Download pdf - Programsko inzenjerstvo

Odabrana poglavlja programskog inenjerstva

razvoj programa

Marko Mija Ivan vogor Boris Toma

FAKULTET ORGANIZACIJE I INFORMATIKE, VARADIN

KATEDRA ZA RAZVOJ INFORMACIJSKIH SUSTAVA

INTERNA SKRIPTA

Skriptu pripremili:

Marko Mija

Ivan vogor

Boris Toma

Odabrana poglavlja programskog inenjerstva

razvoj programa

Skriptu uredila:

Lea Kuzminski

I

Predgovor

Skripta Odabrana poglavlja programskog inenjerstva razvoj programa originalno je namijenjena

studentima tree godine preddiplomskog studija kao materijal za praenje vjebi iz kolegija

Programsko inenjerstvo. Skripta svakako nije ograniena na navedenu publiku ve se moe primijeniti i

na viim godinama te drugim fakultetima.

Nastanak skripte voen je idejom povezivanja teorijskih saznanja programskog inenjerstva s

inenjerskom disciplinom programiranja programsko inenjerstvo, vie je od programiranja. Zbog

toga razloga sadraj je podijeljen u tri logike cjeline: I) teorijske osnove i objektno orijentirana

paradigma, II) razumijevanje procesa i razvoj poslovne logike i III) uvoenje u rad i trendovi programskog

inenjerstva. U prvom dijelu naglasak je na razvojnoj okolini, osnovama programiranja, rukovanjem

programskim pogrekama te dokumentiranju i verzioniranju programskog koda. Drugi dio ove skripte

posveen je povezivanju poslovnog procesa i poslovne logike s arhitekturom programa. Naglasak je

stavljen UML (dijagram klasa, aktivnosti i sekvenci) modeliranje, modeliranje baze podataka i

povezivanje s istom. Trei dio koncentriran je na specifinosti odabrane platforme (u ovoj skripti koristi

se .NET Framework iako je naglasak na paradigmi stoga se vrlo lako mogu koristiti i druge tehnologije)

te korake koji slijede nakon implementacije programskog rjeenja.

Iza ove skripte stoje stotine stranica materijala koje su kroz godine ispisali suradnici na kolegiju

Programsko inenjerstvo, Fakulteta organizacije i informatike. Nae iskustvo i iskustvo naih

prethodnika, pokuali smo to vjernije pretoiti u novu i cjelovitu skriptu. Nadamo se da e itatelju biti

od koristi. Umjesto pojedinanim zahvalama svima koji su doprinijeli, direktno ili indirektno, naa je

zahvalnost predana svakome tko ita ovaj tekst.

Let us change our traditional attitude to the construction of programs. Instead of imagining that our

main task is to instruct a computer what to do, let us concentrate rather on explaining to human beings

what we want a computer to do.

- Donald Knuth -

U Varadinu, veljaa 2014

Autori

II

Sadraj Predgovor ................................................................................................................................................. I

1 . Integrirano razvojno okruenje - IDE ........................................................................................... 1

1.1. Uvod ........................................................................................................................................ 2

1.2. to je IDE? ................................................................................................................................ 2

1.3. .NET ......................................................................................................................................... 6

1.4. MSDN ....................................................................................................................................... 7

1.5. Visual Studio 2012 Prvi pogled ........................................................................................... 10

1.6. C# Hello world ....................................................................................................................... 15

1.7. Napredne mogunosti .NET-a i dodatni materijali ................................................................ 17

1.8. Zadaci..................................................................................................................................... 18

1.9. Vie informacija o temi .......................................................................................................... 18

1.10. Izvori .................................................................................................................................. 19

2 . Kratak pregled objektno orijentiranih koncepata ..................................................................... 20

2.1. Uvod ...................................................................................................................................... 21

2.2. Imenovanje ............................................................................................................................ 21

2.3. Tipovi podataka ..................................................................................................................... 23

2.4. Sekvenca, selekcija i iteracija ................................................................................................ 28

2.5. Pitanja i zadaci ....................................................................................................................... 33


3. Rukovanje grekama u programskom kodu .................................................................................. 35

3.1. Uvod ...................................................................................................................................... 36

3.2. Greke u C# aplikaciji ............................................................................................................. 36

3.3. Iznimke .................................................................................................................................. 39

3.4. Debugging .............................................................................................................................. 45

3.5. Pitanja i zadaci ....................................................................................................................... 47


4. Verzioniranje i dokumentiranje programskog koda ...................................................................... 50

4.1. Uvod ...................................................................................................................................... 51

4.2. Sustavi za verzioniranje ......................................................................................................... 51

4.3. Razvoj Windows Forms aplikacija ......................................................................................... 55

4.4. Ostale opcije Git sustava ....................................................................................................... 61

4.5. Dokumentiranje i komentiranje kda ................................................................................... 61

4.6. Pitanja i zadaci ....................................................................................................................... 62


5. UML dijagram klasa koncepti i razvoj ......................................................................................... 65

III

5.1. Uvod ...................................................................................................................................... 66

5.2. Osnove objektno orijentiranog pristupa ............................................................................... 66

5.3. UML dijagram klasa ............................................................................................................... 68

5.4. Opis procesa proizvodna traka pogona za sklapanje automobila ...................................... 70

5.5. Implementacija dijagrama klasa u C# .................................................................................... 72

5.6. Generiranje klasa ................................................................................................................... 77

5.7. Pitanja i zadaci ....................................................................................................................... 81


5.9. Izvori ...................................................................................................................................... 82

6. UML dijagram aktivnosti koncepti i razvoj ................................................................................. 83

6.1. Uvod ...................................................................................................................................... 84

6.2. Dijagram aktivnosti elementi ............................................................................................. 84

6.3. Implementacija ...................................................................................................................... 88

6.4. Dretve .................................................................................................................................... 91

6.5. Pitanja i zadaci ....................................................................................................................... 94


6.7. Prilozi ..................................................................................................................................... 96

7. UML dijagram slijeda koncepti i razvoj ....................................................................................... 97

7.1. Uvod ...................................................................................................................................... 98

7.2. Dijagram slijeda sequence diagram .................................................................................... 98

7.3. Dijagram slijeda primjera sustava za mrenu komunikaciju ............................................... 101

7.4. Implementacija .................................................................................................................... 102

7.5. Testiranje ............................................................................................................................. 109

7.6. Pitanja i zadaci ..................................................................................................................... 110

8. Rad s bazom podataka I osnove ............................................................................................... 111

8.1. Uvod .................................................................................................................................... 112

8.2. ADO.NET .............................................................................................................................. 113

8.3. Kreiranje aplikacije za evidenciju studenata ....................................................................... 115

8.4. Pitanja i zadaci ..................................................................................................................... 127

8.5. Vie informacija o temi ........................................................................................................ 127

9. Rad s bazom podataka II dataset, procedure, okidai .............................................................. 129

9.1. Uvod .................................................................................................................................... 130

9.2. SQL Server 2012 .................................................................................................................. 130

9.3. Pristupanje bazi podataka koritenjem DataSet-ova. ......................................................... 135

9.4. Pitanja .................................................................................................................................. 153

9.5. Vie informacija o temi ........................................................................................................ 153

IV

10. Rad s bazom podataka III ORM............................................................................................. 154

10.1. Uvod ................................................................................................................................ 155

10.2. ADO.NET Entity Framework ............................................................................................ 155

10.3. Kreiranje aplikacije pristupom Prvo baza podataka ..................................................... 159

10.3. Pitanja i zadaci ................................................................................................................. 173

10.4. Vie informacija o temi .................................................................................................... 174

11. Testiranje programa ................................................................................................................ 175

11.1. Uvod ................................................................................................................................ 176

11.2. Faze u testiranju .............................................................................................................. 177

11.3. Izrada jedininih testova.................................................................................................. 178

11.4. Izrada kodiranih UI testova ............................................................................................. 184

11.5. Pitanja i zadaci ................................................................................................................. 187


12. Vizualizacija podataka rad s izvjetajima i vlastitim kontrolama.......................................... 188

12.1. Uvod ................................................................................................................................ 189

12.2. Report viewer .................................................................................................................. 189

12.3. Izrada sloenijeg izvjetaja .............................................................................................. 192

12.4. Google Chart API ............................................................................................................. 198

12.5. Vlastite kontrole .............................................................................................................. 199

12.6. Pitanja i zadaci ................................................................................................................. 204


13. Uvoenje programa u rad ....................................................................................................... 206

13.1. Uvod ................................................................................................................................ 207

13.2. Priprema aplikacije za distribuciju ................................................................................... 207

13.3. Copy &Paste distribucija .................................................................................................. 209

13.4. Publish ............................................................................................................................. 209

13.5. Setup ................................................................................................................................ 211

13.6. Pitanja i zadaci ................................................................................................................. 214

14. Zbirka zadataka ........................................................................................................................ 215

Gotove datoteke zadataka koje se rade na vjebama dostupne su na: http://goo.gl/Lo01P1

University of Zagreb, Faculty of Organization and Informatics, Varadin 1

Odabrana poglavlja programskog inenjerstva razvoj programa

Integrirano razvojno okruenje - IDE

1 . Integrirano razvojno okruenje - IDE

Saetak

Na poetku poglavlja napravljen je kratak pregled o integriranom razvojnom okruenju (IDE). U

uvodu je opisano nekoliko esto koritenih IDE alata te su objanjeni neki osnovni pojmovi u

razvoju softvera koji e se koristiti kroz itav kolegij. Veina pojmova koja se koriste u ovom

poglavlju dolaze iz engleskog jezika, te nemaju najspretniji prijevod. Stoga, kod nekih pojmova

je naveden i originalni engleski naziv, to itatelju moe posluiti za daljnje pretraivanje i

uenje jezika struke.

