, prosty człowiek" to kilkakroć już spotykany "wuj" i w ten sposób znowu dostajemy się w krąg rodziny i domu. Motyw tęsknoty do powrotu pojawia się z całą wyrazistością. Wuj mówi: "Czekamy na ciebie wszyscy. I mama i siostry... Nie chcesz jeszcze wracać ze świata do domu?" Na co otrzymuje odpowiedź: "Mam dużo spraw do załatwienia, różne sprawy, trudno się od tego oderwać, trudno połapać. Może później". [...] Wspominałem już o Chaplinie. Ten stary, śmieszny człowiek w zmiętym, znoszonym ubraniu, z opuchłymi stopami, wychodzący z anonimowych mroków jakiegoś małego miasta czy getta i wędrujący przez wielki świat "dzisiejszych czasów", zarazem ironicznie groteskowy i melancholijnie sentymentalny - to właśnie bohater (lub lepiej - aby trzymać się terminologii jego twórcy - "bohater") Różewicza. Ten człowiek jest jednocześnie małą, ale oddzielną, odrębną osobowością, z uporem przeciwstawiającą się uniwersalizującemu potokowi "świateł wielkiego miasta" i zarazem uosabia powszechność, przeciętność, jest ukryty, nierozpo-znawalny w gromadzie podobnych. Tę dwoistość akcentuje szczególnie Kartoteka, na której "Bohatera" (tak właśnie określona została w sztuce główna postać) stara się autor rzucić pełne światło. "Bohater" cierpi i przeżywa w dumnym wyizolowaniu, prawie jak w sztuce romantycznej, ale równocześnie nie posiada imienia, wieku, zawodu, a raczej dane te zmieniają się co chwila, czyniąc zeń jakby postać syntetyczną, zbiorową, przedstawiciela pokolenia, narodu, wieku. Sam tytuł sztuki zresztą sugeruje, że chodzi tu o wielkość statystyczną, jakość buchalteryjną, cały współczesny świat indywidualnych cierpień, przeżyć i buntów mieści się w jednolitych regałach, kartotekach, rejestrach urzędniczych. Narrator Śmierci w starych dekoracjach tęskni do Wielkości, z lubością wylicza najwybitniejszych ludzi z rozmaitych dziedzin, sam marzy o tym, aby zostać Napoleonem (Napoleon zresztą wspominany jest przez Różewicza często; Bohater z Kartoteki opowiada z przejęciem, że widział w Paryżu "naturalnej wielkości Napoleona"). Ale przecież do końca, do śmierci nie dowiadujemy się nawet jego imienia ani nazwiska, nie mają one żadnego znaczenia, to ktoś obojętny, wymienny. Tego rodzaju contradictio in adiecto znajduje wyraz na przykład w zdaniu wypowiedzianym w Kartotece: "Czasy są niby duże, ludzie trochę mali". Stanisław Gębala: "Teatr Różewicza". Wrocław 1978. Jeszcze jeden fragment wypowiedzi Marty Piwińskiej zasługuje na wnikliwą uwagę. Autorka pisze o elementach komicznych w przedstawieniu: ^Kartoteka była napisana bez odprężeń, jako jednolita zmora przerażenia i nonsensu. Jedynym uspokojeniem było odwołanie się do «dobrego, obojętnego stworzenia Natury», która w postaci

Wujka [...] umarł, może nam się zresztą - przy pewnym kącie widzenia - też przedstawić makabrycznie: wystarczy podstawić pod dom - ziemię. Ale to tylko taka luźna propozycja interpretacji -Kartoteka nie jest dramatem symbolicznym. Elementy komiczne były w niej, ale wplecione w drażniącą karykaturę absurdu świata, w brutalną groteskę, odprężenia przynosić nie miały" [...] Wróćmy jednak do problemu uniwersalizacji treści utworu. Najdobitniej stwierdziła ten fakt Wanda Karczewska w recenzji łódzkiego przedstawienia na Małej Scenie Teatru Nowego, które reżyserował Jan Skotnicki. "Pozornie [...] oddramatyzowaniu Kartoteki sprzyja czas. Pewne obsesyjne motywy tej sztuki, jak na przykład ów zabarwiający klimat utworu, niesmak Bohatera do samego siebie, wynikający ze świadomości własnego konformizmu («klaskania») powoli, zwłaszcza dla młodego pokolenia, staje się raczej oznaką neurastenicznego usposobienia współczesnego człowieka niż samooskarżeniem ugruntowanym psychologicznie pamięcią konkretnego czasu i konkretnego zachowania, pamięcią tego, że się było co najmniej niemym (choćby tylko «klaskającym») współtwórcą «minionego okre-su». W istocie jednak czas uniwersalizuje Kartotekę. Owo wyparowywanie, usuwanie się z pamięci czy świadomości widza konkretnej przyczyny samowstrętu Bohatera przesuwa problematykę Kartotek i w stronę zagadnień egzystencjalnych, ku nieodłącznym od tej filozofii kategoriom lęku i samoobrzy-dzeniajako cech kondycji ludzkiej". Lech Sokół: "Kartoteka". Posłowie. P. I. W 1981. Różewicz pokazuje w Kartotece nie tylko rozkład tradycyjnego bohatera, ale rozkład akcji. Akcja rozumiana jako przyczynowo-skutkowy łańcuch wydarzeń, ciąg chronologiczny losów bohaterów, u niego nie istnieje. Akcja nie rozwija się, bo nic nie rozwija się w Kartotece. Czasem akcji jest teraźniejszość Bohatera, w której obecne są w formie wspomnień i doświadczeń jego przeżycia reprezentatywne dla pokolenia, dla narodu. W następujących po sobie scenach mamy do czynienia z widzianymi i przeżytymi przez Bohatera strzępami dziejów Polski współczesnej, od dzieciństwa i wczesnej młodości, poprzez wojnę i okupację, tak zwany "okres miniony", po teraźniejszość Bohatera, czyli schyłek lat pięćdziesiątych. Różewicz jest tego całkowicie świadomy i już w objaśnieniach wstępnych do swej sztuki pisze o opowiadaniu historii, a nie o akcji sztuki. Miejsce akcji jest realistyczne, autorowi zależy tylko na pewnej wyrazistości urządzenia pokoju Bohatera i dlatego zaznacza, że wszystkie przedmioty i meble mają być prawdziwe, a jedynie "ich rozmiary są trochę większe od normalnych". Natomiast akcja jest "wewnętrzna", nie "zewnętrzna", zgodnie z określeniami "teatr wewnętrzny" i "zewnętrzny", używanymi przez autora. "Dzielę teatr na «teatr zewnętrz-ny» (w tym teatrze najważniejsza jest akcja, to, co się dzieje na scenie, i to jest teatr klasyczny, i jeszcze teatr romantyczny aż do teatru współczesnego, do Dlirrenmatta, Witkacego, dopiero u Becketta jesteśmy świadkami nie tylko pozornej akcji, ale i rozkładu tej akcji na scenie... ten rozkład jest u niego akcją. Żeby jeszcze dokładniej określić: teatr «zewnętrzny» jest już teatrem «historycznym»; teatrem, którego proces zakończył się [...]. Do tego teatru «wewnętrznego» idę po śladach i znakach, które dają: Dostojewski, Czechów, Conrad..." W tym teatrze "wewnętrzn-sym" wchodzimy w myśli, przeżycia, doświadczenia bohatera, podobnie jak dzieje się w Kartotece. Częstokroć chwila milczenia, gest, słowo znaczy w takim teatrze więcej niż niejeden tasiemcowy monolog, niekiedy zresztą nie pozbawiony nawet wielkich wartości literackich, w dawnym dramacie. Wyjaśniając swoją myśl Różewicz odwołuje się do powieści Conrada Lord Jim. Ma rozegrać się proces bohatera tytułowego, w zgiełku, w tłumie, ktoś krzyknął na

psa przybłędę: "Niech pan spojrzy na tego nędznego psa...", a Jim pomyślał, że to chodzi o niego: "Czy pan do mnie mówił? - spytał Jim bardzo cicho". Dla Różewiczajest to najtragiczniejszy moment w życiu Lorda Jima: "W tym, w tej scenie, są elementy teatru «wewnętrznego», o którym myślę i mówię". [...] Główna postać Kartoteki nie jest bliżej określona, nie ma imienia, a raczej ma ich wiele. Innych, licznych postaci Różewicz również nie opisuje, nie wymienia występującego w jego sztuce chóru, który - jak w tragedii greckiej - komentuje akcję, ale również bierze w niej bezpośredni udział. W ważnych dla zrozumienia sztuki objaśnieniach wstępnych pisze: "Spisu osób nie podaję. «Bohaterem» sztuki jest człowiek bez określonego dokładniej wieku, zajęcia i wyglądu. «Bohater» nasz często przestaje być bohaterem opowiadania i zastępują go inni ludzie, którzy są również «bohaterami»." Zauważmy, że słowo "bohater" jest wzięte w cudzysłów. Bo też dziwny to bohater, który niekiedy przestaje być bohaterem, nie posiada na pierwszy rzut oka niczego własnego: nawet języka, który tak często wyróżniał i indywidualizował postacie literackie. W sztuce Różewicza nie mamy do czynienia z indywidualizacją, przeciwnie: bohater jest anonimem, jednym z wielu, upostaciowaniem zbiorowości. Dotykamy tutaj zagadnienia bardzo ważnego dla całej twórczości Różewicza. Jego bohaterowie oscylują między dwoma biegunami: są zarówno wyrazicielami anonimowej masy ludzkiej, jak samotnych, co najmniej odosobnionych jednostek. Bohater Kartoteki jest Jedermannem, czyli Każdym, jak w średniowiecznym moralitecie, i jego los jest jakby ekranem, na którym oglądamy losy pokolenia. Zachowując swoją anonimowość, posiada los indywidualny, jakieś szczególne i własne przeżycia, a przecież załamuję się w jego losie zbiorowości. Będąc anonimem, czyli bezimiennym nikim, jest jednocześnie każdym, reprezentantem wszystkich. Jego życie jednostkowe kształtowały wypadki od niego niezależne, inni ludzie, którzy - jak pisze autor - "wspólnymi siłami układali kartotekę jego życia". Jego myśli są "myślami anonimowego mieszkańca wielkiego miasta, anonima żyjącego w metropolii, anonima, którego życie rozwijało się między gigantycznym nekropolom i ciągle rosnącym polis". Poezja Różewicza udziela głosu takim bohaterom, jeden z tomów jego wierszy nosi tytuł Glos anonima, wydany został w tym samym roku co Kartoteka. Cierpiąc w "dumnym wyizolowaniu" Bohater Kartoteki wyraża naród, społeczeństwo, zbiorowość. Wyraża wszystkich, to znaczy kogo? Padło już tutaj słowo "pokolenie". Wyrazicielem jakiego pokolenia jest więc Bohater? W sztuce mówi się o tym wyraźnie. W jednej ze scen Gość w Cyklistówce wyjmuje z zaciśniętej dłoni śpiącego Bohatera jakiś papier. Jest to groteskowy życiorys przedstawiciela pokolenia, o które chodzi: "Urodziłem się w roku 1920 [...]. Przystąpiłem do egzaminu dojrzałości. Nie zdążyłem jednak ukończyć, gdy l września 1939 roku wybuchła wojna światowa... ten straszliwy kataklizm, który pochłonął..." rocznik 20, to pokolenie Baczyńskiego, Borowskiego, Trzebińskiego, Gaj-cego, Bojarskiego, to pokolenie Różewicza, który urodził się w 1921 r., inni wymienieni pisarze w 1921 lub 1922. Młodość tego pokolenia przypadła na wojnę i okupację, to oni walczyli, to oni -jeśli udało im się przeżyć - wnieśli do literatury, jak Różewicz, straszliwe doświadczenie i "zarażenie śmiercią". Różewicz angażuje się w walkę z okupantem w szeregach Armii Krajowej, gdy ma dwadzieścia jeden lat. Ten motyw losu pokolenia jest kontynuowany w dalszych scenach sztuki: Pan z Przedziałkiem - uosobienie konformizmu i lakiernictwa fałszywej literatury, zna smak "wódy, wody, śliny i atramentu", nie zna smaku krwi. "Jak przeżyłeś wojnę? Okupację? Nie miałeś w ręku broni?" - krzyczy do niego Bohater. Ten Bohater,

który jest przedstawicielem pokolenia nie rozumianego przez starszych, gdyż ich ukształtował świat solidny, świat sprzed kataklizmu; nie zrozumianego przez młodszych, którzy nie widzieli, nie przeżyli: "Bracia moi, moje pokolenie! Do was mówię. Nie mogą nas zrozumieć, młodzi i starzy!" Ilustracją tych słów Bohatera jest następująca tuż po nich rozmowa z młodą dziewczyną, Niemką. Bohater zdobywa się na słowa i gesty wzniosłe, które zawisają w próżni, stają się śmieszne i zawsty- dzające: "Wszystko to wyszło jakoś śmiesznie. Jak głupio, jak strasznie głupio. Czy nie można nic powiedzieć, wyjaśnić drugiemu człowiekowi. Nie można przekazać tego, co jest najważniejsze... O Boże! Bohatera osaczają wspomnienia wojenne, słyszy niemieckie komendy i przekleństwa; dziewczyna wychodzi nic nie rozumiejąc. Dawne lęki powracają, te lęki we śnie i na jawie, o których poeta nieraz pisze w swoich wierszach. Przeżycia Bohatera są tyleż jego prywatnymi przeżyciami, co przeżyciami pokolenia; Kartoteka jest jego kartoteką osobową i kartoteką jego rówieśników. To również sztuka o losie polskim, o tym , co się nazywa "polskością". Bohater nie ma własnego imienia, ale odnosi się do niego wiele imion, jak z jakiegoś spisu, jak z kartoteki. Wiele z tych imion akceptuje, inne prostuje, ale sam siebie nazywa raz Wiktorem, raz Wacławem. Wujek nazywa go Stasiom, Władziom, Kaziem, Piotrusiem i Dzidkiem. Sprawia to wrażenie, jakby Bohater był coraz to kimś innym, jakby także zmieniał się Wujek. Tłusta Kobieta określa go jako Wacka, Jurka, Dzidka, Zbycha; dziewczyna pisząc do niego list -jako Janka; dla własnego ojca jest raz Zdzisławom, innym razem Władkiem, Tadkiem i Wackiem. Dla jednych postaci jest dorosłym mężczyzną, dla innych - dzieckiem (rodzice) czy maturzystą (Nauczyciel). Mając wiele imion - wyraża zbiorowość; nie mając określonego wieku - odbywa wędrówkę w czasie do okresu dzieciństwa, kiedy ukradł ojcu złotówkę i zjadł cukier, do wczesnej młodości, kiedy przeżywał pierwszą miłość; do dzieciństwa i młodości tyleż własnej, co powszechnej, tak dalece jego przeżycia są typowe. Stanisław Burkot: "Tadeusz Róźewicz". W.S i P 1987. Z tej perspektywy patrząc, dramaty Różewicza, podobnie jak jego poezja, dążą do przedstawienia uwikłań człowieka współczesnego w zespół dawnych i nowych mitów, dążeń i niespełnień, idei, które nie pobudzają do życia, wartości, które się na jego oczach rozpadają i kompromitują. Człowiek współczesny utracił wpływ na bieg rzeczy i zdarzeń, przestał kształtować swój świat. Odwrotnie: to świat właśnie kształtuje go na własne, psychicznie obce mu podobieństwo. Taki punkt widzenia zmienić musiał gruntownie strukturę dramatu. Dramat dawny cały zbudowany był z działań bohaterów, którzy do czegoś dążyli (wyrażała to akcja dramatyczna), zmierzali do określonego celu. Różewicz buduje bohaterów w swych dramatach na innej, odwrotnej, zasadzie ontologicznej: znajdują się oni stale w niewoli świata, są skrępowani tysiącem więzów - nakazów obyczajowych, konwencji społecznych, wreszcie własną pamięcią i biologią. Są totalnie bierni, bezwolni. Każdy z nich mógłby za bohaterem lirycznym wiersza Zi życiorysu powtórzyć: pytasz o ważniejsze wydarzenia daty z mojego życiorysu spytaj o to innych To nie my kształtujemy siebie, to świat nas stwarza. U podstaw tego stwierdzenia leżą, w przypadku Różewicza, doświadczenia wojenne, a także doświadczenia z lat 1949-1955. Ale przekonanie takie, przeniesione na teren dramatu, pociąga za sobą niezwykłe wręcz konsekwencje artystyczne. Czy w ogóle możliwy jest dramat niedziałania? Bohater Kartoteki wypełnia ten plan ogólny życia ludzkiego z niezwykłą, w sensie artystycznym, wyrazistością i precyzją, ma zresztą pełną świadomość swej bezsilności. Niedziałanie wybiera jako swój sposób bycia. W

