JĘZYKÓW

Żywe, zagrożone i wymarłe

Pod redakcją Petera K. Austina

TYSIĄC

Le Français est une langue mondiale

Altavoces españoles alrededor del mundo Verba volant, Le Français est une langue mondiale Verba volant, Le Français est une langue mondiale

scripta manet. Altavoces españoles alrededor del mundoscripta manet. Altavoces españoles alrededor del mundo

University of California Press, jedno z najbardziej zasłużonych wydawnictw uniwersyteckich w Stanach Zjednoczonych, upowszechnia wiedzę z dziedziny nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych. Działalność wydawnictwa dotowana jest przez UC Press Foundat ion oraz darowizny od osób prywatnych i instytucji.Więcej informacji na stronie www.ucpress.edu.

University of California Press Berkeley and Los Angeles, California

© 2008 by Ivy Press Limited

Library of Congress Cataloging ‑in ‑Publicat ion Data

One thousand languages : living, endangered, and lost / edited by Peter K. Aust in.p.cm.Includes bibliographical references and index.isbn 978‑0‑520‑25560‑9 (cloth : alk. paper)1. Language and languages. I. Aust in, Peter K. II. Tit le: 1000 languages.

P371.O56 2008417'.7—dc22 2008006958

Printed in China

17 16 15 14 13 12 11 10 09 0810 9 8 7 6 5 4 3 2 1

Pomysł, projekt i realizacja książki – wydawnictwo Ivy PressDyrektor kreatywny Peter BridgewaterWydawca Jason HookDyrektor ds. wydawniczych Caroline EarleDyrektor artystyczny Clare HarrisStarszy redaktor prowadzący Mary ToddStarszy redaktor artystyczny Sarah HowerdOpracowanie graficzne JC LanawayMapy Lyndsey HarwoodWybór zdjęć Kat ie Greenwood, Shelley Noronha, Sarah Skeate

Tłumaczenie na język polski www.atominium.comAnna Binder (s. 6–173, 257–271, 280–281, 284–287), Olga Matys (s. 174–255, 272–279, 288)Konsultacja merytorycznaprof. dr hab. Leszek BednarczukKonsultacja językowaAgnieszka Kuczkiewicz‑Fraś (język hindi i języki Azji Południowej), Małgorzata Kozioł (język chiński)Redakcja Anna Chudzik, Joanna Kułakowska‑LisKorekta Elżbieta Białoń, Anna BinderDTP Maciej Haudek, Jakub Kinel, BOSZ

Wydanie I w Polsce w 2009, nakładem Wydawnictwa Bosz, OlszanicaWydanie polskie © Wydawnictwo BoszISBN 978‑83‑7576‑057‑6Wydawnictwo BoszBiuro: ul. Parkowa 5, 38‑600 Leskotel. +48 (13) 4699000faks +48 (13) 4696188www.bosz.com.plbiuro@bosz.com.pl

Le Français est une langue mondiale

Altavoces españoles alrededor del mundo Verba volant, Le Français est une langue mondiale Verba volant, Le Français est une langue mondiale Verba volant, Verba volant, Verba volant, Verba volant, Verba volant, scripta manet. Altavoces españoles alrededor del mundoscripta manet. Altavoces españoles alrededor del mundoscripta manet. scripta manet.

Wstęp 6 prof. Peter Aust in

SPIS TREŚCI

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Mapy 256

Słowniczek 280

Bibliografia 282

Skorowidz 284

Podziękowania 288

JĘZYKI ŚWIATOWE 10 prof. Nicholas Ost ler

JĘZYKI EUROPEJSKIE 36 prof. Glanville Price

JĘZYKI AfRYKI PółnOcnEJ I ZAchOdnIEJ 60 dr Friederike Lüpke i prof. Philip J. Jaggar

JĘZYKI AfRYKI ŚROdKOWEJ, WSchOdnIEJ I POłUdnIOWEJ 86 dr Nancy Kula i dr Lutz Marten

JĘZYKI AZJI POłUdnIOWEJ 112 prof. Anju Saxena

JĘZYKI AZJI ŚROdKOWEJ, ZAchOdnIEJ I PółnOcnEJ 136 dr Kagan Arik

JĘZYKI AZJI WSchOdnIEJ I POłUdnIOWO ‑WSchOdnIEJ 154 dr David Bradley

JĘZYKI AUSTRAlII I OcEAnII 174 dr Nicholas Thieberger i dr Rachel Nordlinger

JĘZYKI OBU AMERYK 190 prof. Nicholas Ost ler i dr José Antonio Flores Farfán

JĘZYKI ZAGROŻOnE 214 prof. Lenore Grenoble

JĘZYKI WYMARłE 236 prof. Nicholas Ost ler

Dystrybucja języków świata jest nierównomierna, zarówno pod

względem geograficznym, jak i liczby użytkowników. 96%

ludności świata posługuje się zaledwie 4% wszystkich języków

(około 275) – innymi słowy aż 96% języków używanych jest

jedynie przez 4% mieszkańców kuli ziemskiej. Każdy z ośmiu

największych języków ma ponad 150 mln użytkowników

i łącznie mówi nimi 40% ludności świata. Te „wielkie języki”

omówiono w rozdziale Języki światowe (s. 10–35). Ponad

połową wszystkich języków posługują się dzisiaj społeczności

liczące mniej niż 10 tys. osób, a ponad jedna czwarta ma mniej

niż tysiąc użytkowników. Niektóre wymierające języki

w Australii lub Ameryce zna już tylko parę osób w podeszłym

WSTĘPSzacuje się, że na świecie używanych jest obecnie 6900 języków. Niektórych używają setki milionów osób, inne zaś zna już tylko jedna czy dwie osoby. Niniejsza książka stanowi ogólny przegląd języków świata uporządkowanych według wielkich regionów geograficznych.

wieku. Nierównomierne jest również geograficzne

rozmieszczenie języków. Najwięcej języków występuje

w Afryce i Azji, w pozostałych częściach świata liczby są dużo

mniejsze. Wyjątek stanowi Papua‑Nowa Gwinea – jedna wyspa

z 820 językami. Vanuatu ze 120 językami używanymi przez

100 tys. mieszkańców ma największe zagęszczenie języków

wśród państwa świata. Każdy rozdział książki obejmuje inny

region geograficzny i przedstawia parędziesiąt języków, część

obszerniej, część zaś bardziej skrótowo. Podano najważniejsze

informacje, takie jak historia i pochodzenie języka, liczba

użytkowników, systemy pisma, cechy charakterystyczne

i podstawowe słownictwo.

Podział języków według regionu pochodzeniaKontynent Języki żywe Liczba użytkowników

Liczba Procent całk. liczby Liczba Procent całk. liczbyAfryka 2,092 30.3 675,887,158 11.8Ameryki 1,002 14.5 47,559,381 0.8Azja 2,269 32.8 3,489,897,147 61.0Europa 239 3.5 1,504,393,183 26.3Australia i Ocean. 1,310 19.0 6,124,341 0.1

Ogółem 6,912 100.0 5,723,861,210 100.0

Na podstawie Gordon R.G. (red.), Ethnologue. Languages of the World, wyd. 15, SIL Internat ional, Dallas 1995.

6

Powyżej i po lewej Niniejsza książka przedstawia ogromne bogactwo słowa pisanego i mówionego na całym świecie – w samej Papui‑Nowej Gwinei używanych jest 820 języków (poniżej, po lewej).

Czym zatem jest język? Często używamy pojęć „dialekt”

i „język”, trudno jednak przeprowadzić wyraźne rozróżnienie

między tymi pojęciami. Zwykło się uważać, że język jest pisany,

a dialekt tylko mówiony. Ale tylko około jednej trzeciej języków

świata ma jakąś formę zapisu – większość istnieje wyłącznie

w postaci mówionej. Panuje również opinia, że dialekty

występują na terenach wiejskich i są zmienne,

w przeciwieństwie do języków, które używane są w miastach

i mają postać znormatywizowaną. Na świecie najczęściej tak

jednak nie jest. Często mówi się też, że dialekty są „wzajemnie

zrozumiałe”, to znaczy, że użytkownicy różnych dialektów

rozumieją się bez problemów w przeciwieństwie do osób

mówiących różnymi językami. W praktyce bywa inaczej,

ponieważ zrozumiałość jest funkcją nie tyle samych języków czy

dialektów, co ludzi i sytuacji. Im częściej ktoś podróżuje i im

więcej ma kontaktów z różnymi dialektami, tym łatwiej jest mu

zrozumieć mowę odbiegającą od własnej. Na przykład ktoś,

kto przez całe życie mieszkał w tasmańskiej wsi, gdzie mówi się

lokalną australijską odmianą angielskiego, będzie miał bardzo

duże trudności z rozumieniem dialektu mieszkańca Glasgow.

Z drugiej strony użytkownicy duńskiego, norweskiego

i szwedzkiego, które uważa się za trzy odrębne języki,

generalnie nie mają problemów z porozumiewaniem się.

Zrozumiałość nie musi być też wzajemna: użytkownicy wiejskich

dialektów często rozumieją miejski język literacki, ponieważ

znają go z mediów, w drugą stronę sprawa może jednak nie

być taka prosta. Często różnica pomiędzy dialektem a językiem

wynika nie ze względów lingwistycznych, lecz politycznych.

Słynny lingwista i badacz jidysz Max Weinreich napisał kiedyś

pół żartem, że „język to dialekt z armią i flotą”, to znaczy, że

na postrzeganie statusu danej mowy jako języka lub dialektu

wpływa polityczny status jej użytkowników. Z politycznego

punktu widzenia duński, szwedzki i norweski są zatem różnymi

językami, ponieważ mówi się nimi w innych krajach, natomiast

„chiński” traktowany jako jeden język, mimo że użytkownicy

mandaryńskiego z północy i kantońskiego z południa nie

rozumieją nawzajem swojej mowy. Podobnie było z podziałem

dawnego języka serbsko ‑chorwackiego na serbski, chorwacki

i bośniacki w rezultacie przemian politycznych na Bałkanach.