Kljune rijei: IDE, MSDN, Visual Studio 2012 Product Guide




1.1. Uvod

Nakon prolaska razdoblja mehanikog programiranja uslijedilo je razdoblje razvoja softvera putem

terminala ili konzole. Naredbe koje bi raunalo moralo izvesti zapisivalo se kao niz instrukcija koje bi

se zatim interpretirale i izvravale. Do danas, isti principi su se zadrali no alati koji omoguuju pisanje

raunalnih programa znatno su napredovali s aspekta korisnike prihvatljivosti. Iako se nerijetko

koriste urednici teksta koji rade putem terminala, u daljnjem tekstu koncentriramo se na razvojna

okruenja sa grafikim sueljima IDE.

1.2. to je IDE?

IDE (eng. integrated development environment) je softver koji programeru prua jednostavniji razvoj

softvera jer integrira ureiva teksta (eng. editor), kompajler/interpreter i debugger.

U ranijim danima razvoja softvera, programer je koristio ureiva teksta (poput edit, nano, pico,

Notepad++, itd.), napisao program i spremio ga na nekoj lokaciji na raunalu

(/home/development/my_code.cpp ili c:\development\my_code.c). Nakon toga, pomou drugog

programa, kompajlera, bi kompilirao kd. Izlaz iz kompajlera je izvrni program i tekstualni dokument

s izvjetajem postupka kompilacije. Kompajler je izvrni program koji kao ulaz prima datoteku

izvornog kda, a izlaz su novi program i izvjetaj kompilacije. Osnovni zadatak kompajlera je prijevod

vieg programskog jezika (C++, Java, C#) u nii programski jezik (asembler, Bytecode, CIL). Dananji

kompajleri obino izvravaju vie zadataka: leksika analiza (eng. lexer), parsiranje1 (eng. parser),

sintaktika analiza (provjera tonosti), generiranje programskog kda, optimizacija programskog

kda. Kako je ovo gradivo ranijih kolegija, neemo detaljnije ulaziti u pojanjavanje, no za vie

informacija preporuujemo sljedeu literaturu:

Wikipedia2 Compilers [1]

Wikipedia Lexical analysis, [2]

Hints on Programming Language Design, Stanford University, [3]

Programming Language Design and Implementation Course Rochester University,

[4]

Debugger je program koji se koristi za testiranje i otklanjanje pogreaka iz programa. Izraz debug

povijesno ima vrlo zanimljivu priu. Naime, starija raunala nisu koristila tranzistore ve relejne

lampe, koje su prilikom kontakta pregorjele i trebalo ih je zamijeniti. Raunala su u tom vremenu bila

veliine prostorije ili nekoliko prostorija pa je bilo sasvim normalno da u prostoriju uleti leptir.

1 Obrada teksta, osnovno tumaenje teksta i pripremanje razumljivih cjelina 2 lanke iz Wikipedije smo provjerili i smatramo ih dovoljno relevantnima i pouzdanima za

informativnu razinu.




Leptiri vole svjetlo, pa su prilikom dodira s lampom uzrokovali kvar hardvera, a time i kvar u

izvoenju softvera. Slika 1 prikazuje prvi primjer dokumentirane raunalne pogreke (eng. computer

bug).

Debugger omoguuje pronalaenje raunalnog buga, kroz

animiranje programa (izvoenje korak po korak), zaustavljanja

programa na specificiranim tokama (eng. breakpoint),

promjenu programa za vrijeme izvoenja, praenje stanja

varijabli, praenje stoga itd. Debugging je veliko podruje i

sastavni dio modernih IDE-a.

Vie o pronalaenju pogreki u programskom kdu moete

proitati u treem poglavlju.

Moderni IDE alati uz navedene specifikacije ukljuuju dodatna pomagala za razvoj softvera poput;

mogunost konekcije na bazu podataka, dovravanje kda prilikom razvoja (eng. code completion),

predlaganje kda, strukturiranje i organizacija kda itd. Iako jo uvijek programeri koji razvijaju

programe za naredbeni redak (bez grafikog suelja) i preferiraju stari nain bez IDE-a, prednosti IDE-

a najvie se primjeuju kod razvoja GUI aplikacija (primjerice; Windows Forms, Java SWT, WPF,

wxWidgets, qt, itd) i kod razvoja sloenih aplikacija (20-ak i vie klasa), gdje se izraajno poveava

produktivnost.

esto koriteni IDE alati

Eclipse

Eclipse je jedan od najrasprostranjenijih IDE-a

(Slika 2). Za njega postoji veliki broj dodataka

(eng. extensions) ime je omoguen razvoj u

vie od 20 programskih jezika i to na

Windows, Linux i MacOS operacijskim

sustavima. Iako je Eclipse besplatan, postoji

nekoliko komercijalnih izdanja specijaliziranih

za razvoj u nekoj okolini (primjerice,

MyEclipse Blue). Eclipse je dosta zastupljen u

akademskoj zajednici, u razvoju web

aplikacija, u razvoju poslovnih aplikacija te u

industrijskom programskom inenjerstvu

(primjerice, vojska, strojarstvo, autoindustrija).

Osnovna izdanja Eclipse-a ukljuuju Eclipse za Java, C/C++, Eclipse za razvoj paralelnih aplikacija,

Eclipse za auto industriju itd. Neki od poznatijih dodataka (eng. plug-in) za Eclipse su UMLet,

Subclipse, PyDev, EMF (koji omoguuje MDD, eng. model driven development), Papyrus itd.

Slika 1: Prvi dokumentirani "Bug"

Slika 2: Eclipse - glavni prozor




Slika 3: NetBeans - glavni prozor

Slika 4: Embarcadero RAD Studio - glavni prozor

Slika 5: PyCharm - glavni prozor

NetBeans

NetBeans je vrlo popularan za razvoj web

aplikacija i Java GUI aplikacija (Slika 3).

Omoguuje razvoj s Java, PHP, C/C++, Groovy,

Ruby itd. Kao i Eclipse, alat je besplatan te sadri

mnogo dodataka i primijenjen je u mnogim

industrijama; obrana (NATO MICE Console,

Tactical Geographical Information System),

zrana industrija (Boeing Shared Platform, AirIT

Flight IS), glazba (Music IDE), financije

(PowerRate, Experian Banking Software), razvoj

softvera (software EKG, Cisco localisation toolkit)

itd.

Embarcadero RAD studio/Borland Builder

Embarcadero je proizvoa istoimenog IDE

alata (Slika 4). Embarcadero je 2007. godine

kupio Borland Software Corporation, te su

zajedno uli u razvoj. Embarcadero IDE je

moan komercijalan alat koji omoguuje

razvoj za vie programskih jezika, no

najpoznatije komponente su JBuilder, RAD

Studio, Delphi (jezik) i C++ Builder.

PyCharm

PyCharm (Slika 5), za razliku od prethodna dva

IDE-a je vrlo specijalizirani alat za koritenje

programskog jezika Python. Omoguuje razvoj

konzolnih, grafikih i web aplikacija. Jedna od

vrlo dobrih karakteristika ovog IDE-a jest

automatizirano povezivanje biblioteka.

Primjerice, ako vam zatreba neki Python modul

(primjerice NumPy, PyGame), nakon instalacije

istog, PyCharm e sam uoiti promjene, te e

ga moi koristiti. Alat je komercijalan, no za

akademske svrhe, mogue ga je nabaviti bez

novane naknade.




Xcode

Xcode je IDE koji se najee koristi za razvoj

programa na Mac raunalima te i porodicu

proizvoda (iPhone, iPad). Xcode (Slika 6)

omoguuje razvoj s Cocoa i Cocoa Touch

okvirima (eng. framework) koji su okosnica

razvoja za Mac OS. Xcode podrava C, C++,

Objective-C, Objective-C++, Java, Python,

Ruby, itd.

Visual Studio

Visual Studio je Microsoftov komercijalni IDE

(Slika 7). Za akademsku zajednicu s MSDNAA

repozitorija moe se preuzeti Premium verzija

licencirana za akademsku primjenu. Razliiti

paketi (Ultimate, Premium, Professional, Test

Professional, Team Foundation Server)

omoguuju razliite funkcionalnosti, no

besplatna i najosnovnija verzija je Visual

Studio Express Edition. Visual Studio podrava

razvoj aplikacija za sve Microsoft platforme i

jezike (C#, F#, VisualBasic, C++). Takoer

omoguuje koritenje jezika za web (HTML5, Javascript). Uz novi poslovni pravac i novi nain razvoja

aplikacija, Microsoft je uz Visual Studio uveo i posebni alat Blend for Visual Studio (Slika 8). Blend

omoguuje razvoj korisnikog suelja i namijenjen je dizajnerima. Iz korisnikog suelja kojeg dizajner

napravi u Blendu, generira se XAML kd (eng. Extensible Application Markup Language). Generirani

kd Visual Studio uitava i prikazuje korisniko suelje, a dodatno omoguuje ureivanje XAML kda

(za dodavanje dodatnih svojstava,

programskih dogaaja (eng. event)). Ideja

Microsofta jest potpuno razdvajanje razvoja

korisnikog suelja od programske logike.

Programski kd razvijao bi developer, dok

bi dizajn razvijao designer. Time je nastala

kovanica deviner, odnosno novi lan

razvojnog tima, dizajner koji razumije XAML

kd. Za vjebe na kolegiju Programsko

inenjerstvo, koristit emo Visual Studio 2012

te emo ga detaljno upoznati.