rzeczywistości społecznej jest to możliwe. Ale w "rzeczywistości" artystycznej, w dramacie? Jakim musi on ulec przekształceniom, aby formą, samym sobą wyrażał tę ogólniejszą prawdę? Przede wszystkim zawiesić trzeba w dramacie wszystko to, co stwarzało pozory działań celowych, ukierunkowanych, zmierzających do rozwiązania konfliktów. Zawiesić trzeba akcję (z jej dążeniem do rozwiązania, do osiągnięcia celu), zawiesić trzeba także czas jako nieuchronny porządek biegu zdarzeń, jako konieczne następstwo zdarzeń. W życiu ludzkim nie ma ładu, nie ma celowości, jest chaos i przypadek, jest czekanie. Jak można scalić biografię ludzką? Tytuł pierwszego dramatu Różewicza podpowiada: na zasadzie sumy zdarzeń, sumy przypadków, na zasadzie mechanicznej "kartoteki". Ale nie wyczerpuje to proble- mu. Bohater Kartoteki nie działa (leży w łóżku), znajduje się w stanie pół snu, pół jawy. Postaci, które przesuwają się przez jego mieszkanie (postaci z różnego czasu, różnych momentów z jego "życiorysu"), mogą być traktowane jako "zjawy", majaki senne. W marzeniach sennych rozluźnieniu ulegają związki czasowe między zdarzeniami, a także związki przestrzenne. "Kartotekowy" porządek ma więc swe uzasadnienie inne, naturalne, rzec by się chciało - realistyczne. Czym jest więc sama "kartoteka"? Jej najwłaściwszym synonimem w planie sztuki byłaby pamięć ludzka. To ona właśnie odnotowuje nie wszystko z przebiegu naszego życia, lecz tylko pojedyncze, izolowane wydarzenia -szczególnie ważne czy też tylko uderzające swą odrębnością. "Kartoteka" więc to pamięć bohatera: w pamięci naszej zdarzenia dawne uwalniają się od związków przyczynowo-skutkowych, uwalniają się od czasu, istnieją jako suma, która jednak wpływa na całość jednostkowych zachowań. Kartoteka (w dosłownym znaczeniu), sen czy pamięć? Autor świadomie nie daje rozstrzygnięć jasnych i ostatecznych: jednakowo ważne są wszystkie konkretyzacje. Otwiera się tu dość szerokie pole do możliwości interpretacji teatralnych. Ale Bohater nieprzypadkowo jest wicedyrektorem operetki (wprawdzie tylko administracyjnym): jego życie (w pamięci, we śnie?) nabiera cech widowiska teatralnego. Oczywiście widowiska w nie najlepszym guście, bez ładu i składu, ale takie jest życie. Chór Starców, rodem z tragedii antycznej, przeznaczony do komentowania działań bohaterów, objaśniania ukrytych w nich sensów, jest bezradny wobec faktu, że Bohater nie chce działać. Od czasu do czasu próbuje go zachęcić do działania argumentami wynikającymi z zasad sztuki teatralnej: Toć nawet u Becketta ktoś gada, czeka, cierpi, śni, ktoś płacze, kona, pada, bździ. Rusz się, inaczej teatr zgubisz. Chór mówi czasem wierszem. Nie jest to jednak wiersz Róże-wiczowski, o szczególnym porządku formalnym, lecz operetkowa rymowanka, jak w kiepskich librettach. Chór wobec podstawy Bohatera ("nic mi się nie chce") jest bezradny: rezygnuje z zachęcenia do działań, zajmuje się grą towarzyską - wyliczaniem słów zaczynających się na tę samą literę alfabetu. W tekście dramatu zjawia się w ten sposób odrębna płaszczyzna dyskusji o teatralnych skutkach innego, w sensie ontologicznym, statusu bohatera. Płaszczyzna ta, choć jakościowo odrębna w stosunku do zdarzeń pomieszczonych w "kartotece", jest jednak umotywowana "realistycznie": Bohater jest przecież "człowiekiem teatru", nic więc dziwnego, że życie własne widzi jako szczególny spektakl teatralny. Chór Starców mógłby mu nadać wymiar tragedii, ale materiału (gestów, zachowań) starcza zaledwie na operetkę. Tadeusz Drewnowski: "Walka o oddech". Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1990. Pierwszą próbą własną była, o czym napomykałem, napisana w 1948 r. w celach zarobkowych i to nie wykorzystana sztuka o Marianie Buczku pt. Będą się bili. Drugą, nie znaną mi - Ujawnienie, odrzucone w 1949 r. przez wydawnictwo

"Czytelnik". Po tych dwóch dorywczych i nieudanych, zdaniem autora, próbach - świadomość i doświadczenie dramatopisarskie zdobywał więc Różewicz dopiero w miarę podjętej w latach 1958-59 pracy nad Kartoteką. O ile się nie mylę, jej sukces, czy raczej szeroki rozgłos przeszedł oczekiwania gliwickiego autora. W ciągu następnych dziesięciu lat, poczynając od Kartoteki, Różewicz napisał jedenaście sztuk, z tego w pierwszym pięcioleciu - osiem. Jeśli mówiłem o boomie twórczym Różewicza w latach sześćdziesiątych, to dramatopisarstwo stanowiło jego magna pars. Ale przy takim opętanym, nie dającym wytchnienia bombardowaniu (wszystkie były drukowane w "Dialogu"), wdzierające się na scenę utwory dramatyczne Różewicza budziły i w teatrach, i wśród krytyków, tych nie uprzedzonych, w zasadzie mu przychylnych, jeśli nie pewne rozczarowanie, to konsternację. Od zbuntowanego dramatopisarza, który rozpoczął z takim hukiem, spodziewano się kampanii bardziej przemyślanej, spójnej i co tu gadać, poważniejszej, a tymczasem sypały się sztuczki wciąż inne, od sasa do łasa, i to przeważnie jakieś komedie czy farsy, jakieś zgrywy. U reżyserów dochodził jeszcze wzgląd praktyczny: że był to drobiazg, jednoaktówki, nie wypełniające tradycyjnego wieczoru teatralnego (co prawda i Kartotekę dopełniano poezjami). W porównaniu z już tak przyziemną i zwięzłą Kartoteką, przy której jednak bądź co bądź potrącano o Dziady i Wyzwolenie, dalszą twórczość dramaturgiczną odczuwano jako obniżenie diapazonu. Nie ulega wątpliwości, że przy początkach dramaturgicznych Różewicz znalazł się w innej fazie przygotowania fachowego niż w początkach poezji. Gotowość, dojrzałość, przysłowiowa zbroj-nośćjego debiutu poetyckiego po wojnie polegała na tym, że całą wielką robotę na rzecz rewolucji poetyckiej przygotowywał Różewicz latami, na uboczu, w ciszy. Odkrycie teatralne - Kartoteka - dokonało się niespodziewanie, w olśnieniu, intuicyjnie. Opanowywanie teatru, wypróbowywanie arsenału środków, zdobywanie wiedzy scenicznej, czyli cała robota wstępna, eksperymenta-torska odbywała się w dalszych kolejnych publikacjach i premierach, na oczach wszystkich. Można by modnie powiedzieć: przy otwartej kurtynie, gdyby Różewicz wszelkich jej odmian (por. wiersz Kurtyny w moich sztukach, P2, 197) kolejno nie usuwał. Bowiem, jak niegdyś w poezji, tak i w tej dziedzinie Różewicz przeprowadzał gruntowną, systematyczną pracę, docierał do podstawowych form i struktur, do granic gatunków i rodzajów i -rewolucyjnie j e zmieniał. Naturalnie, doświadczenia wybitnego poety, pisarza liczyły się w tej pracy, ale coś z eksperymentator-stwa, poszukiwania przez dojrzałego pisarza możliwości i kształtów własnego teatru zawiera się w pierwszym dziesięcioleciu dramaturgii Różewicza. Zwłaszcza że w ogóle jest to dziesięciolecie znów poszukujące, neoawangardowe. [...] Dziś w Polsce Różewicz jest jednym z niewielu, a przynajmniej jednym z niewielu tego kalibru pisarzy tak programowo obstających przy laickości kultury XX wieku. I wyciągających ze swego stanowiska wszelkie konsekwencje myślowe. Współczesny świat, nie mający odwrotu w mityczno-dogmatyczną przeszłość, nie podźwignie się i nie będzie zdolny do rozwoju, jeśli nie stworzy własnej hierarchii wartości, własnego sacrum. Po wiekach panowania religii z ich dogmatem opatrzności i perspektywą życia wiecznego, ludzie stają wobec konieczności, by, jak to określił Nietzsche, "przewartościować wszystkie wartości". Wymaga to z ich strony kolosalnego duchowego wysiłku i podobnie wielkiego wysiłku praktycznego, by przewartościowanym wartościom moralnym zapewnić ziemskie sankcje. Różewiczowski człowiek pusty, bez środka, bez świeckiej również duszy to współczesna wersja Eliotowskich ludzi jałowych, wydrążonych. Samotnie nie

potrafi on stawić czoła życiu, toteż jego upadki są stokroć bogatsze niż przewidział dekalog, różno-kierunkowe (poemat Spadanie). Człowiek zdany jest na własną, lecz wspólnie tworzoną hierarchię wartości, świecką moralność, a nasz wiek XX dowodzi, jak zawodna jest pod tym względem wiara w człowieka, w społeczeństwo, państwo, organizacje polityczne. Nic w tym sensie jest stanem zerowym na skali uduchowienia świata i człowieka po utracie Boga i religii objawionej, stanem alarmowym świeckiej moralności. Ta pesymistyczna diagnoza nie ma nic wspólnego z wyznawaniem, a także praktykowaniem mihilizmu. Jest jego zaprzeczeniem, podjęciem z nim walki, czym zajmę się osobno. Nie znaczy to, aby współczesny człowiek, zwłaszcza świadomy jak wątły jest status wszelkich ludzkich wartości i jak nagminnie są one podważane i gwałcone, nie podlegał zwątpieniom co do możliwości w ogóle ich sformułowania, a co dopiero rozpowszechnienia i praktykowania. Aby nie był wystawiany na pokusy nicości, nihilizmu.

Kartoteka Spisu osób nie podaję. "Bohaterem" sztuki jest człowiek bez określonego dokładnie wieku, zajęcia i wyglądu. "Bohater" nasz często przestaje być bohaterem opowiadania i zastępują go inni ludzie, którzy są również "bohaterami".] Wiele osób biorących udzial w tej historii nie odgrywa tu większej roli, te, które mogą odgrywać główne role, często nie dochodzą do głosu lub mają mato do powiedzenia. Miejsce jest jedno. Dekoracja jedna. Wystarczy, jeśli w ciągu tych godzin przestawi się krzesło. Czas? Sztuka ta jest realistyczna i współczesna. Krzesło prawdziwe. Wszystkie przedmioty i meble są prawdziwe. Ich rozmiary są trochę większe od normalnych. Zwykły, przeciętny pokój. Stół. Etażerka z książkami. Dwa krzesła. Zlew itd. Łóżko na wysokich nóżkach. W pokoju nie ma okna. W ścianach naprzeciwległych są drzwi; jedne i drugie są stale otwarte. Łóżko stoi pod ścianą. Przez cały czas światło w pokoju jest jednakowe. Dzienne, jarzeniowe", dosyć mocne światło. Światło nie gaśnie, nawet kiedy opowiadanie jest skończone. Kurtyna nie zapada. Być może opowiadanie jest tylko przerwane2 Na godzinę, na rok... Jeszcze jedna uwaga. Ludzie występują w swoich codziennych, zwykłych ubraniach. Nie wolno ich stroić w żadne efektowne kostiumy, kolorowe szmatki itp. akcesoria. Oprawa plastyczna jest tu bez znaczenia. Jak najmniej barw i efektów. Przez otwarte drzwi przechodzą spiesznie lub wolno różni ludzie. Czasem słychać urywki rozmów. Czasem stoją i czytają gazetę... Wygląda to tak, jakby przez pokój Bohatera przechodziła ulica. Niektórzy przysłuchują się przez chwilę temu, co mówi się w pokoju Bohatera. Czasem wtrącają kilka stów. Przechodzą dalej. Akcja trwa od początku do końca bez przerwy. BOHATER leży z rękami złożonymi pod głową. Wyciąga rękę, trzymają przed oczyma. To jest moja ręka. Ruszam ręką. Moja ręka. (porusza palcami) Moje palce. Moja żywa ręka jest taka posłuszna. Robi wszystko, co pomyślę. Odwraca się do ściany. Może zasypia. Wchodzą rodzice Bohatera. Zatroskani. Ojciec spogląda na zegarek. MATKA Nie trzymaj rąk pod kołdrą, to brzydko i niezdrowo. OJCIEC Co z niego wyrośnie, jak będzie się tak długo wylegiwał. Wstawaj! Chłopcze! MATKA

Ma czterdzieści lat i jest dopiero dyrektorem administracyjnym operetki. OJCIEC Ręczę ci, że on się brzydko pod kołdrą bawi. Sam ze sobą. MATKA Pleciesz! Przecież tam jeszcze ktoś leży pod kołdrą. Zdaje się, że kobieta. OJCIEC Oszalałaś! Siedmioletni chłopiec... Wczoraj wyciągnął mi złotówkę. .. Zerżnę mu skórę! Przy tym wyjada cukier z cukiernicy. MATKA Ależ on ma kolegium! Referat i koreferat! OJCIEC Ukradł mi złotówkę. Gdyby powiedział: "tatusiu, proszę cię o złotówkę, chcę sobie coś kupić", dałbym. To musi być ukarane! MATKA Ciszej! Śpi. OJCIEC W kogo on się wdał? Wchodzi Chór Starców. Jest ich trzech. W wymiętych, trochę znoszonych garniturach. Jeden z nich w kapeluszu. Siadają pod ścianą na rozkładanych krzesełkach, które przynieśli ze sobą. Starcy poruszają się niemrawo. Tekst natomiast recytują bardzo wyraźnie, dźwięcznie, młodzieńczymi glosami. Chór wygłasza tekst bez zbędnej mimiki. Chór Starców wykorzystuje przerwy w akcji; udziela nauk, daje przestrogi, budzi otuchę. CHÓR Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze, Ten młody zdusi Centaury, Piekłu ofiarę wydrze, Do nieba pójdzie po laury, OJCIEC pochyla się nad łóżkiem. Bierze w dwa palce ucho Bohatera, pociąga Nie udawaj, że śpisz. Wstań, kiedy ojciec do ciebie mówi! BOHATER Stój! Stój! Kto idzie? Stój, bo strzelam! Halt! MATKA Mówi przez sen. Ach, ta straszna wojna. OJCIEC Chcę z tobą porozmawiać, łapserdaku. BOHATER siada na łóżku Słucham OJCIEC Dlaczego wyjadłeś cukier z cukiernicy? BOHATER To Władek. OJCIEC Nie kłam, opowiedz dokładnie, jak to było. BOHATER Coś mnie podkusiło, tatusiu. Jakiś diabeł, tatusiu! OJCIEC Gdybyś mi powiedział: "tatusiu, daj cukru"... BOHATER A tatuś dłubał w nosie, podejrzałem tatusia... OJCIEC Wyrodku! Co z ciebie wyrośnie? Bóg świadkiem... MATKA Jak śmiesz do ojca... Nie poznaję cię, dziecko.