Języki i dialekty można grupować w rodziny i jednostki

niższego rzędu ze względu na podobieństwa wynikające ze

wspólnego pochodzenia. Na przykład angielski i niemiecki

należą do grupy germańskiej, ponieważ wywodzą się od

wspólnego przodka – języka pragermańskiego, którym

mówiono kilka tysięcy lat temu (z kolei rosyjski i polski wywodzą

się z prasłowiańskiego itd.). Lingwiści ustalają klasyfikację do

7

88

rodzin i mniejszych jednostek na podstawie dokładnej analizy

porównawczej słownictwa i struktury gramatycznej języków

o wspólnych cechach. Niektóre klasyfikacje, na przykład

w obrębie rodziny indoeuropejskiej obejmującej większość

języków Europy, Iranu, Afganistanu i północnej części Azji

Południowej, są oparte na gruntownych badaniach, inne zaś są

bardziej niepewne i wymagają dalszych studiów. W książce

znajdują się odwołania do klasyfikacji i rodzin językowych,

należy jednak pamiętać, że niektóre z nich mają raczej

prowizoryczny charakter. Poza tym języki mogą mieć wspólne

słownictwo i cechy z innych przyczyn, na przykład w wyniku

kontaktów między posługującymi się nimi ludźmi. Angielski

i francuski mają wiele podobnych słów, lecz duża ich część to

zachowane do dzisiaj zapożyczenia z francuskiego

w angielskim z czasów najazdu Normanów (1066 r.). Angielski

zawiera słowa pochodzące z setek języków (jak choćby

kangaroo/kangur z australijskiego języka Guugu Yimidhirr czy

sushi z japońskiego), a dzisiaj jako język globalnej komunikacji

sam jest źródłem zapożyczeń dla bardzo wielu języków.

Nieliczne języki, na przykład chiński i islandzki, opierają się

przyswajaniu obcych słów, ale w większości języków świata

występują pożyczki będące świadectwem kontaktów z innymi

językami.

Normalną sytuacją na całym świecie i w całej historii rodzaju

ludzkiego jest wielojęzyczność, czyli regularne posługiwanie się

dwoma lub więcej językami. Jednojęzyczne społeczności są

czymś niezwykle rzadkim. W wielojęzycznych społecznościach

różnych języków używa się zwykle do różnych celów (np. jeden

język w handlu, drugi w edukacji, a trzeci w codziennych

rozmowach albo jeden w piśmie i sytuacjach oficjalnych,

a drugi w mowie i kontekstach nieoficjalnych) lub do kontaktów

z różnymi osobami (np. jeden język w komunikacji wewnątrz

grupy, a drugi w rozmowach z ludźmi z zewnątrz). Zaletą

wielojęzyczności jest elastyczność w komunikacji i używaniu

języka, której brakuje w społeczeństwach jednojęzycznych.

Czasami można przeprowadzić rozróżnienie między językiem

nabywanym w dzieciństwie, czyli „pierwszym językiem”

(językiem ojczystym), a językiem nabywanym później, czyli

„drugim językiem”. W wielu rozdziałach tej książki zwrócono

uwagę na wielojęzyczność i używanie poszczególnych języków

jako pierwszych lub drugich.

Czasem w rezultacie kontaktów między różnojęzycznymi

społecznościami powstaje lingua franca, czyli wspólny język,

który pełni funkcję neutralnego środka komunikacji dla obu

stron. Takie lingua franca istnieją w historii człowieka od

zawsze i często mają bardzo szeroki zasięg geograficzny.

Na przykład suahili jest lingua franca na rozległym obszarze

wschodniej Afryki, używanym w handlu przez ludzi mówiących

bardzo szerokim spektrum różnych języków. Podobną funkcję

w niektórych regionach zachodniej Afryki pełnią dawne języki

kolonialne, takie jak francuski. Niekiedy powstają też

szczególne języki kontaktowe zwane pidżynami, czyli

uproszczone języki mieszane, które dla nikogo nie są językiem

ojczystym. Jeśli pidżyn zacznie być nabywany jest jako

pierwszy język, wówczas następuje rozwój jego słownictwa

i gramatyki i powstaje pełnoprawny język zwany „kreolskim”.

Przykładami mogą być tok pisin w Papui‑Nowej Gwinei lub krio

w Sierra Leone. Globalną lingua franca stał się w dzisiejszych

99

PROF. PETER K. AUSTINInstytut Językoznawstwa, Wydział Filologii Orientalnej i Afrykańskiej, Londyn.Luty 2008 r.

czasach angielski, który jest narzędziem komunikacji we

wszystkich dziedzinach, od kontroli ruchu lotniczego po

technikę komputerową i muzykę popularną.

Jak już wspomniano, mniej więcej jedna trzecia języków świata

nie posiada pisma, a w większości tych piśmiennych systemy

zapisu wprowadzono stosunkowo niedawno, często wraz

z wprowadzeniem edukacji w XIX lub XX w. Regułą jest

przejmowanie systemów zapisu od języków sąsiednich, tak jak

Rzymianie przejęli pismo od Etrusków, którzy przejęli je od

Fenicjan itd. Niezależne wynalezienie pisma zdarzyło się tylko

kilka razy w całej historii człowieka. W kolejnych rozdziałach

książki zostaną przedstawione systemy pisma różnych języków

i grup z omówieniem kierunku zapożyczeń i dokonanych

modyfikacji.

Nawet jeśli język jest bezpiśmienny, to ma swoją literaturę ustną

obejmującą mity, opowieści, baśnie i pieśni, w których zawiera

się kultura i historia posługujących się nim ludzi. Literatura

oralna istnieje we wszystkich społeczeństwach, a z opowieści

przekazywanych z pokolenia wywodzi się sporo dzieł literatury

pisanej – przykładem może być Odyseja spisana przez Homera

lub baśnie, takie jak Kopciuszek, zebrane przez braci Grimm

w XIX ‑wiecznych Niemczech. We wszystkich językach istnieje

bogaty zasób słów opisujących otoczenie, działania, myśli

i uczucia ludzi, którzy nimi mówią, a także złożone systemy

gramatyczne wyrażające relacje między słowami i zdaniami.

Nie ma czegoś takiego jak „język prymitywny” –

w rzeczywistości większość języków mniejszościowych ma

równie skomplikowaną i trudną gramatykę, jak każdy duży

standaryzowany język pisany. Niniejsza książka ilustruje

złożoność i piękno wszystkich ludzkich języków.

Mamy nadzieję, że czytelnicy z przyjemnością będą poznawać

bogactwo, strukturę, powiązania i historię licznych języków

świata omówionych na kolejnych stronach.

Powyżej i po lewej Język to specyficznie ludzki dar, dzięki któremu możemy przekazywać pojęcia i emocje, a także inspirować się nawzajem i bawić.

JĘZYKI ŚWIATOWE

JĘZYKI ŚWIATOWE

12

JĘZYKI ŚWIATOWECo to jest język światowy? Przede wszystkim jest to język, który wykracza daleko poza miejsce swojego pochodzenia, umożliwiając użytkownikom kontakt z dużo szerszą grupą ludzi. Nie ma tu miejsca na omówienie wszystkich języków tego typu, dlatego nasz przegląd ograniczymy do tych, które mogą pochwalić się populacjami użytkowników, przekraczającymi 100 mln osób, czyli 1,5% ludności świata. Będą to zatem nie tylko języki światowe, ale zarazem 11 języków najliczniejszych pod względem liczby posługujących się nimi ludzi.

Po lewej W dobie postępującej migracji w handlu często trzeba porozumiewać się w wielu językach, wystarczy popatrzeć na tę witrynę sklepową.

U góry, po prawej Dzieci czytające Biblię w sierocińcu misyjnym na Wybrzeżu Kości Słoniowej w francuskojęzycznej Afryce Zachodniej.

13

Języki światowe nie są zjawiskiem nowym. W 1492 r. Antonio de Nebrija, hiszpański uczony i gramatyk, w przemowie do królowej Izabeli Kastylijskiej stwierdził, że język zawsze był towarzyszem imperium. Niewątpliwie, potężne, obejmujące rozległe terytoria państwa zawsze potrzebowały jakiegoś wspólnego środka komunikacji dla zarządców i takimi językami były: akadyjski, a później aramejski dla Babilonu i Asyrii; aramejski, a potem pahlawi dla Persji; grecki dla Aleksandra Macedońskiego; łacina, a potem greka dla Rzymu i Bizancjum; prakryty dla Maurjów i Guptów w Indiach; perski dla Wielkich Mogołów, również w Indiach; nahuat l dla Azteków w Meksyku i keczua dla Inków w Peru. Można wymieniać tak dalej, jednak żadnego z tych wielkich w przeszłości języków nie ma na naszej współczesnej liście. Czasami języki imperialne nie przyjmują się wśród ludu, czasami stare języki są wypierane przez nowe, wśród których znalazły się: angielski, arabski, chiński, francuski, hindi, hiszpański, portugalski i rosyjski, ujęte na naszej liście. Czy ich dominacja okaże się bardziej trwała?

Dla globalnej ekspansji języków ważne były również sieci handlowe, które rozpowszechniły niegdyś fenicki i grecki w rejonie Morza Śródziemnego; sogdyjski na Jedwabnym Szlaku ze środkowych Chin do wschodniego wybrzeża Morza

Śródziemnego; arabski, malajski i portugalski w regionie Oceanu Indyjskiego oraz suahili w Afryce Wschodniej. Również angielski i francuski zyskały na popularności i zmieniły się pod wpływem używania ich w międzynarodowym biznesie. Wydaje się jednak, że powiązania handlowe w słabszym stopniu ugruntowują pozycję języka niż zmiany władzy.

Trwalsze powiązania językowe kształtują się zwykle pod wpływem religii. Cztery z naszych 11 języków (arabski, hiszpański, portugalski i rosyjski) rozpowszechniły się przy aktywnym wsparciu misyjnym, a kolejne dwa (angielski i francuski) właśnie przez misje zostały przeniesione na obszary Pacyfiku. Misjonarze mieli ogromny wpływ na naukę języka oraz czytania i pisania. Najbardziej chyba jednak niezawodnym sposobem na osiągnięcie statusu języka światowego jest stabilizacja, dzięki której populacja użytkowników rozrasta się w kolebce języka i poza nią: w dużej mierze tej prostej recepcie swój sukces zawdzięcza bengalski, chiński, hindi i niemiecki.