Slika 6: Xcode

Slika 7: Visual Studio 2012

Slika 8: Microsoft Blend




Slika 9: .NET 4.0 aplikacijski stog,

Izvor: Wikipedia

1.3. .NET

Visual Studio primarno slui za razvoj .NET aplikacija. .NET je Microsoftov okvir, odnosno skup

biblioteka koji pojednostavljuje razvoj aplikacije namijenjene za Microsoft tehnologije; Windows,

Windows Store, Windows Phone, Windows Server i Windows Azure.

Slika 9 prikazuje strukturu .NET okvira. Trenutno najnia

verzija koju Microsoft podrava je 2.0.

Promotrimo primjer jedne WinForms aplikacije .NET 2.0

razine. Ona se sastoji od prozora, tekstualnog polja i

nekoliko gumbova (primjerice kalkulator na Windows-u).

Prozor aplikacije dolazi iz biblioteke

System.Windows.Forms. Ona sadri sve potrebne elemente

za iscrtavanje forme na radnoj povrini Windows-a, za

praenje dogaaja (pritisak tipke tipkovnice ili klik mia) i

ostalih potrebnih mehanizama. Taj prozor nazivamo

formom. Skup objekata koji moemo prikazati na formi

(gumbi, tekstualna polja, polje za datum itd.) nazivamo

kontrolama. Sve kontrole koje emo trebati za razvoj

Windows Forms aplikacije nalaze se u WinForms

komponenti. Ako neka komponenta nedostaje, moemo

uzeti apstraktnu klasu Control i proiriti je na nain koji je

nama potreban (o tome e vie rijei biti kasnije). Kada emo trebati vezanu listu, stablo, graf ili neku

drugu kolekciju (kolekcija = ATP = apstraktni tip podataka), koristit emo biblioteku Collections koja

se nalazi u BCL-u (eng. Base Class Library vidi sliku). BCL takoer sadri mnoge druge

fundamentalne klase koje se koriste u razvoju (primjerice, System, Diagnostics, IO, Reflection,

Runtime, Security, Threading, itd.).

Prilikom kompilacije programa napisanog za .NET okvir (primjerice u jeziku C#), koristi se zajednika

infrastruktura (eng. Common Language Infrastructure) za prijevod na niu programsku razinu. Svi

jezici .NET-a se provode u zajedniki posredniki jezik CIL (eng. Common Intermediate Language). CIL

je neovisan o platformi. Program preveden u CIL se nakon toga izvrava zajednikoj infrastrukturi,

CLR (eng. Common Language Runtime), koja je ovisna o platformi (centralni procesor, grafiki

procesor, operacijski sustav, itd.).

Na razinama iznad .NET 2.0, postoje razne nadogradnje. Verzija 3.0, je uvela 4 nova vana koncepta u

razvoj, WPF (Windows Presentation Foundation koji slui za razvoj bogatih korisnikih suelja

pomou XAML-a), WCF (Windows Communication Foundation) koji slui za implementaciju servisno

orijentiranih arhitektura, distribuiranog raunarstva i openito komunikacije meu aplikacijama. WCS

(Windows Card Space) koji slui za pohranu identiteta (taj projekt je trenutno prekinut) i WF

(Windows Workflow Fundation) koji slui za opis procesa i izvravanje istog.




Verzija 3.5 donosi dodatak za ADO.NET nazvan Entity Framework, koji je Microsoftov ORM (eng.

object relational mapping) sustav. LINQ (Language Integrated Query) omoguuje izraavanje upita

slinih kao SQL nad kolekcijama, XML-u, Microsoftovim relacijskim bazama i ostalim bazama

podataka za koje se koristi ADO.NET pristup.

.NET 4.0 uvodi paralelizam s obzirom na ubrzani razvoj

viejezgrenih i heterogenih platformi, a verzija 4.5

uvodi podrku za razvoj Windows 8 Metro Style

aplikacija, podrku za implementaciju WebSocket-a,

podrku za OAuth i OpenID, MVC za Web Forms te

ostala proirenja na postojee komponente iz verzije

4.0. Novosti .NET 4.5 (Slika 10) Izvor3.

1.4. MSDN

Ve je spomenuto da .NET okvir sadri vie od 45.000 klasa. Prvi dojam odaje veliinu itavog sustava

i strah prema shvaanju svih pojedinih elemenata. S vremenom, neke klase zastare (eng. deprecated)

i izbace se iz upotrebe, a zamjene ih nove. Kako bi se sve to moglo pratiti, uiti i vidjeti u primjeni,

Microsoft odrava mreu programera MSDN (Slika 11) te dokumentacijski repozitorij MSDN (eng.

Microsoft Development Network) Library.

Slika 11: Poetna strana MSDN-a

3http://www.heikniemi.net/hardcoded/wp-content/uploads/2011/10/WhatsNewNET45-en.png

Slika 10: .NET 4.5 novosti




MSDN Library je prva postaja kod razvoja aplikacija na Microsoftovim tehnologijama. Primjerice,

elimo napraviti web aplikaciju i zanima nas kako se spojiti na MySQL bazu podataka. U polje za

pretraivanje moemo napisati web application development, da bi saznali kako se razvijaju web

aplikacije (Slika 12).

Slika 12: MSDN pretraivanje: web application development

Prema prikazanom, zakljuujemo da se esto ponavlja ASP.NET, a jedan od izvora navodi eng.

Creating ASP.NET Web Applications. Sada emo provjeriti to je tono ASP.NET, tako da napiemo u

pretraivanje samo kljunu rije asp.net (Slika 13).

Slika 13: MSDN pretraivanje: asp.net




Rezultati daju naslutiti da se radi o skupu biblioteka za razvoj web aplikacija. Sada slijedi itanje

rezultata da bismo bili sigurni. Kada smo se uvjerili, znamo da trebamo ASP.NET, no jo uvijek se

elimo spojiti na MySQL bazu podataka. Sada emo pretraiti ASP.NET connect to MySQL database

(Slika 14).

Slika 14: Konaan upit: asp.net connect to mysql database

Prema rezultatima, moe se primijetiti da nas MSDN Library upuuje na druge izvore, nekoliko

najpoznatijih foruma za programere: CodeProject, Stack Overflow, openiti forumi, Microsoftova

baza znanja i MSDN Library. Moemo koristiti neki od tih izvora, tako da ga oznaimo i time

eliminiramo ostalo. Sada je trenutak kada trebamo odluiti o kvaliteti izvora i odluiti se za neko

rjeenje.

Napomena

Izvor i autor podataka na Internetu su najvaniji i trebaju biti pouzdani. esto nas pretraivanje

moe odvesti na neki zastarjeli izvor i zastarjelu informaciju. Stoga, uvijek je dobro pretraivati

slubene Microsoftove izvore. U gornjem primjeru, u slubenoj dokumentaciji Microsoft ne navodi

opis jer MySQL nije njihov proizvod, ve se preporuuje MS SQL Server. Pomo kod pretraivanja je

pojam najbolje prakse (eng. best practices, primjerice traimo: best practice for web socket

implementation).

Za vjebu, koritenjem MSDN Library pronaite odgovore na sljedea pitanja:

1. to je SQL Server connection pool?

2. to je to Lightswitch i kako pomou njega/nje implementirati vie naprama vie vezu.

3. Kako u Visual Studio-u 2012 dodati referencu na projekt i to je referenca?

4. to su to regularni izrazi (eng. regular expressions)?




1.5. Visual Studio 2012 Prvi pogled

Da bismo malo upoznali Visual Studio (VS) i neke njegove zanimljive mogunosti, napravit emo

jedan klasian zadatak iz ranijih kolegija u C++-u. Cilj zadatka je napraviti jednu klasu, iji se elementi

pohranjuju u vezanu listu. Korisniku mora biti omogueno dodavanje klasa u listu i ispis itave liste.

Prvi korak pri razvoju ovog rjeenja je otvaranje prozora s izborom projekata. Iz izbornika File

odaberemo New pa Project. U otvorenom prozoru, odabiremo vrstu i tip projekta (Slika 15).

1. Popis programskih jezika koje Visual Studio podrava. Ubudue emo koristiti Visual C#

projekte, no sada je potrebno odabrati Visual C++ u podizborniku Other Languages.

2. Za svaki jezik mogue je odabrati nekoliko tipova projekta (obrasci projekta).

3. Za svaki projekt, potrebno je navesti ime, lokaciju na datotenom sustavu te naziv

rjeenja.

4. Odabir verzije .NET okvira. Koristit emo .NET 4.5

5. Odabir vrste projekta. Koristit emo Wind32 Console Application.

6. Odabrat emo da elimo kreirati novi direktorij u koji e se smjestiti projekt. Projekt

(Name) i rjeenje (Solution name) emo nazvati VSIntro.

Slika 15: Visual Studio New Project prozor

Nakon pritiska na OK, Next, na posljednjem prozoru odaberemo Empty project. SDL treba iskljuiti.

1

4

2 5

6 3




Slika 16: Visual Studio 2012 - glavni zaslon

Slika 16 prikazuje tipian izgled .NET okruenja, koja se ovisno o koritenom tipu projekta ili

programskog jezika mijenja. Za sada emo se zadrati na C++ okruenju, meutim, pogledat emo i

okruenje za C# jer emo ga ubudue koristiti.