KOBIECY GŁOS SPOD KOŁDRY Panie dyrektorze, czas na posiedzenie. BOHATER Zrozumiałem po trzydziestu latach ogrom swych win, a właściwie mych win. Tatusiu. Mamusiu. Tak, to ja zjadłem kiełbasę w Wielki Piątek dnia piętnastego kwietnia 1926 roku. Wstydzę się swego czynu. Zjedzenie kiełbasy uplanowałem o wiele wcześniej wraz z Jasiem i Pawełkiem. Mój niski postępek, kochany tatusiu, nie może być usprawiedliwiony. Zjadłem kiełbasę z łakomstwa. Nie byłem głodny. Dzięki twej trosce, tatusiu, miałem w dzieciństwie do syta chleba. Często otrzymywałem drobne pieniądze na łakocie. Mimo to zbłądziłem. MATKA Ależ ojciec pyta o cukier, nie o kiełbasę. BOHATER Mamusiu. Nie broń mnie. Wyrzeknij się syna. Cukier zjadłem i kiełbasę. Pamiętam, że koło godziny piętnastej minut pięć zaczęliśmy jeść kiełbasę. Ja zjadłem część największą. Również nasza kochana babunia, zgładzona dzięki mojej intrydze... MATKA Babunia przecież śmiercią naturalną... BOHATER Biedni rodzice. Spłodziliście potwora. Przez dziesięć lat z premedytacją podawałem babci strychninę w biszkoptach. Pamiętam również dobrze niecne praktyki z zapałkami. Ze wstrętem myślę o tym, że planowałem również zgładzenie tatusia. OJCIEC Ładne rzeczy. BOHATER Te myśli i plany wylęgły się w mojej głowie, gdy ukończyłem piąty roczek życia. Pamiętam te pięć świeczek, które paliły się na torciku... KOBIECY GŁOS SPOD KOŁDRY niecierpliwie Panie dyrektorze. Już czas. BOHATER Chciałbym się również przyznać do... KOBIECY GŁOS SPOD KOŁDRY Najwyższy czas... BOHATER Kochani, mam konferencję, słyszycie? Rodzice wychodzą. GŁOS SPOD KOŁDRY Konferencja dopiero za dwie godziny, ale trzeba się przygotować. Ja zaraz pana przygotuję na wszystko. CHÓR STARCÓW Aaa, kotki dwa, szare-bure obydwa, nic nie będą robiły, tylko dziecko bawiły. Bohater zasypia. Budzi go wystrzał armatni (detonacja winna być potężna! Tak żeby wystraszyć widownię). BOHATER Idioci. Znów wojna? GŁOS SPOD KOŁDRY Nie, panie dyrektorze, to księżna Monako powiła ośmioraczki! W związku z tym w całej ojczyźnie urządza się żakinady, dziecinady i tak dalej. Od szczytów Tatr do sinego Bałtyku. BOHATER

Ale dlaczego u nas? Księżna w Monako żyje! GŁOS SPOD KOŁDRY To jest bez znaczenia. Stu naszych młodych działaczy dla uczczenia wybiera się na hulajnogach do Konga. Inni składają ślubowanie czystości przedmałżeńskiej. BOHATER patrząc w sufit Matołki. Chwila ciszy. Idioci. Chwila ciszy. Kretyni, pawiany, gnojki, złodzieje, oszuści, pederaści, astro- nauci, onaniści, sportowcy, felietoniści, moraliści, krytycy, bi- gamiści. Chwila ciszy. Bohater zapala papierosa, patrzy w sufit. Leżę. Leżę! Szefowie rządów i sztabów pozwolili mi leżeć i patrzeć w sufit. Sufit. Piękny, czysty, biały sufit. Kochani są ci szefowie. Można spędzić spokojnie niedzielę. Do pokoju wchodzi Olga. Kobieta w średnim wieku. Staje w "nogach" łóżka. Zdejmuje płaszcz. Płaszcz, torbę, szal itp. składa na łóżku. OLGA Przechodziłam i usłyszałam, że mnie wołasz... BOHATER Ja, ciebie? OLGA Minęło piętnaście lat, jak wyszedłeś z domu. Nie dałeś znaku życia. BOHATER Tak. OLGA Nie zostawiłeś adresu. BOHATER Nie miałem. OLGA Mówiłeś, że idziesz po papierosy. BOHATER Papierosy kupiłem. OLGA Piętnaście lat cię nie było! Co u ciebie? Co z tobą? Wytłumacz się, powiedz coś. BOHATER Opowiem ci dowcip. OLGA Dowcip. W takiej chwili! To jest okropne. On mi powie dowcip, po piętnastu latach... BOHATER Napiłbym się herbaty. OLGA Herbata w takiej chwili, kiedy ja pragnę rachunku z całego twego życia... Zawiodłam się na tobie, Henryku! BOHATER Ja mam na imię Wiktor! OLGA Wiktorze, zawiodłam się na tobie. Jesteś świnią i oszustem. BOHATER ziewa Już mi się nie chce gadać. CHÓR STARCÓW każdy Starzec do siebie Gadać mu się nie chce... Przecież on jest głównym bohaterem... A kto ma gadać. OLGA tupie nogą na Chór Starców Cicho tam... Żebyś choć jedno słówko... Nic!

BOHATER W tych warunkach nic nie osiągnę. OLGA Głaskałeś mnie po piersiach, łasiłeś się jak wąż, uwodziłeś mnie pięknymi słówkami. BOHATER Pięknymi słówkami? OLGA Mówiłeś, że będziemy mieli domek z ogródkiem, parkę dzieci: synka i córeczkę... Świat się kończył, a ty kłamałeś! Złamałeś mi... BAHATER Świat się nie skończył. Przeżyliśmy. Nie masz pojęcia. Olu, jak się cieszę, że mogę leżeć. Mogę leżeć, obcinać paznokcie, słuchać muzyki. Szefowie ofiarowali mi całą niedzielę. Może wejdziesz do łóżka. Porozmawiamy. OLGA Śpieszę się do operetki. Mam już bilet... Nigdy ci nie przebaczę. Wychodzi. BOHATER Zostaw gazetę. Myślałem, że wszyscy umrzemy, więc mówiłem ci o dzieciach, kwiatach, o życiu. Proste, {otwiera gazetę. Przegląda, czyta na glos) "Butelki przed nalaniem piwa muszą być dokładnie wymyte. Pracownicy rozlewni często nie zadają sobie trudu, aby skontrolować, czy butelki są czyste. Rezultat jest taki, że spotyka się w napełnionych butelkach różne «ciała obce», zdarza się nawet, że w piwku pływają muchy. Pisaliśmy już w poprzednim naszym artykuliku na temat piwa o barbarzyńskim niemal stosunku do tego napoju pracowników detalu. Handel piwem dostarcza nie lada okazji do oszustw. W jaki sposób np. ze stulitrowej beczki piwa zrobić studwudziestoli-trową?" CHÓR STARCÓW W bardzo prosty. BOHATER "Trzeba klientom pijącym piwo w kuflach zaaplikować większą porcję piany. Klienci, zamiast pełnego kufla piwa, otrzymują kufel napełniony tylko w jednej drugiej albo w jednej trzeciej. (glos Bohatera nabiera mocy, staje się patetyczny) Owszem, piwo powinno posiadać tzw. kołnierz piany. Chodzi jednak o to,aby zawartość kufla odpowiadała normie. Dlatego też wszystkie kufle czy szklanki powinny być cechowane. Powinny posiadać kreseczkę oznaczającą 250 czy 500 cm sześciennych napoju... Niestety, nie myje się nawet dokładnie kufli od piwa. Wnętrze wielu kufli pokryte jest warstwą tłuszczu, a tłuszcz to wróg nr l złocistego napoju. W handlu piwem występuje karygodny brak odpowiedzialności. Z tym trzeba skończyć. Trzeba karać..." Chór Starców dzieli się. STARZEC I przykłada dłoń zwiniętą w trąbkę do ucha O czym on mówi? STARZEC II O piwie! STARZEC III Czy w tym piwie są aluzje do władzy, podteksty, symbole, alegorie, czy nasz bohater jest szermierzem? STARZEC I O piwie mówi! STARZEC II W tym piwie musi się coś kryć! STARZEC III Mówi, że w piwku pływają muchy. STARZEC II

Muchy? To już coś jest. STARZEC I Bzdura! U niego piwo znaczy piwo, mucha to tylko mucha. Nic więcej. STARZEC III Zlitujcie się, to nie bohater. To po prostu śmieć! Gdzie się podziały dawne bohatery, Orfeusze, woje, proroki. Mucha w "piwku"! Nawet nie w piwie, ale w piwku! Co to jest? STARZEC II wykrzywiając się ironicznie To jest teatr na miarę naszych wielkich czasów. STARZEC III Czasy są niby duże, ludzie trochę mali. STARZEC I Jak zwykle, jak zwykle. STARZEC III W piwku pływają muchy? W tym się coś kryje! Chór zgodnie kiwa głowami. Jest cicho jakby makiem zasiał. W tej ciszy rozlega się śpiew ptaka. Kanarka. Po minucie do pokoju wchodzi stary człowiek z długimi wąsami, w starym kapeluszu. BOHATER Wujek! WUJEK Byłem z pielgrzymką w klasztorze... Zajrzałem po drodze do dębie: "wstąpił do piekieł, po drodze mu było". A co u ciebie, Stasiu? BOHATER Nic, nic, wujku. Kopę lat. Nie widzieliśmy się dwadzieścia pięć lat, wujku! {Bohater siada na łóżku, wciąga skarpetki) Pewnie wujka nogi bolą. Przecież to sto kilometrów. Niechże wujek siada. Jak to dobrze, że wujek mnie odwiedził. Zaraz wujkowi wodę do nóg przygotuję i wodę na herbatę przegotuję! Niech się wujek położy! Wie wujek, niech wujek sobie wymoczy nogi. (Bohater wyciąga spod łóżka miednicę, nalewa wodę. Nalewa prawdziwą wodę do prawdziwej miednicy z prawdziwego dzbanka) Niechże wuj, proszę wuja... Zaraz wujkowi... (Bohater uradowany krząta się żywo koło Wujka) wujek... wujka... wujkowi... wujka... wujkiem... o! wujku... w wujku... WUJEK Poczciwy chłopiec. Dziękuję ci, dziecko, za te owację. (Wuj zdejmuje kamasze i skarpetki. Moczy nogi w miednicy.) A co u ciebie, Władziu? BOHATER Widzi wujek, miałem do wujka napisać, ale Zosia mówiła, że wujek chory, więc myślałem, że wujek umarł, (kładzie ręce na ramiona Wujka) Strasznie się cieszę, że wujka widzę. Nie ma wujek pojęcia. Co u wujka? WUJEK Jakoś się tę taczkę żywota pcha. Masz się z czego cieszyć. BOHATER Wujek jest prawdziwy! I kapelusz prawdziwy, (.zdejmuje Wujkowi kapelusz) I wąsy prawdziwe, i nogi prawdziwe, i spodnie prawdziwe, i serce prawdziwe, i uczucia, i myśli prawdziwe. Cały prawdziwy wujek. Nawet kamaszki u wujka są prawdziwe, i guziki, i słowa. Prawdziwe słowa! Bohater mówi ze wzrastającym wzruszeniem i uniesieniem. WUJEK A co u ciebie, Władziu, mówiła mi Helenka, że w Paryżu byłeś. BOHATER Byłem. WUJEK

No i co tam, jak tam, powiedziałbyć coś o tym Paryżu. Ja to już go w życiu nie zobaczę... I ciotka ciekawa. BOHATER Z przyjemnością wujku. WUJEK Czasu chyba nie traciłeś, co? BOHATER Chyba. WUJEK A jak tam ludziska żyją? BOHATER Jakoś żyją... różnie, (wyciąga papierosy) Może wujek zapali, francuskie. WUJEK Jak francuskie, to dwa wezmę. BOHATER Kupiłem trochę zapałek w Paryżu, mydełko toaletowe w Paryżu, szczoteczkę, żyletki, koszule, perfumy, pantofle, pinezki, szpilki, igły. Chór Starców ogląda jakieś fotografie, śmieją się, opowiadają sobie anegdotki, których urywki można usłyszeć. WUJEK A jak tam w sztukach pięknych, w literaturze?... polityce? BOHATER Tak i siak, różnie. Niełatwo objąć. Wie wujek, widziałem naturalnej wielkości Napoleona, papieża, królową, wszyscy różowi i z wosku. Jedzą dużo sałaty, sera i piją wino, oczywiście kuchnia francuska. WUJEK To się trochę przewietrzyłeć, i okupiłeś się. BOHATER Miasto, wie wujek, w takiej błękitnej mgiełce jak w spirytusie. WUJEK po chwili milczenia Ale... coś mi się wydajesz markotny. Ej, Kaziu, Kaziu! I czego ty się gryziesz? BOHATER Bo widzi wujek... Szkoda mówić... Klaskałem. Okrzyki wydawałem. WUJEK Jakże to "klaskałem"? BOHATER Właśnie klaskałem. WUJEK Wszyscy klaskali. BOHATER Co mnie wszyscy obchodzą. Myślę o sobie. Klaskałem. WUJEK Dzieciuch z ciebie, Piotrusiu! Picasso też klaskał. BOHATER Wujku, wujku... WUJEK No, co powiesz, Kaziu? BOHATER Ja wiem, że wielu klaskało, ale oni już zapomnieli. Teraz zajmują się markami samochodów albo bawią się na balach maskowych, a ja ciągle jeszcze składam ręce i tamto klaskanie klaszcze we mnie. We mnie jest czasem takie ogromne klaskanie. Jestem pusty jak bazylika w nocy. Klaskanie, wujku, klaskanie... Cisza

WUJEK A w ogóle to zdechlaki z was, słabeusze. Łysy i dzieli włos na czworo. A co ja mam powiedzieć? Co tam to wasze klaskanie. Pamiętam, w czasie zaburzeń wrzuciliśmy do pomidorowej zupy naszego dowódcę. Czekaj, jak on się nazywał? BOHATER Do zupy? WUJEK Akurat w kotle gotowała się zupa pomidorowa... Czas był niespokojny, różne zamieszki, bunty, jednym słowem gotowało się... Przyszedł sprawdzić do kuchni. Zupa się gotowała dla całej kompanii, my go tam wrzucili i kocioł przykryli pokrywką. I ugotował się razem z wąsami. Ostrogi się ugotowały i ordery. Jeszcze teraz nie mogę się wstrzymać od śmiechu, jak sobie to wspomnę. (Wujek klepie po ramieniu Bohatera) Sumienie masz delikatne. Ja ciebie rozgrzeszam! BOHATER Smutny jestem, wujku. Wie wujek, kiedy byłem małym chłopcem, bawiłem się w konie. Zamieniałem się w konia i z rozwianą grzywą pędziłem przez podwórko i ulice. A teraz, wujku, nie mogę się zamienić w człowieka, choć jestem dyrektorem instytutu. Chciałbym rozkopać ziemię, wygrzebać kilka ziemniaków i upiec wujkowi. Ziemniaki mają szarą, szorstką łupinę. Są w środku białe, sypkie i gorące. Chciałbym mieć w życiu swoją jabłonkę z gałązkami, listkami, kwiatkami, jabłkami... Już tak dawno nie siedziałem w cieniu. Jabłko jest powleczone przezroczystą warstewką wosku, odciski palców widać bardzo wyraźnie na takim jabłku. Jabłka wiszą na gałązkach. Czekają na moją rękę. Tak jak dziewczęta... WUJEK Co, Kaziu, wrócisz już? Czekamy na ciebie wszyscy. I mama, i siostry. BOHATER Nie mogę, wujku. WUJEK Nie chcesz jeszcze wracać ze świata do domu? BOHATER Nie. WUJEK Jeszcze się nie najadłeś, nie nałykałeś? BOHATER Jeszcze, wujku, apetyt rośnie, jak otworzę usta, tobym łykał całe miasta, i ludzi, i budynki, i obrazy, i biusty, telewizory, motory, gwiazdy, odaliski, skarpetki, zegarki, tytuły, medale, gruszki, pigułki, gazety, banany, arcydzieła... WUJEK A może się spakujesz i pójdziesz ze mną, jutro będziesz na miejscu. BOHATER Nie, wujku, nie mogę już wracać. WUJEK Chodź, chodź, ptaszki śpiewają, wiosna idzie. BOHATER Mam dużo spraw do załatwienia, różne sprawy, trudno się od tego oderwać, trudno się połapać. Może później. WUJEK wyciera nogi w koc. Zakłada buty, miednicę z wodą wsuwa pod łóżko Dzidek! To ja już sobie pójdę. Zostań z Bogiem! Bohater milczy. Leży z zamkniętymi oczami. Do pokoju wchodzi dwóch mężczyzn. Jeden w cyklistówce, drugi w kapeluszu. Są ubrani w długie jesionki (Stary fason), jeden z nich wyciąga papiery z teczki, drugi rozwija metalowy metr. Zaczynają mierzyć pokój Bohatera.