Na następnych stronach omówione zostaną następujące języki: angielski, arabski, bengalski, chiński (mandaryński), francuski, hindi, hiszpański, japoński, niemiecki, portugalski oraz rosyjski.

123456789

10

14

Lingwistycznie rzecz biorąc, chiński to grupa języków używanych powszechnie na całym obszarze Chińskiej Republiki Ludowej (przy czym największe zróżnicowanie występuje na południowym wschodzie) oraz w niektórych regionach Azji Wschodniej i Południowo ‑Wschodniej. Jednak pod względem politycznym i kulturowym jest to – od ponad 2 tys. lat – jeden język. Chiński należy do rodziny języków chińsko ‑tybetańskich i najbliżej spokrewniony jest z mową mieszkańców Tybetu. Wszystkie dane historyczne i archeologiczne wskazują na to, że język ten rozprzestrzeniał się od doliny Żółtej Rzeki najpierw w kierunku południowym, a dużo później na wschód, by w końcu objąć obszar dzisiejszych Chin, przez samych Chińczyków nazywanych Zhongguo (中国), czyli „Państwem Środka”. Historia ta stanowi jednak paradoks dla językoznawców.

CHIŃSKI MANDARYŃSKI

Języki światowe

1055 milionów użytkowników

Obszar o największym zróżnicowaniu językowym – które zwykle wskazuje na pierwotną kolebkę języka – leży bowiem na południowym wschodzie, na południe od doliny rzeki Jangcy. Tam skupiają się najważniejsze dialekty niestandardowe: wu (główne skupisko w Szanghaju), gan (Ganzhou), xiang (Hunan), min (Fujian) oraz yue, nazywany kantońskim (Kanton i Hongkong). Jest jeszcze dialekt hakka, którym posługują się rozproszone społeczności na całym południowym wschodzie. Wielkość populacji użytkowników waha się od 20 mln (gan) do 90 mln (wu), pozostałe liczą po około 50 mln. Dialekty te zrodziły się prawdopodobnie w wyniku asymilacji różnych niechińskojęzycznych grup z napływowymi chińskimi rolnikami w okresie od V w. p.n.e. do XI w. n.e. W sumie w ChRL występuje jeszcze ponad 200 innych niechińskich języków, którymi nadal mówią różne mniejszości.

Na pozostałym obszarze przyjętą (przez ponad 70% ogólnej liczby użytkowników) formą chińskiego jest znormalizowany dialekt północno ‑wschodni, zwany mandaryńskim (od zachodniego słowa „mandaryn”, oznaczającego chińskich dostojników) lub guoyu 國語 (dosłownie: „język narodowy”). Obecnie standardowy język chiński jest zwykle nazywany

putonghua 普通话 („mowa powszechna”) lub bardziej ogólnie zhongguohua 中国话 („mowa chińska”).

Poza granicami ChRL liczne chińskie wspólnoty rozsiane wzdłuż wybrzeży Morza Południowochińskiego mówią najczęściej w dialekcie min. Spore ich skupiska żyją w Singapurze, Malezji, Tajlandii i na Filipinach.

Zapożyczenia Sztywny system dźwiękowy chińskiego opiera się wprowadzaniu zapożyczeń leksykalnych. Nowe pojęcia obce przyswajane są jako kalki językowe, np. wànwéiwǎng 万维网 (www, dosłownie „sieć 10 000 połączeń”). Chiński eksportował na Zachód swoje koncepty kulturowe, np. feng shui (風水 fēngshuǐ = wiatr–woda). Niektóre przyjęły się jako kalki językowe: „triady” to w oryginale 三合会 sān‑hé‑huì (dosłownie „trójjedyne towarzystwo”).

Liczenie do 10

一二三四五六七八九十

znakyīèr/liangsānsìwǔliùqībājiǔshí

pinyinyīərsānszwŭlyòwčʰīpāčyŏwšr

trans. fonet.

Akcenty wskazują ton. Kółko pod spodem oznacza, że dana litera wymawiana jest jak samogłoska. Jest to jedna z osobliwości chińskiej fonetyki.

Powyżej Najważniejsze niestandardowe dialekty chińskie skupiają się na południowym wschodzie kraju, na południe od doliny rzeki Jangcy.

15

Chińczycy indonezyjscy w większości zatracili swój dawny język. Dialektem min posługują się również mieszkańcy wyspy Hajnan. Podobnie było z chińską społecznością na Tajwanie do czasu masowego napływu mandaryńskojęzycznej ludności pod wodzą Chiang Kai ‑sheka w 1949 r.; mimo to osób mówiących w min nadal jest trzy razy więcej niż użytkowników mandaryńskiego. Chińska mniejszość w Kirgistanie i Kazachstanie posługuje się językiem dungańskim, który – jak większość języków w krajach dawnego Związku Radzieckiego – pisany jest cyrylicą; populacja ta liczy jednak tylko około 50 tys. osób.

Chiński należy do języków izolujących: każde zdanie stanowi ciąg niezmiennych sylab. Tę zatomizowaną strukturę wiernie odzwierciedla chińskie pismo. Sylaby są raczej proste, zwłaszcza we współczesnym mandaryńskim. Składają się co najwyżej z jednej spółgłoski (w sumie spółgłosek jest dwadzieścia dwie) oraz jednej z trzydziestu trzech kombinacji samogłosek + „n” lub „ŋ”. W mandaryńskim sylaby te mogą mieć cztery różne tony (ā, á, ă lub à), na przykład: mā (matka), má (konopie), mă (koń, liczba) oraz mà (wina). Jednak z 3036 możliwych w tym języku sylab faktycznie występuje tylko 1620.

Wynaleziony przez Chińczyków system pisma nosi nazwę hanzi (漢字), czyli „znaki Han”. Każdy znak symbolizuje jedną sylabę o określonym tonie i znaczeniu, co bardziej przypomina wyraz niż literę. Formy znaków ujednolicono za panowania cesarza Qin w latach 221–210 p.n.e., ale pierwsze wielkie dzieła literackie (m.in. prace Konfucjusza, Mencjusza i Lao ‑cy) powstały dużo wcześniej, w latach 770–476 p.n.e. Ten klasyczny język chiński, zwany wenyan (文言), używany był jeszcze na początku ubiegłego wieku, pomimo zmian, jakie zaszły w języku mówionym. W latach 20. i 30. XX w. w nowej Republice Chińskiej (1911) oficjalnie zastąpiono go potocznym baihua (白話), czyli używaną w Pekinie „białą mową”, która od dawna była językiem literatury popularnej.

Formy znaków zostały nieco uproszczone w latach 1956 i 1964, na przykład 國語 przekształcono w 国语, a 漢字 w 汉字. Zmian tych nie wprowadzono jednak poza granicami ChRL – tajwańskie i chińskie mniejszości w Azji Południowo ‑Wschodniej zachowały stare formy, w Japonii zaś znaki uproszczono w mniejszym stopniu i w inny sposób.

Po lewej Zatłoczona ulica w Pekinie. Po 1956 r. w ChRL uproszczono formy chińskich znaków.

Poniżej Obrazek i kaligrafia z epoki Qing (1644–1911). Klasyczny język chiński przetrwał aż do czasów Republiki Chińskiej utworzonej w 1911 r.

16

Angielski jest obecnie najbardziej rozpowszechnionym językiem świata, choć jeszcze 400 lat temu poza Wyspami Brytyjskimi był praktycznie nieznany. Mówiło wtedy nim około 7 mln ludzi, czyli 1,5% ówczesnej populacji świata. Dzisiaj jest językiem ojczystym dla 330 mln (5% światowej populacji), ale jeśli uwzględnić ludzi posługujących się angielskim jako drugim językiem lub lingua franca biznesu, liczba ta wzrośnie do 760 mln (12%). Angielski jest zatem drugim pod względem liczby użytkowników językiem świata – ustępuje tylko chińskiemu, który ma ponad 875 mln rodzimych użytkowników (15% światowej populacji) i około 1055 mln użytkowników ogółem (17% światowej populacji).

ANGIELSKIJęzyki światowe

760 milionów użytkowników

Angielski to rzadki przypadek języka, którego początki można dość dokładnie zlokalizować w czasie. W V i VI w. n.e. wschodnią Brytanię, od Kentu po Lothian, podbijali Germanowie mówiący w różnych dialektach dolnoniemieckich (m.in. saksońskim i fryzyjskim). Na tych terenach narodził się język o bardzo złożonej fleksji porównywalnej z łaciną. W IX–X w. Brytania stała się celem najazdów Wikingów ze Skandynawii i w tym tyglu germańskich języków prawdopodobnie zanikły końcówki fleksyjne różnicujące przypadki rzeczowników i osoby czasowników.

Po 1066 r., kiedy saksońską klasę panującą zastąpili francuskojęzyczni Normanowie, angielski stał się na dwa następne stulecia wyłącznie językiem gminu. Wpłynęło to również na słownictwo angielskie: w 1450 r. połowa zapisanych po angielsku słów miała francuskie pochodzenie (np. curtain – zasłona, chair – krzesło, towel – ręcznik, dance – taniec, music – muzyka, squirrel – wiewiórka, park – park, forest – las). Polityczne związki z Francją ulegały jednak stopniowemu rozluźnieniu, a w XIV w. czarna śmierć, która największe żniwo zbierała w miastach, położyła kres dominacji warstw francuskojęzycznych. Angielski ponownie stał się powszechnym językiem Anglii.

Poniżej American English znany jest na całym świecie dzięki dominującej pozycji w kinie, telewizji i muzyce pop.

123456789

10

17

Już w X w. istniała w Anglii literatura w języku narodowym – jedna z najstarszych w Europie; ważnym jej twórcą był król Alfred Wielki. W XIV i XV w. dzieła w języku angielskim cieszyły się dużą popularnością, tworzył wówczas Geoffrey Chaucer (ok. 1343–1400), autorzy posługiwali się wieloma różnymi dialektami. Dwa pokolenia po Chaucerze, kiedy William Caxton (zm. 1492) wprowadził w Anglii druk, ukształtowała się angielszczyzna literacka, oparta na języku Londynu, Oksfordu i Cambridge. Wielki rozkwit angielskiej literatury nastąpił na przełomie XVI i XVII w., w epoce Szekspira i Biblii Króla Jakuba – wtedy do angielszczyzny trafiło mnóstwo nowych słów z łaciny (np. education – edukacja, protest – protest, attempt – próba, maturity – dojrzałość).