1. Glavni izbornik agregira sve mogunosti IDE-a na jednom mjestu i dinamiki se mijenja

ovisno o tipu i vrsti projekta. Izbornik File sadri mogunosti spremanja projekta, uitavanja,

ispisa, verzioniranje itd. Izbornik Edit sadri mogunost Copy, Cut, Paste itd. Moe se koristiti

za refaktoriranje kda. View izbornik slui za prikazivanje pogleda i prozora (primjerice prozor

Solution explorer), Build sadri opcije za kompilaciju projekta, Debug sadri mogunosti za

otklanjanje pogreaka, SQL/Data za spajanje na bazu podataka. Tools, Test i Analyze istraite

sami.

2. Alatna traka sadri preace do elemenata iz glavnog izbornika, primjerice za kreiranje

projekta, opciju kompilacije, spremanje itd.

3. Preglednik rjeenja (eng. Solution Explorer) sadri datoteno stablo projekta.

4. Izvjetajni prozor (eng. Error List) takoer ima tabularni prikaz. Tri glavna taba su Errors u

kojoj se ispisuju sve pogreke u kdu i koje su uzrok zato se program ne moe kompilirati.

Warnings tab ispisuje upozorenja, a Messages tab ispisuje preporuke i poruke VS-a.

5. Glavni prostor ovaj prostor namijenjen je za pisanje programskog kda. Na vrhu prostora

primijetit ete tabularnu organizaciju datoteka izvrnog kda.

1

2 3

4 5




Upravljanje prozorima

Kada elimo dodati jo koji prozor na pogled glavnog zaslona VS-a, moemo to uiniti iz izbornika

View. Moemo mijenjati raspored onako kako nam najvie odgovara, tako da miom uhvatimo tab

prozora koji elimo pomaknuti te isti pomaknemo (Slika 17).

Slika 17: Visual Studio 2012, premjetanje prozora

Na zaslonu se pojavljuje pomoni prikaz te ako iznad njega proemo miem (jo uvijek drimo

prozor), VS e nam prikazati gdje e smjestiti prozor.

Prvi program u VS 2012

Moemo zapoeti s pisanjem kda. Najprije emo u strukturu projekta dodati novu .cpp datoteku.

Desnim klikom na VSIntro (korijen strukture u pregledniku rjeenja), pojavit e se kontekstni izbornik

iz kojeg emo odabrati opciju Add i onda New Item. Otvorit e se prozor u kojem emo odabrati C++

File (.cpp), nazvat emo ga Source.cpp i pritisnuti Add.

Za poetak, moramo dodati osnovnu biblioteku C++-a. Ponemo pisati #include




Slika 18: IntelliSense

Implementirat emo klasu Automobil s atributima broja asije, marke automobila, naziva automobila,

iznos CO2 ispunih plinova te pokaziva na sljedei element liste.

Zadatak

Napravite vezanu listu i beskonanu petlju koja omoguuje dodavanje elemenata i ispis elemenata

iz liste. Element koji se upisuje je klasa Automobil.

Napomena

Kod punjenja liste, primijetite da svaki puta nakon ->, vam VS ponudi listu moguih atributa koji se

nalaze u vaoj klasi Automobil.

Error! Reference source not found.

#include

using namespace std;

class Automobil{

public:

int Sasija;

char MarkaAutomobila[20];

char NazivAutomobila[20];

double CO2;

Automobil *pokazivacNaSlijedeci;

void unos(){

coutthis->Sasija;

coutthis->MarkaAutomobila;

coutthis->NazivAutomobila;

coutthis->CO2;

this->pokazivacNaSlijedeci = NULL;




}

void ispis(){

cout




Pretraivanje projekta

Kako emo u projektima esto susresti tisue, desetke tisua i u velikim projektima stotine tisua

linija kda, za lake snalaenje potrebna je mogunost pretraivanja. U VS-u, iz izbornika Edit,

odaberimo Find and Replace opciju i unutar nje Quick Find.

Slika 19: Prozor za brzo pretraivanje

Pojavljuje se izbornik s poljem za pretraivanje u kojem moemo odabrati elimo li osjetljivost na

mala ili velika slova, pretraivanje cijele rijei ili dijela rijei, pretraivanje trenutnog dokumenta,

trenutnog projekta, trenutno rjeenje ili svih otvorenih dokumenata (Slika 19). Nije rijetka pojava da

se jedno rjeenje sastoji od vie projekata, pisanih u vie jezika. Upravo zato dodano je i svojstvo

pretraivanja pomou regularnih izraza (eng. regular expressions, RegEx).

U izborniku Find and Replace takoer moemo odabrati i sloenije pretraivanje; Find in Files.

Odabirom te opcije otvara se novi prozor s mnotvom opcija.

1.6. C# Hello world

U .NET okviru razlikujemo dva osnovna tipa programskih jezika, oni koji se izvravaju na razini

operacijskog sustava (eng. unmanaged), odnosno nenadzirani programski jezici. Njima je mogue

pristupati direktno do memorijskog adresnog prostora. U .NET-u to je C++. S druge strane postoje

nadzirani programski jezici (eng. managed) koji se izvode na virtualnom stroju .NET okvira. Toj

kategoriji pripadaju C#, VisualBasic, F# itd. Tijekom razvoja .NET-a, tako se C# nazivao Managed C, no

kasnije mu je autor Andreas Hejlsberg dao naziv Cool (eng. C-like object oriented language).

S obzirom da je to ime zauzeto, na Microsoft PDC4 konferenciji dobio je naziv prema glazbenom tonu,

C#, odnosno C s povisilicom, koji simbolizira razinu vie od C-a.

4 Professional development conference




Slika 20: Hello world aplikacija

C# je danas programski jezik ope namjene. Ukljuuje mogunost jakih i dinaminih tipova,

imperativno, deklarativno, funkcionalno, generiko, objektno i komponentno orijentirano

programiranje. Jezik takoer sadri generiku, parcijalne tipove, anonimne metode, iteratore,

anonimne tipove, upitne izraze, lambda izraze, parcijalne metode, dinamiko povezivanje, ugraene

tipove za interoperabilnost, asinkrone metode, podrku za paralelizam itd.

Sada emo napraviti novi C# projekt. Koristit emo

Console Application i projekt emo nazvati

HelloCSharpWorld. Jednostavno emo ispisati

poruku Hello world (Slika 20).

Prvih 5 linija kda je deklarativnog tipa i slui nam za

uitavanje osnovnih biblioteka. Primijetite pored

kda mali znak -, klikom na isti, taj e se dio sakriti.

Trenutno ne trebamo ni jednu biblioteku osim

System, stoga ostale moemo ukloniti. U liniji 7

deklarirani je imenski prostor (eng. namespace).

Imenski prostori obino slue za grupiranje niza klasa

sline funkcionalnosti. Trenutno imamo samo jednu

klasu koja se zove Program i ona sadri samo jednu metodu koja se zove Main. Iz statinog objekta

Console, pozvat emo metodu WriteLine za ispis teksta, te metodu Read, zbog toga da se prozor

terminala ne ugasi odmah nakon ispisa.

Za neke specifine sluajeve, .NET ne sadri gotova rjeenja (biblioteka za naprednu matematiku,

strukturu podataka matrice, gotov algoritam neuronske mree itd.) stoga moramo koristiti gotova

rjeenja tree strane ili razviti vlastite biblioteke, zapakirati ih u prenosivu komponentu kako bismo je

u budunosti mogli koristiti. Kako bi je koristili u projektu, moramo dodati referencu, a u C#-u

najea vrsta komponente je DLL (eng. dynamic link library). U demonstracijske svrhe, pripremili

smo PIComponent.dll, koji emo sada referencirati u na projekt i pomou IntelliSense-a saznati koje

metode moemo koristiti. Da bismo dodali referencu moramo odabrati opciju Project pa Add

Reference (iz glavnog izbornika). Odabrat emo opciju Browse i pronai PIComponent.dll na

datotenom sustavu. Primijetite da je jo mogue referencirati druge projekte, komponente .NET-a

te COM-a , koji sadri mnoge zanimljive biblioteke aplikacija koje su instalirane na raunalu,

primjerice Google Talk API (eng. Application program interface).

Sada emo u novi redak upisati PIComponent. i pogledati koje nam mogunosti nudi Visual Studio.

Slika 21: Istraivanje grae objekta pomou IntelliSense




Radi se o klasi IDClass (Slika 21) koja sadri metodu OMeni. Metoda OMeni nam vraa tip podataka

string. Da bismo to provjerili, zadravanjem mia iznad metode, pojavit e se kontekstni izbornik s

njenim proirenim opisom.

Napomena

Ako IntelliSense ne nudi nikakav ispis, a dio kda je podcrtan crvenom linijom, neto nije dobro

napravljeno. Najee se uzrok pogreke moe proitati u izvjetajnom prozoru.

Slika 22: Prikaz grae metode

Povratni tip string i metoda ne prima parametre (Slika 22). Ovaj postupak vrijedi za sve objekte

unutar .NET-a. Ispiite povratni tekst na zaslon u konzoli.

1.7. Napredne mogunosti .NET-a i dodatni materijali

Visual Studio omoguuje mnogo vie nego smo ovdje prikazali, a i vie od onoga to emo obuhvatiti

na ovom kolegiju. Sada emo spomenuti neke dodatne funkcionalnosti koje vam mogu biti korisne u

budunosti, a i za one koji ele znati vie. Kod traenja originalnim Microsoftovih dokumenta, dobro

je traiti white paper, primjerice white paper on visual studio 2012. Za najbolji pregled i

razumijevanje mogunosti koje prua VS, preporuujemo Visual Studio 2012 Product Guide.