Czynią to bardzo skrupulatnie. GOŚĆ W CYKLISTÓWCE Trzy metry czterdzieści osiem centymetrów. Gość w Kapeluszu zapisuje. Gość w Cyklistówce mierzy drzwi, potem mierzy tóżko, podaje cyfry. Gość w Kapeluszu zapisuje, dodaje, mnoży i dzieli. Gość w Cyklistówce podchodzi do Bohatera, mierzy jego długość i szerokość, stopy, obwód głowy i szyję, rozpiętość ramion itd. Gość w Cyklistówce pochyla się nad Bohaterem. GOŚĆ W CYKLISTÓWCE Co on tak ściska w ręce? GOŚĆ W KAPELUSZU Papier. GOŚĆ W CYKLISTÓWCE Trzeba mu palce odgiąć. Odgina powoli palec za palcem, wyjmuje z ręki Bohatera papiery. GOŚĆ W KAPELUSZU Co tam jest? GOŚĆ W CYKLISTÓWCE Jakieś papiery. Życiorysy... {czyta na glos} "Urodziłem się w roku 1920, po ukończeniu szkoły ludowej... zapomniałem, że w szkole ludowej miałem kolegę, który mi dawał ser, ten kolega był ze wsi. Po ukończeniu. Po otrzymaniu świadectwa dojrzałości starałem się o przyjęcie do magistratu. W roku 1938 w hotelu wyczyściłem buty kapą z łóżka... Po ukończeniu szkoły podstawowej wstąpiłem do gimnazjum. Po ukończeniu szkoły średniej starałem się... {Gość kręci gtową, czyta dalej) Ludzie, chodźcie do mnie wszyscy!" GOŚĆ W KAPELUSZU A co, on śpi? Może udaje? GOŚĆ W CYKLISTÓWCE czyta dalej "W roku 1938 wyczyściłem w hotelu buty dywanem i przeciąłem ręcznik przy wycieraniu żyletki. Następnie po ukończeniu lat osiemnastu przystąpiłem do egzaminu dojrzałości. Nie zdążyłem jednak ukończyć, gdy l września 1939 roku wybuchła wojna światowa... ten straszliwy kataklizm, który pochłonął..." Gość w Cyklisłówce chowa papiery do teczki i wychodzą. Do pokoju włazi na czworakach eleganckipan w średnim wieku. Jest idealnie uczesany, ulizany. Wyraźny przedziałek nagłowię. Można powiedzieć, że uczesany jest od wewnątrz. Pan ten obchodzi na czworakach cały pokój. Obwąchuje nogi stołu, krzesło, zagląda pod łóżko... zaczyna gadać, podnosząc pysk w stronę Bohatera. PAN Z PRZEDZIAŁKIEM Pan wie, kto ja jestem? Kto pan jest, kto on jest, co on jest? Ja mam swoją dumę. Nie, panie, pan jest za mały, żeby tak do mnie mówić. Nie chciałem wiedzieć, gdybym wiedział, nie mógłbym oszukiwać. Ale cierpię. Ja jestem... jam... Bohater poruszył się. Pociąga nosem. Pan z Przedziałkiem ucieszył, się. BOHATER Czuję obcego... czuję wazelinę, lakier, bździnę i literaturę. Kto tu? Pan z Przedziałkiem łapą poprawia włosy i krawat. A. to ty, Bobik. Przechodzi przez pokój grubas w okularach. Czyta gazetę, rozgląda się. Stoi na środku chodnika. Wota na Pana z Przedziałkiem. GRUBY Bobik, do nogi! Pan z Przedziałkiem ociera pysk o nogawkę Grubego. Bobik, leżeć! Pan z Przedziałkiem kładzie się.

Zdechł pies! Pan z Przedziałkiem udaje zdechłego. Gruby uśmiechnięty, wyciąga kość z kieszeni i rzuca ją pod stoi. Pan z Przedziałkiem "aportuje" kość. Służyć, Bobik, no... Pan z Przedziałkiem pięknie "śluzy". Przechyla głowę raz na prawe, raz na lewe ramię, uśmiecha się. Gruby wyciąga rękę. Łapę, Bobik! Pan z Przedziałkiem wyciąga rękę lewą. Otrzymuje klapsa w lewą łapę. Prawą. Pan z Przedziałkiem poprawia się. Podaje prawą łapę. Gruby do Bohatera Dobrze ułożony, prawda? BOHATER siada na łóżku Nie wiem. GRUBY Powie mu pan: cierp, cierpi, powie mu pan: skacz, skacze, a nawet potrafi czytać i pisać...dostał medal na wystawie psów w Paryżu... jest inteligentny, dobrze ułożony... ułożenie nie jest trudne... wystarczy umiejętne postępowanie, nieco cierpliwości... w pracy psa działają cztery czynniki: pasja łowiecka, wiatr, chody i inteligencja... Bobik ma chody i dobrze czuje wiatr... Bierze go pan? BOHATER Nie mam pieniędzy... a on nie gryzie? GRUBY śmieje się Nie ma zębów, ma tylko język. Liże. BOHATER Dam panu skarpetki... GRUBY Dobrze. Bohater zdejmuje skarpetki i daje Grubemu. Ten chowa je do kieszeni. Odchodzi czytając gazetę. O Bobiku zapomniał. BOHATER wyciąga rękę, gładzi po głowie Pana z Przedziałkiem Napijesz się? PAN Z PRZEDZIAŁKIEM ciągle na czworakach Pół czarnej i koniak. BOHATER Piłeś czarną kawę na poprzednim etapie, i co? Lepiej napij się wody. {wyciąga spod łóżka miednicę z wodą) W tej wodzie moczył nogi uczciwy, prosty człowiek. Pij. To lekarstwo dla takich jak ty! Jak my... Pan z Przedziałkiem wysuwa "po psiemu" język i zamierza pić wodę z miednicy. Bohater śmieje się. Dość! Naprawdę jesteś uprzejmy. Nie wygłupiaj się. Siadaj. Zaraz zrobimy kawę. Wprawdzie nie mam kawy, filiżanek i pieniędzy, ale od czego jest nadrealizm, metafizyka, poetyka snów. (wota) Dwie duże kawy! Do pokoju wchodzi Kelnerka. Ubrana w czepek, fartuszek itp., stawia srebrną tacę na stole, pyta: "czy mam się rozebrać?" BOHATER Nie trzeba. Nie znoszę kabaretu. Kelnerka wybiega. CHÓR STARCÓW Trąd trądzik trefl trele Trembowla trębacz trener

tresura Bohater i Pan z Przedziałkiem w skupieniu popijają kawę. Przerywają picie i oglądają uważnie swoje ręce. Potem pokazują sobie ręce. Prawą i lewą. Oglądają uważnie. BOHATER trzyma lewą rękę Pana z Przedziałkiem O! Jaka plamka! Czarna. PAN Z PRZEDZIAŁKIEM To atrament! BOHATER Atrament! To można zmyć śliną. PAN Z PRZEDZIAŁKIEM O! I u pana plamka! Dwie plamki! Dwie czerwone plamki! BOHATER To krew. PAN Z PRZEDZIAŁKIEM Prawdziwa krew? BOHATER Krew wroga. PAN Z PRZEDZIAŁKIEM Znam tylko smak wódy, wody, śliny i atramentu, jaki smak ma krew? BOHATER wyjmuje szpilkę i kłuje palec Pana z Przedziałkiem, ten ssie palec Kropla krwi! Jak przeżyłeś wojnę? Okupację? Nie miałeś w ręku broni? PAN Z PRZEDZIAŁKIEM Dzięki żonie! Żona, żonie, w żonie, z żoną, o, żono... na żonie... pod żoną. BOHATER Won! Krzyczy. Pan z Przedziałkiem opada na cztery tapy, sięga tapą po filiżankę i na czworakach wypija resztę kawy. Wchodzą dwie dobrze utrzymane panie w średnim wieku. Prowadzą ożywioną rozmowę przerywaną wybuchami śmiechu. PANI Ja jego, on mnie, on tobie, ona jemu, wiesz, jaki on, kiedy mu, muuuuu (ryczy i rży, śmieje się. Rozgląda się) O, kochanie. Jesteś!... Pan z Przedziałkiem wstaje na dwie nogi. Mój mąż, moja złota. Moja przyjaciółka, kochany. Pan z Przedziałkiem całuje w rękę drugą panią. Uśmiechnięty, pełen radości życia wychodzi z paniami. Panie mają paznokcie pokryte lakierem. CHÓR STARCÓW Kordebalet, kordegarda, kosmetyka, kosmiczny, kopulacja, marmolada, marmur, martyrologia... Bohater szuka czegoś gorączkowo. Wchodzi pod łóżko. Otwiera szuflady. Zagląda do wszystkich kątów. Chór Starców wychodzi. Bohater jest sam. Szuka po kieszeniach. Wreszcie wyciąga mocny sznur. Zakłada go na szyję, próbuje sznur. Rozgląda się po pokoju. Szuka gwoździa. Podchodzi do wieszaka. Wreszcie otwiera szafę i wchodzi do szafy. Zamyka drzwi. Szafa zamknięta. Dopiero po dłuższej chwili drzwi do szafy otwierają się. BOHATER Sami się wieszajcie. Wolę swój mały palec lewej nogi niż was wszystkich razem. Co? Wieszajcie się! Nie! Wy siebie tak bardzo kochacie. Ta baba bardziej kocha swojego pieska niż mnie, człowieka. Bo to jej piesek. Ona swoją ślepą kiszkę kocha bardziej od całej ludzkości. Bohater siada na łóżku. Wyciąga z kieszeni śniadanie, odwija z papieru, zaczyna

jeść. Do pokoju wchodzi Tłusta Kobieta. TŁUSTA KOBIETA Wstyd! Taki mały i podgląda. BOHATER przerywa jedzenie Co pani tu robi? To jest mieszkanie prywatne! Kto pani pozwolił tu wejść?! TŁUSTA KOBIETA Cha! cha! cha! cha! (zaśmiewa się) Mieszkanie prywatne! BOHATER Ja pani nie znam. TŁUSTA KOBIETA Pan mnie podglądał w kąpieli, panie Wacku! BOHATER Ćwierć wieku minęło od tej chwili! Tak, przypominam sobie. Ale widzę, że pani już wyszła z wody. Niech pani idzie dalej! Nie mam teraz czasu, muszę przeczytać listy. TŁUSTA KOBIETA Ja poczekam. Siada na krzesełku i siedzi. Może robić na drutach sweterek. BOHATER bierze ze stołu kilka kopert. Otwiera różową kopertę. Czyta wyraźnie. "Mój Janku! Jestem rozrzewniona dowodem Twojej pamięci. Przybywaj, ażebym własnymi paluszkami mogła Ci włożyć do buzi najsłodszą pralinkę z nadesłanej bombonierki. Twoja Zosia" (otwiera drugą kopertę. Czyta) "Kochany Zdzisławie! Do-chadzą mnie bardzo niepożądane wieści o Tobie i Twoich nad wyraz lekkomyślnych postępkach. Tak to odpłacasz mi za troski, starania i wydatki, jakie łożyłem na Twoje nauki i wychowanie? Widziano Cię na sali bilardowej w jakimś zajściu z człowiekiem ordynaryjnym, na wykłady nie chodzisz, zajmują Cię gry, zabawy, miłostki... Tegom więc dożył na stare lata! Popraw się, popraw, kochany Zdzisławie, bo jeszcze jedna zła wiadomość, a zerwę z Tobą i nie dość, że Ci odmówię wszelkiego zasiłku, ale nadto zabronię komukolwiek wspominać, że jesteś moim synem. Zasyłam Ci ojcowskie błogosławieństwo. Niech Ci ono sił doda do nawrócenia się na dobrą drogę. Matka płacze! Serdecznie rozżalony Ojciec. {Bohater zniechęcony gniecie kopertę i chowa ją do kieszeni. Wyciąga nową kopertę. Czyta.) "Drodzy Kuzyni! Uroczystość Waszego srebrnego wesela szczerą napawa mnie radością. Jako świadek sprzed dwudziestu pięciu lat Waszych zaślubin, dziś wiary dać nie mogę, że to już całe ćwierć wieku ubiegło od tej chwili, gdyście sobie zaprzysięgli prowadzić wspólnie taczkę żywota, pod wzniosłym godłem miłości! Dwadzieścia pięć lat ubiegło jak krótki moment! Obyż i nadal po samych różach Warn się życie słało, odrodzeni w dzieciach, wnukach i prawnukach, stali się dla nich patriarchami tych zasad, jakie tak Szczytnie przyjęliście sami! Stary przyjaciel NN. Warszawa, 24 stycznia 1902 r." Po przeczytaniu ostatniego listu Bohater zakłada na nogi pantofle i wy chodzi z pokoju. Po chwili wychodzi za nim Tłusta Kobieta. Teraz na scenie nic się nie dzieje. Można zrobić 5-10 minutową przerwę. Można opuścić kurtynę, można nie opuszczać kurtyny. Po tej przerwie do pokoju wchodzi Bohater. Wyciąga z kieszeni śniadanie, odwija z papieru, zaczyna jeść. Po chwili do pokoju wchodzi Tłusta Kobieta. Rozgląda się. TŁUSTA KOBIETA Wstyd! Taki młody chłopiec i podgląda kobietę. BOHATER przerywa jedzenie Kto pani pozwolił tu wejść? To jest prywatne mieszkanie. TŁUSTA KOBIETA śmieje się Prywatne mieszkanie? Mieszkanie prywatne!!