Przez pierwsze tysiąc lat swojego istnienia angielski ograniczał się do Wysp Brytyjskich. Dopiero od 400 lat rozprzestrzenia się na całym świecie. W Ameryce Północnej powstawały angielskie osady rolnicze, które wypierały zarówno ludność tubylczą, jak i innych Europejczyków, m.in. Francuzów i Holendrów. W ciągu zaledwie 100 lat z 13 kolonii amerykańskich, które w 1750 r. zajmowały wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej, wyrosło państwo rozciągające się do Pacyfiku. Wkrótce do Ameryki Północnej zaczęli masowo napływać imigranci mówiący w innych językach.

USA (według słownika Noaha Webstera z 1828 r.) ukształtowały własną normę językową, choć różnice w piśmie w stosunku do Brit ish English są niewielkie. „General American” znany jest obecnie na całym świecie dzięki amerykańskiej dominacji w mediach, zwłaszcza w serwisach informacyjnych, filmie, telewizji i muzyce pop. Inne anglojęzyczne terytoria, takie jak Australia i Nowa Zelandia, Republika Południowej Afryki, Nigeria i Karaiby, wytworzyły odrębne standardy języka mówionego, które jednak nie mają takiej siły przebicia na świecie.

Wielka Brytania programowo nie wspierała angielskiego osadnictwa w swojej kolejnej wielkiej kolonii, Indiach, ponieważ miało to być jedynie terytorium handlowe. Jednak dzięki wysiłkom misjonarzy i handlarzy w XIX w. we wszystkich koloniach, gdzie nie było białej (anglojęzycznej) większości, angielskim władały przynajmniej lokalne elity.

W 1897 r., w chwili diamentowego jubileuszu królowej Wiktorii, po angielsku mówiono już na jednej czwartej powierzchni globu. W XX w. skończyła się brytyjska kontrola polityczna, ale język zachował, a nawet wzmocnił swoją pozycję, w dużej mierze dzięki biznesowej i kulturowej ekspansji USA po drugiej wojnie światowej.

Liczenie do 10

one two

three four five six

seven eight nine ten

średnioangielski, XIII–XV w., (widać różnice w dialektach)

āntwēgenþrīefēowerfīfsiexseofoneahtanigontīen

on(e), oon(e), ane, oo, otwey(e), tweyne, tuo, twathre(e), þreo, þrinnefour, fowrfyvesyxesevyn, seve, soveneæchte, eachte, eyghtenighe, nyghe, neyghe, nie, nieneten(e)

staroangielski, X w., (standard zachodniosaksoński)

współczesny angielski

Powyżej XII ‑wieczna figura szachowa z Lewis – świadectwo osadnictwa Wikingów w Brytanii.

18

Oficjalnie i pod względem liczby rodzimych użytkowników hindi jest głównym językiem Indii. Słowo „hindi” pochodzi z perskiego i znaczy po prostu „indyjski”, obecnie jednak nie są to już synonimy: hindi odnosi się do określonej grupy dialektów, a nie do wszystkich języków używanych w Indiach. Wywodzący się z aryjskich dialektów okolic Delhi, hindi rozpowszechnił się za czasów muzułmańskich dynastii, które od XIII w. władały północnymi i środkowymi Indiami, a jego dalsza kariera nastąpiła w okresie panowania brytyjskiego. Od 1947 r. aspiruje do roli języka ogólnoindyjskiego, ale jego używanie nadal jest postrzegane jako przejaw faworyzowania północy względem południa.

HINDIJęzyki światowe

490 milionów użytkowników

Hindi jest językiem urzędowym w całym kraju, a językiem rodzimym na większości obszaru północnych i środkowych Indii, w tzw. „pasie hindi”, który rozciąga się od regionu Bihar na wschodzie aż po Radżastan na zachodzie. Główne dialekty to bradź (północno ‑zachodni) i awadhi, który ma bardziej skomplikowaną fleksję (południowo ‑wschodni); również użytkownicy takich dialektów, jak radźasthani na zachodzie, bhodźpuri i majthili na wschodzie, ćhatt isgarhi na południu, a nawet pendżabski na północy, często utożsamiają się ze wspólnotą językową hindi.

W okresie panowania brytyjskiego wielu indyjskich robotników kontraktowych wyjechało do pracy w innych koloniach, m.in. na Maurit ius, do Afryki Południowej, na Karaiby oraz Fidżi. Ich społeczności (i język) przetrwały do dziś i określają same siebie jako hindi, choć większość, jak się wydaje, pochodzi z regionu bhodźpuri. W sumie diaspora ta liczy około miliona ludzi, czyli pół procenta populacji użytkowników

hindi w samych Indiach. Dwudziestowieczni emigranci, osiedlający się głównie w Wielkiej Brytanii i USA, również stanowią stosunkowo niewielką grupę, ale na t le innych społeczności indyjskich wyróżniają się na ogół najwyższymi kwalifikacjami (w porównaniu na przykład z Indusami mówiącymi w języku pendżabskim, gudźarat i czy bengalskim).

Hindi zaczął ewoluować w XIII w. na bazie dialektu khariboli (ustalona mowa) – tak nadal nazywa się podstawowa odmiana, która najbardziej zbliżona jest do bradźu. Do XIX w. w literaturze dominowały utwory religijne i poetyckie. W niektórych przypadkach dialektalne zróżnicowanie pokrywało się z podziałami religijnymi: wśród hindusów Kriszna wysławiany jest w bradźu, Rama zaś w awadhi. Najsłynniejszym poematem hindi jest Ramćaritmanas Tulsidasa – epos o Ramie napisany na podstawie sanskryckiej Ramajany, w zbliżonym do awadhi dialekcie baiswari. Hindi znajdował się wówczas pod silnym wpływem perskiego – oficjalnego języka kolejnych muzułmańskich zdobywców, zwłaszcza ostatnich, Mogołów, którzy przybyli do Indii na początku XVI w. Forma ta, nazywana hindustani, rozprzestrzeniła się jako lingua franca w większości regionów Indii pozostających pod

Powyżej Dynast ia Mogołów, która panowała w Indiach od początku XVI w. do połowy XIX w., odegrała niebagatelną rolę w upowszech nieniu hindustani.

Poniżej Hindi jest ojczystym językiem północnych i środkowych Indii. Obszar ten określa się obecnie mianem „pasa hindi”.

MAdhJA PRAdEŚ

UTTAR PRAdEŚ

RAdŻASTAn

hARIJAnA

BIhAR

SIKIM

PAKISTAnNowe Delhi

Kalkuta

hIMAĆAl PRAdEŚ

IndIE

123456789

10

19

Liczenie do 10१२३४५६७८९

१०

ZapożyczeniaDo XX w. wyrazy obce w hindi pochodziły z arabskiego i perskiego. Współcześnie zapożyczenia wywodzą się głównie z sanskrytu, ale też angielskiego (np. ṭrafik, ṭenis, ṭāiṭs). Język angielski również wzbogacił się o mnóstwo słów z hindi w ciągu dwóch stuleci brytyjskiego panowania w Indiach, np. chintz (perkal), cot (łóżeczko), loot (łup), pyjama (piżama), thug (zbir), shampoo (szampon). Są również zapożyczenia związane z kulturą indyjską – zwłaszcza ubrania (dungarees – ogrodniczki, kombinezon, puttee – owijacz, sola topi – kapelusz korkowy) oraz jedzenie (np. chutney) – a także wyrażenia slangowe: „take a dekko” (jak polskie „luknij”), „in chokey” (w pace), „don’t give a dam” (gwiżdż na wszystko).

panowaniem muzułmańskim. Brytyjskie władze kolonialne ograniczyły używanie zapożyczeń z perskiego i jeszcze bardziej rozpropagowały hindustani, widząc w nim wygodny środek komunikacji. Podobnie postępowali przywódcy narodowi, m.in. Mahatma Gandhi, którzy dążyli do jedności, a nie podziałów kraju po uzyskaniu niepodległości w 1947 r.

W tym czasie nastąpił jednak formalny podział hindustani na urdu dla muzułmanów zapisywany pismem persko ‑arabskim, oraz hindi dla pozostałych użytkowników, pisany w dewanagari. Ze względów prest iżowych urdu został wybrany na język państwowy Pakistanu, choć nigdy wcześniej nie był zbyt popularny w żadnym z regionów tego kraju, ani na wschodzie, ani na zachodzie.

W mowie – jeśli ograniczyć się do podstawowego zasobu słów – urdu i hindi są identyczne; różnice pojawiają się w bardziej wyszukanej leksyce, hindi świadomie jest bowiem wzbogacony zapożyczeniami z sanskrytu, urdu natomiast nadal czerpie z perskiego i arabskiego. Widać to szczególnie w wyrazach abstrakcyjnych, terminach

technicznych i eufemizmach, np. „wolność” w urdu to āzādī, w hindi natomiast swatantratā, „widoczność” w urdu to namūdār, w hindi zaś drśyatā, „ubikacja” w urdu to pāχāna, a w hindi śaucalay. Niemniej jednak wspólny trzon leksykalny zawiera słowa z obu źródeł, np. ādmī (mężczyzna) z perskiego, ale laṛkā (chłopiec) i laṛkī (dziewczyna) od aryjskiego dārik‑. Słowa zapożyczone bezpośrednio z sanskrytu nazywają się tatsama (takie same), zaś odziedziczone (często z dużymi zmianami brzmieniowymi) noszą nazwę tadbhāva (wywiedzione), np. „wioska” (w sanskrycie grāmas) to odpowiednio grām i gāw, a tygrys (sanskryckie vyāghras) to vyāghr i bāgh; słowo „widzieć” dekh‑ pochodzi od drkṣ‑ bezpośrednio spokrewnionego z rdzeniem wspomnianej wyżej „widoczności”.