1. Razvoj za Windows 8

Windows 8 nosi novo korisniko suelje nazvano Metro. Za razvoj Metro aplikacija VS prua posebne

mogunosti za razvoj istih. Te mogunosti ukljuuju podrku za HTML5, CSS3 i JavaScript kojima Web

programeri mogu razvijati Widnows 8 aplikacije, za .NET programere postoji podrka za XAML, C# i

VisualBasic. Dodane su opcije za koritenje DirectX 11 grafikog repozitorija, mogunost razvoja

upravljakog softvera (eng. driver). Uz sve navedeno programer ima mogunost objave svoje

aplikacije na Windows Store.

2. Razvoj za Web

Za web programere, ve smo ranije naveli da postoji podrka za najnoviji HTML i CSS, a takoer je

pojednostavljen razvoj, testiranje i otklanjanje pogreke. Olakano je koritenje OAuth-e, dodana je

podrka za mobilne telefone u obliku pregleda web stranice s ogranienjima mobilnog telefona.




3. Razvoj za oblak

Visual Studio sadri podrku za Windows Azure, Microsoftov oblak. Olakan je razvoj, pronalaenje

greki, objava aplikacije, koritenje baze podataka itd.

4. Razvoj za SharePoint

SharePoint je Microsoftov servis koji omoguuje suradnju poslovnih entiteta unutar organizacije. VS

2012 sadri neto bolju podrku razvoju dodataka za SharePoint.

5. ALM (eng. Application Lifecycle Management) upravljanje ivotnim ciklusom aplikacije

Team Foundation Server je posebni dodatak za VS koji omoguuje kontinuirano praenje i

integraciju rjeenja unutar tima. ALM je sustav koji omoguuje nadzor itavog tog sustava.

Svatko ima sve potrebno za svoju ulogu, tako primjerice programer u kdu koristi anotacije

za naznaku do koje razine je stigao, da bi voditelj projekta mogao pratiti napredak u svom

pogledu na projekt. ALM je vrlo mono rjeenje za timove, moe znatno smanjiti trokove

razvoja uz bolje praenje te izvjetavanje.

1.8. Zadaci

2. Koritenjem standardne biblioteke STL, implementirajte zadatak s vezanom listom

koritenjem gotove liste list iz zaglavlja .

3. Prouiti prozor sloenog pretraivanja.

4. Koritenjem C# programskog jezika implementirati zadatak 1, uz klasu List.

1.9. Vie informacija o temi

1. What's New in Visual Studio 2012? (http://msdn.microsoft.com/en-

us/library/vstudio/bb386063.aspx), dostupno: prosinac, 2013.

2. Visual Studio 2012 Product Guide (http://www.microway.com.au/microsoft/Visual-Studio-2012-

Product-Guide.pdf), dostupno: prosinac, 2013.

3. Visual Studio Training (http://www.microsoft.com/learning/en/us/visual-studio-training.aspx),

dostupno: prosinac, 2013.




1.10. Izvori

[1] Wikipedia, 2 2013. [Mreno]. Available: http://en.wikipedia.org/wiki/Compiler.

[2] Wikipedia, 2 2013. [Mreno]. Available: http://en.wikipedia.org/wiki/Lexical_analysis.

[3] C. Hoare, December 1973. [Mreno]. Available:

http://www.cs.berkeley.edu/~necula/cs263/handouts/hoarehints.pdf.

[4] M. Scott, 2012. [Mreno]. Available: http://www.cs.rochester.edu/u/scott/254/ .



Kratak pregled objektno orijentiranih koncepata

2 . Kratak pregled objektno orijentiranih

koncepata

Saetak

Opisani su osnovni pojmovi programiranja poput varijable, sekvence, selekcije i iteracije. Kroz

primjere prikazani su osnovni koncepti programiranja u duhu objektno orijentiranog pristupa.

Nadalje, definirane su smjernice pisanja dobrog kda poput imenovanja i pozicioniranja

elemenata.

Kljune rijei: osnove, imenovanje, objektno orijentirani pristup, sekvenca, selekcija, iteracija




2.1. Uvod

Programiranje je proces stvaranja kreativnog rjeenja nekog problema. Danas postoji veliki broj

razvojnih alata prilagoenih velikom broj tipova problema odnosno rjeenjima. No, sutina svega je

tehnika programiranja, strukturni i kritiki nain razmiljanja.

Bill Gates je jednom prilikom izjavio: I choose a lazy person to do a hard job. Because a lazy person

will find an easy way to do it.

U ovom poglavlju prisjetit emo se osnovnih koncepata vezanih uz programiranje kako bi bili spremni

za rjeavanje kompleksnijih problema na to jednostavniji nain.

Napomena

Sve primjere radimo na konzolnoj aplikaciji koja se vizualno i sadrajno razlikuje od Windows Forms

aplikacija

2.2. Imenovanje

Postoji nekoliko standarda imenovanja elemenata programskog kda, to ovisi o jeziku i tehnologiji,

ali takoer ovisi i o samim programerima. Stoga, postoje organizacije koje koriste svoje standarde. S

obzirom na to da mi koristimo zadnju verziju .Net razvojne okoline, u pravilu emo se pridravat .Net

smjernica za imenovanja s malim izmjenama prilagoenima naim potrebama.

Notacije

1. Pascal

Ova notacija nalae da se svaka rije u nazivu elementa pie velikim poetnim slovom bez razmaka.

Npr. OvoJeIme

2. Camel Case

Za razliku od Pascal notacije ovdje se prva rije pie malim poetnim slovom dok se ostale piu

velikim poetnim slovom. Npr. ovoJeIme

3. Maarska

Prije mnogo godina programiranje je bilo kompliciranije iz vie razloga: imena varijabli su trebala biti

kratka jer su duga imena utjecala na veliinu same izvrne datoteke. Osim toga nisu postojali dobri

razvojni alati koji tokom programiranja ukazuju na meta karakteristike elemenata koji se koriste (kao

to to radi intellisense ili tooltipovi).

Zbog toga je uvedena maarska notacija koja nalae da ime bude kratko, idealno do 8 znakova, iako

je u praksi taj limit zanemaren. Osim toga nalae se obavezni prefiks koji oznaava tip podataka npr.

varijabla: dbRadius db oznaava double tip podataka dok je Radius stvarno ime varijable.




U modernim razvojnim okolinama nije potrebno navoditi tip podatka u ime elementa iz razloga to je

tip vidljiv kroz suelje razvojne okoline samim koritenjem elementa (intellisense ili tooltipovi).

Od navedenih notacija koristiti emo Pascal i Camel Case notacije za definiranje naziva elemenata

kda.

Tablica 1: Notacija Pascal i Camel Case

Imenovanje po elementima

Element Notacija Napomena

Class Pascal U pravilu je to imenica.

Enum Pascal Ne smije imati sufiks Enum

Event Pascal

Exception class Pascal Uvijek ima sufiks Exception

Interface Pascal Uvijek ima prefiks I (veliko slovo i)

Method Pascal U pravilu je to glagol.

EventHandler delegate Pascal Objekt uvijek ima sufiks EventArgs

Parameter Camel Case

Property Pascal

Private field Camel Case

Public field Pascal

Variable Camel Case

Tablica 1 prikazuje koritenje pojedinih notacija za imenovanje elemenata programskog kda.

Skraenice

Generalno skraenice nisu dozvoljene jer mogu proizvesti zabune kod koritenja elemenata te sami

programeri mogu ponekad pobrkati iste. Naravno, neke skraenice su dozvoljene, poput: ID, XML,

FTP i sl. One se piu velikim slovima samo ako su krae od 2 znaka. Skraenice od 3 ili vie znaka se

piu Pascal notacijom. Npr. XmlDataReader ili UserID.

Kako vie nije bitna veliina kda preporuuje se za nazive koristiti pune izraze jer su lake itljivi i

razumljiviji. S druge strane preveliki nazivi mogu kd uiniti teko itljivim. Stoga je potrebno

razumno nazivati elemente npr.

VarijablaZaBrojanjaKorakaWhilePetlje dobro opisani naziv ali predug, loa praksa.

Brojac dobar primjer naziva elementa. Za razliku od prethodnog veliine je samo jedne

rijei. Postavlja se pitanje, a kako znati za to je taj broja? Odgovor je iz konteksta. Ova

varijabla e, u pravilu, biti koritena u while petlji pa e se znati njena izvorna svrha.




2.3. Tipovi podataka

Sutina programiranja je logika obrada podataka razliitih tipova. Tip podatka definira izgled

memorijskog zapisa podatka u memoriji raunala. Osim toga tip podatka definira mogue operacije

(logike obrade) koje je mogue odraditi nad podatkom. Npr. podatke tipa tekst ne moemo mnoiti

kao to to moemo raditi s podacima cjelobrojnog tipa.

Postoje dvije vrste tipova podataka:

Jednostavni

Sloeni

Jednostavni tipovi podataka

Razliiti programski jezici definiraju razliite jednostavne tipove podataka. Tablica 2 opisuje osnovne

jednostavne tipove podataka.

Tablica 2: Jednostavni tipovi podataka

Tip Opis

Numeriki tipovi

Byte Raspon vrijednosti: 0 do 255.

Sbyte Signed byte, raspon vrijednosti: -128 do +127.

Decimal Raspon vrijednosti: -7.9*1028 do +7.9*1028, vrijednost ima opcionalni sufiks m.

Double Raspon vrijednosti: 5.0*10324 do 1.7*10308, vrijednost ima opcionalni sufiks D.