BOHATER Ja pani nie znam. TŁUSTA KOBIETA Pan mnie w kąpieli podglądał, panie Jurku. BOHATER Wieki minęły od tej chwili... Tak, przypominam sobie. Widzę, że pani już wyszła z wody. TŁUSTA KOBIETA Panie Dzidku, ja pana pamiętam chłopczykiem w marynarskim ubranku z kołnierzykiem. Bohater kładzie się na łóżku. Wypięty na widownię, tyłem do Tłustej Kobiety. Ona siada teraz na łóżku... BOHATER Minęły wieki. TŁUSTA KOBIETA No to co? To cio? BOHATER podrywa się Ty stara krowo, ty połciu słoniny, beczko sadła. Pamiętam. Miałem piętnaście lat. Był lipiec. Blask zachodzącego słońca na wodzie. Czerwona rzeka pod koronami czarnych olch. Byłaś wtedy biała i tłusta. Byłaś młoda, gruba dziewucha. Biała jak śnieg. Wchodziłaś powoli do ciemnej wody. Czarne olchy stały nad wodą. W koronach czerwone słońce. Oddałbym wtedy pół życia, całe życie, całe miasto, cały świat za dotknięcie twoich piersi. Gdybym mógł położyć rękę na twoim udzie, wzgórku Wenery. TŁUSTA KOBIETA Ny czym? BOHATER Na wzgórku Wenery. Idiotko, krowo, mogłaś być dla mnie królową. Mogłaś być muzyką, ogrodem, owocem, mogłaś być Drogą Mleczną, krowo. Ale ty chowałaś to dla jakiegoś cwaniaka, łobuza, cynika, bałwana, złodzieja. Teraz ryczysz. Mogłaś być dla mnie ogniem, źródłem i radością. Jak ja wtedy cierpiałem. Chciałem wyskoczyć z własnej skóry. Tłusta Kobieta robi na drutach sweterek! Przez ciebie o mało nie zostałem sodomitą. Twój brzuch był dla mnie większym objawieniem niż Ameryka dla Kowalskiego. Twój zadek był gwiazdą. Ty idiotko, beczko peklowanego mięsa. Wynoś się, bo cię tu rozwalę na miejscu. Bohater milknie. W tej chwili wchodzi do pokoju bardzo Żywa Pani w średnim wieku. Podbiega do Tłustej Kobiety, całuje ją z egzaltacją i zaczyna gadać. ŻYWA PANI Wyobraź sobie, kochanie, kimonowa suknia z wełny w pepitkę. Na przedzie stanika nałożony karczek przechodzący na plecy, krojony z długimi wyłogami. Lekko poszerzona spódnica. Do stanika - długa biała pikowa kamizelka ze stojącym kołnierzykiem i kokardą. Spódnica ułożona w przedzie w głębokie kontrafałdy. Szew na całej długości pleców. W przodach skośnie wpuszczone kieszenie z patkami. Zapinane mankiety i kołnierz z klapami z białej piki. Fałda w tyle spódnicy. (Żywa Pani zrywa się z łóżka. Całuje Tłustą) Pa! Pa! Zadzwoń koniecznie. Koniecznie zadzwoń. Pa! Dzwoń! zadzwoń, pamiętaj... pa! pa! Wychodzi. TŁUSTA KOBIETA zwija robótkę Więc pan umywa ręce, panie Dzidku! BOHATER Umywam.

TŁUSTA KOBIETA Wiązałam z wizytą u pana tyle nadziei! Myślałam, że pomnąc na dawną znajomość zechce pan podać rękę samotnej kobiecie. Cóż to pana obchodzi, że wzrasta we mnie wydzielanie hormonu gonadotropowego. Tak, panie Zbychu... BOHATER Mówiłem tyle razy, że mam na imię Wacław. TŁUSTA KOBIETA Tak, panie Wacku, miewam coraz częstsze bóle głowy, gorące uderzenia krwi do głowy, zawroty głowy, bóle stawowe. Zauważyłam, że ostatnio występują u mnie nieznaczne zaburzenia trawienne, zmiany w elektrokardiogramie. Doktor uważa, że zupełnie wystarczy doustne podawanie estradiolu, równie skutecznym środkiem jest dwuetylostyłbestrol, lek ten powoduje u mnie nudności i bóle brzucha... A co pan, panie Wacku, radzi mi w tej sytuacji? Gdyby nie to, że znam pana od "tyciego", {Tłusta Kobieta pokazuje) nie zwróciłabym się z taką intymną sprawą do obcego mężczyzny. BOHATER czyta gazetę. "Jako pierwsza z tegorocznej kampanii ruszyła w Polsce cukrownia «Strzyżów» w powiecie hrubieszowskim." TŁUSTA KOBIETA Jakże świat się zmienił. Ludzie są zupełnie obojętni na cierpienia swych bliźnich. Słychać głosiki dzieci: »Mamo, mamo. Mamusiu." Tłusta Kobieta wychodzi. Bohater wyciągnięty na łóżku czyta gazetę. Wchodzi Chór Starców. Siadają na swoich miejscach. CHÓR STARCÓW Rób coś, ruszaj się, myśl. On sobie leży, a czas leci. Bohater nakrywa twarz gazetą. Mów coś, rób coś, posuwaj akcję, w uchu chociaż dłub! Bohater milczy. Nic się nie dzieje. Co to znaczy? BOHATER Dajcie mi spokój. CHÓR STARCÓW Dzięki Bogu, nie śpi. BOHATER Mówicie, że muszę coś robić? Nie wiem... (ziewa) może... CHÓR STARCÓW On znów zasypia, wielkie nieba! Bez mąki przecież nie ma chleba. W teatrze trzeba grać, tu musi się coś dziać! BOHATER A czy wystarczy, gdy bohater drapie się w głowę, patrzy w ścianę? CHÓR STARCÓW To już coś jest. BOHATER Nic mi się nie chce. CHÓR STARCÓW Toć nawet u Becketta ktoś gada, czeka, cierpi, śni, ktoś płacze, kona, pada, bździ. Rusz się, inaczej teatr zgubisz. BOHATER

Cyrk pcheł wystawia dziś "Hamleta", dajcie mi spokój, j a odchodzę... CHÓR STARCÓW Stój! BOHATER Odchodzę. CHÓR STARCÓW Gdzie? BOHATER Na stronę. CHÓR STARCÓW On się upił. BOHATER Głupi, dajcie mi spać. CHÓR STARCÓW Ty znów zasypiasz. Co to znaczy? BOHATER Ja z nimi skończę! Bierze ze stołu ostry kuchenny nóż, podchodzi do Starców, którzy siedzą nieruchomo. Bohater przebija dwóch Starców, trzeciemu urzyna głowę. Układa teraz Chór na podłodze. Bohater siada na łóżku. Uśmiecha się do widowni. Myje ręce. Chodzi wzburzony po pokoju. Zaczyna nawet biegać. Przystaje. Uderza siebie dłonią w prawy i lewy policzek. Podchodzi do ściany. Opiera ręce o ścianę. Widzisz głupcze! No, przebij głową. Wal. Gdzie ty właściwie idziesz? Gdzie? Do tej idiotki? Do szpitala, do ludzkości, do lodówki, do łososi, do wódeczki, do udka, do nóżki dwudziestoletniej, do cycuszka. Widzisz, no! Na, gryź, gryź własne palce. To dobry pokarm. Wszystko umiera pod twoją ręką, bo nie wierzysz. Osiołku, gdzie leziesz? Leziesz już 38 lat. Do słońca? Do prawdy? Do ściany. Stoję pod ścianą. Bracia moi, moje pokolenie! Do was mówię. Nie mogą nas zrozumieć, młodzi i starzy! (Bohater odwraca się do widowni) Jak to się stało?! Nie mogę zrozumieć. Byłem przecież i we mnie było dużo różnych rzeczy, a teraz tu nic nie ma. Tu, tu! Nie trzeba! Nie zawiązywać! Nie trzeba zawiązywać oczu! (cisza) Chcę patrzeć do końca. Do pokoju wchodzi młoda, ładna dziewczyna. Sweterek. Obcisłe spodnie. Jakaś torebka, pismo, książka, jabłko. Dziewczyna przechodzi raz i drugi. Jest to tak zwana "babka na medal". Siada przy stole. Przegląda gazetę. Czesze się. Wyciąga lusterko itd., itp. Zwraca się do Bohatera. DZIEWCZYNA Proszę ptysia. BOHATER jakby zawstydzony. Mówi do siebie No, tak. Co tam. Można i tak. DZIEWCZYNA Ptysia proszę... BOHATER do widowni Kiedy jeszcze żyłem... doprawdy, będziecie zgorszeni... będziecie znudzeni, ubawieni tym opowiadaniem. DZIEWCZYNA Proszę ptysia i pół czarnej. BOHATER Dlaczego pół? DZIEWCZYNA Pan nie rozumie, czyja źle mówię po polsku? BOHATER Pani nie jest Polką?...

DZIEWCZYNA Meine Hobbies: Reisen, Biicher, Theater, Kunstgewerbe... ich suche auf diesem Wege einen frohmutigen und charakterfe-sten Lebensgefahrten... ich bin vollschlank, keine Modepup-pe... BOHATER Pani jest Niemką? DZIEWCZYNA Tak. BOHATER Bardzo mi przyjemnie, widzi pani, muszę pani wyjaśnić, że zaszła pomyłka. DZIEWCZYNA Ah, so?! BOHATER To jest prywatne mieszkanie. Ja tu mieszkam... Oczywiście bardzo mi miło... proszę się nie krępować. Muszę pani powiedzieć... du bist wie eine Blume... DZIEWCZYNA Więc to nie jest "Krokodii"? BOHATER Wy młodzi nie zdajecie sobie sprawy... ile pani ma lat? DZIEWCZYNA Osiemnaście... ale tu było otwarte... widziałam różnych panów, panie; rozmawiali, pili kawę... BOHATER siada przy stole obok Dziewczyny, bierze ją za ręce. Patrzy długo w jej twarz. Dziewczyna uśmiecha się do niego. Bardzo proszę. Wy młodzi wszystko potraficie wyśmiać... może zresztą tylko tak was przedstawiają skretyniali żurnaliści... ja mam do was zaufanie... proszę się nie śmiać. Mam do pani prośbę. Proszę o kilka minut... Chcę pani powiedzieć... Słyszałem, że pani mówiła po niemiecku. Czy pani jest Niemką? Tak. Właściwie nic ciekawego nie mam do powiedzenia. Proszę nie myśleć, że chcę panią uwieść, wpakować do łóżka... DZIEWCZYNA Rzeczywiście tu stoi łóżko, naprawdę przepraszam, me zauważyłam. BOHATER Boże! Żeby tylko pani mnie zrozumiała. To wszystko jest takie proste. Zabiorę pani kilka minut i odejdę, ale mam obowiązek coś pani powiedzieć, a pani ma obowiązek mnie wysłuchać. Chcę powiedzieć, że to dobrze, że pani jest. Że pani jest na tym naszym świecie, taka właśnie, że ma pani osiemnaście lat, takie oczy, usta, włosy i że pani się uśmiecha. Tak powinno być. Tak właśnie powinno być. Młoda z czystą, jasną twarzą, z oczyma, które nie widziały... nie widziały. Chcę tylko jedno powiedzieć: nie czuję do pani nienawiści i życzę szczęścia. Życzę, aby pani tak się uśmiechała i była szczęśliwa. Widzi pani, ja jestem uwalany w błocie, we krwi... pani ojciec i ja polowaliśmy w lasach. DZIEWCZYNA Polowali? Na co?... BOHATER Na siebie. Z karabinami, ze strzelbami... nie, nie będę opowiadał... taraz lasy stoją ciche, prawda? Cicho jest w lasach. Proszę, niech pani się uśmiechnie... W tobie jest cała nadzieja i radość świata. Musisz być dobra, czysta, wesoła. Musisz nas kochać. My wszyscy byliśmy w strasznej ciemności pod ziemią. Chciałem jeszcze raz powiedzieć, ja, dawny polski partyzant, życzę pani szczęścia. Życzę szczęścia waszej młodzieży, tak jak naszej. Proszę się ze mną pożegnać. Już się nie zobaczymy. Wszystko to wyszło jakoś śmiesznie. Jak głupio, jak strasznie

głupio. Czy nie można nic powiedzieć, wyjaśnić drugiemu człowiekowi. Nie można przekazać tego, co jest najważniejsze... o Boże! Jest chwila ciszy. Znów cisza. Z megafonu wydobywa się nieartykułowany krzyk. Potem wyraźniej słowa: ^Aufstehen! Aufstehen!" Bohater wstaje. Stoi przy krześle "na baczność". Dziewczyna, jakby nie słyszała tego wrzasku, patrzy ze zdziwieniem na Bohatera. Raus! Alles raus! Mauł halten, Klappe zu, Schnabel halten! Wilist du noch quatschen? Du hast aber Mist gemacht! Du Arschloch, Schweinehund, du Drecksack! Bohater staje pod ścianą. Przyciska twarz do ściany. Megafon milknie. Cisza. Dziewczyna wstaje i wychodzi na palcach z pokoju. Zostawia na stole czerwone jabłko. I minuta ciszy. CHÓR STARCÓW deklamuje Nie bój się to jest twój pokój o widzisz stół a tu szafa jabłuszko na stole boisz się mebli głuptasku ten pan już nie przyjdzie Ty boisz się krzesła starej gazety stukania głosów za ścianą dziwaczysz a może chcesz się wyróżnić Uśmiechnij się ten pan już nie przyjdzie spójrz nam w oczy nie kryj się po kątach nie stój pod ścianą przecież nikt ci nie każe stać pod ścianą odezwij się Do pokoju w chodzi Nauczyciel z teczką. Siada przy stole. Wyciąga papiery z teczki. Zakłada okulary. Nie zwraca na nic i na nikogo uwagi. Mówi. Zadaje pytania. Nauczy cielą może grać ten sam aktor, który byt Wujkiem. Zamiast wąsów ma okulary. NAUCZYCIEL Proszę się nie denerwować. Proszę pomyśleć. STARZEC I Co pan tu robi? NAUCZYCIEL On ma dzisiaj maturę. Egzamin dojrzałości. STARZEC I Dobrze, ale dlaczego dzisiaj? NAUCZYCIEL Jest już spóźniony dwadzieścia lat. Dłużej czekać nie mogę. STARZEC I Cóż tam macie? NAUCZYCIEL cały czas patrzy w papiery Różne takie. Niech pan siada. Niech pan się przygotuje. STARZEC I Pan doprawdy nie w porę. NAUCZYCIEL Co mi pan powie na temat przyłączenia Rusi Czerwonej? Starzec II podaje Bohaterowi filiżankę kawy. Odprowadza go do łóżka, kładzie i okrywa kocem. STARZEC I Ze śmiercią króla Daniela rozpoczął się okres upadku Rusi Czerwonej. Wprawdzie jeden z jego synów, SzwamoJako zięć Mendoga zasiadł krótko na tronie litewskim, ale o drugim, Lwie I, wyrażają się kroniki niepochlebnie. Po nim panował krótko jego syn, Jerzy I, który połączył księstwo włodzimier-skie i halickie w swoim ręku. Synowie jego, Andrzej Włodzi-mierski i Lew II halicki, utracili na rzecz Giedymina Podlasie i Polesie, ale następnie zawarli z nim przyjaźń, a jeden z synów Giedymina, Lubart, ożenił się z Buszą, córką Andrzeja. Siostrzeńcem obu książąt był Bolesław, syn Trojdena, księcia mazowieckiego, który poślubił jedną