Hindi promowany jest w Indiach jako neutralny język państwowy, który docelowo miałby zastąpić angielski we wszystkich dziedzinach życia. Jednak mieszkańcy południowej części kraju, mówiący w językach drawidyjskich, nadal uważają go za język północnoindyjski, dlatego wycofanie angielskiego, pierwotnie zaplanowane na 1965 r., odłożono na czas nieokreślony.

एक (ek)दो (do)तीन (tīn)चार (čār)पाच (pānč)छ (čhɛ)सात (sāt)आठ (āṭh) नौ (nɔ)दस (das)

Po lewej Hindi zapisywany jest zwykle pismem dewanagari, natomiast alfabet urdu to zmodyfkowane pismo persko‑‑arabskie. W formie potocznej oba te języki są jednak bardzo do siebie podobne.

Hindi ma swoją własną odmianę cyfr.

123456789

10

20

Łacińskie korzenie języka hiszpańskiego sięgają czasów rzymskiego panowania w Iberii. W centrum półwyspu ukształtował się dialekt kastylijski, który w XV w. został oficjalnym językiem całej Hiszpanii i w niedługim czasie rozpowszechnił się w Ameryce. Dzisiaj jest jednym z czterech najpopularniejszych języków świata. Od czasu rzymskiego podboju w  II  w. p.n.e. na terenie Hiszpanii mówiono po łacinie, która wyparła wszystkie wcześniejsze języki iberyjskie poza baskijskim. Jednak po upadku Rzymu językowe status quo zmieniało się wielokrotnie pod wpływem najazdów obcych plemion: Germanów w V w. n.e., Bizantyjczyków w VI w. oraz Arabów i Berberów w VIII w.

HISZPAŃSKIJęzyki światowe

417 milionów użytkowników

Poniżej Zdobycie mauretańskiego obozu wojskowego przez Jana II Kastylijskiego w 1431 r. W XV w. oficjalnym językiem Hiszpanii został kastylijski, z którego wyewoluował współczesny język hiszpański.

Liczenie do 10unodostres

cuatrocincoseis

sieteocho

nuevediez

W 732 r. cały kraj, poza północnym pasem Asturii, był w rękach muzułmańskich Arabów, którzy przez następne trzy stulecia władali nim niepodzielnie, upowszechniając andaluzyjski arabski kosztem mozarabskiej łaciny.

W tym czasie w położonej centralnie Kastylii (której nazwa pochodzi od licznych zamków – cast illos) zrodził się współczesny hiszpański. W pierwszym tysiącleciu naszej ery niewiele wskazywało na to, że dialekt ten zrobi tak wielką karierę. Jednak Hiszpanię czekał jeszcze jeden zwrot: po latach rekonkwisty (1037–1492)

Maurowie zostali wyparci przez chrześcijan, których język stał się prawdziwym fundamentem współczesnego hiszpańskiego. Poszczególne regiony Hiszpanii miały swoje własne lokalne języki (głównie Galicia na zachodzie oraz Aragonia i Katalonia na wschodzie), ale za sprawą politycznego triumfu Kastylii kastylijski został jedynym kandydatem do roli języka ogólnonarodowego (w niezależnej Portugalii tamtejsza forma galisyjskiego miała szansę rozwinąć się w odrębny język narodowy).

Poza tym Kastylia wydała genialnego gramatyka Antonia de Nebriję, który rozumiał, że jego język można skodyfikować tak samo jak łacinę. W 1492 r. podarował swoją gramatykę hiszpańską królowej Izabeli, jako przyczynek do budowy przyszłego imperium. Gest Nebrii okazał się proroczy: w ciągu dwóch pokoleń język, którym się posługiwał, zadomowił się na stałe w obu Amerykach (z głównymi ośrodkami w Meksyku i Peru), skąd przez Pacyfik dotarł na Filipiny.

Wiek XVI i początek XVII to również złoty wiek hiszpańskiej literatury. Za jej arcydzieło powszechnie uważa się El ingenioso hidalgo don Quixote de la Mancha (Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy), obszerną satyrę na ówczesne

21

Zapożyczenia O sile wpływu języka arabskiego na hiszpański, wynikającego z ponad 700‑letniej koegzystencji na Półwyspie Iberyjskim, świadczy około 4 tysięcy zapożyczonych słów, z których wiele zaczyna się od a‑, al‑ lub az‑, czyli arabskich przedimków określonych, np. alcohol (alkohol), ajedrez (szachy), almacén (centrum handlowe), almohada (poduszka), azúcar (cukier), berenjena (bakłażan), fulano (taki a taki), jinete (jeździec), tambor (bęben) i nawet usted (pan, pani), jeśli pochodzi od ustādh (profesor), a nie, jak się powszechnie uważa, od vuestra merced (wasza miłość).

romanse rycerskie napisaną przez Miguela Cervantesa. Jego rówieśnik, Lope de Vega, jest klasykiem hiszpańskiego dramatu. W dzisiejszych czasach hiszpański kojarzony jest przede wszystkim z literaturą „realizmu magicznego”, którego przedstawicielami są Carlos Fuentes z Meksyku, Mario Vargas Llosa z Peru i Gabriel García Márquez z Kolumbii, oraz z telenovelas (telenowelami), takimi jak np. Yo soy Betty, la Fea (Brzydula Betty).

Hiszpański w Ameryce różni się nieco od języka starego kraju. W Ameryce Środkowej i Południowej „z” lub „c” przed „e” lub „i” wymawia się tak samo jak „s”, podobnie jak na południu Hiszpanii: cocer (gotować) i coser (szyć) brzmią identycznie. Także „ll” (l’) i „y” często wymawia się jak miękkie „ż”, choć we współczesnym hiszpańskim praktycznie nie ma słów, które różniłyby się tymi głoskami. W niektórych regionach Ameryki, zwłaszcza w Argentynie i Ameryce Środkowej, mówi się vós zamiast tú na „ty”. Istnieją również różnice leksykalne – w Ameryce używa się słowa amarrar w znaczeniu atar (wiązać), botar w znaczeniu echar (rzucać) – niektóre z nich wynikają z wpływów angielskiego, np. educación zamiast pedagogía, lonche (lunch) zamiast almuerzo.

Hiszpański odniósł sukces prawie we wszystkich regionach hiszpańskiego imperium, przetrwał nawet wojny wyzwoleńcze w latach 20. XIX w.; jedynie na Filipinach, które w 1898 r. Hiszpania straciła na rzecz USA, w roli oficjalnego, nierodzimego języka zastąpił go angielski. Współcześnie hiszpańskiemu służy ogromny przyrost demograficzny w Ameryce Łacińskiej i masowa imigracja do USA, zwłaszcza do tradycyjnie hiszpańskojęzycznych regionów (t j. Kalifornii, Arizony i Nowego Meksyku), które zostały zaanektowane w trakcie wojny meksykańsko ‑amerykańskiej w latach 1846–1848. Znaczącą rolę w tych regionach odgrywa również meksykańska odmiana hiszpańskiego – chicano (skrót od Mexicano). Pod względem liczby użytkowników hiszpański należy do pierwszej czwórki największych języków świata, plasując się obok angielskiego i hindi, choć oczywiście daleko w tyle za chińskim.

Powyżej Mural z hiszpańskimi napisami zdobiący ścianę szkoły w Caracas w Wenezueli. W dawnych hiszpańskich koloniach język ten nadal przeżywa rozkwit.

123456789

10

Rosyjski to największy i sięgający najdalej na wschód język słowiański. Do 1917 r. był oficjalnym językiem Imperium Rosyjskiego. Pod rządami komunistów republiki wchodzące w skład ZSRR mogły co prawda mieć własne języki urzędowe, ale rosyjski zachował status nadrzędny. Obecnie posługują się nim mieszkańcy Niziny Wschodnioeuropejskiej oraz całej północnej Azji – jest to piąty pod względem liczby użytkowników język świata. Jednak zmiany w sytuacji politycznej Rosji pod koniec XX w., zwłaszcza rozpad Związku Radzieckiego w 1991 r., a także starzenie się ludności rosyjskojęzycznej sprawiają, że przyszłość rosyjskiego jest o wiele bardziej niepewna niż pozostałych języków światowych.

ROSYJSKIJęzyki światowe

277 milionów użytkowników

Liczenie do 10

раз/одиндватри

четырепять

шестьсемь

восемьдевятьдесять

Rosyjski jest lingua franca części Europy Wschodniej oraz północnej i środkowej Azji, czyli obszaru byłego Związku Radzieckiego. Pomimo odłączenia się państw peryferyjnych, język ten zachował swoją pozycję na terenie

obecnej Rosji, która nadal obejmuje dużą część Kaukazu i całą Syberię – w sumie ponad 17 mln km kwadratowych, co daje

11,5% powierzchni lądowej świata. Dwa języki sąsiadujących od zachodu

krajów, białoruski i ukraiński, są bardzo zbliżone do rosyjskiego,

choć w ciągu ostatniego tysiąclecia często dzieliły je granice państwowe.

Plemiona wschodniosłowiańskie do końca XII w. mówiły jednym,

wspólnym językiem staroruskim, a ich chryst ianizacja i alfabetyzacja

nastąpiła dopiero w X w. (na Rusi Kijowskiej). Ruski jako język

Moskwy zaczął rozpowszechniać się w 1240 r., kiedy Kijów – wcześniej najważniejsze miasto Rusi, mówiące zresztą wówczas zasadniczo tym samym językiem, co Moskwa – został zniszczony przez Mongołów i Tatarów ze Złotej Ordy i leżąca

na północy Moskwa przejęła

przywództwo polityczne. Jednak dopiero 300 lat później, w połowie XVI w., za panowania Iwana Groźnego, Rosja odwróciła sytuację na niekorzyść Złotej Ordy i zaczęła ekspansję na wschód, zachód, południe i północ. 100 lat później władza cara rozciągała się aż po Ocean Spokojny (a nawet Alaskę, która do 1867 r. pozostawała w rękach Rosjan), a w ślad za nią rozprzestrzeniał się język rosyjski i prawosławie. W XVIII w. Rosja zajęła Białoruś i Ukrainę, a w XIX w. Kaukaz i Azję Środkową.