Float Raspon vrijednosti: -3.4*1038 do +3.4*1038, vrijednost ima opcionalni sufiks F.

Int Raspon vrijednosti: -2 147 483 648 do +2 147 483 647.

Uint Unsigned int, Raspon vrijednosti: 0 do 4 294 967 295, vrijednost ima opcionalni

sufiks U.

Long Raspon vrijednosti:

9 223 372 036 854 775 808 do +9 223 372 036 854 775 807, vrijednost ima

opcionalni sufiks L.

Ulong Unsigned long, Raspon vrijednosti: 0 do 18 446 744 073 709 551 615, vrijednost

ima opcionalni sufiks UL.

Short Raspon vrijednosti: -32 768 do +32 767.

Ushort Unsigned short, Raspon vrijednosti: 0 do 65 535.

Ostali tipovi

Bool Logiki tip podataka, moe imati dvije vrijednosti: True ili False.

Object Bazini tip podataka za sve ostale tipove podataka. To znai da su svi objekti ili

varijable nekog tipa ujedno i tipa object.

Void Tehniki ovo nije tip podataka nego samo oznaava da npr. neka metoda nema

povratni tip podataka, interpretirati se moe kao bez tipa, nikakvi tip.




Znakovni tipovi

Char Predstavlja vrijednost jednog znaka. Npr 'A'.

String Predstavlja sekvencu od 0 ili vie znakova. Npr: ovo je string.

U tablici su podebljani oni tipovi podataka koje emo koristiti. Odabir tipa podataka, posebno

numerikih, ovisi o primjeni. Zbog racionalnog koritenja resursa raunala, poeljno je koristiti

minimalni tip podataka potreban da se pohrane sve mogue vrijednosti.

Kd 1: Primjer koritenja sufiksa

float varijabla = 2.3F;

Sloeni tipovi podataka

Sloeni tipovi podataka sastoje se od vie razliitih ili istih jednostavnih (ili sloenih) tipova podataka,

a dijele se na:

Polja

Sastoje se od N elemenata od jednog jednostavnog (ili sloenog) tipa podataka. Npr. Polje brojeva

tipa int duine 7 elemenata:

Napomena

Redni brojevi elemenata u nekom polju poinju od 0 (nule). Generalno u .Net-u indeksi elemenata

polja, kolekcija, nizova, poinu od 0 (nule) to je tzv. Zero based indexing

Strukture i klase

Za razliku od polja strukture i klase mogu imati elemente razliitih jednostavnih (ili sloenih) tipova

podatka.

Razlika izmeu struktura i klasa je u injenici da klase u sebi mogu imati programsku logiku i podatke

dok strukture mogu imati samo podatkovni dio.5 Na primjer:

Tablica 3

Struktura Slika

Naziv, tipa string Vrisak

VrijednostKune, tipa int 1452

5 Iako, u novijim programskim jezicima ta razlika praktiki ne postoji.

1 2 3 4 4 5 6




Tablica 4

Tablica 3 definira strukturu dok Tablica 4 definira klasu za umjetnike slike. Prva kolona opisuje tip

dok druga definira primjer vrijednost konkretnog objekta. Klasa Slika ima jednu operaciju koja se zove

ProdajSliku(). Ovu operaciju struktura ne moe imati.

Varijable, reference, objekti i polja

Varijable su elementi programskog kda u koje pohranjujemo podatke. Svaka varijabla mora imati

definirani svoj tip podataka i ime (u skladu sa smjernicama imenovanja).

Dobra praksa je varijable deklarirati na poetku bloka u kojem

se koriste, npr. poetak klase ili na poetku metode, ako se

radi o varijabli koja e se koristiti samo u toj metodi.

Deklariranu varijablu je mogue koristiti, u pravilu, na dva

naina: itanje varijable i zapisivanje u varijablu. itanje

se radi samim spominjanjem imena varijable.

Vrijednost se u varijablu zapisuje koritenjem znaka =,

uvijek se s lijeve strane nalazi element u koji pohranjujemo vrijednost navedenu s desne strane znaka

=.

Mogue je prilikom same deklaracije pohraniti inicijalnu

vrijednost, ta procedura se zove inicijalizacija varijable.

Reference su varijable sloenog tipa. Reference

moemo promatrati kao pokazivae iz C/C++ jezika, ali

puno jednostavnije.

Primjer koritenja referenci pokazat emo na primjeru

klase Slika. Za poetak definirajmo klasu Slika.

Ovdje neemo ulaziti u naine definiranje klase, to je

tema jednih od sljedeih vjebi, samo je bitno da smo

definirali jedan sloeni tip podataka koji se zove Slika.

Deklariranje reference tipa klase Slika se radi na isti

nain kao i deklariranje varijable.

Klasa Slika

Naziv, tipa string Vrisak

VrijednostKune, tipa int 1452

Operacija ProdajSliku()

Kd 2: Zapisivanje u varijablu

varijabla = 2;

Kd 3: Deklaracija

varijable

int varijabla;

Kd 4: Inicijalizacija varijable

int varijabla = 2;

Kd 5: Definiranje klase Slika

class Slika

{

string Naziv;

int VrijednostKune;

void ProdajSliku()

{

}

public Slika()

{

}

}




Samim deklariranjem reference, Visual Studio e nas upozoriti da smo deklarirali varijablu, a da istu

nismo koristili. Upozorenje nestaje, ako inicijaliziramo referencu. Referenci smo dodijelili vrijednost

null koja oznaava praznu vrijednost, nita, stoga je vrijednost inicijalizirana u nita. Sadraj varijable

(reference) koja se zove referenca je nita odnosno

null. Dobra praksa je prazne reference inicijalizirati s null.

to je onda referenca?

- To je pokaziva na objekt odnosno instancu neke klase i slui nam za manipuliranje

karakteristikama i metodama objekata neke klase.

Objekt je instanca neke klase. Instanciranje odnosno

stvaranje objekta neke klase se radi koritenjem kljune

rijei new. Nakon rijei new slijedi poziv konstruktora.

Ovime naa referenca vie nema vrijednost null nego stvarnu vrijednost konkretnog objekta6. U

memoriji (u stvarnosti) postoji samo jedan novi objekt klase Slika.

Ovdje je prikazano instanciranje dva objekta klase

Slika. Meutim tu su deklarirane i tri reference tipa

Slika.

Reference: referenca i referenca2 pokazuju na prvi

objekt klase Slika. Referenca referenca3 pokazuje na drugi objekt klase Slika. Mijenjanjem stanja

objekta identificiranog referenca sve izmjene e istog trena biti dostupne i koritenjem reference

referenca2.

Strukturni objekti su instance strukture. Ranije smo opisali razliku izmeu strukture i klase.

Instanciranje objekata struktura se radi na isti nain kao i instanciranje objekata neke klase.

Meutim, strukture su nii koncept od klase pa postoji i mogunost deklariranja struktura kao i

jednostavne varijable koristei sintaksu TipStrukture ImeStrukture. U oba sluaja u memoriji e biti

instanciran samo jedan objekt strukture.

Polja su sloeni tip podataka koje takoer treba instancirati na slian nain kao i klase.

6 Tonije njegovu memorijsku adresu, ali radi jednostavnosti smatramo to vrijednou novog objekta.

tovie vrlo esto emo o referenci na objekt neke klase govoriti samo objekt neke klase.

Kd 6: Deklariranje reference

Slika referenca;

Kd 7: Inicijalizacija reference

Slika referenca = null;

Kd 8: Instanciranje objekta

klase

referenca = new Slika();

Kd 9: Instanciranje vie klasa

Slika referenca = new Slika();

Slika referenca2 = referenca;

Slika referenca3 = new Slika();

Kd 10: Instanciranje polja




Ovdje je instancirano polje brojeva u koje stane 7

elemenata.

Vrijednost prvom i drugom elementu polja se radi ovako:

Primijetimo da se elementima polja pristupa preko indeksa

koji se definira uglatim zagradama[] nakon imena varijable

odnosno reference.

Pitanje za razmiljanje (1)

int a = 1;

int b = 3;

Suma svih brojeva od a do b je 6.

Kolika bi bila suma svih brojeva od a do b ako su a i b tipa float?

2.3.1. Promjena tipa podataka (cast)

esto emo se nai u prilici da moramo promijeniti tip podataka nekoj varijabli ili objektu. Takav

proces zadaje puno problema zato to nisu svi tipovi kompatibilni i kod promjene tipa moe doi do

gubitka informacija.

Na primjer:

U varijablu tipa float pohranjujemo decimalni broj.

Ako toj varijabli promijenimo tip u int tada e doi

do gubitka informacije, konkretno izgubit e se itavi

decimalni dio jer int tip podataka samo pohranjuje

cijele brojeve. U konkretnom primjeru vrijednost varijable a je 3.45 dok je vrijednost varijable b 3.

Sintaksa promjene tipa podatka je takva da ispred varijable u zagradama ( ) navedemo novi tip

podataka kojeg elimo privremeno dodijeliti toj varijabli.

Referentni tipovi (klase i strukture) imaju mogunost koritenja i drugaije sintakse:

int[] polje = new int[7];

Kd 11: Dodjeljivanje

vrijednosti elementima polja

polje[0] = 3;

polje[1] = 1;

Napomena

Brisanje objekata: U veini sluajeva nije nuno voditi brigu o brisanju objekta jer .Net koristi

Garbage Collector za dealociranje (brisanje) svih objekata i varijabli koje se vie ne koriste. Ako na

neki objekt ne pokazuje niti jedna referenca tada e on automatski biti dealociran odnosno obrisan.