z córek Giedymina, a więc siostrę Aldony, żony Kazimierza Wielkiego... NAUCZYCIEL patrząc w papiery Świetnie, doskonale. Brawo, młodzieńcze, jest pan doskonale przygotowany do życia. Właściwie zdał pan swój egzamin dojrzałości - ale dla świętego spokoju muszę panu zadać jeszcze kilka pytań, rozumie pan, czcza formalność... Niech mi pan powie, co pan ostatnio czytał? STARZEC I Gazetę. NAUCZYCIEL A w tej gazecie? STARZEC I Porady. NAUCZYCIEL Proszę mi opowiedzieć swoimi słowami. STARZEC I Jedna Marysia zakochała się na wczasach w Wacku, potem ze sobą chodzili, ale przedtem Wacek, którego Marysia pokochała pierwszą gorącą miłością, chodził z Jadzią, co jednak ukrył przed Marysią i został posłany do wojska. Kiedy napisałam list do Wacka, że spodziewam się dziecka, które poczęło się wcześniej, Wacek nie odpowiadał, lecz mi napisał później, że on się spodziewa dziecka z Jadzią, która chodziła z Tadkiem. Rodzice nie pozwalali mi chodzić z Jackiem, bo Wacek był młodszy ode mnie o 50 lat. Ja mam teraz, "Przyjaciółko", lat 16, a gdy poznałam Gienka, miałam zaledwie 8 lat i wierzyłam w ludzi. Teraz straciłam wiarę w Wacka i jestem w naszym miasteczku wytykana palcami. Poradź, kochana "Przyjaciółko", co robić. Jestem w tym gorszym położeniu, gdyż moja mamusia, która przez 70 lat bezpłodna, wyleczyła się i spodziewa się teraz również dziecka. Czy może być dla mnie jeszcze życie? NAUCZYCIEL Wy młodzi jesteście jednak nastawieni wyłącznie na używanie żyda... fakt, smutny fakt... a któż będzie cierpiał ny tym świecie... STARZEC I Właśnie, panie profesorze. NAUCZYCIEL Jakie ma pan plany na przyszłość? STARZEC I Zabieram się do nauki języka chińskiego. NAUCZYCIEL Pięknie... a ile sobie pan lat liczy? STARZEC I Osiemdziesiąt... NAUCZYCIEL Pięknie, młody człowieku, pamiętaj, że "czym skorupka nasiąknie za młodu, tym na starość trąci". Dziękuję. Więcej pytań nie mam. Starzec I zajmuje swoje miejsce obok towarzyszy. Chór Starców znów siedzi w komplecie pod ścianą. NAUCZYCIEL Aa {przypomniał sobie) powiedz mi jeszcze, za co kochasz Chopina. STARZEC I Chopin ukrył w kwiatach armaty, panie profesorze, i spopularyzował imię Polski na świecie. NAUCZYCIEL

Tak, lecz cóż odczuwasz, słuchając jego muzyki jak rok długi? STARZEC I Odczuwam głęboką wdzięczność dla kompozytora. NAUCZYCIEL kręci głową Jakże można mówić o tym, że nasza młodzież jest cyniczna i obojętna. Bohater podnosi się. Kiwa palcem na Nauczy cielą. BOHATER Panie profesorze! Proszę do mnie. Nauczyciel siada na łóżku obok Bohatera. Bohater wyciąga w stronę Nauczyciela rękę z rozstawionymi palcami. Co to jest, panie profesorze? NAUCZYCIEL Ręka. BOHATER zaciska palce A to? NAUCZYCIEL Pięść. BOHATER zaciska i rozkłada palce Ręka, pięść, ręka, pięść, ręka, pięść. Ręką można zabić, udusić, napisać wiersz albo receptę, można pieścić, (gładzi Nauczyciela po policzku. Bierze jabłko do ręki) Co to jest? NAUCZYCIEL Jabłko. BOHATER pokazuje guzik A to? NAUCZYCIEL Guzik CHÓR STARCÓW Guano guma guślarz Guatemala gumienny gutaperka gulasz gumno guz gulden Gustaw guzik Chór Starców przerwał nagle... Zamilkł jak "gromem rażony". Do pokoju weszła Sekretarka. Jest to ta sama osóbka, która grata na początku Glos spod Kołdry. Przez opięte "suknie" lub spodnie widać okrągłe pośladki. Chór Starców gapi się... Sekretarka siada na łóżku. Otwiera teczkę z dokumentami. SEKRETARKA Do podpisu, panie dyrektorze. Bohater w milczeniu podpisuje, palcem wskazującym, szereg dokumentów. CHÓR STARCÓW Day, czegoć nie ubędzie, byś nawięcey dała, Day, czego próżno dawać potym będziesz chciała, Kiedyś zmarski twarz zorzą, a gładkie zwierciadło Okaże to na oko, że cię siła spadło... SEKRETARKA śmieje się Uwielbiam Kochanowskiego. CHÓR STARCÓW Nie uciekay, ma rada; wszak wiesz: im kot starszy, Tym, pospolicie mówią, ogon jego twardszy. I dąb, choć mieścy przeschnie, choć list na nim płowy, Przedsię stoi potężnie, bo ma korzeń zdrowy. SEKRETARKA Jakiś dziennikarz stoi pod oknami, prosi o wywiad. BOHATER Jutro. SEKRETARKA Czeka od zeszłego roku, pan rozumie, panie dyrektorze, że w naszych czasach przede wszystkim szybkość informacji, agencje czekają na najnowsze wiadomości, nowiny, ciekawostki... BOHATER do Nauczyciela

Pan wybaczy, jestem bardzo zajęty. Nauczyciel wstaje. W drzwiach jeszcze odwraca się. NAUCZYCIEL Jeszcze jedno małe pytanie. Czy nie mógłby mi pan pożyczyć sto złotych? Nie... "Ciao! Bambina" Wychodzi z teczką i brodą. SEKRETARKA ziewa, przeciąga się Jestem taka zmęczona, senna. Wejdę do łóżka. Wchodzi do łóżka i układa się do snu. Przez pokój chodnikiem przechodzi kilka osób. Jegomość z teczką. Para młodych. Chłopak i dziewczyna. Zatrzymują się, rozglądają, całują długo i mocno. Dwie panie w średnim wieku idąc mówią szybko: »mięso, mięsa, w mięsie, z mięsa, o mięso, z mięsem, bezmięsny". Przechodzą. Wchodzą rodzice Bohatera. Matka przykłada palec do ust. Stoją nad łóżkiem. Ojciec zerka na zegarek. OJCIEC Tak, już najwyższy czas! Matka spogląda porozumiewawczo na Ojca. Widzisz, Władku... musimy pomówić o pewnych... MATKA Tadku... OJCIEC Widzisz, Tadziu, chcę z tobą pomówić dzisiaj jak z mężczyzną. Cóż, lata lecą... Zapewne zauważyłeś w swym organizmie pewne niepokojące zmiany. Broda ci twardnieje i gęstnieje, włosy na głowie wypadają, głos grubieje... Czasem miewasz zapewne sny, przebudzony myślisz o różnych rzeczach... MATKA z rozrzewnieniem Pamiętasz, Kornelu, jeszcze nie tak dawno pokazywałeś mu okienko, przez które go bociek wrzucił do naszego mieszkania... biedne my, matki... OJCIEC Widzisz, dziecko, celem życia jest utrzymanie życia. Najpierwotniejszym sposobem życia jest rozmnażanie bezpłciowe. Rozmnażanie następuje przez dzielenie lub pączkowanie. Osobnik dzieli się zazwyczaj na dwie części lub też rozwija się na nim rodzaj pączka, który po pewnym czasie odpada, tworząc nowe indywiduum. MATKA Nigdy mi o tym nie mówiłeś... OJCIEC Słynne jest dzieworództwo mszyc. Nie mniej ciekawą jest par-tenogeneza wirczyków... CHÓR STARCÓW Kozioł koziołek koziorożec kozodój kupa kupała kuper OJCIEC spogląda na zegarek Nie należy tu oczekiwać drobiazgowego opisu zewnętrznej mechaniki miłości u wszystkich gatunków zwierząt. Zajęłoby to dużo miejsca i zresztą byłoby uciążliwe i nieciekawe. Wśród świerszczyków samiec posiada aparat muzyczny, samica zaś obdarzona jest organem słuchu, który mieści się na tylnych nogach. Tak samo u koników polnych jedynie samiec może wydawać dźwięki. Czy dźwięki te to wołania miłości? MATKA

Nie wiem. OJCIEC spogląda na zegarek Komu w drogę, temu czas... Najlepiej, Wacku, nie myśl o głupstwach. Ojciec pochyla się nad śpiącym Bohaterem, całuje go w czoło. Rodzice wychodzą. BOHATER Szkoda, że spałaś. Ojciec tu ciekawe rzeczy opowiadał. SEKRETARKA Więc ty masz ojca? Jakie to dziwne. BOHATER I matkę. SEKRETARKA Cha,cha,cha,cha! Tzn. śmieje się. BOHATER Z czego się śmiejesz? SEKRETARKA Nie mogę sobie ciebie wyobrazić w kształcie embriona. Więc byłeś tyci jak mój paluszek?! BOHATER Tyci... SEKRETARKA A potem ssałeś pierś? BOHATER Byłem karmiony z butelki. SEKRETARKA I kupki robiłeś, maleńkie złote kupeczki, w pieluszki... A włosy? Kiedy ci wyrosły wąsy, broda... BOHATER W poniedziałek. SEKRETARKA O, jakim to grubym głosem mój kogucik mówi... BOHATER Biedny ojciec... SEKRETARKA Biedny?! Opowiedz mi o twoim starym. BOHATER Gdyby mój ojciec był kapitanem okrętu biskupem gdyby miał szablę gwiazdę wstęgę stolec koronę gdyby odkrył Amerykę zdobył szczyt gdyby jednym słowem różnił się choć trochę od zwykłych szarych ludzi SEKRETARKA Mój złoty, ludzie nie są szarzy! BOHATER ...gdyby się różnił od tych zwykłych szarych ludzi gdyby był ludożercą Lollobrigidą

astronautą Ale on był małym urzędnikiem w powiatowej mieścinie Takim jak ja jak ty jak my wszyscy Tacy ludzie odchodzą szybko. Zapomina się o nich. Wyjdziecie stąd i zapomnicie o mnie. Prawda? Już zapominacie. Sekretarka bierze do ręki jabłko. Kiedy byłem małym chłopcem, marzyłem o tym, żeby zostać strażakiem. Chciałem mieć błyszczący hełm, pas, toporek. Zdawało mi się, że z płonącego domu wynoszę znajomą dziewczynkę, że wszyscy mnie podziwiają, dziękują, przypinają medal. Biegałem po podwórku z rozwartymi ramionami {Bohater rozkłada ramiona i buczy jak motor) i wtedy zdawało mi się, że jestem samolotem i lotnikiem. Byłem też małym źrebaczkiem... Kiedy zacząłem chodzić do szkoły, zmieniły się moje marzenia, chciałem być podróżnikiem, milionerem, poetą albo świętym. SEKRETARKA A teraz? BOHATER Teraz zawsze jestem sobą. Tak długo wędrowałem, zanim doszedłem do siebie. SEKRETARKA Do siebie? Jak tam wygląda? Co tam jest? BOHATER Nic. Wszystko jest na zewnątrz. A tam są jakieś twarze, drzewa, obłoki, umarli... ale to wszystko tylko przepływa przeze mnie. Widnokrąg jest coraz mniejszy. Najlepiej widzę, kiedy zamknę oczy. Z zamkniętymi oczyma widzę miłość, wiarę, prawdę... SEKRETARKA Nie znam się na tym. BOHATER Tak, to tak jest... SEKRETARKA podaje Bohaterowi jabtko Zjedz... skuś się... Zasnął... Mężczyźni są strasznie dziecinni. Ciągle dążą, a jak już dotrą do celu, rozpaczają. Śpieszą się, morduj ą. Nigdy by w nich nie dojrzał płód. Są nieuważni. Żaden z nich nie uchroni przez dziewięć miesięcy owocu. Jak to dobrze, że my dźwigamy i rodzimy życie... Oni są urodzonymi abstrakcjonistami. W tym jest śmierć. Sekretarka siada na tóżku. Uśmiechnęła się, napoczęta jabtko. CHÓR STARCÓW głośno Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze. SEKRETARKA Ciii... ciszej... CHÓR STARCÓW deklamuje szeptem Ten młody zdusi Centaury, Piekłu ofiarę wydrze, Do nieba pójdzie po laury. SEKRETARKA Zostawcie go! Chór Starców składa krzesełka i opuszcza na palcach pokój. Sekretarka przegląda się w lusterku. Przez pokój przechodzą różni ludzie. Jedni się śpieszą, inni idą wolno. Rozmawiają z ożywieniem, czytają gazety, wołają na dzieci, wymieniają ukłony. Młody chłopiec i dziewczyna całują się, idą dalej. Wchodzi Dziennikarz. Przechodzi przez pokój, wraca. Rozgląda się, jakby szukał mieszkania, nieznanego domu. Wchodzi w głąb pokoju, zatrzymuje się koło łóżka, w którym śpi Bohater. Sekretarka nie zwraca na Dziennikarza uwagi. Bierze pod rękę jakiegoś przypadkowego przechodnia i wychodzi z pokoju. DZIENNIKARZ zapalił papierosa, chodzi po pokoju, gasi papierosa, chwyta Bohatera za ramię

Panie! panie! Bohater wydaje nieartykułowane dźwięki. Niech się pan zbudzi, to ja. BOHATER siada na łóżku Co? Kto? DZIENNIKARZ To ja, muszę zadać panu kilka pytań. BOHATER Pan, mnie? DZIENNIKARZ wyciąga notes z kieszeni Sekretarka zapewne wspomniała... BOHATER Pan z prasy? Czy pan nie widział tu jabłka? DZIENNIKARZ Nie. BOHATER A może pan zjadł to jabłko... Z drzewa wiadomości złego i dobrego. DZIENNIKARZ śmieje się Nie, nie zjadłem. BOHATER zamyśla się Jesteście zdolni nie do takich rzeczy... DZIENNIKARZ Chcę z panem porozmawiać poważnie. W związku z Nowym Rokiem nasza agencja pragnie przeprowadzić kilka rozmów z różnymi znakomitościami, a także ze zwykłymi... BOHATER ...prostymi. DZIENNIKARZ ...a jakże, prostymi obywatelami. BOHATER No? DZIENNIKARZ Czy można wiedzieć, jaki ma pan cel w życiu? BOHATER Ja już osiągnąłem i teraz raczej trudno mi powiedzieć... DZIENNIKARZ A czy pan jest zadowolony z tego, że żyje? BOHATER Tak... nie... tak... właściwie tak. DZIENNIKARZ A dlaczego? BOHATER Czyja wiem... DZIENNIKARZ A któż to ma wiedzieć? BOHATER Nie wiem. DZIENNIKARZ A czego pan chce dokonać jeszcze? BOHATER Noo... mam różne plany, chciałbym oczywiście... wprawdzie... DZIENNIKARZ notuje. Namyśla się, rzuca nagle pytanie Jakie są pana poglądy polityczne? BOHATER Kto ma o piątej rano poglądy polityczne? Oszalał. Chce, żebym miał o świcie poglądy! Trzeba się umyć, ubrać, załatwić, wyczyścić zęby, zmienić koszulę, założyć krawat, wciągnąć spodnie i dopiero poglądy.