Rosyjski zdominował ponad 80 różnych innych języków, a jego panowanie przetrwało upadek caratu, rewolucję 1917 r. i 70 lat rządów komunistycznych. Wskaźnik alfabetyzacji wzrósł z 28% w 1897 r. do 99,7% w 1970 r. Rosyjski jako pierwszy ludzki język dotarł w kosmos – wraz z Jurijem Gagarinem w 1961 r.

Rosyjski zachował swoją bogatą fleksję. Rzeczowniki i przymiotniki odmieniają się przez liczby i przypadki, a przymiotniki jeszcze dodatkowo przez rodzaje. W koniugacji czasowników wyróżnia się trzy osoby, dwie liczby, ale tylko trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Charakterystyczne jest to, że czasowniki zwykle występują w parach różniących się aspektem – aspekt dokonany przedstawia czynność jako zakończoną, np.

raz/odin dwatri czetyrie piat’ szest’ siem’ wosiem’ diewiat’ diesiat’

cyrylica transkrypcja

Poniżej Święci Cyryl i Metody powszechnie uważani są za twórców alfabetu cyrylickiego, który nadal stosowany jest w kilku językach, między innymi w rosyjskim.

23

uwidieł (zobaczył), niedokonany zaś – jako trwającą lub powtarzającą się, np. widieł (widział). Dokładne i wyczerpujące wyjaśnienie zasad wyboru aspektu w danym kontekście jest jednym z najtrudniejszych zagadnień w nauce gramatyki rosyjskiej dla obcokrajowców, zwłaszcza tych spoza słowiańskiego obszaru językowego.

Klasycznym okresem w dziejach literatury rosyjskiej był wiek XIX. Najwybitniejsi pisarze i dramatopisarze tego czasu, tacy jak Lew Tołstoj, Fiodor Dostojewski, Mikołaj Gogol czy Antoni Czechow, znani są na całym świecie. Jednak dla samych Rosjan niezrównanym mistrzem pozostaje Aleksander Puszkin (1799–1837), poeta, dramaturg i powieściopisarz, który zginął młodo w pojedynku. Poezja cieszy się w Rosji ogromną popularnością, a w czasach radzieckich była często (jak w przypadku Osipa Mandelsztama i Mariny Cwietajewej), choć nie zawsze (Jewgienij Jewtuszenko), środkiem wyrazu niezadowolenia politycznego.

Rosyjski zapisywany jest cyrylicą, która zasadniczo oparta jest na alfabecie greckim, choć prawdopodobnie istnieją w niej również zapożyczenia z innych alfabetów, na przykład Ц, Ш z hebrajskiego צ „c” i ש „sz”. Opracowanie głagolicy (będącej pierwotną wersją cyrylicy) przypisuje się świętym Cyrylowi i Metodemu, braciom, którzy w latach 60. IX w. prowadzili pracę misyjną wśród Słowian południowych. Pod koniec IX w. cyrylica została zaadaptowana do bułgarskiego, a 100 lat później na potrzeby języka rosyjskiego.

Współcześnie używana w rosyjskim odmiana cyrylicy, zwana grażdanką, wprowadzona została w czasach Piotra Wielkiego. Pod koniec lat 30. XX w. władze sowieckie narzuciły używanie cyrylicy we wszystkich językach wschodniej i środkowej Azji w obrębie ZSRR. Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 r. wiele języków tureckich powróciło do alfabetu łacińskiego. W ciągu zaledwie stulecia języki te były zapisywane na cztery sposoby: w alfabecie perskim, łacińskim, cyrylickim i ponownie łacińskim.

Powyżej Rewolucja 1917 r. przyczyniła się do zniesienia analfabetyzmu i upowszechnienia edukacji w wielu językach Syberii i Azji Środkowej, ale po 1939 r. wprowadzono nakaz używania cyrylicy.

Po prawej Iluminowana karta z Ewangeliarza Radosława pięknie wykaligrafowanego cyrylicą przez serbskiego skrybę w 1429 r.

24

Bengalski, coraz częściej znany pod lokalną nazwą bangla, jest drugim pod względem wielkości językiem indoaryjskim wywodzącym się z sanskrytu, dominującym w indyjskim stanie Bengal Zachodni oraz w Bangladeszu. Bengalski ma wiernych użytkowników i bardzo długą tradycję literacką. O język ten walczyli mieszkańcy Bangladeszu, ale użyczył on też słów do indyjskiego hymnu państwowego. Bengalski używany jest na jednym obszarze obejmującym około 300 tys. km kwadratowych, czyli zaledwie 7% subkontynentu. Jest to jednak jeden z  największych języków świata – ma więcej użytkowników niż francuski czy niemiecki, ale mniej niż hindi. Największa społeczność na obczyźnie (w Wielkiej Brytanii) liczy około 400 tys. osób.

BENGALSKIJęzyki światowe

230 milionów użytkowników

Bengalski jest językiem urzędowym w Bangladeszu (dawnym Pakistanie Wschodnim) oraz kilku stanach w Indiach; w Bengalu Zachodnim jest jedynym językiem urzędowym, zaś w Tripurze, Cacharze (południowy Asam) oraz na Andamanach i Nikobarach jednym z języków urzędowych.

Jego nazwa pochodzi od Vangāla – państwa ludu Vanga, który żył u ujścia Gangesu. Dzisiejszy „Bengal” (nazwa przyjęta za pośrednictwem perskiego) rozciąga się na

północ aż do starożytnej Gauḍy, gdzie Brahmaputra skręca na południe, by połączyć się z Gangesem. Bangla jest spokrewniony z sanskrytem i wywodzi się z magadhi – języka, który pod koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e. rozpowszechnił się wzdłuż całego wschodniego biegu Gangesu: mówili w nim Budda i mieszkający w Patnie król Aśoka. Ale w sanskryckich sztukach jest to język zarezerwowany dla postaci niższego stanu. W bengalskim i językach sąsiednich zachowały się

charakterystyczne cechy prakrytu magadhi (powstałego z sanskrytu): przewaga ɔ nad „a” lub „uh” jako podstawowej samogłoski, zlanie różnych głosek, np. „r” z „l”, „v” z „b”, a także stopienie się wszystkich sanskryckich spółgłosek syczących, takich jak „s”, „ś”, „š”, w ciszące „š”. Pismo bengalskie wywodzi się z alfabetu brahmi (w którym król Aśoka w III w. p.n.e. pisał edykty dla całych Indii). W XI w. n.e. zaczęło oddzielać się od pisma dewanagari, lecz standaryzacja w druku nastąpiła dopiero w 1778 r.

Bengalski ma wiele dialektów. Główne współczesne warianty pisane skupiają się wokół dwóch stolic – Kalkuty (Kolkaty) w Bengalu Zachodnim i Dhaki w Bangladeszu. Odmiana dhakijska charakteryzuje się pomijaniem „h”: kalkuckiemu čhobi hɔbe odpowiada dhakijskie čobi oibε („będzie zdjęcie”). Sylhet i na północnym wschodzie często uważany jest za odrębny język: zamiast ogólnobengalskich „ph” i „kh” występują w nim „f” i „x”. Osobne miejsce zajmuje też ćottogram, który ma charakter tonalny, podobnie jak (niespokrewnione z nim) języki na wschodzie: birmański i arakański. W dialektach wschodnich brakuje również samogłosek nosowych, typowych dla centralnych Indii (i charakterystycznych dla hindi): „flet” w Kolkacie to bãši, w Dhace zaś baši (por. z sanskryckim vãśa).

Powyżej Pismo bengalskie wywodzi się z alfabetu brahmi, z którego wyewoluowało również pismo dewanagari, używane w języku hindi.

Poniżej Choć używa się gona stosunkowo niewielkim obszarze, bengalski jest jednym z najliczniejszych języków świata.

cAchAR

BEnGAl ZAchOdnI

BAnGlAdESZ

TRIPURA

DhakaAndAMAnY I nIKOBARY

123456789

10

25

Liczenie do 10১২৩৪৫৬৭৮৯

১০

W gramatyce bengalskiej – tak jak w sąsiednich językach: orija i asamskim, lecz inaczej w niż w centralnych indoaryjskich, takich jak hindi – rzeczowniki nie mają rodzaju, czasowniki zaś odmieniają się przez kategorie osoby (ja/my, ty/wy, on/ona/oni/one) i honoryfikatywności (stopień bliski, zażyły, oficjalny), ale nie liczby. Czasownik występuje na końcu zdania. W konstrukcji typu łącznik plus orzecznik („X jest Y”) może w ogóle nie być czasownika: še šikkɔk znaczy „on (jest) nauczyciel(em)”.

Historia piśmiennictwa w bengalskim liczy sześć wieków. W XIX w. zaczął przyjmować się nowy standard języka o nazwie čolit‑bhaša (język bieżący) z krótszymi formami fleksyjnymi, np. tara jaččhe zamiast tahara jaitečhe, co znaczy „oni idą”. Čolit‑bhaša rozpropagował największy współczesny pisarz języka bengalskiego Rabindranath Tagore (1861–1941). W indyjskim Bengalu Zachodnim poziom alfabetyzacji jest obecnie wyższy niż w Bangladeszu (odpowiednio 70% i 43%), a wszyscy piśmienni mieszkańcy piszą właśnie w čolit‑bhaša. W Indiach co roku wydaje się dwa tysiące tytułów w języku bengalskim, co stanowi ok. 10% publikacji w całym kraju (jest to tylko nieco mniej niż w hindi; liczba pozycji anglojęzycznych w Indiach wynosi około 7 tys. rocznie).

Bengalski był ojczystym językiem wielu indyjskich twórców: indyjski hymn państwowy, autorstwa Tagorego, napisany jest w języku bengalskim, ale zwykle śpiewa się go w taki sposób, że brzmieniem bardziej przypomina hindi. Jeszcze większe znaczenie bengalski ma dla Bangladeszu. Po uzyskaniu niepodległości przez Pakistan w 1947 r. jedynym językiem urzędowym ogłoszono urdu (choć na wschodzie bardziej rozpowszechniony był bengalski, a na zachodzie pendżabski) – dopiero po krwawej demonstracji w Dhace 21 lutego 1952 r. bengali uzyskał status języka państwowego. W rocznicę tych wydarzeń obchodzi się bhaša dibaš, czyli „dzień języka”, który jest obecnie międzynarodowym świętem ustanowionym przez UNESCO.