Kd 12: Promjena tipa podataka

float a = 3.45F;

int b = (int)a;




(objekt as NewType) - sve unutar zagrade, ispred as e biti promatrano kao objekt tipa NewType.


U koji tip podataka uvijek moemo promijeniti bilo koju varijablu bio kojeg tipa?

2.4. Sekvenca, selekcija i iteracija

Sada kada smo upoznati s podacima i definiranjem podataka u programskom kdu, moemo se

upoznati s kontrolnim strukturama.

Sekvenca

Sekvenca je prva i osnovna struktura. Programski kd se izvodi slijedno, linearno, jedna naredba iza

druge. Pojedina naredba moe biti alias za blok veliki blok drugih naredbi koje se opet izvode slijedno.

Nakon zavretka izvoenja jedne naredbe (koja se moe sastojati od vie drugih naredbi) izvoenje se

nastavlja nakon naredbe koja se prethodno izvrila.

Sa sekvencom smo se ve susreli u isjecima programskog kda u ovom poglavlju.

Ovaj programski isjeak deklarira tri varijable. U prve

dvije se pohranjuje konkretna vrijednost dok se u treu

pohranjuje rezultat zbrajanja vrijednosti iz prve dvije

varijable.

Selekcija

Selekcija je grananje programskog kda na 0 ili vie dijelova.

Napomena

Nisu svi tipovi kompatibilni i prikladni za meusobne promjene. Klase i potklase imaju hijerarhiju

koju je lako pratiti. Nije mogue npr. napraviti konverziju izmeu tipa string i tipa Slika. Zato to

nisu kompatibilni tipovi odnosno nisu u nikakvom odnosu.

Kd 13: Primjer sekvence

int prviBroj;

int drugiBroj;

int rezultat;

prviBroj = 3;

drugiBroj = 4;

rezultat = prviBroj + drugiBroj;




U ovom primjeru i ostalima na dalje, je

prikazana itava Main metoda. To je prva

metoda koja se izvri prilikom pokretanja

programa.

Selekcija je u ovom primjeru prikazana koristei

if {..} else {} naredbe.

U zagradama if naredbe se nalazi logiki izraz

(koji je laan). Ako je logiki izraz istina, izvrit e

se kd ili blok kda iza if naredbe (crveno). Ako

je logiki izraz laan (u primjeru je laan) izvrit

e se kd ili blok kda iza else naredbe (zeleno).

Kd 14: Primjer selekcije

if(){}else{}

static void Main(string[] args)

{

int prviBroj;

int drugiBroj;

int rezultat;

prviBroj = 3;

drugiBroj = 4;

if (prviBroj == 10)

{

// nee se izvriti

rezultat = 10;

}

else

{

Rezultat = prviBroj + drugiBroj;

}

}

Napomena

Blok kda je bilo koji set naredbi jedna iza druge definiran s vitiastim zagradama { }. U

prethodnom primjeru nismo trebali koristiti vitiaste zagrade za selekciju zato to se radi o jednoj

naredbi, meutim dobra praksa je uvijek staviti vitiaste zagrade radi lake itljivosti kda.

Kd 15: Primjer selekcije switch




Switch omoguava viestruko grananje gdje odabir

grane ovisi o vrijednosti varijable unutar zagrada

switch naredbe, u ovom sluaju je to vrijednost

varijable prviBroj.

Ako je prvi broj jednak 1 tada e se izvriti blok kda

definiran iza oznake case 1: tj. u varijablu rezultat e

se pohraniti vrijednost 11.

Ako je prvi broj jednak 2 tada e se izvriti blok kda

definiran iza oznake case 2: tj. u varijablu rezultat e

se pohraniti vrijednost 12.

Ako prviBroj ima vrijednost koja nije definirana niti

jednom case oznakom tada e se izvriti blok kda

definiran default: oznakom tj. u varijablu rezultat e

se pohraniti 10.


{

int prviBroj;

int rezultat;

prviBroj = 1;

switch (prviBroj)

{

case 1:

{

rezultat = 11;

break;

}

case 2:

{

rezultat = 12;

break;

}

default:

{

rezultat = 10;

break;

}

}

}

Napomena

Break: Iza svake case oznake treba biti minimalno jedna naredba, a to je break naredba koja govori

da se izvoenje mora zaustaviti na mjestu gdje se ista nalazi. Break naredba je i obavezna na kraju

svakog bloka kda koji se treba izvesti nakon case (ili default) oznake.

Nadalje, mogue je koristiti tu naredbu za prisilno prekidanje iteracija neovisno o definiranom

uvjetu izlaska iz petlje.




Ovaj primjer selekcije je esto koriten kod

malih grananja, u pravilu samo za

definiranje vrijednosti neke varijable.

Kd provjerava varijablu prviBroj i ako je

ona 1 tada se u varijablu rezultat zapisuje 11

inae se zapisuje 10.

Sintaksa ove selekcije bi bila:

objekt = (logiki izraz)? vrijednost ako je izraz istina : vrijednost ako je izraz neistina

Vrijednost ne mora biti konkretna vrijednost nego moe biti i izraz (programski kd) koji vraa neku

vrijednost.

Iteracija

Iteracija definira koncept ponavljanja bloka programskog kda. Iteraciju je izmislio programer koji

odgovara profilu osobe u izjavi u Uvodu. Ideja je da umjesto 100 linija istog kda napravimo petlju

koja e uvelike pojednostaviti kd, a samim time i skratiti pisanje tog kda.

Postoji nekoliko naina definiranja iteracija, koje je najjednostavnije objasniti na primjeru zbrajanja

prvih N prirodnih brojeva.

Prvi primjer iteracije je for petlja koja ima sintaksu:

for(inicijalizacija ; logiki izraz ; korak petlje)

{}

Inicijalizacija i korak petlje mogu biti programski

izrazi. U praksi se pod inicijalizacijom podrazumijeva

deklariranje i inicijalizacija brojaa (i). U koraku

petlje definiramo promjene nad elementima

definiranim u inicijalizaciji. Logiki izraz slui za

ispitivanje uvjeta izlaska iz petlje, ako je on false tada

se izvoenje petlje zaustavlja.

Kd 16: Primjer selekcije inline


{

int prviBroj;

int rezultat;

prviBroj = 1;

rezultat = (prviBroj == 1) ? 11 : 10;

}

Kd 17: Primjer iteracije for


{

int n = 10;

int suma = 0;

for (int i = 0; i




Drugi primjer petlje je while petlja koja ima sintaksu:

while(logiki izraz) {}

U prikazanom primjeru moemo vidjeti koritenje

while petlje. U svakom koraku petlje, kao i kod for

petlje, izvodi se blok kda. U konkretnom primjeru

zbrajaju se svi brojevi od 0 do 10. Rezultat zbrajanja

se pohranjuje u varijablu suma. Primijetimo kako

smo morali voditi rauna o uvjetu izlaska iz petlje, za

to smo napravili jednu pomonu varijablu brojac koja

nam slui za brojanje koraka petlje. Na kraju petlje

brojac poveavamo za 1. U trenutku kada vrijednost

brojaa dosegne broj n tada prestaje izvoenje petlje.

Petlja e se izvoditi sve dok je logiki izraz istina. Na

taj nain je vrlo lako napraviti beskonanu petlju.

Izvoenje programa s beskonanom petljom nikada

nee samostalno zavriti.


Kako biste implementirali istu funkcionalnost zbrajanja prvih N prirodnih brojeva ali u formalno

beskonanoj while petlji?

Do..while iteracija je slina while iteraciji s

jednom razlikom. Uvijek e se izvriti minimalno

jedan korak petlje. To je zato to se logika

provjera dogaa na kraju petlje, dok se kod

while petlje provjera dogaa na samom

poetku pa je mogue da se korak while petlja

niti jednom ne izvri.

Kd 18: Primjer iteracije while


{

int n = 10;

int suma = 0;

int brojac = 0;

while (brojac




Ovo poglavlje je bilo kratko i saeto ponavljanje osnovnih koncepata programskog kda. Teoretski je

s ovim znanjem mogue napraviti bilo koju aplikaciju uz dovoljno truda i vremena. Ponovili smo kako

se implementiraju petlje i grananja u aplikacijama. Nauili smo puno toga o razliitim tipovima

podataka, o jednostavnim ali i onim sloenima poput struktura, klasa i polja. Dogovorili smo naine

imenovanja elemenata programskog kda. Bitno je pridravati se jednog naina imenovanja zato to

e nam biti puno intuitivnije razumjeti tui, ali i vlastiti kd.

2.5. Pitanja i zadaci

Samostalni zadatak

Napravite konzolnu aplikaciju koja izraunava umnoak svih prirodnih brojeva od N=10 do

M=30. Kako bi ispisali rezultat izrauna na ekran, koristite naredbu Console.WriteLine()

Umjesto vrijednosti tekst za ispis moete

staviti bilo koju drugu vrijednost, ali i bilo koju

varijablu. Naredba e prepoznati da se radi o

varijabli i ispisati njenu vrijednost.

Ovu naredbu stavite na kraj vae Main funkcije kako se aplikacija ne bi zatvorila prije nego

fiziki vidite rezultat. U sutini ova naredba eka da korisnik pritisne bilo koju tipku. Kako se

radi o sekvenci naredbi nakon to korisnik stisne tipku

izvriti e se sljedea naredba; koje nema, zatim e

aplikacija zavriti i konzolni prozor e se zatvoriti.