DZIENNIKARZ Rozumiem... Czy pan wierzy w zbawienie? BOHATER Tak... nie... raczej... do pewnego stopnia... śmieszne pytanie. DZIENNIKARZ Jeśli się nie mylę, pan jest prostym człowiekiem? BOHATER Tak. DZIENNIKARZ Pan wie, że w pana rękach leżą losy świata? BOHATER Do pewnego stopnia DZIENNIKARZ Co pan zamierza uczynić, aby zachować pokój na świecie? BOHATER Nie wiem. DZIENNIKARZ Czy pan zdaje sobie sprawę z tego, że w wypadku wojny wodorowej zginie ludzkość? BOHATER pranie wesoło Oczywiście, oczywiście. DZIENNIKARZ I co pan robi, żeby nie dopuścić do wybuchu? BOHATER śmieje się Nic. DZIENNIKARZ Ale przecież pan kocha ludzkość? BOHATER Oczywiście. DZIENNIKARZ A dlaczego? BOHATER Jeszcze nie wiem. Trudno mi odpowiedzieć, jest dopiero piąta rano, niech pan wpadnie koło południa, może już będę wiedział. DZIENNIKARZ chowa notes do kieszeni Niewiele się tu dowiedziałem. BOHATER Za późno pan przyszedł. DZIENNIKARZ Do widzenia. Bohater milczy

DODATEK (1) Do pokoju wchodzi chłopiec w harcerskim ubraniu. Ma długie włosy. (Mówi raz grubym, raz cienkim głosem. Przechodzi mutację) PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA Serwus, Dzidku, śpisz? Zapomniałeś, że dziś spowiedź u Franciszkanów. BOHATER Jeszcze nie zrobiłem rachunku sumienia. PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA Jakie masz grzechy? Skwarki jadłeś w piątek? Frajerze. Nanek tak podobno trzepał kapucyna, że zemdlał. No, wyłaź, nie gnij. BOHATER nie podnosi się Słyszałeś, że nasz "Burdel" w Ameryce? PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA

To prefekt nie uczy w naszej szkole? BOHATER Nie, zaraz na początku wojny zwiał nasz "Burdelik"... PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA O wojnie nic nie wiem, umarłem w trzydziestym szóstym roku. Utopiłem się. BOHATER Więc nic nie wiesz? Była druga wojna światowa. PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA siada na krześle Opowiedz, jak to było? BOHATER Dużo masz czasu? PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA Dwie, trzy minuty. BOHATER Wystarczy. Pamiętasz fabrykę drutu? W piątek l września 1939 roku rano tam spadły pierwsze bomby. Szedłem po gazetę. Jakiś chłopak krzyczał, że wybuchła wojna. Drugi kopnął go w tyłek: "nie pieprz, gówniarzu", ale za godzinę zbombardowali miasto. Nasza ulica się spaliła. Później to wszystko trwało jeszcze kilka lat. Była okupacja. W maju 45 roku wojna się skończyła. Zginęło podobno 33 miliony ludzi. PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA A co było t tobą? BOHATER Tak jak ze wszystkimi, różnie. PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA To co, nie pójdziesz do Franciszkanów? Rekolekcje! BOHATER Sam nie wiem. PRZYJACIEL Z DZIECIŃSTWA Wpadnij jutro, po mszy, do Kazika. BOHATER Dobra! serwus! Przyjaciel wychodzi. Do pokoju wchodzi bardzo tłusta kobieta. Starsza. TŁUSTA KOBIETA Pan mnie podglądał. Wstyd. Taki młody i podgląda... BOHATER Dwadzieścia trzy lata minęło od tego dnia, kiedy panią zobaczyłem w wodzie, ale widzę, że pani już wyszła z wody. TŁUSTA KOBIETA zaczyna płakać, płacząc trzęsie się i płaczliwie przez nos mówi Wziął motocykl, wizytowy garnitur, co mu do ślubu kupiłam, trzy tysiące złotych gotówką i uciekł. BOHATER Kto pani uciekł? TŁUSTA KOBIETA Mąż, (plącze) a ja mu to przez całe życie chroniłam przed chłopami. Wziął mnie taką, jaką mnie mamusia urodziła. I taka zapłata za wszystko. Poleciał jak pies za jakąś suką do Zakopanego. BOHATER Pani mi przeszkadza w lekturze, widzi pani, że czytam, prawda? Widzi pani. Niech pani cicho siedzi. Czyta głośno i wyraźnie. (2) Pokój ten sam. Bohater ten sam. Gęsty, ciemny zarost na jego twarzy wskazuje, że czas mija. Bohater siedzi na krześle. Twarz ukryta w dłoniach. Kołysze głową i

mówi coś do siebie. Słychać pojedyncze słowa. BOHATER ...Boga... Boże... nożem... ptaki... nie... nie... nie... strachy... osioł. Do pokoju wchodzi Kelner, staje przy stole. Zachowuje się jak w restauracji. KELNER Pan życzy? BOHATER podnosi głowę. Kelner odwraca się do niego tyłem Karta! Kelner podaje przez ramię kartę, dłubie wykałaczką w uchu. Bohater czyta Kaviar citrommal. Kaviar mit Zitrone. Husleves tojassal. Fleischbriihe mit Eier. Kacsapecsenye. Entenbraten. A salatan nincs olaj es ecet. Pincer, fizetek. Keliner, zahien. KELNER Pan mówi dobrze po węgiersku. BOHATER Troszkę KELNER Jak się panu u nas podoba? BOHATER Budapeszt jest piękny. Pięknie położony nad Dunajem. KELNER cały czas plecami do Bohatera Pan jest służbowo? Inżynier? BOHATER Nie. Ja właściwie mam inne zajęcie. Przez pokój przechodzą dwie młode dziewczyny w kostiumach kąpielowych. Jedna w czarnym, druga w biatym. W siatkach ręczniki, mydło, książki. Śmieją się. KELNER U nas dużo ładnych kobiet. BOHATER A gdzie one idą? KELNER Przez restaurację można przejść na basen. Dwadzieścia kroków. Wspaniały basen. Czy pan widział? BOHATER Zgrabne dziewczyny. KELNER Nie powiedział mi pan nic o swoim zawodzie, czym się pan tu zajmuje, u nas? BOHATER Widzi pan, ja się zajmuję czasem pisaniem. KELNER Dziennikarz. BOHATER Czemu mi pan dokucza. Mówiłem, że czasem pisuję do gazet. Raz na rok... jestem... KELNER No, odważnie! BOHATER z rozpaczą w głosie. Krzyczy Jestem poetą, jestem poetą! jestem poetą!! {Bohater śmieje się) jestem poetą, jestem poetą, jestem... Bohater plącze. KELNER odwraca się. Patrzy na Bohatera. Pokazuje na niego palcem i mówi dobitnie

On jest poetą. Wszystko się wydało. Do pokoju wchodzą znów dziewczyny w kostiumach kąpielowych. Rozkładają kolorowy koc na podłodze. Ktadą się na nim i opalają. Fikają nóżkami, nucą, "zaśmiewają się". BOHATER patrzy na nie tak długo, aż wreszcie dziewczęta cichną Gdyby pan wiedział, jak trudno być poetą w naszych czasach. KELNER A kelnerem. BOHATER Co to za oknem, co to stoi za oknem? KELNER Znów pan coś wymyślił. BOHATER Zdaje mi się, że to szubienica. KELNER Ale gdzie tam. To jest karuzela, nie widzi pan, że się kręci. Muzyka przygrywa. BOHATER Ale przecież tam wiszą. KELNER Owszem, ludzie na wygodnych krzesełkach tam wiszą. BOHATER Rzeczywiście. KELNER Pan jest uprzejmy. BOHATER Jestem strasznie ciężki i otumaniony po tym żarciu. KELNER Muszę się przyznać, że ja też... BOHATER Wiem. KELNER Ja też piszę wiersze i nie wstydzę się tego. (3) Bohater milczy. CHŁOP Pan podchorąży mnie nie poznaje? BOHATER Nie. CHŁOP W oddziale partyzanckim wołali na mnie Wrona. BOHATER Ludzie, dajcie mi spokój z tą przeszłością. CHŁOP Pan się na ludzi gniewa? BOHATER Nie wiem, nie chce mi się gadać. Muszę tu w teatrze gadać bez przerwy. CHŁOP Pan podchorąży mnie już zabył. BOHATER Zostawmy te stare historie. CHŁOP Ano, to już pójdę, śnapsa by tu gdzie kapki nie było? BOHATER

W szafce stoi butelka i szklanka. Chłop nalewa sobie pot szklanki wódki. Wypił. Wziąt z łóżka czerwone jabiko. Był rolmops, ale go zjadł ojciec. CHŁOP Pewnie, co śledź, to nie jabłko. To ma pan ojca? BOHATER Właśnie. CHŁOP To pan podchorąży co teraz piastuje? Pewnie jakąś wysoką godność. BOHATER Jestem zastępcą wicedyrektora operetki narodowej. CHŁOP Pamięta pan chorąży, jak my śpiewali... (śpiewa) "My nie my nie my nie my Niemców nie boimy się"... BOHATER Darujcie, Wrona, ale nie mam czasu. Muszę to wszystko uporządkować, sprawdzić, podsumować, wyciągnąć wnioski. Nie czas teraz na wspomnienia. CHŁOP Pan podchorąży to już nie pamięta, jak mnie rozwalił? BOHATER Nie mam czasu na wspomnienia, przyjdźcie w środę, (kładzie się obok Sekretarki) Najgorsze jest to, że nie mam już nic do załatwienia. Nie mam ważnych spraw. Bardzo często stoję w kolejce przed okienkiem, ale w pewnej chwili odchodzę i idę dalej. Czy stoję na początku, czy na końcu kolejki, to nie ma większego znaczenia. Wszystko już zostało załatwione. Pewnie, że mogę się ubiegać o lepszy przydział albo pojazd, albo podróż do Casablanki. I nie czuję już do ludzi nienawiści. Wchodzi młoda, mila Dziewczyna. Siada przy stole. Czyta gazetę. Zapala papierosa. Po chwili zwraca się do Bohatera. DZIEWCZYNA Proszę pół czarnej i ptysia. BOHATER Ptysia? Pani prosi o ptysia. Ptyś! Czy pani wie, co to jest samotność? DZIEWCZYNA Że też w tym kraju każdy kelner jest filozofem i każdy filozof kelnerem. BOHATER Ile pani ma lat? DZIEWCZYNA Mam szesnaście albo osiemnaście wiosen. Rozlega się dzwonek. BOHATER Pani nie widzi człowieka, co? Nie widzi pani, że tu obok umiera człowiek. DZIEWCZYNA Pan? BOHATER Pewnie, że nie pani Bohater odwraca się twarzą do ściany. Jest chwila ciszy. Może to trwać 1-2 minuty. Wchodzi Chłop. Jest nie ogolony. Ciemny zarost. Cyklistówka na gtowie. Nogawki spodni zawinięte. W rękach trzyma kamaszki. CHŁOP zwraca się do Bohatera Panie! Bohater nie odwraca się, milczy. Panie podchorąży! Bohater milczy. Pan się pogniewał na ludzi. Bohater milczy.

Pan się rozzłościł na cały świat pewnie. BOHATER nie odwracając się od ściany Wrona! Jak się masz CHŁOP Pomalutku, panie podchorąży. Zdjąłem buty. Szkoda butów. Ale żeście mnie wtedy, chłopcy, nabrali. Nie trzeba z ludźmi takich żartów robić. Bohater nie odwraca się teraz przez kilka odsłon. Może będzie leżał już do końca tego opowiadania odwrócony twarzą do ściany. CHŁOP Zmęczyłem się. Siada na krześle i zapala papierosa. Do pokoju wchodzi dwóch urzędników. Jeden w cyklistówce, drugi w kapeluszu. Obaj w długich jesionkach, mocno wywatowanych w ramionach. Jesionki te to popularny wzór "w jodełkę". Jeden z urzędników wyciąga z kieszeni krawiecki "centy metr". Klęka pod ścianą. Kładzie miarę na podłodze. Kredą robi kreskę. Od kreski znów przykłada miarę. Drugi idzie za nim i zapisuje w notesie. URZĘDNIK W CYKLISTÓWCE Trzy metry, czterdzieści osiem centymetrów. Urzędnik w Kapeluszu mruczy pod nosem i zapisuje w notesie. Urzędnik w Cyklistówce mierzy lokal wzdłuż, w poprzek, tak i owak. Sześć metrów i jeden milimetr! URZĘDNIK W KAPELUSZU idąc przydeptuje poły jesionki. Sześć metrów i jeden mikrometr. URZĘDNIK W CYKLISTÓWCE wstaje z podłogi Jeszcze tylko sufit! Urzędnicy naradzają się. Rachują, mnożą i dzielą. Wychodzą. CHŁOP stawia buty na podłodze Pan, panie podchorąży, niby czyścił wtedy "parabelkę". Nie wiedział pan, że w lufie była kula? BOHATER Stare historie. Na co to wygrzebujecie, Wrona? CHŁOP Tego dnia miałem odejść z oddziału. Dostałem nawet od kucharza kilo słoniny i świartkę spirytusu na drogę. A pan mi strzelił w brzuch. BOHATER Czyściłem pistolet. CHŁOP Pan był wykształcony, ale głupszy pan był ode mnie. Choć miałem tylko siedem oddziałów. Politycznie pan był głupszy. Nabrali pana. BOHATER Rozkaz to rozkaz... CHŁOP I teraz pan te głupoty jeszcze powtarza. BOHATER A jak się wam wytłumaczę? Niech to wszystko raz przepadnie! Wchodzi młoda, subtelna i prawdopodobnie inteligentna dziewczyna. Ubrana sportowo. Uczesana nowocześnie. 'Wyjmuje z torby notesik i ołówek. Chłop pali ^skręta" i patrzy na pannę. DZIENNIKARKA Dziękuję panu, że pan się zgodził. BOHATER nie odwracając się od ściany Proszę bardzo. Niech pani pyta. Powtarzam się... DZIENNIKARKA przysiada na łóżku Czy mógłby pan powiedzieć, jakie były początki? Jak doszło do spotkania z muzą?