এক (ek / ek / ek), দই (dui / dui / dui) িতন (tin / tin / tin) চার (ʧa:r / čār / char)পাচ (pa:ɲʧ / pānč / panch)ছয (ʧhɔj / čhɔy / chhoy)সাত (ʃa:t / šāt / shat)আট (a:ʈ / āṭ / art) নয (nɔj / nɔy / noy) দশ (dɔʃ / dɔš / dosh)

Poniżej Tętniący życiemtarg kwiatowy w Kalkucie w Bengalu Zachodnim.

Bengalski ma swoją własną odmianę cyfr.

123456789

10

26

Po arabsku mówi się na terenie zachodniej Azji i Afryki Północnej w wielu różnych dialektach, które często uchodzą za odrębne języki. Jednak religijnym językiem islamu i zarazem językiem literackim całego świata arabskiego jest arabski klasyczny, czyli fuṣha; dialektów rzadko używa się w  piśmie lub mediach. Wszędzie tam, gdzie zawędrował islam, arabski alfabet (a wraz z nim umiejętność czytania i pisania po arabsku) stosowany jest do zapisu innych języków: perskiego, urdu, paszto i jeszcze do niedawna hausa, suahili i malajskiego. Arabski należy do grupy języków semickich i jako taki jest blisko spokrewniony z hebrajskim, punickim, czyli językiem Kartaginy, oraz aramejskim, który w starożytności rozpowszechnił się na Bliskim Wschodzie jako język imperiów asyryjskiego i perskiego.

ARABSKIJęzyki światowe

205 milionów użytkowników

Do VII w. n.e. arabski poza Półwyspem Arabskim był praktycznie nieznany, ale po śmierci proroka Mahometa (632 r. n.e.) w ciągu zaledwie dwóch pokoleń, w ślad za wielkimi podbojami, rozprzestrzenił się aż po Afganistan na wschodzie i Iberię na zachodzie. W IX w., pod wpływem zmian

kulturowych i społecznych, arabski został wyparty (poza meczetami) ze środkowej Azji i Iranu. W Hiszpanii i Portugalii zaś w XIV w. uległ sile chrześcijańskiej rekonkwisty. Zadomowił się jednak na stałe na Bliskim Wschodzie, od Iraku do Maroka, wypierając aramejski i fenicki.

Rozprzestrzenił się także na południe, w dół Nilu, aż po Sudan, oraz w kierunku południowo‑‑zachodnim, na Saharę, do Timbuktu. Osobliwe jest to, że choć arabscy handlarze byli bardzo aktywni w regionie Oceanu Indyjskiego, to nie upowszechnili swojego języka na większą skalę.

Zanim Mahometowi zostało objawione po arabsku jego proroctwo (spisane później w Koranie), język ten miał już charakter piśmienny. Wkrótce stał się podstawowym przedmiotem islamskiego wykształcenia i zaczął awansować do rangi języka światowego. Jego ortografię szczegółowo przeanalizowano i zreformowano, by pogodzić dialekt Mahometa z normą: brakowało w nim zwarcia krtaniowego i końcówek przypadków, więc cechy te, zachowane w klasycznym arabskim, oznacza się za pomocą akcentów. Starannie przejrzana i skodyfikowana została również arabska gramatyka (m.in. przez perskiego filologa Sibawajhi pod koniec VIII w.). Opracowany wówczas standard językowy pozostaje niezmieniony do dziś i nadal obowiązuje w publikacjach, mediach, na uniwersytetach, w polityce i biznesie.

Tzw. „dialekty” arabskie bardzo różnią się od siebie nawzajem, co niewątpliwie wynika

Liczenie do 10

wāhidunitnānitalātunarbaʻunhamsunsittunsabʻuntamānintisʻunʻašrun

wāhiditnēntalātearbaʻahamsesittasebʻatemāniyetisʻeʻašere

wāhedžūžtlataarbaʻhamsasettasebʻatmenyatesʻūdʻašra

liczba słownie klasyczny iracki marokański

Powyżej Miniatura przedstawiająca bitwę o Karbalę (Irak) w 680 r. n.e. Była to jedna z najważniejszych bitew w dziejach islamu.

27

Zapożyczenia Mnóstwo uczonych słów w perskim i tureckim, przyswojonych w ciągu minionego tysiąclecia, pochodzi z języka arabskiego. Arabski wywarł również ogromny wpływ na języki zachodniej Europy w okresie od XI do XIII w., kiedy przekładano na łacinę wiele napisanych po arabsku dzieł naukowych (zwłaszcza z zakresu medycyny, astronomii i matematyki). Stąd pochodzą słowa alkohol, szafran, mumia, almanach, szyfr, cyfra i zero.

języki semickie zachowały spektrum „emfatycznych” dźwięków spółgłoskowych ṣ, ḍ, ṭ, ẓ, które wymawia się ze specjalnym zwężeniem krtani (natura tego zjawiska pozostaje przedmiotem sporu wśród językoznawców). Występują w nim również faryngalne h i ʻ (ʻajn) (gardłowe), które należy odróżniać od tylko językowych „h” i „h” oraz zwarcia krtaniowego ’ (hamza), języczkowe (uwularne) „q” wymawiane inaczej niż tylnojęzykowe „k”, a także szczelinowe t i d różniące się od „t” i „d” oraz od „s” i „z”.

Arabski ma języki bliźniacze na południu Półwyspu Arabskiego – języki znane z inskrypcji tworzonych od VIII w. p.n.e., między innymi sabejski, którym mówiła królowa Saba. Współcześnie należą do nich: mehri, szchauri, harsusi, bathari i sokotri.

Powyżej Karta z manuskryptu Koranu z X w. napisanego pismem kufickim – najstarszą kaligraficzną odmianą pisma arabskiego.

Poniżej Reklama sukien ślubnych w egipskiej Aleksandrii. Współczesny arabski standardowy to język, w którym powstaje ogromna większość tekstów pisanych w świecie arabskim.

po części z wpływu wcześniejszych języków lokalnych. Dialektów tych nie używa się poza ich macierzystymi społecznościami. Można je jednak podzielić na dwie grupy: wschodnie (i południowe), skupione na obszarze pomiędzy Jemenem, Irakiem, Syrią i Egiptem, ale obejmujące też Sudan i Czad, oraz zachodnie, obecne w pozostałej części Afryki Północnej aż po Mauretanię oraz maltański, który uważa się zwykle za odrębny język. Istnieje również kilka mniejszych, rozproszonych dialektów: na wschodzie kaszka ‑daria i tadżycki w Uzbekistanie i Afganistanie, a na zachodzie hassanija w Mauretanii i Mali – we wszystkich tych dialektach radykalnie uproszczono system czasownikowy.

W arabskim istnieje szeroka gama spółgłosek. Język ten określa się jako luġat aḍ ḍaḍ (język ḍ) i Arabowie są świadomi, a nawet dumni z faktu, że arabski klasyczny i większość jego dialektów w znaczniejszym stopniu niż inne

123456789

10

28

Portugalski swoją światową karierę zawdzięcza przede wszystkim pionierskim wyprawom morskim, które rozpoczęły się pod koniec XV w. i przyczyniły się do powstania imperium handlowego (oraz sieci misji katolickich) w regionie Oceanu Indyjskiego w XVI i XVII w. Najbardziej jednak znacząca ekspansja portugalskiego – na teren Brazylii – nastąpiła w późniejszym okresie. Brazylia została odkryta przez portugalskiego żeglarza Pedra

Alvaresa Cabrala w 1500 r., ale jego rodacy zaczęli masowo osiedlać się w nowym kraju dopiero na początku XVIII w. Brazylia była kolonią portugalską aż do uzyskania niepodległości w 1822 r.

PORTUGALSKIJęzyki światowe

191 milionów użytkowników

Liczenie do 10um

doistrês

quatrocincoseisseteoito

novedez

Portugalski ma łacińskie korzenie i ukształtował się na terenie północno‑‑zachodniej Iberii (tak nazywał się obszar dzisiejszej Hiszpanii i Portugalii za czasów rzymskich). Wraz z utworzeniem samodzielnego królestwa w 1179 r. portugalski zyskał status języka państwowego, co nie udało się bardzo zbliżonemu do niego (mimo różnic w pisowni) galisyjskiemu (gallego), który zachował się

do dzisiaj jako język mniejszości w północno‑‑zachodniej Hiszpanii.

Język ten rozpowszechnili na całym świecie portugalscy podróżnicy, którzy jako pierwsi opanowali sztukę dalekomorskiej żeglugi. W 1497 r. Vasco da Gama opłynął Przylądek Dobrej Nadziei – południowy kraniec kontynentu afrykańskiego – dając początek portugalskiej sieci handlowej w rejonie Oceanu Indyjskiego, która już wkrótce miała rozciągać się od Sofali w Mozambiku przez Goa w Indiach aż do Makau w Chinach. Dzięki rozwojowi handlu portugalski zaczął pełnić funkcję lingua franca Oceanu Indyjskiego. W XVII i XVIII w. używany był również w koloniach brytyjskich i holenderskich, poza tym stał się głównym językiem misji chrześcijańskich.

Pedro Alvares Cabral odkrył Brazylię w 1500 r., w czasie wyprawy do Azji. Założone tam kolonie były przeważnie placówkami misyjnymi, w których jezuiccy misjonarze i nawróceni Indianie porozumiewali się w lokalnym języku tupinamba. W 1759 r. wypędzono jezuitów i tupinamba został zmarginalizowany. Dla portugalskiego najważniejsze jednak okazało się odkrycie w końcu XVII i początku XVIII w. złóż złota i kamieni szlachetnych, które spowodowało masowy napływ osadników ze starego kraju. Poza tym w latach 1526–1870 sprowadzono do Brazylii 3,6 mln niewolników. W rezultacie Brazylia jest dzisiaj największym portugalskojęzycznym państwem świata – mieszka tu siedemnastokrotnie więcej ludzi mówiących po portugalsku niż w samej Portugalii. Brazylijski wariant tego języka nie różni się od europejskiego oryginału bardziej niż amerykański od brytyjskiego angielskiego. Część samogłosek ma inne brzmienie i wyróżnia się specyficznym akcentem. Niektóre słowa uzyskały alternatywne znaczenia, np. virar w Portugalii znaczy „skręcać, obracać”, w Brazylii zaś może znaczyć „wymienić, zmienić”, função w Brazylii to „funkcja”, natomiast w Portugalii może znaczyć również „fiesta”.