Zadaci

1. Napravite konzolnu aplikaciju koja na ekran korisnika ispisuje N puta rijei crno zatim M

puta rije bijelo.

2. Napravite aplikaciju koja od korisnika trai unos dva decimalna zbroja te rauna njihov

zbroj. U aplikaciji se za pohranu smije koristiti samo int tip podataka. Zbog ovog

ogranienja najjednostavnije je napraviti strukturu/klasu za pohranu decimalnih brojeva.

Kd 21: Naredba za ispis na ekran

Console.WriteLine(tekst za ispis); Console.ReadLine();

Kd 22: Naredba za ekanje

Console.ReadLine();




Pitanja

1. to je to iteracija?

2. Objasnite osnovnu razliku izmeu do-while i while petlje.

3. Koja je svrha drugog segmenta for petlje? for(1.segment; 2.segment;3.segment)

4. Koja je razlika izmeu strukture i klase?

5. to su reference?

6. to je to tip varijable?

7. Navedite najkrai mogui logiki izraz (bez varijabi) koji se moe koristiti u programskom

kdu?

8. Objasnite break naredbu i njeno koritenje.

9. Objasnite continue naredbu. (odgovor potraiti na Internetu)

10. Navedite primjer inline grananja.

11. Objasnite razliku izmeu float i double tipa.

12. Objasnite razliku izmeu char i string tipa.

13. Koja je svrha default naredbe?

14. Zato koritenje maarske notacije nema smisla?

15. Kada koristimo camelCase notaciju?

16. Kako ispravno imenujemo suelja (interface) i njihove reference?

17. to je objekt neke klase?

18. to je object?

19. Napiite kd za deklariranje polja znakova s 3 elementa.

2.6. Vie informacija o temi

1. Imenovanje (http://msdn.microsoft.com/en-us/library/vstudio/ms229045(v=vs.100).aspx)),(

http://www.akadia.com/services/naming_conventions.html), dostupno: prosinac, 2013.

2. Tipovi podataka (http://msdn.microsoft.com/en-us/library/ya5y69ds.aspx), dostupno: prosinac,

2013.



Rukovanje grekama u programskom kodu

3. Rukovanje grekama u programskom

kodu

Saetak

U ovom poglavlju opisane su mogue greke u C# aplikacijama. Nadalje, opisani su naini kako

moemo iskoristiti ugraene elemente Visual Studio-a i .NET-a da minimiziramo mogunost

pojave greaka. Obraene su teme kao to su tipovi greaka, iznimke, rukovanje iznimkama,

debugging itd.

Kljune rijei: greke u C#, tipovi greaka, iznimke, try-catch-finally, debugging




3.1. Uvod

Pisanje raunalnih programa je sloen posao, te je stoga vrlo osjetljiv na pogreke. S porastom

sloenosti i veliine raunalnih programa raste i vjerojatnost pogreke. Koliko god se trudili u tome,

vjerojatnost da emo napisati netrivijalan program koji nema ni jednu greku je vrlo mala. esto

pojava greke niti ne ovisi samo o nama programerima, pa osim to se trebamo truditi pisati kd sa

to manje greaka, moramo i pisati kd koji e biti otporan na greke, tj. ako se greka i dogodi - da

program na odgovarajui nain reagira na nju.

Postoje razliiti tipovi greaka koje se mogu pojaviti, ovisno o ozbiljnosti greke, fazi u kojoj se greka

pojavljuje, uzroniku greke itd. Visual Studio razvojno okruenje, kao i sam .NET i C# programski jezik

nude nam razliite mehanizme za pomo u pravovremenom identificiranju i adekvatnom rukovanju

grekama.

3.2. Greke u C# aplikaciji

U .NET-u a samim tim i u C# programskom jeziku postoji nekoliko vrsta greaka:

design-time greke

run-time greke

logike greke.

Napomena

O pojavi greaka nas Visual Studio obavjetava kroz panel Error List, koji moete ukljuiti kroz

alatnu traku: View -> Error List.

Design-time greke

Kd 23: Primjeri design-time greaka

//Pogreno napisana kljuna rije

public classe TestnaKlasa {}

//Uporaba nedeklarirane varijable.

varijab = 10;

//Pogrena uporaba operatora

if (varijabla = 10){}

//Izostavljen znak toka i zarez na kraju izraza (;)

int varijabla;

varijabla = 10




Design-time greke su greke koje se pojavljuju dok piemo kd u editoru, prije nego pokrenemo

program. Zapravo, ako imamo greku ovog tipa neemo ni moi pokrenuti program jer Visual Studio

nee moi kompilirati kd. Design-time greke je relativno lako uoiti, jer ih sam Visual Studio

podcrta im se pojave.

Crvenom crtom e biti podcrtane greke u sintaksi, npr. tipfeleri, nepropisna uporaba jezinih

elemenata, uporaba nepostojeih elemenata.

Zelenom crtom e biti podcrtana upozorenja, koja sama po sebi ne moraju biti greke, ali

potencijalno mogu uzrokovati probleme.

Osim to podcrta greke, Visual Studio nas o svakoj od ovih greaka obavijesti i kroz panel Error List

(Slika 23), prikazujui nam pri tome opis greke i tonu lokaciju. Dvostrukim klikom na neku od

greaka Visual Studio nas pozicionira na lokaciju greke u programskom kdu.

Slika 23: Error List panel sa popisom greaka

Osim to olakava i ubrzava proces programiranja, Intellisense opcija Visual Studio-a smanjuje i

mogunost pojave sintaktikih greaka, jer nam u svakom trenutku pisanja kda predlae mogue

jezine konstrukte, imena varijabli i slino.

Kd 24: Primjeri run-time greaka

//Pokuaj uporabe objekta sa vrijednou null

Form1 novaForma = null;

novaForma.ShowDialog();

//Pokuaj dijeljenja sa nulom.

int a = 10;

int b = 0;

int c = a / b;

//Pokuaj otvaranja nepostojee datoteke.

FileInfo datoteka = new FileInfo(@"C:\NepostojecaDatoteka.txt");

datoteka.Open(FileMode.Open);




Run-time greke

Run-time greke su one koje se pojave tek nakon to kompiliramo kd i pokrenemo ili pokuamo

pokrenuti aplikaciju. Ove greke uzrokuju pucanje programa i o njima nas Visual Studio obavjetava

kroz iznimke (eng. exceptions). Za razliku od design-time greaka, run-time greke esto nije lako

uoiti jer se ponekad pojavljuju u samo odreenim scenarijima koritenja programa. Zbog toga su

one i mnogo opasnije.

O run-time greki nas Visual Studio obavjetava kroz poruku o iznimci (Slika 25). Ako iznimka nije na

odgovarajui nain obraena, moemo oekivati pucanje programa.

Slika 24: Pokuaj otvaranja nepostojee datoteke

Logike greke

Logike greke je najtee uoiti. Njih Visual Studio nee prepoznati dok piemo kd, niti e iste nuno

uzrokovati pucanje programa. To su pogreke u logici programskog kda, koje je napravio

programer, te rezultiraju netonim i neoekivanim rezultatom izvoenja programa. Naalost, u

ovakvom sluaju nam Visual Studio ne moe mnogo pomoi. Osim temeljitog testiranja programa i

njegovih rezultata ne postoji drugi nain da pronaemo i otkrijemo logike greke.

Kd 25: Primjeri logikih greaka

private double IzracunajPovrsinuKruga(double polumjer)

{

//Logika greka kod izraunavanja povrine kruga (netona formula)

double povrsina = 0;

povrsina = polumjer * Math.PI;

return povrsina;

}

Slika 25: Pokuaj otvaranja nepostojee datoteke (debug)




3.3. Iznimke

Iznimke smo ve spomenuli kada smo govorili o run-time grekama te smo rekli da e greka za

vrijeme rada s programom u pravilu rezultirati iznimkom. U vremenu prije uvoenja iznimaka

postojalo je vie tehnika za rad s grekama. U pravilu je to ovisilo o programeru i aplikaciji koja se

razvija. Veina tih tehnika se temeljila na definiranju numerikih ili alfanumerikih konstanti koje su

predstavljale identifikator greke. Osim to ovakav pristup nije bio standardiziran, sam identifikator

nije mnogo govorio o samoj greki.

Uvoenjem mehanizma iznimaka pokualo se unificirati pristup rada s grekama, te ponuditi vie

informacija o greki od samog identifikatora greke. U skladu s objektnim principima C# programskog

jezika, i iznimke predstavljaju objekte koji sadravaju iscrpne informacije o greki koja se dogodila,

ukljuujui jasan opis, izvor, pomo itd. U .NET platformi postoji veliki broj predefiniranih iznimaka

koje moemo koristiti, a naravno moemo kreirati i vlastite iznimke.

Tablica 5: Tipovi iznimaka

esti tipovi iznimaka

Iznimka Opis

Exception Generika iznimka, ovu iznimku nasljeuju sve ostale.

ArgumentException Pojavljuje se kada pozivamo metodu u kojoj jedan od

parametara nije ispravan.

ArgumentNullException Pojavljuje se kada pozivamo metodu u kojoj je jedan od

parametara null vrijednost.

ArgumentOutOfRangeException Pojavljuje se kada pozivamo metodu u kojoj jedan od

parametara nije u zadanom rasponu vrijednosti.

ArithmeticException Pojavljuje se kada je generirana matematika greka.

DivideByZeroException Pojavljuje se ako pokuamo dijeliti sa nulom.

FormatException Pojavljuje se ako format parametra nije ispravan.

IndexOutOfRangeException Pojavljuje se ako pokuamo pristu