BOHATER Dosyć wcześnie, bo już w szkole zorientowałem się, że nie nadaję się do niczego. DZIENNIKARKA Czy chciałby pan nam powiedzieć coś o dzieciństwie? BOHATER A pani mi o swoim opowie? DZIENNIKARKA śmieje się Nie wiem BOHATER Kiedy pani dowiedziała się, jak powstaje człowiek? Co to jest akt? DZIENNIKARKA Na poprzednim etapie wierzyłam w bociana. Dopiero odwilż... CHŁOP chichocze Taka panienka pewnie myśli, że "to" jest ino do siusiania. DZIENNIKARKA dopiero teraz zauważyła Chłopa Przepraszam, nie zauważyłam, że pan ma gościa. CHŁOP Pan podchorąży mnie zabił przez omyłkę. W lesie. BOHATER Ze wszystkich szpar wychodzą pokrzywdzeni, zabici... Ale wróćmy do rzeczy! Widzi pani, ja pani powiem wszystko. Powiem więcej, niż pani potrzebuje do swojego wywiadu. Niech pani to wszystko wydrukuje. Wszystko. Nie będę opowiadał o przeszłości ani o zamiarach na przyszłość. To właściwie nie istnieje. Ale najważniejsze jest to, co dzieje się ze mną w tej chwili. W tym wypadku interesuje panią chyba moja osoba, co? DZIENNIKARKA Oczywiście, pan jest najważniejszą osobą, jeśli chodzi o ten wywiad, przecież ten wywiad jest właśnie o panu. BOHATER No, jeśli to naprawdę jest wywiad o mnie, to ja powiem prawdę. Powiem, co czuję i co myślę. Co się ze mną dzieje. Ja, widzi pani, leżę. Chłop kręci gtową i śmieje się. DZIENNIKARKA Słucham pana. BOHATER Niech pani notuje. Do pokoju wchodzi Miody Mężczyzna. Rozgląda się. Spostrzega odwróconego do ściany Bohatera. MŁODY MĘŻCZYZNA Serwus, stary. Opowiem ci historię, że pękniesz ze śmiechu. Czekaj, albo ci przeczytam. Zresztą. Słuchaj, mam do ciebie taki romans... BOHATER Gadaj. MŁODY MĘŻCZYZNA Pożycz mi sto złotych, oddam w przyszłym tygodniu. BOHATER odwraca się od ściany Weź sobie sto złotych, są w portfelu na stole. MŁODY MĘŻCZYZNA zaskoczony Przepraszam. Strasznie przepraszam. To omyłka. Myślałem, że jestem u Ryszarda. Przepraszam pana. Pomyliłem numery (śmieje się) Wie pan, jestem w głupiej sytuacji, moja teściowa chciała jechać do swojej córki i obiecałem jej zapłacić podróż. Ale przed pierwszym... Strasznie pana przepraszam. Bierze sto ztotych z portfela i wychodzi. Wraca, jeszcze patrzy na Dziennikarkę i mówi do siebie: "co za nóżki, a piersi!", wychodzi. BOHATER do Dziennikarki

Widzi pani, jestem zbyt prymitywny. Wszystkie nieporozumienia między mną i światem wywodzą się z tego, że jestem prymitywny i chcę poważnie traktować życie. Taki byłem, bo teraz to nie wiem, jaki jestem. Podobnie jak większość ludzi. A już najgorsi są ci, co o tym myślą. Przeklęta gadanina, gdyby ludzkość razem ze mną zamknęła na wieki olbrzymią jadaczkę. Niech te dwa miliardy umilkną na jeden dzień i wszystko odzyska swój blask. Ze słowami jest o wiele gorzej, niż nam się wydaje. Język kłamie myślom, rozumie pani. Pozwoli pani, że zacytuję zagranicznego pisarza, filozofa. Nasi miejscowi w tygodnikach gadają tak zawile i mądrze, to znaczy oczywiście tak głupio i zawile, że nie sposób ich cytować. Uwaga! Cytuję: "Jakaż przepaść pomiędzy impresją a ekspresją! Taki już jest nasz ironiczny los - żywić szekspirowskie uczucia, a mówić o nich językiem sprzedawcy samochodów, wyrostka lub gimnazjalnego profesora..." Koniec cytatu! Do pokoju wchodzi znów Miody Mężczyzna. Siada przy stole w kapeluszu. MŁODY MĘŻCZYZNA Posiedzę trochę. Jestem zmęczony, (opiera gtowę na dtoni) Wiecie, u mnie w środku nic nie ma. Trochę złości na Wacka, że wczoraj powiedział personalnemu, że dostałem spadek po ciotce. Wacek, idiota, nie wie, że musiałem pożyczyć na kupienie wieńca. Jaki tam wieniec. Z papierowych kwiatów. Co miałem o tym w biurze opowiadać. Ciotka zostawiła trochę papierowych rubli z czasów Mikołaja II. Wacek niby najlepszy przyjaciel. Idiota. Co go obchodzą moje stosunki rodzinne. Zresztą wuj nie był pułkownikiem gwardii cesarza, tylko urzędnikiem akcyzy. To wszystko tłumaczyć od początku? A mojego cierpienia to się już nie liczy. Spójrzcie na moją rękę, na te moje palce! BOHATER ziewa potężnie Pewnie zacznie się martyrologia. CHŁOP Co, panie podchorąży? BOHATER Gadanie o cierpieniach i torturach. CHŁOP To nawet nie wiem, że to się tak nazywa... jak to... marynata? BOHATER Martyrologia, męczeństwo... rozumiecie, Mewa? CHŁOP Moje przezwisko było Wrona... DZIENNIKARKA Przepraszam, chciałam... Proszę pana, gdzie tu jest łazienka? Toaleta. BOHATER Załatwiam się do nocnika. DZIENNIKARKA chichocze Coś takiego! No wie pan. BOHATER Jestem koprofagiem. CHŁOP Pan podchorąży nic się nie zmienił, zawsze coś wymyśli. DZIENNIKARKA Przepraszam, ale już muszę wyjść. Mam ważne spotkanie. MŁODY MĘŻCZYZNA Zaraz. Zwykła przyzwoitość każe wysłuchać, bodaj nieuważnie, kiedy człowiek pragnie opowiedzieć o swoich mękach.

BOHATER Namnożyło się różnych nudziarzy. Nie widzi pan, że ta pani chciała usłyszeć coś ciekawego, coś dla czytelników tego słynnego kolorowego tygodnika... o tajnikach warsztatu twórcy. To są bardzo skomplikowane sprawy. Trudne do zdefiniowania. Jeśli chodzi o mnie, to motorem mej pracy była miłość do prostego człowieka. Podnieść go, podzielić się, połączyć i podnieść, uszlachetnić przez łzy lub śmiech. Przezwyciężyć samotność. CHŁOP Ja tam myślę, że pan był gorszy śmieć ode mnie, i co pan chce podnosić prostego człowieka. Pan jest wygadany, ale bojący się. Niech pan podchorąży się na mnie nie gniewa, znam jeszcze gorszych od pana. Jeden taki to przemawia ciągle przez radio i pisze. Dawniej to się na tego Żdanowa powoływał w swoich rozprawach, a teraz cytuje pannę Pipczyńską i Janka Kiziora. Smrodził ze strachu i powiadał, że przełamywał swoją świadomość czy też nawyki drobnomieszczańskie. Niech pan, panie podchorąży, o prostych ludziach ani o masach czytelniczych nie gada. Prostych ludzi już nie ma w naszym kraju. BOHATER Dziękuję wam. Wrona! Ale musicie zrozumieć, od wielu lat obracam się między ludźmi pewnego gatunku... CHŁOP To za karę, panie podchorąży, za karę. BOHATER Chodźcie tu, Wrona, podajcie mi rękę! Wrona wstaje z krzesła i podchodzi do łóżka. Bohater całuje go w rękę. MŁODY MĘŻCZYZNA Więc to już nikogo nie obchodzi. Oni mi kazali rękę w rękawiczce wkładać w imadło. I skręcali to imadło... CHŁOP macha ręką Niech się pan uspokoi. Wszyscy cierpieli, a ci, co nie cierpieli, to będą cierpieli. Muszą cierpieć. Taki, co nie cierpiał w naszych czasach, to najgorszy bydlak wszechświata. Mnie się zdaje, że nawet jakaś Kim Novak też musiała cierpieć... albo będzie cierpiała. To tylko w dawnych czasach szczęśliwi żyli obok nieszczęśliwych. W naszych czasach wszyscy muszą cierpieć. Wszyscy równo. DZIENNIKARKA Są szczęśliwe kraje... CHŁOP Niech no pani z gazety nie gada byle czego! Miody Mężczyzna wychodzi. BOHATER Całą pustkę, cały strach współczesnej ludzkości noszę w brzuchu. Czy myślicie, że żołądek normalnego człowieka to wytrzymuje? Nie, dostaje się rozstroju. Z Kierkegaardem sprawa była dziecinnie prosta. Jego ojciec, stary Kierkegaard, ciemny chłop z Jutlandii, straszył ciągle syna piekłem. Ten stary dureń zmarnował chłopcu młodość. Nic dziwnego, że Kierkegaard wspominał później z żalem o swej młodości, której nigdy nie użył. Później jeszcze jakaś Regina Olsen puściła w trąbę naszego myśliciela. Gdyby mu się wtedy trafiła jakaś dobra dziewczyna, wszystko by poszło inaczej. Przespaliby się. Przy tym naszego filozofa strasznie wyśmiewali w jakimś "Kocyndrze" czy też "Korsarzu". Zmarnował się. Przez Reginę Olsen. DZIENNIKARKA rozbiera się Wejdę do łóżka, jestem strasznie zmęczona. Rozebrana wchodzi do łóżka i okrywa się kołdrą. Po chwili zasypia. BOHATER wstaje, chodzi po pokoju Prosiliście, Wrona, żeby wam opowiedzieć o Paryżu. Rozumiecie, Wrona, że to

trudno w kilku słowach. Miasto duże, ładne. Murzyni chodzą elegancko ubrani. Czarni. Ale języki mają różowe, języki i dłonie. CHŁOP Ja już pójdę, panie podchorąży. To niby u nas jest już po rewolucji? BOHATER Tak, Wrona, zwyciężyłeś. CHŁOP To ta panienka, co śpi, i ten, co te sto złotych pożyczył, to oni są już nowi ludzie? Socjalistyczni. BOHATER To są sprawy złożone. CHŁOP Pan podchorąży zawsze się wymigiwał. BOHATER Właściwie to nie wiem, co dalej robić. Jak się żyje, to trzeba jeszcze grać. Trzeba prowadzić kartotekę. Do pokoju wchodzi stary człowiek w starym kapeluszu i starym, czarnym, ale czystym ubraniu. Ma długie wąsy. Wujek!! WUJEK Byłem z pielgrzymką w Częstochowie i po drodze zajrzałem do ciebie. A co tu u pana? BOHATER Niech wujek siada. Pewnie wujka nogi bolą. Przecież to przeszło sto kilometrów. Niech wujek siada. Dobrze, że wujek mnie odwiedził. Zaraz wujkowi dam wo,dę do nóg. Bohater wyciąga spod łóżka miednicę, nalewa wodę. Prawdziwą do prawdziwej miednicy, z prawdziwego dzbanka, który stoi na stole. Niechże wuj, proszę wuja... Zaraz wujkowi... WUJEK Dziękuję ci, dziecko. Wuj zdejmuje kamasze, skarpetki i moczy nogi. Moczy nogi w ciągu całej rozmowy. BOHATER Widzi wujek, miałem do wujka napisać, ale mówiła Isia, że wujek chory, więc pomyślałem, że wujek umarł, {kładzie rękę na ramieniu starego) Strasznie się cieszę, ze wujka widzę. WUJEK Ze starego grata mała pociecha! Z czego się tu cieszyć? BOHATER Wujek jest prawdziwy. I kapelusz prawdziwy, (zdejmuje Wujkowi kapelusz i kładzie na stole) I wąsy prawdziwe, i serce prawdziwe, i myśli prawdziwe. Cały prawdziwy wujek. Nawet kamaszki u wujka są prawdziwe. I słowa prawdziwe. I skarpetki prawdziwe. Bohater mówi to wszystko z coraz większym uniesieniem. WUJEK A ty, Dzidku? BOHATER Ja? Wujku! Niech wujek posłucha. Może to wujkowi coś wyjaśni... Do pokoju wchodzi Stary Górnik. Stawia na stole lampkę. Bohater zaskoczony wejściem Starego Górnika udaje, że go nie widzi. Zwraca się wyłącznie do Wujka. Mówi dużo, ale chyba nie to, co zamierzał powiedzieć. Niech wujek siada! Proszę, może się wujek coś napije. Przekąsimy. Wujku. Zapomniałem! Mam w domu ćwiartkę. Niech wujek moczy nogi, wody jest dużo. Niechże wujek w tej miednicy czuje się jak w domu. Mam już wszystkiego dosyć.

Wujek nie wie. Wujek nic nie wie, wujku. STARY GÓRNIK zwraca się do Wujka Niech pan tego oszusta nie słucha. WUJEK Dajcie mu spokój. Chłopak ma za swoje. Słuchaj, Dzidek, ty się połóż lepiej i prześpij. Jak się dobrze wyśpisz, to wiele rzeczy zrozumiesz. Kładź się. Bohater w milczeniu kładzie się do lóżka. Okrywa głowę marynarką. Może zasypia. Gadaj, człowieku. STARY GÓRNIK Waszego siostrzeńca spotkałem na dole. To było latem 1951 roku. Albo jesienią 1950 roku. Ten młody przyjechał do nas i opisywał później różne fajerwerki, iluminacje, sztuczne ognie, fontanny kolorowych ogni nad wesołym miastem, pewnie, że to była prawda. Te fajerwerki były. Ale on odwiedził naszą kopalnię. Zjechali na dół z panienką ze Związku Zawodowego. Ja wtedy ze starego chodnika wyciągałem stemple, takie już zgniłe. Trzeba było na czworakach łazić i wlec te klocki. Przyszli oni i pytają: Jak się wam powodzi, baczi Janosz?" A ja nie odezwałem się ani słowa. Odwróciłem się do nich zadkiem i pokazałem ręką na podarte portki. Potem się do roboty zabrałem. Ta siusiumajtka zaczęła coś mu tam klarować i gadać, bardzo prędko gadała, pewnie ze strachu. Młody zaśmiał się i krzyknął: "szczęść Boże". Poszli dalej. WUJEK Mówicie, że on się roześmiał? STARY GÓRNIK Tak. WUJEK To o nim dobrze świadczy. STARY GÓRNIK wyciąga z kieszeni,^imne ognie" choinkowe, zapala je. Trzyma w obu rękach po jednym. "Zimne ognie" palą się do końca Opisał to, co się świeciło. Jak jakie dziecko albo sroka. (Stary odwraca się do Wujka i pokazuje mu podarte na zadku portki, na drugim pośladku jest łata) Tego to on nie opisał. WUJEK Nie udawajcie dziecka! Dobrze wiecie, jak było. Potraficie tylko komuś przysrywać. Nie pamiętacie, jakeście klaskali? Aż wam ręce puchły? Klaskaliście? STARY GÓRNIK Klaskałem. Bom się bał. WUJEK podaje Staremu papierosa Zapalimy? Starzy zaciągają się w milczeniu. STARY GÓRNIK macha ręką Niech śpi... młody, to głupi. Wychodzi. Pokój jest pusty. Później przechodzą przez niego różni ludzie. Tak jak przez ulicę. Wchodzą jednymi drzwiami, wychodzą drugimi. Idą wolno lub szybko. Czytają gazetę. Niosą teczki, siatki, torby. Śmieją się, milczą lub rozmawiają. Między nimi mogą (ale nie muszą) być również ludzie, którzy występowali w tej sztuce. Troje z tych przechodniów zostaje w pokoju. Kobieta w średnim wieku, mężczyzna w średnim wieku i wysportowany miody chłopak (może ma dwadzieścia lat). KOBIETA Jaka to zarozumiałość w takim człowieku! Gadałby i gadał. Musi wytłumaczyć, porachować się. A kto ma czas słuchać. Tak jakby on był jeden na świecie. Ważne sprawy! Gada, że ważne. Dla mnie ważne. CHŁOPAK Trawa mowa.

MĘŻCZYZNA Gdyby każdy chciał opowiadać historie swojego życia! Przecież i tak jest tylko ograniczona ilość modeli życia przeznaczona dla człowieka. Dziennikarka, która do tej pory spala, odrzuca kołdrę. Siada na łóżku. Kobieta obejmuje ją. Całują się. KOBIETA Wyobraź sobie, kochanie, kimonowa suknia z wełny w pepitkę. Na przedzie stanika nałożony skośny karczek przechodzący na plecy, krojony z długimi wyłogami. Lekko poszerzona spódnica. Do stanika - długa, biała pikowana kamizelka ze stojącym kołnierzykiem i kokardą. Spódnica ułożona w przedzie w głębokie kontrafałdy. Szew na całej długości pleców. W przodach skośnie wpuszczone kieszenie z patkami. Zapinane mankiety i kołnierz z klapami z białej piki. Fałda w tyle spódnicy. DZIENNIKARKA maluje wargi Kochanie, to moda z roku 1954! (.wyciąga notes, zwraca się do przypadkowego mężczyzny) Może więc coś o swej lekturze? (uśmiecha się i kokietuje chłopaka) To chyba ta najnowsza poezja? Jak to powiedział ten nasz sławny laureat w Paryżu, "ludzie to kupa zwierząt, pełzająca po gównie. Ja zakochałem się w samochodzie." Co pięć minut bez względu na scenę, sytuację dramatyczną wchodzi wstrętna baba - jakaś mieszczanka w średnim wieku, i poirytowanym głosem mówi: "Wacuś, ubrudziłeś sobie rączki. Masz majteczki, spodenki ubrudzone. Usiądź na słoneczku. Nie nudź babci. Masz brudne rączki."