Powyżej Trzecia wyprawa Vasco da Gamy do Indii w 1524 r. Da Gama, który jako pierwszy przetarł szlaki handlowe do Azji, jest kluczową postacią w historii Portugalii.

29

Zapożyczenia Portugalski – język niestrudzonych podróżników i odkrywców – przyswoił słowa z całego świata, z których wiele następnie przeszło do angielskiego i innych języków europejskich. Banan, banian, mango, jams, makak, pirania, flaming, mandaryn, pagoda – wszystkie te wyrazy zagościły najpierw w portugalskim. Zapożyczeniem nie jest natomiast wyraz „kokos” (od onomatopeicznego „coco” znaczącego straszydło) – tak określił te orzechy Vasco da Gama, któremu skojarzyły się z maszkarami, kiedy w 1500 r. zobaczył je w Indiach.

Portugalski często występuje w skreolizowanych formach, np. na at lantyckich Wyspach Zielonego Przylądka, Wyspach Świętego Tomasza, Annobón i Książęcej, w Daman i Diu na zachodnim wybrzeżu Indii, na Sri Lance, w Malakce w Malezji – gdzie nazywany jest papia kristang od portugalskiego papear (paplać) i cristã (chrześcijanin) – oraz w Makau (macauenho). Również w Ameryce istnieją języki kreolskie oparte na portugalskim, przykładem może być papiamento na Antylach Holenderskich. W językach tych skomplikowaną fleksję, którą portugalski odziedziczył po łacinie, zastąpiły mniej zawiłe struktury. W Diu pies nadal może być nazywany cão, a syn filho, ale w liczbie mnogiej słowa te przyjmują postać cão‑cão i fi‑fi zamiast cães i filhos. Podobnie jest z formami czasownikowymi, w których kategorie osoby i czasu wyrażane są za pomocą oddzielnych elementów: eu tá vai (ja stać iść = idę), eu já comeu (ja już jeść = zjadłem), eu had vai (ja mieć iść = pójdę). Formy te zastępują standardowe (i nieregularne) vou, comi oraz irei.

Ostatnimi czasy rośnie liczba użytkowników portugalskiego w dawnych afrykańskich koloniach, Angoli i Mozambiku, które niegdyś były ośrodkami handlu niewolnikami z bardzo nieliczną elitą mówiącą po portugalsku. Mieszkańcy Timoru Wschodniego – niewielkiej wschodnioindyjskiej kolonii Portugalii – po zakończeniu indonezyjskiej okupacji trwającej od 1975 r. postanowili w 2002 r. przywrócić portugalski jako jeden z języków urzędowych. Jest to w dużej mierze gest symboliczny, ponieważ znajomość portugalskiego wśród młodych Timorczyków jest znikoma. Ekonomiczny i demograficzny rozwój Brazylii w XX i na początku XXI w. wskazuje na to, że znaczenie języka portugalskiego będzie nadal wzrastać.

Powyżej Pomnik Odkrywców w Lizbonie (Portugalia) wzniesiony w 1960 r.

Poniżej Przechodnie przy kiosku z gazetami w Brazylii, w której mieszka dzisiaj największa liczba użytkowników portugalskiego na świecie.

123456789

10

30

Francuski to język Francji, ale też ojczysta mowa w  Belgii, Luksemburgu, Monako i Szwajcarii. Dzięki temu, że od IX do XIX w. Francja była dominującą potęgą w Europie, francuski stał się najważniejszym językiem kontynentu. Dopiero po pierwszej wojnie światowej zaczął tracić swoje międzynarodowe znaczenie na rzecz angielskiego. Rzymski prokonsul Galii Juliusz Cezar w ciągu jednej dekady (59–49 p.n.e.) rozszerzył panowanie Rzymu nad śródziemnomorskimi prowincjami o obszar dzisiejszej Francji, kładąc tym samym podwaliny pod rozwój francuskiego (który wywodzi się z łaciny) – języka Galii. Przed podbojem rzymskim na tym terenie mówiono po celtycku, a w V w. n.e. najechali go germańscy Frankowie i pokonani przez nich później Burgundowie.

FRANCUSKIJęzyki światowe

175 milionów użytkowników

Liczenie do 10

un deux trois

quatrecinq

sixsepthuit

neufdix

Od tamtego czasu francuski rozwijał się pod silnym wpływem języków obcych. We Francji mówiono wieloma różnymi dialektami romańskimi, ale język, który ostatecznie stał się „francuskim”, wywodzi się przede wszystkim z mowy Île‑de‑France, czyli regionu Paryża, który jest stolicą kraju od czasów panowania frankijskiego króla Chlodwiga (koniec V w.).

Po podboju Anglii przez Normanów w 1066 r. francuski – jako język nowej klasy rządzącej – zagościł

W następnym stuleciu dialekt stołeczny zaczął obowiązywać w całym kraju jako język standardowy, na mocy wydanego w 1539 r. przez króla Franciszka I edyktu z Villers‑‑Cotterêts: od tamtego czasu wszystkie oficjalne dokumenty – na wszystkich szczeblach, nawet gminy – miały być pisane w en langage maternel françois et non autrement (w ojczystym języku francuskim, a nie w żadnym innym). Dało to francuskiemu pierwszeństwo przed łaciną oraz wszystkimi innymi dialektami romańskimi; zanim to nastąpiło, główny dialekt południa, okcytański (czyli prowansalski) rozwinął się w odrębny język, ze swoją własną literaturą.

W okresie od XVI do XIX w., kiedy Francja stała się potęgą militarną i kulturalną Europy, jej język nabrał prest iżu. Francuski filozof i matematyk Kartezjusz jako pierwszy europejski uczony opublikował ważne dzieło (Discours de la Méthode, 1637) w języku narodowym. W 1635 r. powstała Akademia, która czuwa nad czystością języka i do dziś wpływa na jego kształt. Francuski skorzystał też na marginalizacji roli łaciny jako uniwersalnego języka europejskich elit i w XVII w. stał się głównym językiem dyplomacji. Francuska literatura, zwłaszcza powieści i sztuki teatralne, zdominowała kulturę XVIII i XIX w. Wśród

undoustresquatrecinqsièissètvuenòudès

francuski okcytański

Powyżej Francuskojęzyczna Europa dzisiaj: Francja (łącznie z Korsyką), Luksemburg, Monako oraz regiony Belgii i Szwajcarii.

na Wyspach i zdominował oficjalny dyskurs aż do końca XIV w., gdy epidemia dżumy zdziesiątkowała angielskie elity. W wyniku wypraw krzyżowych, podjętych w XI w., głównie z inicjatywy Francji i przez francuskie rycerstwo, francuski zawędrował również do Palestyny, jednak francuskojęzyczne wspólnoty nie przetrwały rekonkwisty muzułmańskiej w XIII w.

W 1453 r. doszło ostatecznie do zjednoczenia Francji pod władzą paryskiego króla.

hOlAndIA

BElGIA nIEMcY

lUKSEMBURG

SZWAJcARIA

WłOchY

fRAncJA

hISZPAnIA

KORSYKA

WIElKA BRYTAnIA

Paryż

Strasburg

MarsyliaMonako

31

Zapożyczenia Zapożyczenia z francuskiego obecne są we wszystkich językach europejskich, co odzwierciedla silną pozycję francuskiej haute cuisine, mody, kina i życia towarzyskiego: np. vol au ven, de volaille, fryzjer, dekolt, gorset, peruka, biżuteria, reżyser, amant, awangarda, rendes vous, vis‑à‑vis, Galicyzmy zadomowiły się również w tureckim (kartpostal, konferans, nüans, ordövr), perskim (muzeh, luks, qarantīneh) i japońskim (zubon od jupon, „spodnie”, ankēto od enquête, „ankieta”, nyuansu, ōdoburu od hors d’œuvre). W XIX i XX w.języki te świadomie się zmodernizowały dzięki pożyczkom z francuskiego.

rosyjskiej arystokracji modne było mówienie po francusku zamiast po rosyjsku.

Francuski został również przeniesiony za ocean: mówiono w nim na plantacjach trzciny cukrowej na Karaibach, a od początku XVII w. był językiem europejskich osadników w Kanadzie. W prowincji Quebec nadal jest językiem urzędowym, choć klęska w wojnie siedmioletniej z Wielką Brytanią (1756–1763) i późniejszy napływ angielskich imigrantów ograniczyły jego wcześniejszą dominację w Kanadzie. Pod koniec XIX w. wyrosło nowe francuskie imperium, tym razem w Afryce Północnej i Środkowej oraz Indochinach. Francuski pozostaje oficjalnym językiem w 21 państwach afrykańskich, gdzie nadal jest popularny wśród elit.

W dobie traktatu wersalskiego (1919) w dyplomacji międzynarodowej francuski zaczął ustępować miejsca angielskiemu. W latach 50. XX w. Francja, podobnie jak inne mocarstwa europejskie, zaczęła wycofywać się ze swoich kolonii. Wiedziona jednak swoją samozwańczą mission civilisatrice wobec całego świata, utworzyła międzynarodową organizację francuskojęzycznych krajów i rządów, la Francophonie, żeby podtrzymać popularność i rangę swojego języka. Ze względów taktycznych Francja w coraz większym stopniu promuje wielojęzyczność, choć jest to sprzeczne z tradycyjną, bardzo scentralizowaną francuską polityką językową (nazywaną jacobinisme): w 1992 r. Francuzi wprowadzili nawet do swojej konstytucji zapis, że „językiem Republiki jest francuski”. Po lewej Kawiarniany ogródek

na paryskiej ulicy. Język francuski wywodzi się w głównej mierze z mowy regionu Île ‑de ‑France, w którym leży stolica kraju.

Poniżej Szkoła dla dziewcząt w Wagadugu w Burkina Faso – części francuskojęzycznej Afryki Zachodniej.